Vakblad H2O nummer 23, 25 november 2011 - H2O - Tijdschrift voor ...

44ste jaargang / 25 november 2011
nº 23 / 2011
TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER
WATERSCHAPPEN VREZEN GEVOLGEN ONGELUKKEN IN CHEMIE
“TE WEINIG INTERESSE VOOR RISICO’S VAN LEVEN BENEDEN NAP”
VERKENNING WARMTEHUISHOUDING IN DE AFVALWATERKETEN
BETER OVERZICHT VAN MILIEUEFFECTEN KRW-MAATREGELEN

Watervenster
Flowserve B.V.
Flow Solutions Group
Postbus 55, 7550 AB Hengelo
T 074 - 240 40 00
F 074 - 242 56 96
E info-hengelo@fl owserve.com
I www.fl owserve.com
KROHNE Nederland B.V.
Kerkeplaat 14
3313 LC Dordrecht
Postbus 110
3300 AC Dordrecht
T + 31 (0)78 – 63 06 200
F + 31 (0)78 – 63 06 405
E infonl@krohne.com
I www. Krohne.com
KSB Nederland BV
Postbus 211
1150 AE Zwanenburg
T. 020-4079800
F. 020-4079801
E. www.ksb.nl
I. infonl@ksb.com
Melspring International BV
Arhemsestraatweg 8
6881 NG Velp
Postbus 268
6880 AG Velp
T 0031 26 384 2042
F 0031 26 3842041
E hagen@melspring.com
I www.watermelspring.com
Flowserve B.V.
Flowserve is wereldwijd toonaangevend op
het gebied van vloeistof- en gasbeheersing.
Ook service, reparatie en de upgrading van
bestaande installaties dragen bij aan de
gedegen reputatie van Flowserve.
Flowserve heeft productiebedrijven in
Etten-Leur, Hengelo en Roosendaal. Vier
servicecentra, Etten-Leur en Hengelo in
Nederland, en Antwerpen en Verrebroek in
België, zorgen voor service en reparatie in de
Benelux.
Krohne Nederland B.V.
KROHNE is leverancier van fl ow- en niveau
meetinstrumentatie met eigen fabrieken en
verkoopkantoren in meer dan 60 landen.
De Nederlandse verkoop- en serviceorganisatie
is gevestigd in Dordrecht, op dezelfde
locatie als ’s werelds grootste fabriek
voor magnetisch inductieve en ultrasone
fl owmeters: KROHNE Altometer. Hier bevindt
zich ook KROHNE’S eigen ijkcircuit. Per jaar
worden er ± 60.000 instrumenten geproduceerd
en gekalibreerd, variërend in diameter
van 2.5 mm t/m 3 meter.
KSB Nederland BV
KSB Nederland BV is een totaalaanbieder voor
componenten, engineering en service voor
inname, transport en behandeling van (drink)
water en huishoudelijk, stedelijk en industrieel
afvalwater. Ons specialisme: renovatie,
ombouw, uitbreiding en nieuwbouw
van pompgemalen en -systemen. Tevens
engineeren en leveren wij componenten voor
afvalwater- en biogasinstallaties. Met ruim
140 jaar ervaring en een compleet programma
aan pompen, mixers, afsluiters, aandrijvingen,
systemen en automatiseringsoplossingen
Melspring International BV
Melspring International BV, Uw bron voor
een compleet programma chemicaliën
voor o.a. rioolwaterzuivering, drinkwaterbereiding,
industriële (afval) waterbehandeling
en slibverwerking.
• Poly-electrolieten voor slibindikking en –
ontwatering
• Metaalzouten (ijzerchlorides/ijzerchloridesulfaten/(poly)aluminiumchlorides
&
blends/natriumaluminaten (alkalische
Alu-oplossing)
• Koolstofbronnen (methanol/ethanol/
Flowserve Hengelo is marktleider in het
upgraden van boezemgemalen in Nederland.
Recente projecten zijn de gemalen Hoogland,
Katwijk en Gouda.
Daarnaast is Flowserve Hengelo gespecialiseerd
in pompen voor de meest uiteenlopende
watertoepassingen.
Het programma omvat ook het repareren,
opwaarderen en modifi ceren van pompen
conform klantwensen.
Dankzij jarenlange ervaring is KROHNE
thuis in de meest uiteenlopende toepassingen.
Hierdoor kunnen onze specialisten u
uitstekend adviseren welke oplossing voor
uw toepassing geschikt is. KROHNE is dan
ook graag uw partner in fl ow- en niveau
meetinstrumentatie.
is KSB als geen ander in staat “maatwerk” te
leveren. Onze uitdaging is de meest energieeffi
ciënte oplossingen met gelijktijdig de
laagste TCO (total costs of ownership) aan te
bieden. Duurzaam ondernemen is een van de
maatstaven waarmee KSB haar klanten van
dienst wil zijn. Dankzij continue innovaties
en een kwaliteitsbewustzijn is KSB de ideale
partner voor al uw pomp- en mixervraagstukken.
Een betrouwbare, betrokken en
deskundige partner die ondersteunt van
engineering tot nazorg, service en onderhoud.
azijnzuur/suikerwaters/alkalische
glycerines/organische zuren/blends
• Verkoop/verhuur (installaties voor aanmaak,
opslag en dosering van chemicaliën, zowel
permanent als tijdelijk)
• (Afval)waterbehandeling op maat, met
kennis en ervaring gericht op optimaal
rendement en tevreden partners.
Meer weten:
Bezoek onze website:
www.watermelspring.com

En weer die waterschappen
Wanneer stopt de roep om het afschaff en van de
waterschappen? Gaat het puur om de bezuiniging en om
welk bedrag gaat het dan? Het werk van de waterschappen zal
namelijk voortgezet moeten worden, wellicht de komende jaren
zelfs uitgebreid moeten worden. Dat zou dan onder provincievlag
moeten gebeuren. Wat winnen we daar mee?
Als de waterschapsbesturen te duur bevonden worden (daar
kan ik nog inkomen), is de verhuizing naar de provincie alleen
goedkoper als de waterschapsmedewerkers daar geen bestuur
boven zich krijgen. En dat zal in de praktijk niet het geval zijn.
Welke kosten bespaar je dan?
H 2O tijdschrift voor watervoorziening en
waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen
Offi cieel orgaan van
Stichting tot uitgave van het tijdschrift
H 2O en haar participanten:
- Koninklijk Nederlands Waternetwerk
- Vewin
- Kiwa Water Holding BV
Uitgever
Rinus Vissers
Redactie
Peter Bielars (hoofdredacteur)
Michiel van Zaane
Jacques Geluk
Postbus 122, 3100 AC Schiedam
telefoon (010) 427 41 65
fax (010) 473 99 11
e-mail h2o@nijgh.nl
Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam
Redactiesecretariaat
Dora Pompe
Redactieadviesraad
Jos Peters (voorzitter) (DHV)
Jan Hofman (KWR Watercycle Research Institute)
Daphne de Koeijer (gemeente Rotterdam)
Johan van Mourik (SKIW)
Joris Schaap (Aequator)
Advertentieverkoop
Roelien Voshol (010) 427 41 54
Brigitte Laban (010) 427 41 52
Mediaorder
Carola Sjoukes (010) 427 41 09
fax (010) 473 20 00
Abonnementenservice
(010) 427 41 08 (van 9.00 tot 12.00 uur)
e-mail abo@nijgh.nl
fax (010) 473 20 00
Abonnementsprijs
€ 106,- per jaar excl. 6% BTW
€ 140,- per jaar voor buitenland
€ 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW
Abonnementen gelden voor één jaar en worden
– zonder tegenbericht – automatisch verlengd.
Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken
voor het afl open van de abonnementsperiode te
geschieden aan bovenstaand postadres.
Druk en lay-out
DeltaHage grafi sche dienstverlening, Den Haag
Copyright
Nijgh Periodieken B.V., 2011
Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen
alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever.
www.vakbladh2o.nl
De waterschappen werken prima. Zo goed zelfs dat er niemand over
klaagt. En zo goed dat weinig mensen behoefte hebben om te gaan
stemmen op een waterschapsbestuurder. Dat hoeven ze trouwens
sinds kort ook niet meer.
Er valt in deze wereld op heel veel zaken te bezuinigen zonder dat
er ook maar iemand iets van merkt. Dan denk ik met name aan de
provinciale en rijksoverheid. Deze grootschalige overheden werken
minder effi ciënt dan de waterschapsbesturen. Dus: als er werkelijk
bezuinigd moeten worden in bestuurlijk Nederland, begin dan bij de
provincies of ministeries. En laat de waterschappen hun werk doen.
Waterbeheer moet niet afgewogen worden tegen andere zaken.
Peter Bielars
4 / Na ‘Moerdijk’
Sylvia Verhagen
6 / Waterleidinghydrologie en dataopslag in 2020
Paul Baggelaar, Harry Boukes, Jeroen Nijhuis en Ate
Oosterhof
8 / Interview met Suzanne Hulscher: “Te weinig
interesse voor risico’s van leven beneden NAP”
Maarten Gast
10 / Leds winnen terrein bij toepassing UV
Guus IJpelaar
11 / San Francisco trekt zich met behulp van
Nederland op het droge
Anke Smits
12 / Een verkenning van de waterhuishouding
in de afvalwaterketen
Rada Sukkar, Bert Palsma en Arné Boswinkel
15 / Opinie: Bestuursakkoord water zet zaak
op scherp
Hans Middendorp en Peter Vonk
18 / Verenigingsnieuws
27 / Regionale toepassing rekeninstrument
EEE2 geeft beter overzicht van eff ecten KRWmaatregelen
Niels Evers, Ronald Gylstra, Ton Ruigrok en Ton
Schomaker
31 / Gedrag van deeltjes in drinkwater tijdens
transport in beeld gebracht
Peter van Thienen, Roberto Floris, Sidney Meijering
en Jan Vreeburg
34 / Multitracering herkomst brakke en zoute
grondwateren nabij strandsuppleties en waterwingebied
Solleveld (Monster)
Pieter Stuyfzand, Frans Schaars en Kees Jan van der
Made
38 / Rwzi Westpoort bespaart energie en
kosten met WOMBAT
Peter Koenders, Arie de Niet, Sabrina Koning en
Synco Tee
41 / Agenda
inhoud nº 23 / 2011
4
8
15
bij de omslagfoto:
de installatie afgelopen week van een
noodpomp bij het gemaal ankersmit in deventer.
Het is de derde maal dat Waterschap groot
Salland deze noodbemaling moet gebruiken om
het water in de havens op een aanvaardbaar
peil te houden. de iJssel heeft momenteel een
waterstand van 125 cm boven NaP, vijf tot zes
meter lager dan de gemiddelde waterstand in
deze tijd (foto: Waterschap groot Salland).

Na ‘Moerdijk’
Op 5 januari vond een uitzonderlijk grote brand in Nederland plaats: bij
Chemie-Pack op het industrieterrein van Moerdijk. Deze brand had een grote
impact op de bevolking en hulpverleners, maar vooral op de omgeving. Tijdens
de brand zijn verschillende chemische stoffen vrijgekomen, vermengd met
bluswater en weggespoeld naar omliggende sloten. Verschillende, onder
andere kankerverwekkende stoffen kwamen op deze manier in het milieu
terecht. De brand toonde aan dat calamiteiten met chemische stoffen grote
effecten kunnen hebben op het milieu en in het bijzonder op het water. De
sanering van de verontreiniging begon onlangs.
Verschillende waterschappen
hebben al voor deze brand
aangegeven zich zorgen te maken
over de grote gevolgen die zij kunnen
ondervinden van chemische calamiteiten.
Sinds de invoering van de Wabo-wet zijn de
taken van de waterschappen voor bijvoorbeeld
de handhaving van onvoorziene
lozingen dusdanig ingeperkt dat de waterschappen
nauwelijks meer mogelijkheden
hebben om via preventieve maatregelen de
risico’s op effecten van calamiteiten met
chemische stoffen op het water in te perken.
De gebeurtenis bij Chemie-Pack heeft deze
zorgen vergroot en duidelijk gemaakt dat
beleidsmatige oplossingen nodig zijn om de
waterkwaliteit beter te kunnen waarborgen
bij calamiteiten met chemische stoffen.
Onderzoek
Die oplossingen zijn bepaald aan de hand
van een onderzoek dat is uitgevoerd als
afstudeeropdracht voor de Master Milieu-
Maatschappijwetenschappen aan de
Radboud Universiteit Nijmegen en als
onderdeel van een stage bij Arcadis. Het
onderzoek richtte zich op Rotterdam-
Rijnmond, omdat hier veel grote chemische
bedrijven zijn gevestigd. Het risico op een
calamiteit met chemische stoffen is daar
relatief groot.
Het onderzoek bestond uit literatuuronderzoek
naar de aard en omvang van de
risico’s voor het water die worden
veroorzaakt door calamiteiten met
chemische stoffen en in totaal 17 interviews
met vertegenwoordigers van DCMR
Milieudienst Rijnmond, Emerald Kalama
Chemicals, Evides, Gezamenlijke Brandweer
Rotterdam-Rijnmond, Hoogheemraadschap
van Delfland, Rijkswaterstaat, Veiligheidsregio
Rotterdam-Rijnmond, VNCI, Waterschap
Brabantse Delta en Waterschap Hollandse
Delta.
Risicopercepties
Uit onderzoek blijkt echter dat de zorgen van
de waterschappen over het algemeen niet
gedeeld worden door andere actoren zoals
Rijkswaterstaat, chemische bedrijven,
brandweer, de Veiligheidsregio en milieudiensten.
Rijkswaterstaat geeft bijvoorbeeld
aan organisatorische maatregelen getroffen
te hebben om de risico’s van calamiteiten
met chemische stoffen voor het water te
beperken en zich daarom geen zorgen meer
te maken.
Hoewel de zorgen van de waterschappen
niet gedeeld worden, wordt wel erkend dat
er problemen zijn rond dit soort calamiteiten.
De belangrijkste problemen volgens de
4 H 2O / 23 - 2011
betrokkenen zijn het beperkte toezicht op de
naleving van de regels door chemische
bedrijven en de handhaving hiervan,
ontbrekende kennis over chemische
calamiteiten en over de chemische bedrijven
in het algemeen bij onder andere waterschappen
en het vergeten van de risico’s die
uitgaan van de kleine chemische bedrijven.
Daarnaast blijkt dat de meeste partijen
verwachten dat de kans op een calamiteit
met chemische stoffen en effecten hiervan
op het water klein is, terwijl de verwachte
gevolgen groot zijn. Opvallend hierbij is dat
de Milieudienst Rijmond als enige de kans op
een calamiteit als zeker bestempelt: “De
vraag is niet of een dergelijke calamiteit nog
een keer in Nederland kan plaatsvinden maar
eerder wanneer dit gebeurt.” Hoewel de
verwachte gevolgen van een chemische
calamiteit groot zijn, vinden de meeste
partijen de risico’s toch aanvaardbaar zolang
de juiste maatregelen genomen worden.
Aanbevelingen
Om er voor te zorgen dat de waterschappen
in de toekomst de risico’s ook als
aanvaardbaar kunnen beschouwen, zijn
verschillende beleidsmatige oplossingen
mogelijk om de waterkwaliteit beter te
kunnen waarborgen bij calamiteiten met
chemische stoffen.
Toezicht en handhaving
Allereerst wordt geadviseerd om de regels
die er zijn voor de chemische bedrijven niet
te veranderen. Uit onderzoek bleek dat de
bestaande regels volgens de betrokkenen
voldoen. Veranderingen maken de regels
onnodig ingewikkeld, bemoeilijken een
goede naleving en sorteren misschien zelfs
een averechts effect. Belangrijker is dat wordt
gezorgd voor goed toezicht op de naleving
van de regels door chemische bedrijven en
een strenge handhaving. Om hiervoor te
zorgen, wordt aangeraden om de bevoegdheden
en verantwoordelijkheden op het
gebied van toezicht en handhaving zoveel
mogelijk te bundelen, bijvoorbeeld bij de
Regionale UitvoeringsDiensten. De ontwikkeling
van deze diensten is al aan de gang.
Hierbij is belangrijk dat wordt gezorgd voor
robuuste landsdekkende diensten. Om te
voorkomen dat kennis over chemische
bedrijven en de risico’s hiervan te veel
versnipperd raakt, kunnen de diensten
onderling samenwerkingsverbanden
aangaan, zodat Nederland wordt verdeeld in
bijvoorbeeld vier regio’s met voldoende
kennis over chemische bedrijven en een
eenduidige aanpak van deze bedrijven
ontstaat.
Ondanks de bundeling van de toezichts- en
handhavingstaken bij de genoemde diensten
blijft het belangrijk dat ook waterschappen
voldoende kennis over chemische bedrijven
hebben, zodat zij tijdens een calamiteit
adequaat kunnen handelen. Om hiervoor te
zorgen, wordt aanbevolen de waterschappen
op dit gebied ook te laten samenwerken in
dezelfde regio’s als de Regionale Uitvoerings-
Diensten. Per regio kan een groep chemische
specialisten bij de waterschappen aangesteld
worden die de waterschappen ondersteunt
bij advisering rond chemische bedrijven en
tijdens calamiteiten. Ook samenwerking met
Rijkswaterstaat is op dit gebied mogelijk.
Wanneer de waterschappen de eigen
organisatie en de kennis rond chemische
bedrijven op orde hebben, kunnen de taken
van waterschappen rond chemische
bedrijven worden uitgebreid, zodat meer aan
preventie van calamiteiten met chemische
stoffen en effecten hiervan op het water kan
worden gewerkt. Aangeraden wordt hierbij
om de waterschappen te betrekken bij de
inspecties bij de chemische bedrijven, zodat
gecontroleerd kan worden of zij belangrijke
maatregelen om het water te beschermen
ook daadwerkelijk doorvoeren.
Bij het toezicht en de handhaving is het
daarnaast van belang dat kleine chemische
bedrijven en op- en overslagbedrijven, zoals
Chemie-Pack was, niet ‘vergeten’ worden.
Hier gaat namelijk ook een risico vanuit dat
door de minder strenge regels en het minder
strenge toezicht misschien wel groter is dan
bij de grote chemische bedrijven. Omdat het
niet haalbaar zal zijn alle chemische
bedrijven even streng te controleren, wordt
aangeraden om te zorgen voor sociale
controle van bedrijven onderling. Bij grote
bedrijven die lid zijn van de Vereniging van
de Nederlandse Chemische Industrie, is deze
onderlinge controle al terug te vinden.
Ruimtelijke ordening en verzekering
Om de waterkwaliteit beter te kunnen
waarborgen bij calamiteiten met chemische
stoffen, moeten vooraf al proactieve en
preventieve maatregelen genomen worden
rond de inrichting van Nederland en
specifieker ook de chemische bedrijven zelf.
Aanbevolen wordt de chemische bedrijven in
de toekomst zoveel mogelijk te clusteren en
vervolgens te omgegeven met hoge
veiligheidsnormen. Op deze manier worden
de risico’s beperkt tot kleine gebieden in
Nederland, namelijk de directe omgeving
van de clusters in plaats van nu heel
Nederland. Daarnaast kan er bij een cluster
gemakkelijker voor gezorgd worden dat de

actualiteit
Bijna 8,5 maand na de brand bij Chemie-Pack op het industrieterrein Moerdijk is begonnen met de bodemsanering en de waterzuivering. Eerst wordt een
beveiligingssysteem aangelegd voor het grondwater. Deskundigen gaan er nu nog vanuit dat het verontreinigde grondwater schoongemaakt kan worden. Waterschap
Brabantse Delta haalde begin dit jaar al het sterk vervuilde bluswater uit de omliggende sloten weg. Het betrof 33 miljoen liter water. De hoeveelheid vervuilde
slootbodem bedroeg 1.900 ton. De kosten kwamen uit op 13,5 miljoen euro, waarvan het Rijk 5,25 miljoen voor zijn rekening genomen heeft (foto: Visumar Fotobureau).
juiste kennis en de juiste middelen aanwezig
zijn om met een grootschalig incident om te
gaan. In aansluiting hierop wordt
geadviseerd specifieker te bekijken waar
bepaalde soorten bedrijven zich willen
vestigen en hoe deze bedrijven ingericht
worden. Vóór de vestiging van nieuwe
chemische bedrijven moet al worden
nagedacht over hoe met het water
omgegaan kan worden. Er moet vooraf
worden nagedacht over vragen als: ‘hoe kan
de waterkwaliteit van omliggende sloten
gewaarborgd blijven’, ‘waar kan eventueel
bluswater vandaan gehaald worden met een
minimale impact op het milieu’ en ‘wat wordt
er gedaan met vervuild bluswater’.
Mogelijkheden om dit te bereiken is het
uitbreiden van de Watertoets of om de
omgang met (schoon en vuil blus)water en
de inrichting van het bedrijventerrein rond
deze problemen vast te leggen in het
Bouwbesluit. Met deze maatregel wordt een
andere manier van ‘waterdenken’ gereali-
seerd, zodat voor de bouw van een bedrijf al
rekening wordt gehouden met het water en
het zoveel mogelijk voorkomen van
waterkwaliteitsproblemen tijdens calamiteiten
met chemische stoffen. Deze nieuwe
manier van ‘waterdenken’ moet worden
overgebracht door intensieve communicatie
tussen waterschappen, brandweer,
chemische bedrijven en milieudiensten.
Leren van elkaar
Al deze aanbevelingen zijn kleine veranderingen
in de omgang met water en
chemische bedrijven. Het belangrijkste om
effecten van chemische calamiteiten op het
water te voorkomen is echter dat verschillende
actoren met elkaar communiceren,
samenwerken en durven te leren van elkaar.
Door onderlinge communicatie kan
begrepen worden waarom in dit geval de
waterschappen zich zorgen maken om deze
risico’s zodat hier gezamenlijk oplossingen
voor gevonden kunnen worden. Hiervoor ligt
een belangrijke taak bij de veiligheidsregio’s.
Zij kunnen ervoor zorgen dat alle betrokken
partijen, namelijk brandweer, milieudiensten,
chemische bedrijven, Rijkswaterstaat en
waterschappen, bij elkaar komen om
oplossingen te vinden voor de heersende
risico’s en samen te oefenen hoe tijdens
calamiteiten gehandeld moet worden.
Daarnaast is het belangrijk dat kennis over
bepaalde calamiteiten snel te vinden is en
dat hulp bij de juiste personen ingeroepen
kan worden. Beseft moet worden dat hulp
inroepen geen schande, maar juist noodzakelijk
is om grote calamiteiten te voorkomen.
met dank aan Sylvia Verhagen (Radboud
Universiteit Nijmegen)
H 2O / 23 - 2011
5

Waterleidinghydrologie en dataopslag in 2020
Drinkwaterbedrijven ervaren knelpunten bij de opslag van hydrologische
gegevens. De meeste slaan deze gegevens op in Dawaco, maar dit systeem
begint tegen zijn grenzen aan te lopen. Belangrijke oorzaken zijn een sterk
groeiende gegevensstroom door geautomatiseerde meetprocessen en een
toenemende behoefte aan snelle en flexibele integratie van verschillende
soorten gegevens. Vitens en Brabant Water hebben het initiatief genomen deze
situatie te verbeteren.
Een nieuw systeem moet voorbereid
zijn op veranderingen in de
informatiebehoefte. Daarom zijn
onlangs tijdens een bijeenkomst met
vertegenwoordigers van acht drinkwaterbedrijven
de te verwachten ontwikkelingen
binnen de hydrologie in de komende vijf tot
tien jaar in beeld gebracht.
Harry Boukes (Brabant Water) gaf zijn visie op
mogelijke verschuivingen tussen landelijke
en lokale structuren door de beschikbaarheid
van het Nationaal Hydrologisch Instrumentarium
(NHI). Dat is in eerste instantie
bedoeld om landelijk beleid te onderbouwen
en wordt momenteel vooral toegepast op
het gebied van oppervlaktewater, onder
meer om tot optimalere strategieën te
komen voor de verdeling van zoet water in
Nederland. Voor inzet bij het soort grondwaterstudies
die drinkwaterbedrijven
uitvoeren, zoals het bepalen van reistijden,
beschermingszones en landbouwschades,
vindt hij regionale modellen beter geschikt
dan het NHI. Hij ziet het NHI als een
raammodel, dat randvoorwaarden levert
voor gedetailleerdere regionale modellen.
Volgens Boukes zal het NHI niet sturend
worden voor de dataopslag bij drinkwaterbedrijven,
maar wel voor de wijze waarop
vragen beantwoord en hoe gegevens
gebruikt gaan worden.
Samenwerking met provincies en
waterschappen
Het nieuwe datasysteem moet ook
afgestemd worden op de informatiewensen
van andere instanties, zo bleek uit de lezing
van Ton Ebbing (Vitens). Vitens Gelderland
beheert namelijk geautomatiseerde
peilbuizen van zijn eigen grondwaterstandmeetnetten
rond winningen, van het
primaire grondwaterstandmeetnet van de
provincie en van meetnetten van enkele
waterschappen en gemeenten. Dit betreft
circa 2.600 geautomatiseerde peilbuizen,
waarvan ruim 30 procent voor derden. De
overgang van handmatig naar automatisch
meten van de grondwaterstand is in 2000 in
gang gezet. Voor publieke ontsluiting van
deze gegevens zijn toepassingen voor
internet ontwikkeld, zodat men daar
eventueel grondwaterstandsreeksen kan
bekijken. Ebbing voorziet een toename van
het realtime-meten, aangezien de kosten
daarvan inmiddels relatief laag zijn. Hij pleit
ervoor dat het nieuwe datasysteem ook de
ruwe gegevens kan opslaan, zodat deze
zonodig snel zijn te raadplegen. Dit is
momenteel bijvoorbeeld in Dawaco niet
mogelijk. Door de gebleken foutgevoeligheid
van automatisch meten adviseert hij
regelmatig - vier maal per jaar - handmatige
6 H 2O / 23 - 2011
peilingen uit te voeren bij het uitlezen van de
data in het veld.
Door ervaring wijs geworden, is hij fel gekant
tegen het gebruik van automatische meters,
waarbij uitlezing nog maar eens per jaar
nodig is. Verder ziet hij graag dat het
datasysteem validatiestappen en
handmatige correcties in een soort logboek
bijhoudt, zodat die bewerkingen altijd snel
zijn terug te vinden. Ook pleit hij ervoor in
het systeem ruimte te reserveren voor
oordelen van deskundigen over de betrouwbaarheid
van gegevens. Het is immers
doorgaans niet verantwoord softwarematig
te constateren of een uitschieter al dan niet
een fout betreft, tenzij het op basis van
bijvoorbeeld fysische, chemische of
biologische wetmatigheden een onmogelijke
waarde is.
Waterschappen leidend
Harry Boukes belichtte ook de mogelijkheden
van samenwerking tussen Brabant
Water, Provincie Noord-Brabant en de drie
Brabantse waterschappen. Als verkenning
wordt nagegaan waar de meetinspanningen
van deze instanties overlap vertonen en waar
uitwisseling mogelijk is. Verder wordt
samengewerkt bij grondwatermodellering
door dezelfde modelsystematiek te hanteren.
Brabant Water beschikt over veel kennis van
de ondergrond (en de breuken), terwijl de
waterschappen vooral kennis van het
topsysteem en de waterlopen hebben.
Boukes vermoedt dat de waterschappen de
komende jaren leidend zullen worden bij het
hydrologisch onderzoek en de waterleidingbedrijven
er goed aan doen zich daarbij aan
te sluiten, zodat de regionale kennis optimaal
gecombineerd en benut kan worden. Bij de
ontwikkeling van het datasysteem dient
daarom ook rekening te worden gehouden
met dergelijke regionale samenwerkingsverbanden,
mogelijk in de vorm van
kenniscentra.
Dagvoorzitter Jeroen Nijhuis
(Witteveen+Bos) gaf een overzicht van
ontwikkelingen in zijn vakgebied - de
informatietechnologie - die relevant zijn. Zo
blijkt dat meerdere voordelen ontstaan door
een informatiesysteem als een sterschema
op te bouwen rond een centrale databank,
volgens een open standaard. Zo is het
eenvoudig standaardtoepassingen of open
source-oplossingen voor in- of uitvoer toe te
voegen. Er is dan geen afhankelijkheid meer
van één aanbieder, zoals het geval is bij
Dawaco. In een dergelijk systeem is ook de
historie van elke dimensie van een meting
(wat, waar, wanneer, hoe, wie en waarom) bij
te houden en zijn de waarden vóór aanpassingen
terug te halen. Het komt neer op een
gegevensopslag, gericht op verwerking, met
specifieke instrumenten voor onderdelen van
het systeem. Die moeten dan wel goed op
elkaar aansluiten. In andere vakgebieden,
zoals het meten en monitoren bij
ondergronds bouwen, worden dergelijke
systemen al jaren succesvol toegepast.
Consequentie BRO
Hans van der Meij (TNO) besprak de
consequenties van de Basisregistratie
Ondergrond (BRO) voor de drinkwaterbedrijven.
De BRO maakt deel uit van een
stelsel van 13 basisregistraties die de
Geologische Dienst/TNO momenteel in
opdracht van de overheid ontwikkelt. De
beoogde ingangsdatum is 1 januari 2015.
Publieke organisaties moeten de informatie
uit deze basisregistraties gebruiken voor hun
taken. Alle partijen die gegevens over de
ondergrond en de bodem genereren of
gebruiken, zullen te maken krijgen met de
BRO. Dit zal ook gelden voor de drinkwaterbedrijven,
onder meer doordat zij als
uitvloeisel van vergunningen voor grondwaterwinning
verplicht zijn grondwaterstanden
te meten en beschikbaar te stellen
(zie ook H 2O nr. 19 pag. 12). Momenteel gaan
die gegevens naar de databank DinoLoket
van TNO. Bij het opzetten van de BRO wordt
ook gewerkt aan de standaardisatie, zodat er
per datatype één uitwisselingsformaat komt.
Voor wat betreft de grondwaterstand geeft
TNO bijvoorbeeld de voorkeur aan registratie
van de hoogte ten opzichte van het
referentiepunt.
Van der Meij stelt dat niet alle informatie van
de drinkwaterbedrijven over de ondergrond
bestemd zal zijn voor de BRO. Hij raamt dat
90 procent van de door drinkwaterbedrijven
gemeten grondwaterstanden naar de BRO
zullen gaan, evenals 70 procent van de
grondwaterkwaliteitsmetingen en 50 procent
van de winningscijfers. Het zal daarom
voordelen bieden als de datasystemen zijn
afgestemd op de standaardisatie van de BRO.
Verder biedt de BRO de mogelijkheid te
komen tot centraal geregelde procedures
voor datavalidatie en/of kwaliteitsborging.
Geen afhankelijkheid
Waar de aanwezigen het over eens waren, is
dat Dawaco niet meer voldoet en moet
worden vervangen, maar zonder een nieuwe
afhankelijkheid van één specialist en één
leverancier. Het nieuwe datasysteem moet
open worden, met een flexibele, modulaire
opbouw. Verder moet het verschillende
datatypen snel kunnen integreren. Het is aan
te bevelen dat het datasysteem rekening kan
houden met de standaardisatie van de
datatypen van de BRO. Ook de exportmogelijkheden
moeten flexibel zijn en foutcodes
moeten duidelijk zijn. Uit oogpunt van

eproduceerbaarheid moeten tevens de ruwe
gegevens worden opgeslagen en moet het
systeem een makkelijk te raadplegen
logboek bijhouden van alle datacorrecties.
Gegevens moeten direct worden
gevalideerd, met eerst een controle op
plausibiliteit (aan de hand van wetmatigheden)
en vervolgens op basis van expertise,
zodat kwaliteitslabels aan gegevens kunnen
worden gehangen. Een selectieve beschikbaarheid
van de data via internet moet
mogelijk zijn.
De aanwezigen verwachtten overigens niet
dat alle metingen straks automatisch zullen
plaatsvinden. Wat betreft samenwerking met
de waterschappen bleek men enigszins
afwachtend en zag men ook nog geen
directe noodzaak aan te sluiten bij de
waterschapslijn betreffende dataopslag
(FEWS). Aangevoerde argumenten waren
onder meer dat geen slagvaardigheid
verloren mag gaan, dat niet bekend is of en
zo ja wanneer regionale kenniscentra zullen
ontstaan en dat de waterschappen andere
informatiebehoeften hebben.
Volgende stap
Een belangrijke volgende stap is het in beeld
brengen van alle wensen over de informatie
die het systeem moet kunnen leveren. De
andere drinkwaterbedrijven worden
uitgenodigd zich hierbij aan te sluiten. Verder
stelden Brabant Water en Vitens dat de
drinkwatersector een procedure voor de
validatie en/of kwaliteitsborging van
grondwatergegevens zelf ter hand moet
nemen. De BRO en de ontwikkeling van het
datasysteem vormen goede aanleidingen
daartoe. Als onderdeel daarvan willen ze zo
snel mogelijk, bij voorkeur nog dit jaar - met
het concept komen voor een validatieprocedure
voor automatische grondwaterstandmetingen,
aangezien daarmee de
grootste problemen zijn. Daarna kunnen
dergelijke procedures voor andere dataypen
worden opgezet.
Paul Baggelaar (Icastat)
Harry Boukes (Brabant Water)
Jeroen Nijhuis (Witteveen+Bos)
Ate Oosterhof (Vitens)
verslag
Brengen water, energie en
klimaatverandering risico’s en
kwetsbaarheden?
Al dan niet toevallig na het verschijnen van het rapport over kwetsbaarheid en
veerkracht van maatschappelijke systemen van de KNAW vond eind oktober
aan de Universiteit Twente een internationale conferentie plaats over
veerkracht van samenlevingen in relatie tot bestuur van water, energie en
klimaatverandering. Gedurende tweeënhalve dag werd gesproken en werden
ideeën uitgewisseld vanuit diverse interessante perspectieven.
De conferentie bestond uit een
afwisseling van plenaire lezingen
en parallelle sessies over onder
meer grensoverschrijdend waterbeheer,
waterdiplomatie in het Midden-Oosten,
kwetsbaarheid van ontwikkelingslanden voor
klimaatverandering, de inzet van informatietechnologie
voor een veerkrachtige
maatschappij.
Arjen Hoekstra hield een toelichting op
nieuwe ontwikkelingen binnen virtueel
water, die onder meer de richting op gaan
van een waterverbruikslabel op verpakkingen
van consumptiegoederen. Zo kost de
productie van een halve liter cola van een
bekend merk in Twente 36 liter water. Dit is
zo ongeveer de laagste waterconsumptie
wereldwijd, omdat vrijwel alle ingrediënten
uit lokale producten komen. Dezelfde halve
liter zou in ontwikkelingslanden een
veelvoud aan water hebben gekost - juist
daar waar water schaars is.
Chemicus James Clark (VK) hield als
begenadigd en deskundig spreker een
uitermate inspirerend verhaal over green
chemistry en duurzaamheid, waarbij hij niet
alleen duidelijk maakte welke stoffen een
risico opleveren (en waarom), maar ook
nadrukkelijk inging op de eindigheid van de
beschikbaarheid van veelgebruikte
elementen en (de beperkingen van) het
huidige internationale beleid daaromtrent.
Tijdens de bijeenkomst over informatietechnologie
lichtte Dina Hadžiosmanović
(Universiteit Twente) haar onderzoek toe naar
de gevoeligheid van informatietechnologische
systemen, toegespitst op de
watersector. Als voorbeeld gaf zij een
Stuxnet-achtige aanval op een drinkwatervoorziening.
Is Nederland erop toegerust
hiermee om te gaan? De belangwekkende
resultaten klonken weinig geruststellend.
Interessant was ook de uitkomst van een
onderzoek waarbij en passant het effect van
kennis over klimaatverandering en
aanverwante risico’s op de besluitvorming
van individuele burgers naar voren kwam:
die kennis doet er nauwelijks toe. Zo heeft
een uitgebreide campagne van de overheid
er nauwelijks toe geleid dat er noodpakketten
zijn aangeschaft, en wonen ook veel
waterdeskundigen onder de zeespiegel
zonder een goed plan voor het geval van een
overstroming. Hoe belangrijk is goede
informatie dan? En: is aanpassing aan een
mogelijk hoogwater klimaatadaptatie te
noemen? Wanneer wel en wanneer niet?
Het Torentje van Drienerlo op het terrein van de
Universiteit Twente.
Een hoogtepunt van de conferentie was de
deelname van Israëlische ambassadeur, Haim
Divon, en zijn Palestijnse collega, Nabil
Abuznaid, aan zowel de opening als een
sessie over waterdiplomatie, deskundig
geleid door Georg Frerks (UU en WUR) en
Irna van der Molen (Universiteit Twente).
Tijdens de ronde tafel, waaraan alle
deelnemers konden spreken, kwamen
onderwerpen naar voren als de bijdragen
van wetenschap aan het vinden van
oplossingen (denk aan ontzilting, afvalwaterbehandeling,
een verbinding tussen Rode
Zee en Dode Zee, reductie van waterverspilling),
de invloed van derden bij onderhandelingen
over water, het belang van een
langetermijnperspectief en het daar naartoe
werken, de angst voor toenemende
weerstand en de interne dynamiek wanneer
een overeenkomst in het vizier ligt, benaderingen
van watervoorziening op basis van
recht of op basis van behoefte (of op basis
van beide) en institutionele mechanismen
zoals het Joint Water Committee en een
Water Academy.
Eén van de deelnemers, een onderhandelingsveteraan
uit de regio, merkte op dat
tijdens zijn betrokkenheid sinds de Osloakkoorden
dit voor hem de eerste van de
honderden conferenties was waar twee
ambassadeurs aan deelnamen en dat
nochtans de discussie goed en productief
verliep, met ideeën die vruchtbaar kunnen
zijn bij verdere onderhandelingen - een beter
compliment is nauwelijks mogelijk.
Michael van der Valk
H 2O / 23 - 2011
7

SuzaNNe HulScHer, Hoogleraar WaterbeHeer aaN de
uNiverSiteit tWeNte:
“te weinig interesse
voor risico’s van
leven beneden NaP”
Het waterbeheer staat deze jaren bol van de nijpende vraagstukken. De drinkwatervoorziening
in de megasteden, de aanleg van goed werkende riolering,
bestrijding van grote droogte, het hanteren van enorme waterafvoeren,
bescherming tegen tsunami’s, om er enige te noemen. Tijdens de International
Water Week in Amsterdam presenteerde de Nederlandse watersector zijn
kennis en ervaring. Kennis en inzicht vormen de basis voor het bedenken van
oplossingen voor problemen. Deze laten werken is echter niet minder belangrijk.
Dat laatste krijgt bijzondere aandacht op de Universiteit Twente, waar men zich
richt op het snijvlak van techniek, management en bestuur. In eerdere uitgaven
van H 2O kwamen Arjen Hoekstra en Stefan Kuks aan het woord. Ditmaal het
verslag van een gesprek met prof. dr. Suzanne Hulscher, hoogleraar Waterbeheer,
in het bijzonder de watersystemen, aan deze universiteit, die zichzelf de
ondernemende universiteit noemt.
Wat houdt uw leerstoel in?
“De formele naam is Waterbeheer, maar
de toevoeging ‘in het bijzonder de watersystemen’
geeft de blikrichting al aan. Ik
houd mij bezig met de fysica van watersystemen,
de fysische processen van
stromingen en hun interactie met het
sediment én met bodem en oevers. En dat
in rivieren, meren, estuaria en zeeën, overal
waar water stroomt. We leggen een verband
met de biologie in het sediment en de
invloed van waterplanten op stroming, maar
ook met de sociale wetenschappen om zicht
te krijgen op de doorwerking van technische
kennis in het maatschappelijk gebeuren.”
Richt u zich vooral op de Nederlandse
situatie?
“Het gaat ons in principe om generieke
processen die overal optreden en op grond
waarvan we kunnen aangeven wat waar
belangrijk is. We hebben ook projecten in
het buitenland, in Singapore en Thailand
bijvoorbeeld. Maar het voordeel van de
Nederlandse rivieren, de Noordzee en de
Waddenzee is dat we daarvan veel meetgegevens
hebben over lange tijd. We weten
hier ook veel van beschermingsmaatregelen.
Het is belangrijk om te begrijpen waarom
het watersysteem is zoals het is. Je kunt
dan beter voorspellen wat er gebeurt als je
veranderingen aanbrengt. In het verleden
is die afweging veel minder gemaakt. De
Afsluitdijk is aangelegd, zeearmen zijn
afgesloten. Ongewenste effecten kwamen
pas later aan het licht. Nu probeer je dat
inzicht vooraf te krijgen, ook om je systemen
zo in te richten dat ze zo weinig mogelijk
onderhoud vragen.”
Kunt u een voorbeeld geven?
“Neem de zandsuppleties aan de kust, het
storten van zand in de Vooroever. Je moet
weten wat de natuur doet en waar het zand
8 H 2O / 23 - 2011
zich afzet bij een stroming die van zuid naar
noord loopt en het zand meeneemt langs
de kust. Maar je moet ook weten wat het
effect is van het grootschalig winnen van
het zand elders in de Noordzee. Wat gebeurt
er met de grote gaten die daar ontstaan?
Lopen die langzaam vol, waar komt dat zand
dan vandaan? Diepen die zichzelf steeds
verder uit, waar gaat dat zand dan naartoe?
De bodem van de Noordzee is allesbehalve
vlak en zit vol ribbels en zandbanken. Op
zulke zandbanken kan de waterkolom maar
half zo groot zijn als elders. Die zandbanken
verplaatsen zich, soms tientallen meters per
Suzanne Hulscher
jaar. Wat betekent dat voor het onderhoud
van vaargeulen en offshore-activiteiten?
Hetzelfde vindt plaats op de bodem van
de rivieren. Ook daar vormen zich ribbels,
die wel twee meter hoog kunnen worden.
Zulke ribbels groeien aan bij hoge afvoeren,
dan heb je de sterkste stroming. Deze
zandduinen, zoals deze ribbels genoemd
worden, bereiken hun grootste hoogte na
de hoogste afvoer. Omdat zij de waterstand
extra verhogen, kan de hoogste stand
optreden als de grootste afvoer al voorbij
is. Dat proces moet je goed in de vingers
krijgen om waterstanden betrouwbaar te
kunnen voorspellen.”
In welke orde van grootte liggen de
effecten?
“Het gaat om decimeters tot maximaal een
meter. Deze zandduinen hebben veel meer
effect dan bijvoorbeeld wilgen die in de
uiterwaarden groeien en waarbij het ook nog
een groot verschil maakt of deze dwars op
of in de lengte van de stroomrichting staan.
De effecten goed prognosticeren vraagt om
gedetailleerde beschrijvingen, die niet in de
huidige modellen passen. We moeten nu nog
volstaan met de grote lijn. We weten ook nog
niet of deze duinen bij heel extreme afvoeren
afvlakken. In de Mississippi gebeurt dat wel,
maar daar treden andere transportprocessen

op. We onderzoeken dit nu in modellen en
experimenten, samen met de Technische
Universiteit Braunschweig, die over een
groot laboratorium beschikt. Braunschweig
ligt voor Enschede even ver weg als Delft.
We werken ook nauw samen met Deltares
om dit proces mee te nemen in de modellen
die men daar hanteert om waterstanden
te voorspellen. We komen nu uit op een
verhoging van 80 cm bij de berekende
maatgevende Rijnafvoer van 15.000 kubieke
meter per seconde bij Lobith.”
Is er ook een tegenkant bij zeer lage
afvoeren?
“Daar hebben we nog niet uitvoerig naar
gekeken. Het is wel een punt, want voor
zandtransport is een minimale stroomsnelheid
nodig, het heeft een drempelwaarde.
Het effect in die situatie is alleen
belangrijk voor de scheepvaart, niet voor de
bescherming.”
Uw vakgroep is onderdeel van Civiele
Techniek?
“Civiele Techniek heeft in Twente drie
onderdelen: water, verkeer en bouwen.
‘Water’ is sinds 1992 een afzonderlijk opleidingsgebied.
We zijn dus nog vrij jong. Arjen
Hoekstra en ik zijn beide fulltime hoogleraar.
Er zijn op dit moment twee deeltijd
hoogleraren: Anne van der Veen behandelt
de economische aspecten van beleidskeuzes
ten aanzien van het ruimtegebruik en Eelco
van Beek geeft integraal waterbeheer en
neemt daarbij ook de economische en
sociale aspecten mee. Onze gehele groep
bestaat uit ongeveer 50 mensen, onder wie
20 à 25 promovendi. Omdat veel mensen in
deeltijd werken, is het aantal fte’s aanzienlijk
lager. De groep is heel internationaal samengesteld,
wat ik erg prettig vind. Mensen uit
China, Vietnam, Kenia, Duitsland, Rusland,
Turkije, Spanje, de VS, eigenlijk overal
vandaan. We hebben jaarlijks rond 20 afstudeerders,
grotendeels uit Nederland. We
geven in de masteropleiding alle onderwijs
in het Engels. Er zijn altijd wel een paar
buitenlanders bij. Nadeel is dat studenten
later de Nederlandse termen niet kennen,
maar die leren zij in de praktijk wel. Onze
groep heeft een gezonde opbouw, zowel
qua leeftijd als verhouding man/vrouw.”
U noemde ook een verband met de
biologie.
“Op het sediment groeien planten en erin
leven beesten. Planten in een waterloop
geven een ander afvoerpatroon. De
weerstand die zij veroorzaken, verhoogt
de waterstand. Op zee hebben algen in het
zand een samenvoegend, plakkend effect.
Andere dieren graven erin en woelen het
zand juist op. Als je zand verplaatst, verplaats
je ook de organismen die hierdoor sterven.
Als je geen rekening houdt met hun bijdrage
aan het fysische proces, mis je parameters
in het systeem. Om dat te voorkomen
betrekken we biologen van buiten in ons
onderzoek.”
Wat is de positie van Twente in dit
vakgebied?
“De Universiteit Twente is uiteraard klein
ten opzichte van de TU Delft; we hebben
geen lange historie. In het begin werden we
genegeerd, maar de laatste tien jaar is er veel
verbeterd. Dat komt ook doordat we hier
sterke groepen bestuurskunde en sociale
wetenschappen hebben en daar nauw mee
samenwerken. Wij zitten ook dichtbij elkaar
in hetzelfde instituut. We kennen elkaar en
wisselen studenten uit. “
“Eén van onze promovendi heeft net een
Venibeurs gekregen, een prestigieuze beurs
van het NWO. Zij werkt nu bij Bestuurskunde
en verricht onderzoek naar de invloed van
de bescherming tegen hoog water bij de
keuze van plekken voor
wonen en werken. En
daarmee naar de waarde
van deze plekken in het
maatschappelijk verkeer.
Vanouds waren dat de
veilige gebieden, zoals
de binnenduinrand,
maar tegenwoordig lijken mensen daar niet
meer bij stil te staan. Kijk maar naar de grote
uitbreidingen in de Randstad, naar steden
als Almere en Lelystad. De extreem goede
bescherming die we hier hebben, lijkt ons
in slaap te sussen. Buitenlanders begrijpen
niets van die onbezorgdheid.”
Kunt u wat over uzelf vertellen?
“Ik ben in 1966 geboren in Heerlen. Van
1985 tot 1991 studeerde ik in Utrecht
theoretische fysica. Aansluitend heb ik
promotieonderzoek gedaan naar de
grootschalige bodempatronen die op de
bodem van de Noordzee voorkomen. Ik
werkte drie dagen per week op het laboratorium
van het vroegere Waterloopkundig
Laboratorium in de Noordoostpolder,
twee dagen op het Instituut voor Marien
en Atmosferisch Onderzoek Utrecht, een
instituut van de vakgroep meteorologie en
fysische oceanografie. Ik was in die periode
betrokken bij projecten op dit gebied, vaak
van de Europese Unie. Dat was een prettige
combinatie, omdat je meer variatie kreeg in
metingen en modellenbouw én mogelijk-
interview
heden om naar het buitenland te gaan,
om auteurs van publicaties als persoon te
ontmoeten.”
“In 1996 ben ik in Utrecht gepromoveerd.
Daarna ben ik eerst tijdelijk aangesteld
als postdoctoraal onderzoeker voor een
Europees project en een project dat voor de
Engelse Waterstaat werd uitgevoerd. Daar
was men geïnteresseerd in de invloed van
grote bodemvormen in de Noordzee op de
bescherming van de kust van East Anglia,
het gebied ten noorden van Londen. De
kust is daar wel gesloten, maar het land ligt
laag, net als bij ons, en de vraag was of het
voldoende beschermd is tegen extreem
hoog water.”
“In 1999 ben ik universitair docent geworden
voor drie dagen belast met onderwijs en
voor twee dagen met onderzoek. In 2001
werd ik benoemd tot hoofddocent. In
2002 kwam de plaats van hoogleraar aan
de Universiteit Twente vrij, die tot dan toe
bezet was door Vreugdenhil en De Vriend.
Vreugdenhil ging met pensioen, De Vriend
naar Deltares. Ik heb gesolliciteerd en ben
benoemd.”
“rivierduinen grote onzekerheid bij
voorspellen waterhoogte”
Doen we in Nederland genoeg voor
onze veiligheid?
“We doen veel en hebben hoge ambities,
maar we gaan heel rustig op zeer
ongunstige plekken wonen. Gelukkig is de
frequentie van grote rampen laag maar als
zij optreden, zijn de gevolgen enorm. Je ziet
bovendien dat de prioriteit van dit risico
minder wordt. Verkeersrisico’s bijvoorbeeld
zijn veel dichterbij en krijgen veel meer
aandacht. Als ik aan mijn studenten vertel
over de hoogwaters van 1993 en 1995 kijken
zij mij wazig aan. Waar heeft zij het over? Pas
als ik ze meeneem een overloopgebied in,
gaat de problematiek een beetje voor hen
leven. Ons geheugen is zo kort dat ik merk
dat we anders met onze veiligheidsvragen
om zullen moeten gaan. Dat mensen zich
gaan realiseren waar je risico’s loopt en zich
afvragen: wil ik daar wel wonen? Daarin
een weg vinden is een uitdaging voor de
toekomst.”
Maarten Gast
H 2O / 23 - 2011
9

Leds winnen terrein bij toepassing UV
Hoewel de markt voor UV-desinfectie in de ontwikkelde landen verzadigd lijkt,
verbetert het proces nog steeds als het gaat om waterkwaliteit, energieefficiëntie
en betrouwbaarheid. Daarnaast gaan de ontwikkelingen op het
gebied van UV-licht emitterende Leds snel. Geavanceerde oxidatie krijgt
wereldwijd steeds meer aandacht. Dit leidt tot meer onderzoek en een bredere
en volwassener toepassing. Dit bleek al uit de belangstelling voor het IOA/
IUVA-wereldcongres in Parijs in mei. Het werd afgelopen september bevestigd
door 350 vakmensen uit de watersector tijdens het IOA/IUVA-congres voor
Noord-Amerika in Toronto.
In 2009 was het al duidelijk: de
aandacht in de watersector voor
geavanceerde oxidatie neemt toe, de
ontwikkeling en toepassing van UVC-leds
voor desinfectie van water groeit en er is een
standaard nodig voor behandeling van water
met een lage transmissie. Hoewel UV-desinfectie
in West-Europa een min of meer
verzadigde markt is, zijn er binnen deze
technologie zeker nog onderwerpen waar
aandacht voor is, zoals het ontwerp van
UV-installaties, efficiënte bedrijfsvoering van
UV-systemen en optimalisering van de relatie
tussen waterkwaliteit, UV-dosis en werkelijk
energieverbruik.
UV-desinfectie
Deeltjes in water kunnen micro-organismen
beschermen tegen invallend UV-licht. Dit
leidt tot een lager desinfectierendement.
Volgens Cantwell (CH2M Hill) leidt de
verwijdering van deeltjes die UV-licht
absorberen tot een significant hogere
loginactivering van bacteriën. Er is echter
geen correlatie gevonden tussen UV-transmissie
en het aantal deeltjes dat UV-licht
absorbeert, wat inhoudt dat water met een
lage troebelheid (< 1 NTU) niet per definitie
tot een optimale dosis-effectrelatie leidt.
De vraag naar energie-efficiënte
UV-systemen gecombineerd met een kleine
voetafdruk heeft geleid tot de ontwikkeling
van lagedruk UV-lampen met hogere
vermogens (800-1.000 Watt). Dit vraagt
echter ook om efficiënte ballasten die deze
lampen kunnen aansturen. Een niet optimale
combinatie van ballast, lengte van de
bekabeling en lamp kan bij gebruik van
gedimde lampen leiden tot significante
energieverliezen. Niet zelden wordt dit ten
onrechte toegekend aan de prestatie van de
lamp. Volgens Tonnie Telgenhof Oude
Koehorst (Nedap, NL) zijn de nieuwe
ballasten speciaal ontwikkeld voor optimale
ontsteking, maximale capaciteit voor het
dimmen van de lampen en het gebruik van
langere lampkabels zonder dat dit ten koste
gaat van de prestatie en levensduur van de
lampen.
Eerder had de raad van fabrikanten van de
IUVA vastgesteld dat behoefte bestaat aan
een uniform protocol voor het valideren van
de UV-dosis voor UV-systemen voor
desinfectie van afvalwater dat niet wordt
gebruikt voor hergebruik. Namens de raad
presenteerde Eliot Whitby (Calgon Carbon,
VS) het ontwikkelde protocol, dat mede tot
stand is gekomen op basis van de al
aanwezige standaarden voor hergebruik van
afvalwater en voor drinkwater. Dit protocol
10 H 2O / 23 - 2011
biedt de mogelijkheid UV-systemen met
elkaar te vergelijken en biedt ondersteuning
bij het ontwerpen van de installatie. Het
document heeft inmiddels de status van
officieel IUVA-protocol.
Geavanceerde oxidatie
Sinds 2008 onderzoekt Dunea de omzetting
van organische microverontreinigingen met
UV/H 2O 2-oxidatie in water uit de Maas.
Samen met ITT Wedeco is onderzocht of
aanvullende toepassing van ozon een
economische en technische meerwaarde
heeft. Uit de resultaten die Achim Ried (ITT
Wedeco, Duitsland) presenteerde, blijkt dat
dosering van twee gram ozon per liter, zes
milligram waterstofperoxide per liter en 0,26
kWh UV per kubieke meter leidt tot
acceptabele omzetting van de modelstoffen
atrazine, bromacil, ibuprofen en NDMA tegen
de laagste kosten (4,4 eurocent per kubieke
meter. Onder deze condities werd bromaat
gevormd tot maximaal 1 µg/l.
Studies naar de humaantoxicologische en
-ecologische effecten van de aanwezigheid
van resten van geneesmiddelen in afval- en
oppervlaktewater tonen aan dat aandacht
voor dit onderwerp nodig blijft. Zo komt het
anti-epilepticum carbamazepine veel voor in
stedelijk afvalwater. De stof vertoont een
chronische toxiciteit in lage concentraties
(microgrammen per liter), welke vergelijkbaar
zijn met de concentraties in
afvalwater. Deze stof is moeilijk te
verwijderen met zowel klassieke als
geavanceerde technieken. Geavanceerde
oxidatie is één van de technieken die in staat
zijn concentraties van lastig te verwijderen
stoffen als carbamazepine in afvalwater te
verlagen. Karl Linden (Universiteit van
Colorado,VS) presenteerde de resultaten van
onderzoek, waaruit bleek dat de degradatieproducten
van carbamazepine na UV/
H 2O 2-oxidatie door de bacteriën in actief slib
worden gemineraliseerd. Volgens Linden is
dit resultaat alleen te bereiken door de
combinatie van geavanceerde oxidatie en
biodegradatie.
Voor het vergelijken van geavanceerde
oxidatietechnieken wordt vaak gebruik
gemaakt van Electrical Energy per Order (EEO).
Deze methodiek wordt ook toegepast om
effecten van lampvermogen en -efficiëntie
van collimated beam en kleine installaties op
te schalen. Voor de hydraulische aspecten en
mengcapaciteit in reactoren is echter
modellering met Computational Fluïd
Dynamics (CFD) nodig. Keith Bircher (Calgon
Carbon, VS) presenteerde een nieuwe
methode gebaseerd op de UV-dosis per
logeenheid voor een bepaalde verbinding
(DL). Volgens Bircher is DL in tegenstelling tot
EEO onafhankelijk van het lampspectrum, de
UV-transmissie en de weglengte van UV-licht
in de reactor. Met behulp van DL wordt de
omzetting van de stof, inclusief de hydraulische
efficiëntie, op een groot aantal
plaatsen in de UV-reactor met CFD bepaald.
Nieuwe ontwikkeling
De afgelopen jaren zijn de ontwikkelingen
op het vlak van UVC-leds (Light Emission
Diodes) voor toepassing bij onder meer
waterdesinfectie snel gegaan. Worden
kleuren-leds al jaren ingezet voor verkeerslichten,
dashboards in auto’s en mobiele
telefoons, de nieuwste generatie leds
produceert UVC-licht met golflengten van
inmiddels 240 nm. De grote voordelen die
Jennifer Pagan (Dot Metrics Technologies, VS)
en Scott Alpert (Hazen and Sawyer, VS) aan
de UVC-leds toekennen, zijn: kwikloos, direct
op vol vermogen en gemakkelijk vorm te
geven voor allerlei toepassingen. Nog te
overwinnen uitdagingen zijn het vermogen
(momenteel circa 1 mWatt), de
UVC-efficiëntie (nu 1-2 procent, voor
lagedruklampen is dit bijvoorbeeld ongeveer
30 procent) en de levensduur (nu ca 1.000
uur). Dit houdt in dat de UVC-leds wel
inzetbaar zijn voor kleine toepassingen, maar
dat het nog te vroeg is voor desinfectie van
grote waterstromen.
Guus IJpelaar (Royal Haskoning)
Voor meer informatie:
g.ijpelaar@royalhaskoning.com
De IUVA vormt de basis voor veel vooraanstaande
specialisten op het gebied van
UV-technologie voor de behandeling van
drink- en afvalwater, waterhergebruik,
industriële waterprocessen en andere
toepassingen. Eén van de prioriteiten is het
ondersteunen, opleiden en het overbrengen
van kennis op bestaande en potentiële
nieuwe gebruikers van UV-technologie.
Volgens Paul Swaim, IUVA-president
2011-2013 en adviseur bij CH2M Hill (VS),
kan Europa worden gezien als een markt
met groeiende interesse in UV en een regio
waar de IUVA toegevoegde waarde kan
leveren. Om dit te realiseren, werken
Andreas Kolch (Hytecon, Duitsland) en Guus
IJpelaar samen aan het verhogen van door
IUVA gesteunde activiteiten in Europa, het
Midden-Oosten en Afrika.

San Francisco trekt zich met hulp van
Nederland op het droge
In de Bay Area rondom San Francisco in Californië worden voorzichtig de eerste
stappen gezet tot een meer gezamenlijke aanpak tegen de gevolgen van de
zeespiegelstijging. Om zich ook in de toekomst te kunnen blijven wapenen
tegen overstromingen, heeft de Bay Conversation and Development
Commission (BCDC) de hulp ingeschakeld van Nederlandse experts.
Net als wij Nederlanders komen de
inwoners van de Bay Area steeds
meer tot het inzicht dat vechten
tegen het water niet de enige oplossing is.
Naast verdediging of protectie is ook
adaptatie nodig: werken met water. Waar is
het beter land terug te geven aan het water?
Waar kunnen we waterwerken multifunctioneel
maken? En waar zetten we welke
innovatieve technieken in? De BCDC bekijkt
voor verschillende locaties in de Bay Area
momenteel strategieën om tot dergelijke
‘slimme’ oplossingen te komen voor de
problemen die de zeespiegelstijging
veroorzaakt.
Op 26 oktober hield het Nederlands
consulaat samen met de organisatie Joint
Venture Silicon Valley een rondetafeldiscussie.
De bijeenkomst had als doel een
beter zicht te krijgen op het lokale en globale
overstromingsgevaar. Aan tafel zat
oud-minister en staatssecretaris Tineke
Huizinga in haar functie als voorzitter bij
Delta Alliance om mee te denken over
nieuwe adaptatiestrategieën en samenwerkingsverbanden.
Bovendien waren
betrokkenen als BCDC, Silicon Valley
Leadership Group, NASA en de Bay Area
Council van de partij. Maar ook San Francisco
International Airport, IBM, Microsoft, Oracle,
Cisco en het Nederlandse Arcadis en Hansje
Brinker zaten aan tafel.
62 miljard aan kustontwikkeling
In de komende decennia worden ongeveer
300.000 inwoners van de San Francisco Bay
Area bedreigd door stijgend zeewater. Een
gebied van ruim 380 km 2 dat bekend staat
om technologisch en innovatief leiderschap.
Door de aanwezigheid van Silicon Valley kan
een kustlijn met een economische waarde
van ongeveer 62 miljard dollar getroffen
worden door overstromingen. Het eigendom
van bedrijven als Google, Oracle en Cisco
loopt namelijk gevaar door de zeespiegelstijging.
Maar een overstroming heeft ook
effect op drie internationale vliegvelden en
de gehele infrastructuur én het rijke maar
kwetsbare ecosysteem van de Bay Area.
Sensoren in dijken
Peter Wijsman van Arcadis vindt dat
betrokkenen in de Bay Area zich nog meer
bewust moet worden van de gevaren van
klimaatverandering en zeespiegelstijging.
“Zeker na orkaan Katrina in New Orleans in
2005. Dit zijn namelijk geen incidenten. We
zijn zowel lokaal als globaal gebaat bij meer
kennis van huidige en toekomstige
kwetsbare gebieden en gedragingen van de
waterspiegel.” Een belangrijke rol in het
watermanagement is dan ook weggelegd
voor techniek en innovatie. “In de Bay Area
zijn verschillende intelligente technieken om
klimaatverandering te meten en bijvoorbeeld
overstromingen te controleren nog
nauwelijks opgepakt”, aldus Wijsman.
“Inmiddels zijn er zoveel meer proactieve,
slimme technieken dan de spreekwoordelijke
vinger in de dijk of structurele stormvloedkeringen.”
Wijsman doelt op de inzet van
bijvoorbeeld satellieten, helikopters of
sensoren, waarmee bij hoog water zwakke
plekken kunnen worden geïdentificeerd.
Het is een aanpak die al een paar jaar in
Nederland getest wordt en in gebruik is.
South Bay Area nabij San Francisco. De donkerblauw gekleurde gebieden worden bedreigd door zeespiegelstijging
van 140 cm aan het einde van deze eeuw. Van de lichtgrijs gekleurde gebieden zijn geen data beschikbaar.
“Sensoren bijvoorbeeld kunnen veel eerder
en nauwkeuriger dan het menselijk oog een
lek in een dijk opsporen. Met een tijdwinst
oplopend tot 48 uur. In deze tijdsspanne is
noodreparatie of evacuatie heel goed
mogelijk.” Samen met partijen als IBM en
Deltares werkte Arcadis aan slimmere
IT-toepassingen voor het voorspellen en
detecteren van overstromingen. Deze
geavanceerde oplossingen zijn onderdeel
van het Nederlandse Innovatieprogramma
Flood Control 2015.
De bestuurder van Arcadis vindt ook dat
meer kennis vergaard moet worden over hoe
‘sociale’ media inzetbaar zijn bij hoog water
en evacuaties. Ter aanvulling van de New
Yorkse hoogwaterbeschermingssystemen
werd tijdens orkaan Irene eerder dit jaar
twitter ingezet. Wijsman: “Deskundigen
zochten op bepaalde termen in ‘tweets’. Op
die manier konden ze in kaart brengen hoe
ernstig bepaalde gebieden getroffen waren. “
Het Flood Control 2015-consortium werkt
aan een softwaretoepassing waarmee een
gebruiker in één oogopslag informatie krijgt
over hoogwater- of stormsituaties en
bedreigde gebieden.
Fragmentatie in besluitvorming
Ook Tineke Huizinga van Delta Alliance ziet
voldoende mogelijkheden op het gebied van
watermanagement. “Alle delta’s hebben
dezelfde uitdagingen”, zegt de oud-staatssecretaris
van Verkeer en Waterstaat. “Daarom
is het zo belangrijk om de krachten te
bundelen en samen te werken. Dat is immers
in ieders voordeel.” Huizinga denkt dat de
grootste uitdaging in de Bay Area ligt bij de
fragmentatie van verantwoordelijkheid en
besluitvorming. In de Bay Area hebben veel
lokale en regionale overheidsinstanties en
vertegenwoordigingen wat te zeggen over
water. Waterschappen zoals in Nederland
kennen ze niet. “Het is zaak al die partijen bij
elkaar te krijgen.” Geen geringe klus met ruim
honderd gemeenten en een kleine tien
jurisdicties.
Daarnaast bestaat in de Bay Area een gebrek
aan investeringsfondsen én bewustwording.
De overstromingskansen zijn immers niet het
enige waar overheden en ondernemingen in
de Bay Area mee worstelen. Zo hebben
betrokkenen ook te maken met aardbevingen
en moeilijkheden rondom huisvestiging
en transport. Volgens Huizinga zijn alle
problemen van de Bay Area echter ook
uitdagingen voor het creëren van de meest
ideale situatie. “In het ideale plaatje is het
risico nooit zichtbaar: je investeert immers
om een ramp te voorkomen.”
Anke Smits
H 2O / 23 - 2011
11

een verkenning van de
warmtehuishouding in de
afvalwaterketen
Energie, klimaatontwikkeling en duurzaamheid staan in de belangstelling. De
waterschappen nemen deel aan de meerjarenafspraken energie, waarin
energiebesparing en verduurzaming in de afvalwaterketen belangrijke
elementen zijn. Een deel van de energiebesparing kunnen de waterschappen
realiseren op de zuivering. De waterschappen werken ook volop aan het zelf
opwekken van duurzame energie (biogas). Daarnaast bieden chemische en
thermische energie een goede kans om energie terug te winnen. Er is weinig
bekend over het verloop van de temperatuur van afvalwater in de riolering. In
Zwolle zijn de eerste verkennende metingen verricht.
Voor de wijken Dieze Oost en Berkum
is de warmtehuishouding in de
afvalwaterketen in kaart gebracht
door ruim zes maanden continue de
temperatuur van het afvalwater te meten. Het
doel daarvan is de beste locaties te bepalen
voor de terugwinning van warmte uit de
waterketen in de zuiveringskring
Hessenpoort, de mogelijke effecten van de
terugwinning van warmte op het functioneren
van een rioolwaterzuiveringsinstallatie
te analyseren en de mogelijke technieken
voor de terugwinning van warmte uit de
afvalwaterketen te verkennen.
In afbeelding 1 wordt de hoeveelheid
warmte (thermische energie) die jaarlijks op
het riool geloosd wordt, vergeleken met de
andere vormen van energie in de waterketen
(chemische en operationele energie).
Operationele energie wordt gebruikt voor de
productie, het transport en de behandeling
van water. De chemische energie vertegenwoordigt
de verbrandingswaarde van de
Afb. 1: De omvang van de belangrijkste
energiesoorten in de Nederlandse waterketen.
12 H 2O / 23 - 2011
afvalstoffen die aan het afvalwater worden
toegevoegd.
In de zuiveringskring van de rwzi Hessenpoort
te Zwolle, met onder meer de jaren ‘70-wijken
Dieze Oost en Berkum en het bedrijventerrein
Hessenpoort, zijn op 23 locaties metingen
uitgevoerd (druk, temperaturen) gedurende
ruim een half jaar. Met de selectie van deze
locaties is getracht om een representatief
beeld te schetsen van de warmte in het
rioolstelsel onder verschillende omstandigheden
en op verschillende locaties. Zo is
bijvoorbeeld gemeten in de buurt van een
verpleeghuis, industrieterrein Lombok, een
kantorencomplex en een sportvereniging.
Daarnaast waren er meetpunten in drie typen
rioolstelsels: het gemengd rioolstelsel, het
regenwaterstelsel en het verbeterd
gescheiden stelsel. Op de rwzi Hessenpoort
zijn de temperaturen van het influent, het
effluent, de buitenlucht en de omvang van de
neerslag gemeten. Gegevens over de
grondwatertemperatuur zijn door het
In Nederland hebben de overheid en het
bedrijfsleven afspraken gemaakt over het
effectief en efficiënt inzetten van energie.
Die afspraken zijn vastgelegd in meerjarenafspraken
(MJA3 en MEE) en richten zich
vooral op energie-intensieve sectoren. Met
resultaat: de energie-efficiency verbeterde
sinds 1992 jaarlijks gemiddeld met 2,4
procent. Wie deelneemt aan de meerjarenafspraken,
kan gerichte hulp ontvangen. Het
MJA-programma wordt uitgevoerd door
Agentschap NL.
waterschap beschikbaar gesteld. De debieten
op de rioolgemalen zijn bepaald aan de hand
van de draaiuren van de pompen. Op de
andere meetpunten zijn de debieten globaal
bepaald aan de hand van inwonersaantallen
en kengetallen voor watergebruik.
Resultaten
In de relatief strenge winter van 2010 zijn
Afb. 2: Maandgemiddelde temperaturen van een aantal meetpunten (januari tot en met juli 2010).

daggemiddelde temperaturen gemeten in het
rioolstelsel van 6,6°C tot 8,3°C. In de zomer
bedroegen de gemiddelde dagtemperaturen
16,4°C tot 19,4°C. De influenttemperatuur van
de rwzi bedroeg in de winter 5,7 tot 8,2°C en
in de zomer 17,5 tot 20,9°C. Opvallend is
verder dat de gemeten temperaturen in de
winter nauwelijks onder de grondwatertemperatuur
zakten. Dat doet vermoeden dat het
grondwater een belangrijke rol speelt in het
reguleren van de temperatuur van het
afvalwater, althans dat deel dat in zich in
relatief diepe riolen bevindt.
Het afvalwater van verbeterd gescheiden
stelsels, het verzorgingshuis en industrieterrein
Lombok is gemiddeld warmer dan het
afvalwater op de overige meetpunten. Direct
bij de lozing van huishoudens bedraagt de
temperatuur van het afvalwater ongeveer
20°C. Binnen een afstand van 50 tot 100 meter
koelt het huishoudelijke afvalwater af tot rond
de 10°C. Bij grotere debieten is een afkoeling
geconstateerd van 0,4 tot 0,9°C binnen een
afstand van 600 meter in een vrijverval riool.
Beste locaties voor terugwinning
warmte
De beste locaties voor de terugwinning van
thermische energie uit de afvalwaterketen is
die waar de grootste debieten en de hoogste
temperatuur voorkomen. Uit de meetresultaten
blijken dat de locaties direct bij het
lozingspunt van warm water (huishoudens
en bedrijven) te zijn – voordat het water
afkoelt en de energie naar de omgeving
verloren gaat – en de locaties waar grote
debieten worden afgevoerd (effluent van de
rwzi, de gemalen Berkum en Dieze-Oost en
het industrieterrein Lombok).
Voor huishoudens is de douchewarmtewisselaar
een voorbeeld van een effectief middel
om warmte terug te winnen. Door de warmte
direct uit het douchewater terug te winnen
en dit te gebruiken om nieuw douchewater
voor te verwarmen, kan het gasverbruik voor
de verwarming van douchewater flink
gereduceerd worden. Dit principe geldt ook
voor de directe terugwinning van warmte uit
het afvalwater van ziekenhuizen,
zwembaden, hotels, verzorgingshuizen en
andere gebouwen met een hoog warmwaterverbruik.
De warmte wordt teruggewonnen
uit het afvalwater door middel
van een warmtewisselaar, eventueel
geïntegreerd het rioolstelsel.
De omvang van de beschikbare
energie
Aan de hand van de gemeten temperaturen
en het bijbehorende debiet is de hoeveelheid
beschikbare energie op de verschillende
meetpunten bepaald. Afbeelding 3 toont de
hoeveelheid warmte die beschikbaar is (in
kW per graad Celsius afkoeling) bij het
gemeten gemiddelde debiet op enkele
meetpunten. Het onttrekken van thermische
energie aan afvalwater is mogelijk mits het
effect van de onttrekking op de temperatuur
van het influent van de rwzi beperkt blijft. Dit
wordt gerealiseerd door voldoende afstand
tussen de onttrekking en de rwzi te
garanderen.
Warmtewisselaar geïntegreerd in rioolbuis (bron: Rabtherm).
Uit afbeelding 3 blijkt dat het effluent de
grootste bron van energie is met 125 kW per
graad Celcius. Ter vergelijking; een
huishouden gebruikt gemiddeld 2 kW voor
verwarming en warm water (in de winterperiode
5 kW). Uitgaande hiervan kan
gesteld worden dat het gemaal Dieze-Oost
(80 kW) beschikt over voldoende energie
voor 16 huishoudens per graad afkoeling. Bij
terugwinning van 5 graden (80 X 5) is de
beschikbare energie uit rioolstelsels net zo
groot als de benodigde energie (verwarming
en warm water) voor 80 huishoudens. Bij de
onttrekking van warmte uit rioolstelsels
moet rekening worden gehouden met de
benodigde elektriciteit voor het aandrijven
van een warmtepomp. De warmtepomp is
nodig voor het verhogen van de teruggewonnen
warmte tot de gewenste
temperatuur.
Het rendement van een warmtepomp wordt
uitgedrukt in de Coëfficiënt of Performance
Afb. 3: Thermische energie op verschillende meetpunten.
achtergrond
(COP). Deze geeft de eenheden warmte aan
die per verbruikte eenheid elektriciteit aan
een warmtestroom toegevoegd worden. Bij
een COP van 4 is de benodigde elektriciteit
(voor het verkrijgen van 80 kW uit rioolstelsel)
bijvoorbeeld 20 kW. Naast het gebruik van de
terugwonnen warmte voor de verwarming
van woonwijken kan deze ook ingezet
worden in zwembaden, industrie, warmte/
koude-opslag of bij het drogen van slib.
De energetische en financiële haalbaarheid
van de winning van thermische energie uit
afvalwater is afhankelijk van meerdere
factoren, zoals de omvang van de
warmtevraag, de afstand tussen de
warmtebron en de warmtevraag, de
aanwezigheid van warmte- en koudeopslag
en de vraag naar koude.
Het effect op de rwzi
Door op grote schaal warmte terug te winnen
uit afvalwater, zal het afvalwater afkoelen. Dit
H 2O / 23 - 2011
13

kan schadelijk zijn voor het zuiveringsproces.
Bij een voldoende afstand tussen de
terugwinlocatie in het rioolstelsel en de rwzi
kan dit effect vermeden worden. Vermoedelijk
treedt, onder invloed van grondwater,
een opwarmingproces op waardoor per saldo
een beperkt effect overblijft. Tauw werkt
momenteel aan een model dat het effect op
de rwzi inzichtelijk maakt.
Het terugwinnen van energie direct uit het
influent ligt niet voor de hand. Doordat de
meeste rwzi’s net buiten het bebouwde
gebied liggen, zijn de afstanden tot de
vraagzijde (bijvoorbeeld woningen,
kantoorgebouwen) te groot. Daarnaast is het,
in een dergelijke situatie, voor de hand
liggend om het effluent te gebruiken in
plaats van het influent omdat hiermee
eventuele nadelige effecten op de rwzi
worden uitgesloten.
De influent- en effluenttemperatuur van de
rwzi Hessenpoort is ongeveer 7°C in de
winter en 20°C in de zomer. In de rwzi wordt
de temperatuur beïnvloed door de interactie
14 H 2O / 23 - 2011
met de omgeving (lucht, bodem, materialen).
Ook wordt warmte geproduceerd in het
zuiveringsproces door biologische activiteiten.
Zonne-energie warmt het afvalwater
in de actiefslibtank en de nabezinktank op
met 0,3 in de winter en 3°C in de zomer. Een
(theoretische) temperatuurdaling van één
graad gedurende de gehele winter
veroorzaakt een verhoging van de nitraatconcentratie:
van 6,3 naar 7,4 mg/l. Dat
gebeurt ‘s winters. Dan heeft die lozing niet
veel effect op de waterkwaliteit. Als we het
toch lastig vinden, zetten we de
warmtepomp uit.
Conclusies
• De afvalwaterketen Hessenpoort beschikt
over een groot potentieel aan thermische
energie. Op meerdere locaties in de
afvalwaterketen kan deze energie
teruggewonnen worden;
• Het negatieve effect van de terugwinning
van energie op het functioneren van de
rwzi is beperkt bij terugwinning op
Willem-Alexander stelt sanitatieproject Waterschoon in gebruik
Prins Willem-Alexander heeft op 18
november het duurzame en innovatieve
sanitatiesysteem Waterschoon in de Sneker
wijk Noorderhoek officieel ingebruikgesteld.
Hij deed dit tijdens een symposium, waaraan
ongeveer 350 gasten deelnamen.
Waterschoon is wereldwijd het eerste
sanitatieproject dat op deze schaal wordt
ingevoerd.
Het nieuwe sanitatiesysteem zorgt voor het
inzamelen van het organisch afval in de
afzonderlijke woningen via een keukenvermaler
en voert het samen met toiletwater af
door middel van een vacuümsysteem. De
afvoer van het huishoudelijke afvalwater
gebeurt apart. Deze reststromen worden los
van elkaar in een lokale zuiveringsinstallatie
midden in de wijk schoongemaakt. Het
woningbouwproject in Sneek voorziet in de
sloop van 282 woningen in de komende tien
jaar en de bouw van ruim 200 huizen. Alle
nieuwe woningen krijgen een aansluiting op
het nieuwe sanitatiesysteem.
De kroonprins kreeg een rondleiding in
woonzorgcentrum Noorderhoek, waar hem
de werking van Waterschoon werd
uitgelegd. Aan de bijeenkomst namen
professor Michael Braungart (medebedenker
van het ‘cradle-to-cradle’-concept),
emeritus hoogleraar Lucas Reijnders en Ivo
Opstelten deel. Aan het einde werd een
cheque ter waarde van 1000 euro
overhandigd voor het project Water for Life,
dat geld inzamelt voor het realiseren van
sanitaire voorzieningen en schoon
drinkwater op plekken waar die ontbreken.
Burgemeester Hayo Apotheker van de gemeente
Súdwest-Fryslân gaat prins Willem-Alexander voor
(foto: gemeente Súdwest-Fryslân).
voldoende afstand van de rwzi. Het
regulerende effect van het grondwater
speelt daarbij vermoedelijk een
belangrijke rol;
• Om de haalbaarheid van terugwinning van
warmte uit de (afval)waterketen in de
praktijk te demonstreren, dienen enkele
pilots te worden uitgevoerd. Hierin
moeten uitgebreidere metingen worden
uitgevoerd in andere rioleringsstelsels om
een meer representatief beeld te
ontwikkelen van de warmtehuishouding in
de Nederlandse (afval)waterketen, de
effecten van terugwinningprojecten op de
temperatuur van het influent in beeld te
brengen én mogelijke organisatorische
vormen en de verdeling van verantwoordelijkheden
bij terugwinningprojecten van
thermische energie te verkennen.
Rada Sukkar (Tauw)
Bert Palsma (STOWA)
Arné Boswinkel (Agentschap NL)

estuursakkoord Water zet
zaak op scherp
De Nederlandse riolering is goed op orde en scoort hoog in de Europese
benchmarkstudies. Het Bestuursakkoord Water zet de zaak wel op scherp. Nu is
het tijd de omslag te maken ‘van inspanning naar resultaat’, want alleen meer
samenwerking en opschaling zijn onvoldoende om de doelstelling van 380
miljoen euro besparingen in 2020 te halen. Er zal vooral ook kritisch moeten
worden gekeken naar de resterende investeringen voor de basisinspanning
voor het rioolstelsel, het verdergaand scheiden van afval- en regenwater, de
investeringen in renovatie en vernieuwing van rioolstelsels, KRW-maatregelen
en aansluitingen in het buitengebied.
De basisinspanning om de riolering
in heel Nederland op orde te
krijgen heeft vijf tot zes miljard
euro gekost. Inmiddels wordt voldaan aan de
normen. De afgelopen 20 jaar is het beleid
erop gericht geweest het hele buitengebied
in Nederland aan te sluiten op het riool.
Doordat vijf procent van de regenbuien te
groot en te hevig is om te kunnen worden
opgevangen in de bergingscapaciteit van het
lokale rioolstelsel, zijn overstorten met
bergbezinkbassins aangelegd als noodventiel.
Bij de basisinspanning is vooral gekeken naar
de regels en veel minder naar het effect van
de investeringen. Helaas zijn ook bergbezinkbassins
aangelegd die in tien jaar tijd nog
nooit water hebben geborgen en waarvoor de
investering dus vrijwel voor niets is geweest.
Vanuit het gezichtspunt van een gemeente
bestaat een duidelijke koppeling tussen het
bovengronds beheer van de openbare ruimte
(bij uitstek de taak van elke gemeente) en het
beheer van de riolering als onderdeel van de
afvalwaterketen. De afvoer van regenwater
De aanleg van een bergbezinkbassin in Spijkenisse.
dat neervalt in de openbare ruimte, vraagt
om een flink grotere dimensionering van de
rioolbuis. Als vuistregel geldt dat een bui die
zeven millimeter neerslag levert, nog net in
het riool kan worden geborgen. Bij zwaardere
of langdurigere buien komt het rioolwater in
een bergbezinkbassin (circa twee millimeter
additionele berging). Als de piekbui nog
heftiger is, loopt het overschot via een
overstort naar het oppervlaktewater. Grote
bergbezinkbassins zijn zo ontworpen dat
voornamelijk het relatief schone hemelwater
in de sloot stroomt, maar de investeringskosten
hiervan zijn hoog. Het regenwater kan
ook aan de bron worden afgekoppeld naar
bijvoorbeeld een wadi, de bodem of een
sloot, zodat het riool alleen minder schoon
regenwater hoeft af te voeren, maar
dergelijke bronmaatregelen kosten ook veel
geld. Anderzijds is de motivatie voor
afkoppelen dat het verwerken van een grote
hoeveelheid verdund vuil water via de
waterzuivering lastig is, want de bacteriën in
de afvalwaterzuiveringsinstallaties doen het
beter bij een meer geconcentreerde aanvoer.
opinie
De komende 20 jaar is een groot percentage
van de riolering in Nederland aan vervanging
toe, uitgaande van een gemiddelde
levensduur van 60 jaar en de huidige
ouderdom van veel rioolbuizen. De vervangingsinvesteringen
worden ruwweg
geraamd op jaarlijks circa 600 miljoen euro,
voor de komende 20 jaar. In het Feitenonderzoek
uit 2010 is becijferd dat een jaarlijkse
besparing van maximaal 550 miljoen euro
haalbaar is op het totaal aan investeringen
en de exploitatie in de waterketen vanaf
2020. Het Bestuursakkoord Water stuurt
voorlopig aan op een besparing van 450
miljoen euro (‘middenscenario’) per jaar
vanaf 2020, waarvan 380 miljoen in de
afvalwaterketen en 70 miljoen bij de
drinkwaterbedrijven.
Waterschappen gaan zich steeds meer
bezighouden met het terugwinnen van
warmte uit rioolwater, het produceren van
gas uit vergisting en het terugwinnen van
fosfaat. Hier lijkt vooral bespaard te kunnen
worden door het delen van kennis. Het
H 2O / 23 - 2011
15

dilemma bij het ontwerpen van een nieuwe
zuivering is dat de economische levensduur
vaak 40 jaar of meer is. Maar wat doe je als
over vijf jaar een nog veel betere techniek
op de markt komt? De vaakgehoorde
gedachte dat opschaling van kleine
waterzuiveringen naar grote zuiveringsfabrieken
grote besparingen zouden kunnen
opleveren, is toch niet zo vanzelfsprekend:
zuiveringsinstallaties hebben een lange
economische levensduur en het voortijdig
vervangen van een oude waterzuivering
door een moderne en efficiëntere installatie
kan tot veel extra kosten leiden.
Gemeenten zouden in 2020 zonder
besparingen 1,7 miljard euro uitgeven aan
riolering (operationele kosten + kapitaalslasten,
prijspeil 2010). Op basis van het
Bestuursakkoord Water moeten gemeenten
maar liefst 210 miljoen euro besparen in
2020. Dat lijkt niet zo veel, maar een klein
rekensommetje werkt verhelderend: stel dat
éénmalig tien procent kan worden bespaard
op de operationele kosten (en dat die kosten
daarna niet meer stijgen), dan komt dat
overeen met circa 50 miljoen euro. Dan kun
je uitrekenen dat op de kapitaalslasten (rente
en aflossing) nog (210-50) circa 160 miljoen
euro per jaar moet worden bespaard. En dat
lukt alleen als de investeringen met 25
procent omlaag gaan. En hier gaat het
wringen: want de geprognosticeerde totale
investeringen voor de komende vijf jaar zijn
al negen procent lager geraamd en in de
vijfjarenperiode daarna nog eens negen
procent lager.
Conclusie: het herijken, prioriteren en
temporiseren van geplande investeringen
wordt de belangrijkste mogelijkheid om de
voorgenomen besparingen van 210 miljoen
euro te realiseren. Minder geld uitgeven dus.
De consequenties zijn groot. Want uitgaande
van het gegeven dat ongeveer driekwart van
Vervanging van een rioleringsstelsel.
16 H 2O / 23 - 2011
de investeringen in feite een vervangingsinvestering
is en slechts een kwart verbeterinvesteringen,
kan een taakstelling van 25
procent bezuinigen op investeringen ertoe
leiden dat de komende jaren nog vooral de
vervangingsinvesteringen worden gedaan,
maar nauwelijks verbeteringen worden
uitgevoerd. Vooral de aanleg van bergbezinkbassins
en wadi’s én het afkoppelen – welke
maatregelen een positief effect hebben op
de kwaliteit van het oppervlaktewater en
dienen ter voorkoming van wateroverlast –
zullen dan te duur blijken. Als gemeenten op
grond van betere inschattingen en nieuwe
technieken hun vervangingen kunnen
uitstellen en slimmer uitvoeren, kunnen ook
verbeteringen overeind blijven.
Boemerang
Waterschappen moeten vanaf 2020 jaarlijks
170 miljoen euro besparen ten opzichte van
de huidige 1,3 miljard die ze nu aan
waterzuivering uitgeven. Naar analogie met
het rekensommetje voor de gemeenten
hierboven, kun je zien aankomen dat het
waarschijnlijk zeer lastig is voor de waterschappen
de bezuiniging van 170 miljoen
euro waar te maken. Zeker als veel nieuwe en
moderne zuiveringen worden gebouwd om
bijvoorbeeld fosfaat en energie terug te
winnen. Dat komt dan als een boemerang
terug bij de waterschappen: als over een paar
jaar blijkt dat de bezuinigingsdoelstelling
niet is gehaald, zal de Tweede Kamer wellicht
alsnog besluiten de afvalwaterzuivering over
te hevelen naar het bedrijfsleven. Daarbij zal
de Tweede Kamer verwijzen naar de recente
motie dat de waterschapslasten niet harder
mogen stijgen dan vijf procent per jaar.
Een voor de hand liggende manier om
efficiënter te werken in de afvalwaterketen is
dat aangrenzende gemeenten hun krachten
bundelen bij het beheer en onderhoud van
de riolering. Nu moet elke gemeente nog
haar eigen rioolbeheer organiseren. Door
bundeling behouden de gemeenten hun
zeggenschap over het rioolbeheer en kan de
samenhang met de openbare ruimte worden
geoptimaliseerd. Momenteel valt zeker 80
procent van de rioolvervanging samen met
onderhoud aan de openbare weg. Bij het
losknippen van het rioolbeheer van de rest
van de gemeentelijke taken in de openbare
ruimte zal een aanmerkelijk verlies aan
synergie optreden.
Ook is efficiëntie te bereiken door de
gemeentelijke gemalen voor het
verpompen van het rioolwater onder
beheer van de waterschappen te brengen.
Beheer en onderhoud van gemalen is
immers een kerntaak van de waterschappen.
Opschalen van het beheer en
onderhoud van poldergemalen met
rioolgemalen geeft meer schaalgrootte,
waardoor bijvoorbeeld een piketdienst
beter rendeert. Overdracht van rioolgemalen
vraagt wel om duidelijke afspraken
over de ontvangst van afvalwater, om te
voorkomen dat het waterschap gaat
‘knijpen’ op de afvoer van afvalwater ten
faveure van de werking van de zuivering.
Ketenbedrijf
Een andere aanpak om tot efficiëntie te
komen is het onderbrengen van de gemeentelijke
riolering en de waterzuivering van het
waterschap in één ketenbedrijf. Sommige
drinkwaterbedrijven willen graag op deze
manier hun marktaandeel uitbreiden.
Marktwerking heeft in de drinkwatersector
tot grote kostenbesparingen geleid.
Tegelijkertijd is het ook waarschijnlijk dat
waterketenbedrijven, nadat ze het beheer en
onderhoud van de afvalwaterzuivering en de
riolering hebben overgenomen, nog eens
scherp gaan kijken naar de geplande
investeringen en zullen aansturen op een
verlengde levensduur om de kosten te

drukken. Met als uiterste risico dat een
rioolbuis pas wordt vervangen nadat een
deel van de weg is verzakt. Ook zou een
waterketenbedrijf in de verleiding kunnen
komen om rioleringskosten af te wentelen op
de gemeente.
Een onderdeel van de nieuwe zuiveringsinstallatie in Amsterdam-West, één van de boostergemalen
(foto: DigiDaan).
Voorbeeld: Waternet heeft al eens aangekondigd
dat de gemeente Amsterdam zou
moeten gaan betalen voor de regenwaterafvoer
via het riool. Volgens het principe
vestzak-broekzak kan zo de directe rioolheffi
ng voor burger en bedrijf relatief laag
blijven en worden kosten indirect door
diezelfde burger en bedrijf betaald via de
andere gemeentelijke belastingen (met
name OZB).
Zuiveringslasten per gemeente
In het huidige systeem worden zuiveringslasten
door het waterschap omgeslagen over
de burgers. Die kunnen echter geen enkele
sturing uitoefenen, want veruit het meeste
water in het riool komt van neerslag en
grondwater en niet van het doortrekken van
het toilet. Anders dan de individuele burgers
hebben gemeenten wel een keuze: alles
advertentie
opinie
afvoeren via het rioolstelsel of lokaal
inbrengen in de bodem of draineren naar het
oppervlaktewater.
Door de zuiveringskosten integraal te
heff en bij gemeenten, ontstaat zo voor hen
een sterke prikkel doelmatiger om te gaan
met het regen- en grondwater.
Dit zal op termijn leiden tot doelmatigheidswinst
in de riolering en de afvalwaterzuivering.
Hans Middendorp (adviesbureau Balance)
Peter Vonk (Algemene Waterschapspartij)
℡
H 2O / 23 - 2011
17

waternetwerken
WatercoluMN
Duur personeelstekort
Al jaren wordt gesproken over
personeelstekort in de watersector.
Het is er al en wordt door vergrijzing
alleen maar groter, ook al is dat in deze
crisistijd niet voor alle sollicitanten merkbaar.
Maar is dat personeelstekort nu ook echt
erg? Volgens mij wel.
In Nederland hebben we het qua water heel
aardig voor elkaar. En dan heb je voldoende
vakmensen nodig om kosteneffectief te zijn.
Hoe dichter je bij je einddoel bent, des te
belangrijker is het immers om maatwerk te
leveren. Generieke maatregelen zijn dan
weinig effectief en dus relatief duur.
Maatwerk is mensenwerk en als dat
maatwerk door personeelstekort niet kan
worden geleverd, kost dat dus geld.
Investeringen zijn hoger dan nodig of
bereiken het doel niet waardoor extra
maatregelen nodig zijn. En ook in beheer en
onderhoud (de grootste kostenpost) vallen
verkeerde keuzes duur uit.
Hoe duur is dat personeelstekort? Laten we
eens vooruit kijken naar 2020. Daar hebben
we mooie cijfers over uit het Bestuursakkoord
Water. De vergrijzing heeft dan flink
toegeslagen. We verwachten in 2020,
rekening houdend met de in het
bestuursakkoord beoogde
doelmatigheidswinst, jaarlijks een kleine acht
miljard euro uit te geven aan het beheer van
watersysteem en waterketen. Als we door
personeelstekort één procent minder
effectief bezig zijn, kost dat jaarlijks 80
miljoen euro. Dat is bijna vijf euro per
inwoner per jaar (en ik denk dat het effect
van onvoldoende vakmensen veel groter zal
zijn dan die één procent).
Het kunnen invullen van de (toekomstige)
vacatures begint bij de jeugd. Die moeten we
interesseren in water, voor een relevante
opleiding laten kiezen en vervolgens in onze
sector laten instromen. Met enkele centen
per inwoner kunnen we hierin al veel
bereiken. Hen enthousiast maken is dus een
investering die zichzelf ruimschoots
terugverdient.
Wouter Stapel
18 H 2O / 23 - 2011
International Water Week succesvol verlopen
Na een bijzonder intensieve voorbereiding is de International Water Week zeer goed verlopen,
met ruim 21.000 congres- en beursbezoekers, 17 procent meer dan tijdens Aquatech in 2008.
Het was een drukke week met conferenties, seminars, excursies en evenementen, maar ook
een week die veel inspiratie en energie opleverde. Er was een groot aantal vooraanstaande
sprekers. Zo werden de IWW en het Deltacongres geopend door staatssecretaris Atsma en was
ook premier Rutte aanwezig bij het Deltacongres. Burgemeester Aboutaleb van Rotterdam
verzorgde een inspirerende speech en burgemeester Van der Laan van Amsterdam was spreker
bij de bijeenkomst waarop prins Willem-Alexander een videoboodschap uitsprak. Daarnaast
was er een groot aantal internationale sprekers aanwezig. Hieronder volgt een impressie van
alle activiteiten samen met reacties van de organisatoren.
Tijdens het congres ‘Water Cities in Transition’
bespraken internationale experts in stedelijk
water de uitdagingen en oplossingen vanuit
verschillende invalshoeken: consultancy
(ARUP), waterbedrijven (Hamburg Wasser),
landschapsontwerp (London 2012), lokale
overheden (ICLEI) en wetenschap (Universiteit
van Innsbrück/Melbourne). Er was veel
interactie tussen de deelnemers, ook tijdens
de worskhop en excursie.
Water en innovatie
“Op het congres ‘Water & Innovation:
Watertechnology’ zijn innovaties en nieuwe
toepassingen gepresenteerd die de hele
watercyclus beslaan. Ze leiden tot een
hogere kwaliteit en efficiëntie in de
watercyclus en bieden duurzame
oplossingen voor problemen van de
toekomst,” aldus mede-organisator Jan Peter
van der Hoek (Waternet). “Een paar
voorbeelden: In ‘Membrane technologies in
water technology’ kwam de toepassing van
nanotechnologie aan de orde en werden
hybride systemen gepresenteerd. In
‘Biological processes in water treatment’
werd aandacht gegeven aan verwijdering
van organische stof stikstof, fosfor en zwavel
uit zowel drinkwater als afvalwater. In
‘Emerging techynologies for emerging
compounds’ werd gepresenteerd hoe met
modellen het gedrag van stofgroepen in de
zuivering is te voorspellen. ‘Sensortechnologies’
en ‘ICT and modelling’ lieten nieuwe
toepassingen zien waarmee de watercyclus
beter gemonitord en bestuurd kan worden.
Al met al veelbelovend voor de toekomst.”
WOP
Organisator Gerard Rundberg (Waternet) van
de conferentie ‘Water Operator Partnerships:
Each One Teach One’: “We hadden een volle
bak. Het concept waarbij we WOP-partners
hebben laten pitchen over hun ervaring met
WOP’s bleek een goeie formule. Er werd
enthousiast en op expertniveau van
gedachten gewisseld. De lancering van de
iWOP was een succes. Amsterdam heeft de
participanten wat meegegeven. We hebben
veel positieve reacties ontvangen, niet alleen
over de conferentie maar ook over de dag
ervoor, waarbij de VN GWOPA in het
Gemeenlandshuis vergaderde. De locatie
werd unaniem als uniek bestempeld.”
Benchmarking
Organisator Ingrid Heemskerk (Waternet) van
de ‘International Conference on Benchmarking’:
“Water is in de toekomstige global
challenge een grote opgave. Daar moeten we
met elkaar kennis van hebben. Continue
verbeteringen in kwaliteit, betrouwbaarheid,
duurzaamheid, prijs en dienstverlening geeft
inhoud aan deze opgave. Nationaal en
internationaal staat het zoeken naar
verandering in het benchmarken centraal.
Daarom is het belangrijk onderling te
vergelijken. Uit de presentaties bleek dat
stilstaan gezien wordt als achteruitgang,
maar dat achteruit kijken geen impulsen
meer geeft. Vooruit kijken, toekomstgerichte
vergelijkingen, nieuwe impulsen in en
verbetering van bestaande benchmarkprogramma’s
zijn de kenmerken van de
benodigde verandering. Hiervoor is het

nodig te leren van elkaar en te zoeken naar
ideeën; niet alleen binnen onze eigen sector,
maar ook buiten onze eigen comfortzone
naar andere sectoren.”
Fitterijwedstrijden
Het Nederlandse mannenteam van Waternet
is opnieuw wereldkampioen geworden
tijdens de spannende wereldkampioenwedstrijd.
Met ongeveer 45 seconden verschil
wisten zij de Engelse en Amerikaanse teams
te verslaan, nadat zij eerder al Nederlands
kampioen waren geworden. Daarmee
hebben zij hun wereldtitel kunnen
prolongeren. Waternet was ook bij de
Nederlandse kampioenschappen voor dames
oppermachtig: zij bemachtigden plaats 1, 2
én 3. Bij de leerlingencompetitie waren de
monteurs van Brabant Water het sterkst, bij
de directieteams kwam het team van
Groningen als beste uit de bus.
Mede-organisator Arie Copier (Waternet) is
erg tevreden: “Alles is goed verlopen, de RAI
was tevreden en van de deelnemers hebben
wij, na eerder wat weerstand tegen het
nieuwe boortoestel, geen wanklank meer
gehoord. De Engelse en Amerikaanse
deelnemers waren ook zeer tevreden. Toch is
het jammer dat een aantal waterleidingbedrijven
niet vertegenwoordigd waren.”
Jos Dekker (PWN) vult aan: “Tussen alle
stands op de Aquatech zijn de Fitterijwedstrijden
een hoorbare uitzondering. Geen
heren met pakken en dames met hoge
hakken maar werkkleding en zorgvuldige
snel teamwork in onze wedstrijdarena, die
groter was dan ooit. We hadden zelfs een
echte tribune. Het was mooi om te zien hoe
de leerlingenteams op de eerste dag
gegrepen werden door de sfeer.
De Engelse en Amerikaanse teams gaven de
internationale wedstrijden glans. Rondom de
arena was constant veel publiek. Een feest
van ontmoetingen van fitters, directieleden
en zoveel anderen uit de watersector. Er werd
heel wat ‘genetwerkt’. Als organisatie willen
wij de sfeer en het succes in 2013 zeker
herhalen.”
Industrial Leaders Forum
Tijdens het Industrial Leaders Forum
wisselden CEO’s uit het bedrijfsleven ideeën
uit met de watersector over het gebruik van
water. Kopstukken van Shell, DSM, Rabobank,
Unilever, Dow, Arcadis en Amiad Systems
deelden het gevoel van urgentie met
betrekking tot goed watergebruik en een
betere samenwerking. Optimisme over de
technologische mogelijkheden stond
tegenover bezorgdheid rond de snelheid van
besluitvorming in het publieke domein.
Nieuwe jeugdambassadrice
Op maandag 31 oktober is Sarah Dickin (26)
uit Canada verkozen tot de nieuwe Young
Water Professional Ambassador voor de IWW
2013. Dickin is, mede vanwege haar integrale
benadering van waterproblematiek, gekozen
uit drie finalisten, die uit een groep van 15
aanmeldingen waren geselecteerd. Dickin zal
een rol krijgen in de promotie naar de
aanloop van de International Water Week in
2013. Daarnaast gaat ze het netwerk van de
Winnaars van de WK fitterijwedstrijden: het mannenteam van Waternet.
Young professionals versterken en bereidt ze
het jongerenprogramma van de volgende
IWW voor.
AGV Water Innovation Award
Als voorzitter van de internationale
vijfkoppige jury heeft Manfred van der Heijde
- bestuurslid van Waterschap Amstel, Gooi en
Vecht - op 3 november tijdens een
spannende finale de AGV Water Innovation
Award 2011 for Young Water Professionals
uitgereikt aan de vier studenten Wouter
Knoben (UT), Rocy Ocwelwang (NWU,
Zuid-Afrika), Mehdi Koopaeidar (Saxion) en
Niels Deijkers (HvA). Deze prijs werd
uitgereikt in het kader van de Wetskills
Innovation Challenge. Met hun concept voor
een integraal water ontwerp ‘Living with
Water, and Loving it’ overtuigden zij de jury.
De jury prees het enthousiasme in de groep
en was zeer te spreken over de integrale en
positieve benadering van het concept,
waarbij niet alleen gekeken werd naar
technische oplossingen, maar ook naar
plezier beleven aan water.
Films
In het kader van het Young Water Professionals
Programme werden wereldwijd
jongeren uitgedaagd de reis van een druppel
drinkwater vast te leggen op film. In totaal
waternetwerken
zijn 24 films ingediend uit onder andere
Colombia, Vietnam, Hong Kong en Amerika.
De winnaars werden bekend gemaakt op
woensdag 2 november in het Muziekgebouw
aan het IJ. Rick Blokdijk, Miquel Ballester,
Andries van Wijhe en Daniel Arenas mochten
de prijs van 1.000 euro in ontvangst nemen
uit handen van Carolien Gehrels, wethouder
in Amsterdam en Roelof Kruize, directeur van
Waternet en voorzitter van KNW.
Young Scientist
Eén van de onderdelen van de IWW was de
Young Scientist Workshop, een intensief,
vijfdaags wetenschappelijk evenement voor
ongeveer 35 PhD-studenten en internationale
jonge vakmensen uit de waterindustrie
en publieke organisaties. De workshop
richtte zich op de uitdagingen van waterlevering
en watersystemen in stedelijke
gebieden, een breed onderwerp dat
verschillende takken van de watersector
raakt, zoals watermanagement, watervoorraad,
sanitatie en ruimtelijke ordening.
Naast het uitwisselen van ideeën met andere
vakmensen werkten de deelnemers aan een
gezamenlijke visie op de uitdagingen en
oplossingen voor stedelijke problemen.
H 2O / 23 - 2011
19

waternetwerken
In elke editie van H 2O bekijkt
Waternetwerk de waterbranche vanuit
een eigen invalshoek. In deze column
meten we afwisselend het waterpeil aan
de hand van inzichten van jongeren,
vrouwen en
internationale waterdeskundigen.
De jonge hond en de
oude rot
De laatste tijd wordt veel gesproken
over jongeren als de zogenaamde
netwerkgeneratie. Opvallend is het
om te zien dat daarbij enerzijds hun
ICT-vaardigheden, het oppikken van nieuwe
trends en hun kritische houding geprezen
worden, terwijl men anderzijds van mening is
dat deze jonge honden (te) snel en argeloos
over zaken heenstappen.
Ik ben zo iemand uit de netwerkgeneratie,
werkzaam als trainee bij Rijkswaterstaat en
dikwijls op zoek naar de balans tussen
jeugdig enthousiasme en gepaste
terughoudendheid. Ik verlang er soms naar
dat oude rotten mij bij de hand nemen en
rondleiden door de bewonderenswaardige
wereld die ambtenarenland heet, mij
vertellen wat niet, maar vooral ook wat wél
kan. En dat niet alleen: ik zou het fijn vinden
wanneer zij mijn hand niet alleen pakken om
me terug te fluiten, maar ook om zich, zonder
angst voor het onbekende, mee te laten
voeren met mijn nieuwe ideeën.
Ik ben dan ook verheugd dat ik voor het
platform WOW mee mocht werken aan de
oprichting van een jongerennetwerk. Een
netwerk dat niet alleen tracht leeftijdgenoten
in hetzelfde vakgebied bij elkaar te brengen,
maar ook ‘jonge honden’ rechtstreeks in
contact brengt met ‘oude rotten’. Een netwerk
dat je in staat stelt op een open manier het
gesprek aan te gaan over actuele thema’s en
hier zelfs een advies over op te stellen. Iets
waar ik, en hopenlijk in de nabije toekomst
velen anderen met mij, energie van krijg. Mijn
tip daarom: wees niet bang om de handen
ineen te slaan en samen op zoek te gaan naar
elkaars kracht en dat wat je bindt.
Nienke Evers
20 H 2O / 23 - 2011
Waterpeil Succesvolle samenwerking afkijken van apen
In de waterwereld wordt veel gepraat over samenwerking maar dat betekent niet dat
samenwerking van een leien dakje gaat. De feitelijke uitvoering verloopt vaak stroef, omdat op
menselijk niveau moeilijk te definiëren barrières zijn. Door op 8 december eens vanuit een heel
ander gezichtspunt naar het verschil tussen woorden en daden te kijken, kunnen er wellicht
lessen getrokken worden.
In de waterwereld wordt steeds meer de druk tot samenwerking gevoeld. Het Rijk,
geldstromen of de maatschappij eisen steeds vaker een vorm van samenwerking. Partijen die
hierbij betrokken zijn, zeggen ook meer te willen samen werken, maar dat wil nog niet zeggen
dat dat in de praktijk ook van harte gebeurt. “Samenwerking is mensenwerk, dus de menselijke
factor moet daarin niet worden onderschat”, zegt Annemarieke Verbout, werkzaam bij DHV. Zij
is door Waternetwerk gevraagd de bijeenkomst te organiseren en is als technisch bestuurskundige
op het onderwerp samenwerking afgestudeerd. “Om meer zicht te krijgen op de
aspecten die bij samenwerking een rol spelen, bekijken we samenwerking tijdens de
bijeenkomst eens van een andere kant, de ‘natuurlijke’ kant. We gaan kijken hoe apen
communiceren en dingen organiseren. Jan van Hooff, hoogleraar ethologie en socio-ecologie,
zal daarover vertellen. Deze reflectie uit de natuur levert wellicht iets op waarmee samenwerkende
partijen verder kunnen.”
Ook is er een werkbijeenkomst waar de deelnemers praktijkgevallen van samenwerking
kunnen inbrengen. Centraal staan hierbij de ‘zachte’ aspecten die bij samenwerking een rol
spelen, zoals vertrouwen, openheid en veiligheid. “De bijeenkomst is voor iedereen die
samenwerkt van belang. Het is vooral mooi wanneer samenwerkende partijen samen komen
om inspiratie op te doen die hun samenwerking kan versterken.”
Actualisatie praktijkrichtlijnen drinkwater
Waterbedrijven gebruiken praktijkrichtlijnen
als handvatten voor een efficiënte en
kwalitatief hoogwaardige bedrijfsvoering. Het
Platform Bedrijfsvoering zorgt ervoor dat deze
richtlijnen structureel worden geactualiseerd.
Medewerkers van waterbedrijven hebben via
Watnet, het intranet voor het bedrijfstakonderzoek,
toegang tot de richtlijnen en
bijbehorende documenten. Zo kunnen ze de
richtlijnen in hun eigen werk gebruiken, maar
ook bijdragen aan het actueel houden ervan.
Onlangs zijn de volgende documenten
vastgesteld en beschikbaar gekomen:
• ‘Richtlijnen ten behoeve van reservoirs
voor drinkwater. Ontwerp, realisatie,
bedrijfsvoering en beheer’ (KWR
2011.046), oktober 2011.
Het document gaat in op de dimensionering
van productiereservoirs en op algemene en
functionele aspecten bij het ontwerpen van
drinkwaterreservoirs in het algemeen
(productie-, distributie- en suppletiereservoirs).
Bij de realisatie van reservoirs
(doorgaans uitgevoerd in beton, maar soms
ook in staal) wordt verwezen naar de
‘Richtlijn voor de realisatie van betonnen
drinkwaterconstructies’ van juni 2011.
Redelijk uitgebreid beschrijft het document
diverse operationele aspecten van drinkwaterreservoirs.
Ten slotte komt het assetmanagement
daarvan aan de orde;
• ‘Protocol ter verbetering van de functionaliteit
van de frontbeveiliging in
huishoudelijke aansluitingen. Nietcontroleerbare
keerkleppen in
watermeters’ (KWR 2011.048),
juni 2011.
Het document bevat een
protocol ter verbetering van de
functionaliteit van keerkleppen
als frontbeveiliging in huishoudelijke
watermeters voor situaties
zoals die zich in de praktijk
voordoen. Vooraf wordt ingegaan
op de wet- en regelgeving van de
beveiliging tegen terugstroming
vanuit aangesloten waterinstallaties
naar het leidingnet. Ook is
aandacht besteed aan de
implementatie van het protocol
in de Nederlandse drinkwatersector.
Een vergelijkbaar
document is in voorbereiding voor controleerbare
keerkleppen in niet-huishoudelijke
aansluitingen.
In dit katern Waternetwerken in H 2O nummer
13 van 1 juli jl. is het rapport ‘Multicriteriaanalyse
van leidingmaterialen; Een actualisering’
genoemd. Abusievelijk is daarbij het
rapportnummer niet juist opgenomen. Dat
moet zijn KWR 2011.065.
Voor meer informatie kunt u contact opnemen
met Martin Meerkerk van KWR Watercycle
Research Institute: (030) 606 95 91.

waternetwerken
DRIJFVEER WatercoluMN
ver.nieuws_column kop
“Maatschappelijke taak waterschap effi ciënt uitvoeren”
Passies, ambities, ontwikkelingen - wat drijft
een waterprofessional? Koninklijk Nederlands
Waternetwerk portretteert in iedere editie
één van zijn leden. Deze keer: Eveline de
Kruijk (53), secretaris-directeur van
Waterschap Groot Salland.
“Ik ben een jaar of vijf geleden lid geworden
van de vereniging, toen ik bij waterschap
Vallei & Eem ging werken. Daarvoor was ik
niet werkzaam in de sector. Ik heb na mijn
studie een tijd bij Oranjewoud gewerkt en
daarna jarenlang voor provincie Overijssel,
waar mijn belangstelling groeide om iets met
de fysieke leefomgeving te doen. Van daaruit
heb ik de overstap gemaakt naar de
watersector. De reden dat ik toen ook lid ben
geworden van de vereniging, is dat het
bijdragen aan kennis(uitwisseling) een
essentieel onderdeel is van de sector en mijn
werk. Daarnaast helpt de vereniging bij het
opdoen van nieuwe contacten.”
“Op 1 oktober jl. ben ik begonnen als
secretaris-directeur bij Waterschap Groot
Salland. Ik heb erg veel zin in de nieuwe
projecten die mij te wachten staan, zoals de
projecten in het kader van ‘Ruimte voor de
Rivier’. Het karakter van het werk is nu anders.
Bij Vallei & Eem was ik als adjunct-directeur
voornamelijk bezig met de technische kant
van het werk, maar als secretaris-directeur bij
Groot Salland houd ik mij ook bezig met
bestuur. Daardoor heb ik direct invloed op
het beleid dat gevoerd wordt en daarmee op
de gevolgen voor de omgeving. Ik vind het
belangrijk dat het werk dat je doet er ook
echt toe doet, dat het maatschappelijke
Wat betekent de Arabische lente voor het
doen van waterzaken in Noord-Afrika? De
Contactgroep Internationaal van KNW zoekt
een antwoord hierop door op donderdag
1 december een middag te organiseren over
waterprojecten in de Arabische wereld.
Henk Lubberding van de Contactgroep
Internationaal en werkzaam bij UNESCO-IHE:
“We gaan er vanuit dat dit de goede tijd is om
een dergelijke bijeenkomst te organiseren.
We hebben de inleiders, die lange tijd in die
regio hebben gewerkt, nadrukkelijk gevraagd
hun visie te geven op de consequenties van
de Arabische lente op toekomstige samen-
Eveline de Kruijk
Waterzaken doen in Noord-Afrika
Winnaar Scriptieprijs Waternetwerk
relevantie heeft. Dat is ook waarom ik voor
openbaar bestuur heb gekozen. Waterschappen
hebben een maatschappelijke taak
om de waterveiligheid en de samenwerking
in de waterketen te vergroten en daarbij
rekening te houden met de omgeving, met
kwaliteit en zo laag mogelijke kosten, zeker
omdat het gemeenschapsgeld beheert.
Doordat een waterschap dicht genoeg op de
uitvoering staat en gevolgen in de praktijk
direct zichtbaar zijn, kan het betere en
goedkopere maatregelen nemen.”
“Ik vind het belangrijk dat we bij Groot
Salland goed zijn toegerust op onze taken,
nu en in de toekomst. Ik wil de rivierverrui-
werking. We leggen de nadruk op Egypte,
Tunesië en Libië. De bijeenkomst is
interessant voor iedereen die daar zaken wil
gaan doen, zoals vertegenwoordigers van
waterschappen, ingenieursbureaus en
overheden.”
De twee inleiders zijn Bart Pastor van
Waterschap Aa en Maas en Kees van ‘t Klooster
van Alterra. Eerstgenoemde zal een bijdrage
geven over het opzetten van waterschappen
in Egypte. Kees van ‘t Klooster zal een inleiding
houden over de relatie tussen landbouw en
waterbeheer in Noord-Afrika.
De winnaar van de Waternetwerk Scriptieprijs voor jongeren is Bart Beegmans van de TU
Delft. Elf scripties van zeven onderwijsinstellingen wedijverden voor deze prijs. De
onderwerpen betroff en onder meer het optimaliseren van een spel voor participatie in
waterbeheer, watersysteemanalyses, energiewinning uit rioolwater en bouwen in lage
gebieden. Bart Beegmans had zich gestort op het probleem van struvietvorming bij
afvalwaterzuivering. In de volgende editie besteden we hier meer aandacht aan.
Ver.nieuws_column plat initiaal
ver.nieuws_column plat
ver.nieuws_column auteur
mingsprojecten in Zwolle en Deventer tot
een goed einde brengen en aan de samenwerking
in de waterketen de nodige
aandacht besteden. Daarnaast ga ik me
bezighouden met de implementatie van het
Bestuursakkoord Water. “
Agenda
Symposium Assetmanagement riolering
en drinkwaternetten
Op 29 november houdt themagroep
Assetmanagement het symposium ‘Assetmanagement
riolering en drinkwaternetten:
leren van elkaar, verschillen en overeenkomsten’.
Doel van de bijeenkomst is het
delen van kennis over de toepassing van
assetmanagement in beide sectoren, het
duiden van verschillen en overeenkomsten
en het formuleren van aanbevelingen over
samenwerking. Van 10.00-16.30 uur in het
KWR Waterhuis te Nieuwegein.
Colofon
Waternetwerken
Redactie
Monique Bekkenutte
Anne de Boer
Martine Bruynooge
Antal Giesbers
Jaap van Peperstraten
Contact
Koninklijk Nederlands Waternetwerk
Binckhorstlaan 36 (M417)
2516 BE Den Haag
(070) 322 27 65
06 31 67 86 68
e-mail: info@waternetwerk.nl
H 2O / 23 - 2011
21

Water
spiegel
1
22 H W a t e r s p i e g e l u p d a t e / n o v e m b e r 2 0 1 1
2O / 23 - 2011
Nieuwskatern van Vewin nummer 8, november 2011
Breng risico’s schaliegaswinning
eerst in beeld
Vewin stelt voorzorgsprincipe centraal
Op verschillende locaties in Nederland ontstaan initiatieven voor (proef-)boringen naar schaliegas en
steenkoolgas. Bodemlagen die gebruikt worden voor drinkwaterwinning worden hierbij doorboord.
Dit levert grote risico’s op voor het grondwater waaruit drinkwater wordt bereid, ook vanwege de
chemicaliën die bij winning van schaliegas worden gebruikt. Vewin stelt het voorzorgsprincipe
centraal: risico’s voor de drinkwatervoorziening moeten worden uitgesloten. Onafhankelijk onderzoek
moet nu uitwijzen welke risico’s de winning van schaliegas heeft voor het grondwater.
Risico’s schaliegaswinning
Door (proef-)boringen naar
schaliegas en de eventuele
winning daarvan ontstaan
risico’s voor de kwaliteit van het (diepe)
grondwater die een ernstige bedreiging
vormen voor de drinkwatervoorziening.
Door boren in combinatie met ‘fracken’
kunnen verstoringen van afsluitende,
beschermende bodemlagen ontstaan en
verliest het grondwater zijn natuurlijke
bescherming. Bovendien worden hierbij
allerlei chemicaliën gebruikt, maar ook
kunnen uit de diepe ondergrond stoffen
meekomen die een risico vormen. Deze
kunnen de kwaliteit van het grondwater
aantasten als lekkage vanuit het boorgat
naar het grondwater plaatsvindt. Ook zijn
er risico’s voor verhoogde methaangehaltes
in het grondwater. Door het fracken kunnen
van nature aanwezige, maar immobiele
stoffen (zoals radium) in het grondwater
vrijkomen. Deze risico’s moeten in beeld
gebracht en uitgesloten worden voordat
vergunningen worden afgegeven.
Vijf punten
In een rondetafelgesprek met de Tweede
Kamer op 13 september zijn de zorgen van
de watersector verwoord door de directeur
van Brabant Water, G. van Nuland.
Daarbij zijn vijf punten benoemd die
geregeld moeten worden bij boringen
naar schaliegas. Allereerst zal gebruik van
milieugevaarlijke stoffen bij het fracken
uitgesloten moeten worden. Om zicht te
krijgen op eventuele effecten op grondwater
zal monitoring van de grondwaterkwaliteit
moeten plaatsvinden. Verder moet in
de eerste paar 100 meter extra voorzichtigheid
betracht worden bij boren in bodemlagen
en zal dit plaats moeten vinden
volgens de stand der techniek zoals die
ook door waterbedrijven wordt betracht.
Scheidende lagen in de ondergrond
moeten daarbij worden afgedicht. De
booropstelling en invloed daarvan op de
stabiliteit van de boorgatwand is hierbij
een extra aandachtspunt. Ten slotte zal de
Mijnbouwwet aangepast moeten worden
om deze vijf punten te borgen en zullen
bij vergunningverlening milieucriteria
sterker verankerd moeten worden.
Moratorium
In een overleg in de Tweede Kamer over
schaliegas heeft de minister van Economische
Zaken, op nadrukkelijk verzoek van
de Kamer, een moratorium op boringen
naar schaliegas en steenkoolgas afgekondigd.
Eerst zal onafhankelijk onderzoek
moeten uitwijzen welke effecten voor
mens, milieu en natuur kunnen optreden.
Vewin wil dat hierbij vooral ook gekeken
wordt naar de risico’s voor grondwater en
de drinkwatervoorziening. De resultaten
van het onderzoek worden voor de zomer
van 2012 verwacht. Vooruitlopend daarop
zullen geen nieuwe boringen worden
vergund. Ook heeft de minister aangekondigd
dat in de Structuurvisie Ondergrond,
die eind 2012 zal verschijnen, afwegingen
zullen worden gemaakt over winningsmogelijkheden
voor schaliegas. De Mijnbouwwet
zal daarop ook worden aangepast.
Vewin is blij met deze stappen. Het onderzoek
zal nu duidelijk moeten maken hoe
risico’s van winning van schaliegas kunnen
worden voorkomen en de Mijnbouwwet zal
verbeterd moeten worden om dergelijke
randvoorwaarden te borgen.
Meer informatie via Rob Eijsink:
Eijsink@vewin.nl

Eenvoudig beter: naar een
verbetering van het kwaliteits-
niveau in Nederland
De nieuwe Omgevingswet
Volgens minister Schultz ( Infrastructuur en Milieu) staat ‘groei en bloei’ voorop. Veel
projecten komen echter hindernissen tegen en halen de finish niet. Daarom wil zij één
Omgevingswet. Hier gaan zo’n zestig wetten in op om gebiedsontwikkeling te stimuleren,
Eenvoudig Beter genaamd. De minister geeft aan dat nationale normen niet worden
gedecentraliseerd, maar dat wel een meer ‘actieve’ benadering van beleidsdoelen wordt
voorgestaan. De geschetste hoofdlijnen van de Omgevingswet geven een goede invulling van
nationaal regelen waar het moet, namelijk de bescherming van de drinkwatervoorziening en
normen voor water waaruit drinkwater wordt gemaakt, en decentraal waar het kan.
In sommige gebieden kunnen
projecten momenteel niet worden
gestart omdat de maximale
geldende emissie voor dat gebied bereikt
is. Nieuwe projecten zouden deze
normen overschrijden. Maar in andere
deelgebieden wordt nog ruim voldaan
aan de normen, in die gebieden zou
een dergelijk project juist goed passen.
Door het uitruilen van emissies zouden
de normen in het totale gebied gehaald
kunnen worden en projecten makkelijker
doorgang kunnen hebben. Dit wordt met
Eenvoudig Beter nagestreefd. Vewin vindt
dat deze flexibele oplossing in concrete
gevallen en op specifieke locaties met
heldere afwegingen mogelijk is. Maar
dan wel met behoud van de op nationaal
niveau geregelde drinkwaterbescherming.
Dit nationale normenkader moet blijven.
In specifieke lokale omstandigheden
kan hier dan gemotiveerd van worden
afgeweken, in overleg met het drinkwaterbedrijf.
Als oplossing ziet Vewin het
overeind houden van de verworvenheden
van de Waterwet met nationale doelstellingen
en normen voor waterkwaliteit
en –kwantiteit, de drinkwaterfunctie en
bescherming met in concrete noodzakelijke
gevallen enige flexibiliteit met
duidelijke waarborgen. Realiseer de kwali-
teitsdoelstellingen tijdig, in ieder geval
vóór 2015 (Kaderrichtlijn Water), door
een koppeling met goede toetsingskaders.
Schuif het behalen van doelstellingen niet
vooruit in de tijd.
Europese regels
Heldere nationale kwaliteitsnormen
voor oppervlaktewater, grondwater en
bodem zijn blijvend noodzakelijk om te
kunnen monitoren en om aan kwaliteitsdoelstellingen
van de Europese en nationale
regelgeving te voldoen. Als wordt
voorgestaan om niet meer te regelen dan
Europa voorschrijft, dan betekent dat een
teloorgang van zorgvuldig opgebouwde
Standpunten Vewin
en nog te verbeteren normstelling. Nederland
beschikt over goed drinkwater, dus
torn niet aan de nationale normen voor
oppervlaktewater, grondwater en bodem.
Flexibiliseer de toepassing van de normen
niet door de normen feitelijk omlaag te
brengen of tot een dode letter te maken.
Dan dreigt de invulling van de Europese
regelgeving, zoals de Kaderrichtlijn
Water, in gevaar te komen. Flexibiliseer
weloverwogen en sta lokaal soms uitzonderingen
toe, maar compenseer dit door
maatregelen waardoor de doelstellingen
van de Kaderrichtlijn Water tijdig worden
gehaald.
Vewin vindt in uitzonderingsgevallen een uitruil van emissies positief, mits de waterkwaliteitsdoelstellingen
tijdig in de regio worden bereikt en dit is gewaarborgd. De bescherming van de
drinkwatervoorziening is gebaat bij nationale bescherming van de drinkwaterfunctie en heldere
nationale kwaliteitsnormen voor oppervlaktewater, grondwater en bodem. En die nationale
bescherming zou soms ook verder mogen en moeten gaan dan Europa voorschrijft. Om de
eenvoudige reden dat Nederland een speciaal geval is: een rivierenland aan het uiteinde van
Europa. Dit vereist een secure nationale waarborg van schone rivieren én van schoon grondwater.
Waterkwaliteitsdoelstellingen moeten tijdig worden gehaald.
Meer informatie via Arjen Frentz: frentz@vewin.nl of Wendela Slok: slok@vewin.nl
H 2O / 23 - 2011
W a t e r s p i e g e l u p d a t e / n o v e m b e r 2 0 1 1 2
23

3
EU op weg naar Resource
Efficiency
Extra actie lidstaten nodig
In september 2011 heeft de Europese Commissie de ‘Roadmap to a Resource Efficient
Europe’ gepresenteerd. Dit stappenplan moet de Europese economie tegen 2050 hebben
omgevormd tot een duurzame economie. Het is een agenda voor concurrentievermogen
en groei terwijl tegelijkertijd de druk op de natuurlijke hulpbronnen afneemt. Binnen
één generatie moet deze fundamentele transformatie plaatsvinden. Meer banen
en meer kansen voor bedrijven in markten voor recycling, beter productontwerp,
materiaalvervanging en eco-engineering is het doel van de Commissie. De Commissie
zet hiervoor de lijn in dat de belasting op arbeid afneemt – doel is immers meer banen
in Europa – en dat de belasting op grondstoffen toeneemt – om efficiënt gebruik te
stimuleren.
Om de toestand van de
hulpbronnen op Europees
en internationaal niveau
te duiden stelt de Europese Commissie
indicatoren en instrumenten op voor:
ecosysteemdiensten, biodiversiteit,
mineralen en metalen, water, lucht, ‘land
en bodem’ en het mariene milieu. Voor
energie wordt een apart stappenplan
gepresenteerd. Het waarborgen van de
voedselvoorziening, het verbeteren van
gebouwen en het waarborgen van een
efficiënte mobiliteit zijn geïdentificeerd
24 H W a t e r s p i e g e l u p d a t e / n o v e m b e r 2 0 1 1
2O / 23 - 2011
als de drie economische activiteiten
die het grootste beslag leggen op de
hulpbronnen en waar actie moet worden
genomen om deze te verminderen.
Vewin ziet daarbij voldoende en schoon
zoet water als de basisvoorwaarde voor
een gezonde en welvarende samenleving.
Immers: zonder water geen leven!
De Europese Commissie zet terecht op
de agenda dat de doelen voor een goede
toestand van de waterkwaliteit voor 2020
moeten zijn gerealiseerd. De status quo bij
de lidstaten laat echter zien dat hiervoor
extra actie nodig is. Specifieke actie is
daarbij nodig voor de extra maatregelen
voor de duurzame bescherming van gebieden
die worden gebruikt voor de drinkwaterproductie.
Deze zijn nog niet genomen.
Een strikte monitoring van de implementatie
door de Europese Commissie is
daarom van groot belang.
Onderdeel van de Roadmap is het voorstel
van een ‘European Innovation Partnership
on Water’. In de conferentie ‘Resourceful
Water’ (Europees Parlement, Brussel,
6 september 2011) heeft de Europese
watersector een scala aan initiatieven met
elkaar gedeeld. Steun vanuit de Europese
Commissie, het Parlement en de Raad
is van belang om vanuit deze initiatieven
een fundament te leggen onder de
Europese Green Economy.
Meer informatie via Nicole Zantkuijl:
zantkuijl@vewin.nl

Durban: Energie voor
klimaatafspraken
Inzetten op duurzame elektriciteit
Van 28 november tot 9 december dit jaar staat de Zuid-Afrikaanse stad Durban in het teken van de COP
17. Afrika is het continent dat het meest kwetsbaar is voor klimaatverandering. Deze veranderingen
laten zich ook hier als eerste zien in het watersysteem: de neerslag in de Sahel zal drastisch afnemen
terwijl centraal Afrika meer regen krijgt. Zuid-Afrika krijgt, als tegenmaatregelen uitblijven, te maken
met ontbossing, afname van de voedselzekerheid, woestijnvorming en meer malaria-uitbraken. Het
land is, als één van de meest geïndustrialiseerde Afrikaanse landen, verantwoordelijk voor 50% van
de greenhouse gas (GHG) emissies van het continent. De stad Durban, met zijn subtropische klimaat
onderneemt zelf ook actie om klimaatverandering tegen te gaan. Sinds kort implementeert de stad
een duurzaamheidsbeleid dat in lijn is met het Kyoto Protocol en zich richt op onder meer methaanterugwinning
en het genereren van elektriciteit. De credits worden verkocht op de wereldmarkt.
Kopenhagen
In Kopenhagen (2009) waren de
verwachtingen hooggespannen dat
een eerlijk, ambitieus en wettelijk
bindend wereldwijd klimaatveranderingsverdrag
zou worden afgesloten. Velen waren
teleurgesteld dat dit (nog) niet haalbaar
bleek. Als contrast is het ambitieniveau vorig
jaar in Cancun erg laag gesteld, zodat zelfs
de kleinste vorderingen een overwinning
leken. De Zuid-Afrikaanse regering heeft
Drinkwatersector
De drinkwatersector benadrukt dat het
tijdens de top, in impact assesments en uitvoeringsprojecten
belangrijk is dat beslissers
de directe relatie tussen energie en
water integraal in het vizier houden. UNEP
constateerde dit jaar al in het rapport ‘The
bioenergy and water nexus’ dat het hoge
watergebruik en de impact op de waterkwaliteit
van de productie van gewassen
voor biobrandstoffen in sommige gevallen
betekent dat het onverstandig is om op
bepaalde locaties gewassen voor biobrandstoffen
te telen. Op andere locaties kunnen
gezonde ecosystemen voedselzekerheid,
toegang tot schoon en veilig drinkwater en
sanitatie en de productie van biobrandstoffen
zeer goed samen gaan.
nog geen expliciete ambitie uitgesproken
voor Durban al is de indicatie dat men een
‘gebalanceerde benadering’ voorstaat.
Hoofdpunt van de onderhandelingen is
dat de eerste commitment periode van het
Kyoto Protocol – dat ontwikkelde landen
verplicht om reducties in de uitstoot te
realiseren – december 2012 eindigt. De
internationale spelers als China, India, de
Europese Unie, Canada en de Verenigde
Staten zullen zich in Durban buigen over de
vraag op welke wijze en onder welke condities
het Kyoto Protocol na 2012 verder gaat.
Kern van de vraag is natuurlijk of ook de
Verenigde Staten zich gaan commiteren.
De Europese Unie heeft de ambitie om de
GHG emissies in alle ontwikkelde landen
in 2020 terug te brengen met 30%. Dit
om de transformatie in het gebruik van
fossiele energie tot stand te brengen. Doel
van de Europese Unie is bijvoorbeeld dat
de elektriciteitssector in 2030 circa 60%
minder CO2 uitstoot dan in 1990. In 2050
moet de uitstoot 80% onder het niveau van
1990 liggen. Dit kan worden gerealiseerd
door een transformatie naar duurzame
energiebronnen (met name windenergie en
biomassa).
Met het juiste beleid kost het opwekken
van duurzame elektriciteit over tien jaar
amper meer dan stroom uit fossiele brandstoffen
zoals kolen en gas. Dit stelt de
denktank ‘European Climate Foundation’
in een onderzoek dat begin november 2011
is gepubliceerd. Duurzame energiebronnen
vragen om meer investeringen vooraf,
vergeleken met kolen- en gascentrales. Voor
kolen en gas moet daarentegen voortdurend
brandstof worden ingekocht. Ook zijn de
exploitatiekosten van kolen- en gascentrales
hoger als de prijs van emissierechten stijgt.
Dit vraagt om een scherp internationaal
klimaatbeleid.
Colofon
Waterspiegel Update is een periodieke uitgave van
Vewin, de Vereniging van waterbedrijven in Nederland.
Waterspiegel Update brengt nieuws en opinies uit de
wereld van water en aanverwante sectoren.
UITGEVER
Rinus Vissers
Nijgh Periodieken B.V.
(directie@nijgh.nl)
HOOFDREDACTIE
Vewin
Marco Zoon
(zoon@vewin.nl)
DRUK EN LAY-OUT
DeltaHage grafische dienstverlening, Den Haag
Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder
toestemming van de uitgever.
W a t e r s p i e g e l u p d a t e / n o v e m b e r H2 0 1 1 2O / 23 - 2011
4
25

informatie
Instructies voor het schrijven van
artikelen voor Platform
Onderstaand vindt u de belangrijkste instructies voor het schrijven van een
artikel voor de rubriek Platform in H 2O. In Platform horen artikelen thuis die
resultaten weergeven van (wetenschappelijk onderbouwd) onderzoek op het
gebied van watervoorziening en waterbeheer. Het is in uw eigen belang
onderstaande instructies op te volgen, daar anders de redactie uw bijdrage niet
in behandeling zal nemen.
Allereerst gaat de redactie er vanuit
dat de auteurs de kopij door
vakgenoten hebben laten lezen
voordat het artikel aangeleverd wordt. De
voorkeur gaat uit na het gebruik van actieve
taal zonder jargon en zonder allerlei
afkortingen die niet algemeen bekend zijn.
In H 2O geldt als maximumlengte voor een
artikel drie pagina’s in druk. Omgerekend
betekent dit ongeveer 2100 woorden (700
woorden per pagina). Op iedere pagina is
dan ruimte voor één foto of andersoortige
illustratie over twee kolommen. Als u voor
meer afbeeldingen kiest, gaat dat dus ten
koste van de hoeveelheid tekst.
Opbouw
De artikelen in Platform moeten de aandacht
van de lezer trekken en vasthouden. De
belangrijkste regel is daarom dat in de tekst
direct tot de kern van het verhaal wordt
gekomen. Wat is het bijzondere in uw
onderzoek dat van belang is voor mensen die
werken in de watersector in Nederland?
Uw artikel moet beginnen met een korte
samenvatting, niet met een inleiding. Die
komt na de samenvatting. Houd de samenvatting
beknopt, hooguit een tiental regels
over twee kolommen in druk. Maak het
artikel niet te technisch, werk zo weinig
mogelijk met afkortingen en formules. Het
artikel moet ook leesbaar zijn voor mensen
die niet in de materie thuis zijn.
Illustraties
• U moet de illustraties - wanneer u ze
digitaal verzendt - altijd als losse grafische
bestanden versturen. De voorkeur gaat
hierbij uit naar jpg-bestanden. De resolutie
moet minimaal 300 dpi bedragen (hoge
resolutie). Veel illustraties staan standaard
in 72 dpi. Deze resolutie is voor een
beeldscherm uitstekend, maar om het te
kunnen afdrukken, is dit van een veel te
geringe kwaliteit. Wanneer toch in 72 dpi
wordt aangeleverd, kan de drukkerij de
juiste resolutie alleen bereiken door de
illustratie ‘in elkaar te drukken’, maar dit
betekent dat de foto veel te klein wordt.
Een foto met een resolutie van 72 dpi en
een normaal formaat van 15 x 10 cm zal
aangepast naar een resolutie van 300 dpi
slechts 3,5 x 2,5 cm worden!
• Maak geen gebruik van Powerpoint voor
uw illustraties. Dit programma hanteert
zogeheten rood-groen-blauw beelden in
plaats van full-coulor en bovendien lage
26 H 2O / 23 - 2011
resolutie (72 dpi). De illustraties zullen
hooguit op een kwart van de grootte
geplaatst kunnen worden om een goede
scherpte te behouden. De kleur zal ook
enigszins afwijken.
• Illustraties niet in een tekstbestand
plaatsen.
Grafieken en tabellen
Grafieken en tabellen moet u pas gebruiken
als de informatie niet in de tekst verweven
kan worden. Maak er geen wiskundig
opgebouwd artikel van vol tabellen en
grafieken. Dit bevordert de leesbaarheid niet
en bemoeilijkt de opmaak van de pagina’s.
Grafieken en tabellen kosten bovendien veel
ruimte. Grafieken moeten goed leesbaar zijn
over één of twee kolommen.
Pasfoto’s
Van iedere auteur hebben we een pasfoto
nodig. Mocht deze niet in het archief zitten,
dan dient u deze met het artikel mee te
sturen. Portretfoto’s zijn geen pasfoto’s. Een
pasfoto laat alleen het gezicht van iemand
zien, recht de camera in kijkend en zonder
storende achtergrond.
Digitale pasfoto’s moeten ook een hoge
resolutie hebben en het normale pasfotoformaat
van 2 x 3 cm.
Kaders
Kaders zijn bedoeld om onderdelen uit het
artikel uit te leggen en/of meer nadruk te
geven. Kaders zijn in principe altijd tamelijk
kort, omdat het kader anders niet meer als
kader opgemaakt kan worden, meestal
namelijk over één kolom.
Geen verantwoording
We gaan er vanuit dat aan een artikel
maximaal vier auteurs gewerkt hebben.
Co-auteurs die minder dan 25 procent aan
het artikel bijdragen, worden niet vernoemd.
Het aantal pasfoto’s kan dus maximaal vier
zijn. Deze pasfoto’s worden in een archief
opgeslagen. In het artikel hoort geen aparte
verantwoording thuis naar andere personen
of instanties die meegewerkt hebben aan het
onderzoek of project.
Literatuur
Houd de literatuurlijst bescheiden en hanteer
de volgorde: naam, eerste voorletter, jaar
waarin publicatie uitkwam, titel en medium
waarin het artikel verscheen of organisatie
die rapportage uitbracht. In het artikel geen
literatuurverwijzingen noemen, maar met
nummers chronologisch refereren naar de
literatuurlijst.
Wijze van toezending
Wanneer u het artikel per e-mail verzendt,
moeten de tekst en de grafische bestanden
gescheiden aangeleverd worden:
tekst als Word-bestand en illustraties als
jpg- of excel-bestand, waarbij de illustraties
een resolutie moeten bezitten van 300 dpi bij
een afdruk over twee kolommen!
Laat het gebruik van speciale letterfonts,
achtergronden en andere ‘plaatjes’ in een
grafiek achterwege. Dit kan problemen
veroorzaken bij de grafische verwerking.
Procedure
Stuur uw definitieve en complete artikel
(inclusief pasfoto’s) naar: h2o@nijgh.nl. De
redactie redigeert het verhaal. U ontvangt
voor publicatie een drukproef. Als uw artikel
niet compleet is, wordt het (nog) niet in
behandeling genomen.
De redactie zal kopij aan auteurs retourneren
als blijkt dat ze niet voldoen aan bovenstaande
instructies.
Informatie
Mochten na het lezen van deze handleiding
nog vragen overblijven over de inhoudelijke
kant van de artikelen, dan kunt u contact
opnemen met de redactie: (010) 427 41 65.
De redactie

Niels Evers, Royal Haskoning
Ronald Gylstra, Waterschap Rivierenland
Ton Ruigrok, Waterschap Rivierenland
Ton Schomaker, Royal Haskoning
regionale toepassing
rekeninstrument eee2 geeft
beter overzicht van effecten
KrW-maatregelen
In 2008 is voor de Ex ante-evaluatie KRW een ecologisch kennissysteem
ontwikkeld: Expertsysteem Ecologische Eff ecten 2 (EEE2). Met dit rekeninstrument
zijn de eff ecten van maatregelen op de ecologische kwaliteit te
bepalen. Waterschap Rivierenland heeft het samen met Royal Haskoning voor
het eerst regionaal toegepast. Het rekeninstrument blijkt goed toepasbaar te
zijn op dit schaalniveau en de resultaten zijn zeer bruikbaar voor de komende
actualisering van de stroomgebiedanalyse (2013) en het volgende stroomgebiedsbeheerplan
(2015). De monitoring blijkt echter nog niet altijd voldoende
aan te sluiten op de maatlatten en de huidige doelstellingen zijn nog niet altijd
in overeenstemming met de geplande maatregelen.
Waterschap Rivierenland heeft in
2008 voor zijn waterlichamen
de KRW-doelen (het goed
ecologisch potentieel 1),2) ) vastgesteld en een
pakket aan maatregelen om deze uiteindelijk
in 2027 te halen. Hierbij was een deskundige
beoordeling noodzakelijk, omdat meetgegevens
over de huidige kwaliteitstoestand
van de waterlichamen beperkt waren en
kwantitatieve gegevens over de eff ecten
van maatregelen op de KRW-maatlatten
nog ontbraken. Het waterschap is op zoek
gegaan naar een methode om deze eff ecten
van maatregelen beter én kwantitatief in
beeld te kunnen brengen.
Royal Haskoning heeft voor de Ex anteevaluatie
KRW van het Planbureau voor de
Het rekenhart van het EEE2 is een neuraal netwerk: een zelfl erend systeem dat vanuit
aangeboden combinaties van gegevens patronen als ‘kennisregels’ kan opslaan (geheugen) en
reproduceren. Een neuraal netwerk wordt getraind met een door deskundigen vastgestelde
uitgebalanceerde dataset. De reden om voor een neuraal netwerk als basis te kiezen, is dat veel
ecologische wetmatigheden in globale zin weliswaar bekend zijn maar doorgaans weinig
gekwantifi ceerd of moeilijk zijn te formaliseren in kennisregels. Daarnaast spelen vele factoren
tegelijk een (versterkende of juist tegenwerkende) rol.
De trainingsset bestaat uit een combinatie van parameters. De stuurvariabelen vormen de
basisparameters die de ecologische kwaliteitsratio’s (EKR's) (doelparameters) van de vier
biologische kwaliteitselementen bepalen. In de training is vervolgens in een groot aantal
rekencycli de netwerkuitvoer als voorspelde EKR vergeleken met de doel-EKR (verkregen uit
monitoring) van de dataset. Tijdens de training komt de voorspelde EKR door convergentie
steeds dichter bij de doel-EKR te liggen, zodat uiteindelijk het beste netwerk overblijft.
Het resultaat is een getraind netwerk dat is te gebruiken voor het doorrekenen van nieuwe sets
aan stuurvariabelen. Bijvoorbeeld om het eff ect van geplande maatregelen op de ecologische
waterkwaliteit te voorspellen of om scenario’s van alternatieve maatregelpakketten door te
rekenen. Het enige dat nodig is, is een vertaling van de maatregelen naar een nieuwe
verzameling stuurvariabelen en het EEE2 kan dan zeer snel de bijbehorende EKR’s produceren.
platform
Leefomgeving (PBL) een dergelijk rekeninstrument
ontwikkeld: Expertsysteem
Ecologische Eff ecten, waarvan inmiddels
versie 2 beschikbaar is (zie kader). Dit rekeninstrument
is daarbij gebruikt voor landelijke
analyses naar de eff ecten van KRW-maatregelen
op de ecologische kwaliteitsratio
(EKR) 3),4),5),6),7) . Aan de hand van waarden voor
stuurvariabelen voorspelt het EEE2 de bijbehorende
ecologische kwaliteitsratio.
Stappenplan
Bij Waterschap Rivierenland is het EEE2 voor
het eerst regionaal ingezet (zie stappenplan
in afbeelding 1). Allereerst wilden we nagaan
of het landelijk ontwikkelde rekeninstrument
toepasbaar is op deze schaal. Hiervoor
hebben we de uitkomsten (voorspelde EKR’s)
vergeleken met de EKR-berekeningen op
basis van recente monitoringsgegevens
(stap 1). Een belangrijk nevendoel van die
toepassing was het krijgen van inzicht
in de beschikbaarheid en het proces van
ontsluiting van gegevens. Meer concreet: zijn
binnen het waterschap de juiste gegevens
te verkrijgen en sluit de monitoring aan op
de maatlatten waarmee de EKR’s worden
bepaald Het waterschap heeft de afgelopen
drie jaar extra capaciteit ingezet om de
kwaliteit en de beschikbaarheid van meet-
H 2O / 23 - 2011
27

Afb. 1: Stappenplan.
gegevens te verbeteren. Dit heeft er onder
andere toe geleid dat we in staat zijn een
instrument als EEE2 te kunnen toepassen.
Vervolgens hebben we de effecten van de
geplande KRW-maatregelen berekend
(stap 2). Hieruit volgt een verwacht
doelbereik voor 2027 en dus de eventueel
extra benodigde inspanning. Met het
doorrekenen van alternatieve maatregelscenario’s
is tot slot bepaald welke aan-
vullende maatregelen nog zinvol zouden zijn
om de doelen voor de waterlichamen van
Waterschap Rivierenland te bereiken (stap 3).
Opbouwen dataset
Voor het toepassen van het EEE2 is een
databank met waarden voor stuurvariabelen
nodig. De 31 waterlichamen van Waterschap
Rivierenland zijn hiertoe onderverdeeld in
vier categorieën watertypen: kanalen (20),
sloten (7), langzaam stromende beken (3) en
ondiepe meren (1).
Afhankelijk van de categorie is een specifieke
set aan stuurvariabelen relevant 6) . Deze zijn
opgenomen in tabel 1.
Behalve de stuurvariabelen zijn voor de
analyses ook de EKR’s nodig. Meer specifiek:
de EKR’s van de huidige toestand zoals
bepaald met monitoringsgegevens en het
doel (GEP) voor de kwaliteitselementen
(fytoplankton, overige waterflora, macro-
fauna en vissen).
Als eerste is de huidige toestand van de
waterlichamen voor de stuurvariabelen
en EKR’s in kaart gebracht. Hiervoor
28 H 2O / 23 - 2011
zijn meerdere bronnen geraadpleegd:
KRW-portaal, Dawaco/ecologische
databank, legger, gebiedskenners en de
KRW-feitenoverzichten. De beschrijvingen
van de maatregelen per waterlichaam
zijn vervolgens gebruikt om de waarden
voor de stuurvariabelen na uitvoering
van deze maatregelen in te schatten. Voor
de nutriënten zijn de uitkomsten van de
PBL-berekeningen uit de Ex ante-evaluatie
KRW 3),4),5) toegepast. Voor de overige
parameters zijn aan de hand van deskundige
beoordeling en relatieve omvang van de
maatregelen de nieuwe waarden voor de
stuurvariabelen bepaald.
Omdat het EEE2 werkt met een beperkt
aantal parameters (stuurvariabelen), is
relatief snel voor alle stuurvariabelen een
waarde af te leiden. Het is echter wel lastig
gebleken om alle benodigde gegevens
voor de stuurvariabelen boven tafel te
krijgen. In de eerste plaats omdat de
benodigde gegevens verdeeld zijn over
meerdere afdelingen, datasystemen en
personen. Daarnaast is niet alles kwantitatief
vastgelegd, waardoor gebiedskenners
geraadpleegd moesten worden, met name
bij het onderhoud en peilbeheer.
Tot slot maakt de heterogeniteit van de
waterlichamen het lastig concrete waarden
vast te stellen. Door dit alles is een pragmatische
aanpak noodzakelijk, maar deze stap
moet niet worden onderschat en is essentieel
voor een goede toepassing van het EEE2 en
andere systemen, zoals de KRW-Verkenner.
Tabel 1: Relevante stuurvariabelen voor de hier onderzochte categorieën watertypen.
Als huidige situatie (volgens monitoring)
wilde we in eerste instantie de EKR’s
gebruiken zoals deze zijn opgenomen in
het KRW-portaal. Deze gegevens vertegenwoordigen
de ecologische toestand tot en
met 2008. De monitoring was toen echter
vaak nog niet conform KRW of er was nog
helemaal geen bemonstering beschikbaar
van het betreffende kwaliteitselement
(vooral bij vis). Daarom is besloten om voor
alle waterlichamen nieuwe EKR’s te bepalen
met de recentste bemonsteringsgegevens
(2009-2010).
Vergelijking huidige EKR: voorspeld
versus monitoring
Het EEE2 berekent gemiddeld een iets
lagere ecologische kwaliteit dan uit de
monitoring naar voren komt (zie tabel 2).
Uitzonderingen zijn fytoplankton in de
kanalen en het ondiepe meer, overige
waterflora in de sloten en macrofauna in
de beken die het EEE2 gelijk of iets hoger
voorspelt dan uit de monitoring blijkt.
Om de verschillen te kunnen verklaren, is
het hele traject van het vaststellen van de
waterlichamen tot de uitvoering van de
monitoring en de toetsing geanalyseerd. In
tabel 3 zijn de oorzaken van de gevonden
afwijkingen weergegeven. De belangrijkste
oorzaken hebben met de aansluiting van
de monitoring op de maatlatten te maken.
Dit probleem is deels aan de monitoring
te wijten, maar de gevoeligheid van veel
maatlatten voor monitoringinspanning
is ook voor verbetering vatbaar. Op dit
moment lopen hier al projecten voor, naar
stuurvariabelen aantal klassen/eenheid watertypen
oeverinrichting 3 kanalen, sloten en ondiepe meren
peildynamiek 3 kanalen en sloten
onderhoud 2 kanalen en sloten
scheepvaart 2 kanalen
meandering 5 langzaam stromende beken
beschaduwing 3 langzaam stromende beken
verstuwing 3 langzaam stromende beken
totaal fosfor zomergemiddelde in mg P/l alle
totaal stikstof zomergemiddelde in mg N/l alle
BZV5 zomergemiddelde in mg O 2/l langzaam stromende beken

aanleiding van de vorig jaar uitgevoerde
evaluatie 8) . Duidelijk is dat de meeste
oorzaken leiden tot een hogere EKR uit de
monitoringsdata, zeker in de kanalen. Dit
verklaart dus de gemiddelde afwijking naar
beneden zoals berekend met het EEE2,
maar ook onverwacht hoge scores die we
met de monitoring vonden voor macrofyten
en vis (EKR’s tot 0,8-1,0).
De uitkomsten uit het EEE2 zijn uiteraard
ook niet geheel zeker. Op de eerste plaats is
elk model een versimpelde weergave van de
werkelijkheid. Zo zijn in dit rekeninstrument
waterlichamen op basis van het watertype
geclusterd opgenomen, terwijl elk water-
lichaam feitelijk uniek is met gebiedsspecifieke
eigenschappen. Daarnaast
is het netwerk getraind met gegevens
waarin ook onzekerheden zitten. Zeker bij
overige waterflora en vis waren tijdens de
ontwikkeling nog weinig goede gegevens
voorhanden. Ook het vaststellen van
waarden voor de stuurvariabelen kan tot
verschillen leiden. Voor individuele waterlichamen
kan dit alles een (beperkte)
afwijking ten opzichte van de realiteit
tot gevolg hebben. Tijdens verschillende
validatieacties is wel gebleken dat de
trainingsset goed is opgebouwd en het
EEE2 goed werkt op een groep van waterlichamen
4),5),6),7) . Verbeteringen zijn echter wel
degelijk mogelijk met bijvoorbeeld de betere
monitoringsdata die de afgelopen jaren zijn
verzameld voor de KRW.
Huidige ecologische toestand
Wanneer we de huidige situatie, berekend
met het EEE2 en bepaald middels
platform
watertypen fytoplankton overige waterflora macrofauna vissen
kanalen en ondiep meer (20+1) 0,07 -0,08 -0,12 -0,13
sloten (7) n.v.t. 0,02 -0,10 -0,13
langzaam stromende beken (3) n.v.t. -0,11 0,00 -0,07
alle waterlichamen (31) 0,07 -0,06 -0,11 -0,13
Tabel 3: Verklaring afwijkingen.
oorzaak afwijking
kwaliteitselementen
monitoring over grotere lengten dan
conform maatlat moet
heterogeniteit waterlichaam,
waardoor het vinden van
representatieve locaties lastig is
monitoren op de beste plekken bij
keuze exacte meetlocatie in het veld
lastige beoordeling van
scheepvaartkanalen met het EEE2 en
monitoring
niet correct watertype waardoor
sommige waterlichamen onterecht
een R-type hebben gekregen
Afb. 2: Doelbereik huidige situatie volgens EEE2-berekeningen en monitoringsresultaten voor alle 31 waterlichamen.
‘Zeer goed’ bestaat eigenlijk niet voor de sterk veranderde en kunstmatige wateren, maar is hier toch
gehanteerd om hoogste scores beter inzichtelijk te maken.
monitoring, afzetten op de maatlatten dan
blijkt de huidige toestand nog vaak matig
of ontoereikend te zijn (afbeelding 2). Deze
doelgaten vormden ook de aanleiding voor
het opstellen van het maatregelenpakket 2) .
Het is duidelijk dat de doelgaten volgens
de uitkomsten van het EEE2 groter zijn
dan de monitoring weergeeft. Hier komt
wederom duidelijk naar voren dat behalve
voor fytoplankton de EKR’s uit de monitoring
gemiddeld hoger zijn dan de berekende
EKR’s met het EEE2. Gezien de huidige
macrofyten, macrofauna
en vis
gevolg watertypen
meer soorten en daardoor een hogere EKR
Macrofaunamaatlat in beken is hier niet
gevoelig voor.
alle EKR kan hoger of lager zijn. Vaak wordt extra
bemonsterd om de heterogeniteit goed in
beeld te krijgen, maar hierdoor wordt de EKR
weer hoger (zie ook bovenstaand punt).
macrofyten, macrofauna
en vis
meer soorten en ook minder negatieve
soorten en daardoor een hogere EKR
alle door onduidelijkheid waar te bemonsteren in
scheepvaartkanalen is een goede monitoring,
en dus ook voorspelling lastig
alle Maatregelen en watertype (en dus maatlat)
sluiten dan niet op elkaar aan waardoor
nauwelijks effect wordt gemeten.
onnatuurlijke inrichting en peilbeheer,
het intensieve onderhoud en de nog niet
optimale nutriëntenconcentraties lijkt een
doelbereik van gemiddeld circa 50 procent
zoals uit de monitoring komt, wat aan de
hoge kant.
Effect maatregelen en doelbereik 2027
Het EEE2 voorspelt een beperkte toename
van de ecologische kwaliteit na maatregelen,
maar dit is niet voldoende om in 2027 op
grote schaal te voldoen aan de gestelde
Tabel 2: Afwijking uitkomsten EEE2 ten opzichte van berekende EKR’s op basis van de bemonstering 2009-2010. Bij een negatieve waarden berekent het EEE2 dus een
lagere EKR dan uit de bemonstering blijkt en bij een positieve waarde dus een hogere EKR.
vooral in de grotere
waterlichamen: kanalen
en sommige beken
allen, maar in mindere
mate in de beken
allen, vooral sloten en
kanalen door de opzet
van die maatlatten
scheepvaartkanalen (hier
maar één)
langzaam stromende
beken
H 2O / 23 - 2011
29

doelen (zie afbeelding 3, linksboven). De
verbetering is vooral een gevolg van de
afname van de nutriëntenconcentraties (het
duidelijkst zichtbaar in het hoge doelbereik
bij fytoplankton) en verbetering van de
oeverinrichting.
Tot op heden zijn natuurlijker peilbeheer en
extensiever onderhoud niet of nauwelijks
meegenomen in de maatregelen. Omdat
hier grote effecten van te verwachten
zijn en omdat het waterschap hierin zelf
kan sturen, zijn deze parameters in drie
scenario’s doorgerekend (zie afbeelding 3).
De combinatie van een natuurlijk peilbeheer
met extensief onderhoud kan het doelbereik
tot gemiddeld circa 90 procent verhogen.
Bij de overige waterflora blijkt het nog
overgebleven doelgat door de onnatuurlijke
oeverinrichting van sloten te komen.
Wanneer de aanleg van natuurvriendelijke
oevers voor 100 procent wordt ingezet, stijgt
het doelbereik ook hier tot boven 90 procent.
Alleen op locaties met zeer hoge nutriëntenconcentraties
zijn de doelen dan nog niet
haalbaar. Het gaat dan vooral om waterlichamen
op veen (fosfaat en stikstof) en op
zand (stikstof). Aanvullende maatregelen
om deze nutriëntenconcentraties terug te
dringen, zijn noodzakelijk om te voorkomen
dat de inrichtingsmaatregelen nauwelijks
ecologische verbetering laten zien.
Conclusies
De maatregelpakketten zoals nu vastgelegd,
zijn samengesteld aan de hand van de
kennis en ervaring tot 2008. Inmiddels zijn
de monitoringsgegevens duidelijk verbeterd
en is er meer en betere informatie met
betrekking tot de huidige toestand van de
waterlichamen. De huidige EKR’s zijn nu dus
beter vast te stellen en als gevolg hiervan
zijn de knelpunten en maatregelen ook
beter te benoemen. Waterschap Rivierenland
heeft de data inmiddels dusdanig op orde
dat instrumenten zoals het EEE2 toegepast
kunnen worden. Op onderdelen zijn nog wel
verbeteringen voorgesteld en doorgevoerd
in registratie en verwerking van de meetgegevens.
Het EEE2 blijkt een goed bruikbaar
instrument om de effecten van maatregelen
kwantitatief in beeld te brengen. Het kan
snel en reproduceerbaar de effecten van
maatregelen doorrekenen, ook voor alternatieve
scenario’s. De uitkomsten sluiten goed
aan bij de verwachtingen en de afwijkingen
ten opzichte van de monitoringsresultaten
worden hoofdzakelijk veroorzaakt
door de gebruikte monitoringsmethoden.
Door de geplande KRW-maatregelen
stijgt de ecologische kwaliteit, maar naar
verwachting niet voldoende om alle 'gaten'
in de doelen te dichten. Door aanpassing
van het peilbeheer en onderhoud komen
de doelen wel in zicht. Het waterschap heeft
meer inzicht gekregen in het effect van het
KRW-maatregelenpakket. Hierdoor is beter
aan te geven welke maatregelen de doelen
dichterbij brengen.
Aanbevelingen
Het grote voordeel van het gebruik van een
neuraal netwerk is dat het systeem relatief
30 H 2O / 23 - 2011
Afb. 3: Doelbereik na maatregelen in de 28 waterlichamen exclusief de beken met aanvullende scenario’s (grote
kans = hoger dan 0,05 EKR boven het GEP, redelijke kans = tussen 0,05 EKR boven en onder het GEP en een
kleine kans = lager dan 0,05 EKR onder het GEP).
gemakkelijk te verbeteren is. De bestaande
trainingsset wordt daarbij aangepast/
uitgebreid met nieuwe, betere monitoringsgegevens.
Oudere gegevens (van voor 2009)
van minder goede kwaliteit verdwijnen
daarmee uit de trainingsset. Na het opnieuw
trainen van het netwerk is het systeem
gebruiksklaar voor nieuwe voorspellingen.
Gezien de nu veel grotere beschikbaarheid
van voor de KRW verzamelde monitoringsgegevens
is dit voor alle kwaliteitselementen
en watertypen aan te bevelen. Om wildgroei
aan ecologische instrumenten te voorkomen,
stellen wij voor het EEE2 te integreren in de
KRW-Verkenner. Op dit moment bevat de
KRW-Verkenner rekenregels die zijn afgeleid
uit dezelfde dataset 9) . Hiervoor is alleen
een andere techniek gebruikt, namelijk de
Regressieboomanalyse. Naar onze mening
zouden beide rekeninstrumenten verbeterd
moeten worden met de nieuwste data en
vervolgens beschikbaar moeten komen in
de KRW-Verkenner. Daarmee hebben de
specialisten en beleidsmedewerkers van de
waterschappen meer middelen in handen
om de effecten van de maatregelen te
kunnen inschatten voor de actualisering van
de stroomgebiedsanalyse in 2013 en het
tweede stroomgebiedsbeheerplan in 2015.
LITERATUUR
1) STOWA (2007). Referenties en maatlatten voor
natuurlijke watertypen voor de Kaderrichtlijn
Water.
2) KRW-factsheets (2009). Beschrijving van de doelen
en maatregelen per waterlichaam.
3) Planbureau voor de Leefomgeving (2008) Kwaliteit
voor later. Ex ante-evaluatie Kaderrichtlijn Water.
4) Knoben R., N. Evers en J. Jansen (2008).
Ontwikkeling en toepassing ecologisch
expertsysteem voor regionale wateren.
Achtergronddocument Ex ante-evaluatie KRW.
5) Evers N. en A. Schomaker (2009). Verdere
ontwikkeling Expertsysteem Ecologische Effecten
en evaluatie gebruik in de Ex ante-evaluatie KRW.
6) Evers N., F. Keukelaar en T. Schomaker (2009).
Verbeteren datasets en afleiding ecologische
rekenregels voor de KRW-Verkenner. Op basis van
regressieboom-analyse en neuraal netwerk.
7) Knoben R., N. Evers, J. Jansen en W. Ligtvoet (2008).
Kunstmatig neuraal netwerk ingezet voor Ex ante
evaluatie Kaderrichtlijn Water. H2O nr. 16,
pag. 33-36.
8) Arcadis, Royal Haskoning en Deltares (2010).
Evaluatie KRW-maatlatten en doelafleiding.
9) STOWA (2007). Omschrijving MEP en maatlatten
voor sloten en kanalen voor de Kaderrichtlijn Water.

Peter van Thienen, KWR Watercycle Research Institute
Roberto Floris, KWR Watercycle Research Institute
Sidney Meijering, KWR Watercycle Research Institute
Jan Vreeburg, KWR Watercycle Research Institute
gedrag van deeltjes in
drinkwater tijdens transport
in beeld gebracht
Ondanks de hoge kwaliteit van het Nederlandse drinkwater komt er incidenteel
bruin water uit de kraan. Dit wordt veroorzaakt door het opwervelen van deeltjes
in het distributienet die gedurende langere tijd op de buiswand zijn opgehoopt.
Deze ophoping blijkt vooralsnog moeilijk exact te voorspellen, ondanks recente
stappen in de goede richting. Nieuw theoretisch onderzoek laat zien dat turbulente
processen hierbij lokaal een belangrijke rol kunnen spelen. KWR ontwikkelde
een methode om het eff ect van deze processen in beeld te brengen. Kennis van
de fundamentele processen is noodzakelijk om tot een goede modelmatige
beschrijving te komen. Met deze modellen kunnen uiteindelijk kwetsbare gebieden
worden geïdentifi ceerd, zodat gericht maatregelen kunnen worden genomen.
Bestaande modellen voor de
ophoping van deeltjes in het
leidingnet gaan uit van het
ontstaan van de deeltjes op de wand in
gietijzeren leidingen 1) of van afzetting
overheerst door gravitationele uitzakking
van de deeltjes 2),3) . Het is bekend dat in
Nederland de deeltjes met name uit de
zuivering komen en dat het distributienet
slechts voor een klein deel uit gietijzer
bestaat. Eerdere laboratoriumexperimenten
hebben afzettingspatronen rondom de
buiswand opgeleverd die niet met gravitationele
processen zijn te verklaren 4) . Deze
observaties leidden tot het zoeken naar
Afb. 1: Schematische weergave van de proefopstelling (overgenomen uit 7) ).
alternatieve en/of aanvullende processen die
het afzetten van deeltjes kunnen verklaren.
Turbulente processen
Vanuit de theorie is voorspeld 5) dat twee
turbulente processen een grote rol kunnen
spelen bij de afzetting van deze deeltjes
(zie kader op de volgende pagina). Het
eerste proces is turbulente diff usie, waarbij
kleinschalige wervelingen die onderdeel
uitmaken van het turbulente stromingsveld,
zorgen voor een verspreiding van deeltjes
over concentratiegradiënten, analoog aan
Brownse diff usie. Hierbij worden concentratieverschillen
verminderd. Het tweede
platform
proces is turboforese. Dit proces zorgt voor
een nettotransport van deeltjes van een
gebied met een hoge naar een gebied met
een lagere turbulentie-intensiteit. In het
geval van waterleidingen komt dit neer op
een transport van deeltjes naar de buiswand
toe, hetgeen het proces mogelijk van belang
maakt voor de afzetting van deeltjes. Het
optreden van deze processen hangt sterk
samen met de grootte van de deeltjes en de
stroomsnelheid van het water.
Proefopstelling
In de proefhal van KWR in Nieuwegein is een
stuk transparante buis (perspex) in een recir-
H 2O / 23 - 2011
31

Schematische weergave van relevante
turbulente processen: turbulente diffusie (a)
en turboforese (b). Gekromde pijlen geven
wervelingen in het turbulente stromingsveld
weer. In de linkerfiguur volgen we een paar
deeltjes van links naar rechts (paden in groen
weergegeven). Aanvankelijk liggen de
deeltjes dicht bij elkaar, maar doordat ze
ieder hun eigen wervelingen in het
stromingspatroon van het water volgen,
groeit hun onderlinge afstand (rood
gestreepte lijn), hoewel ze zo nu en dan wel
weer even naar elkaar toe bewegen. Bij
turboforese (b) volgen de deeltjes het lokale
stromingspatroon niet zo nauwkeurig maar
gaan zij in enige mate hun eigen weg. Zij
kunnen echter wel door sterke lokale
wervelingen gelanceerd worden. Doordat
deeltjes vanuit hoogturbulente zones (lange
culatiecircuit aangesloten op een tank, een
pomp en een stromingsmeter (zie afbeelding
1). Hiermee kan het gedrag van deeltjes in
stromend water visueel worden bestudeerd
als functie van de vrij instelbare stroomsnelheid.
De verdeling van deeltjes in het
water in doorsnede is echter niet gemakkelijk
te zien, vooral bij hogere stroomsnelheden.
Om goed te kunnen zien waar de deeltjes
zich precies bevinden in de dwarsdoorsnede
van het stromende water, is meer nodig.
Hiertoe is een meettechniek ontwikkeld.
Optische tomografie
De techniek is te vergelijken met medische
tomografietechnieken, zoals de CT-scan.
Hierbij wordt op basis van doordringing van
röntgenstraling in diverse richtingen een
beeld gegenereerd van de weefseldichtheden
en daarmee structuren in het inwendige van
een patiënt. In diverse richtingen wordt licht
gezonden door een ‘plakje’ van de transparante
buis gevuld met stromend water met
gesuspendeerde deeltjes 6) (zie kader). Door
overal rondom de buis te meten hoeveel licht
Het principe van optische tomografie.
a) De hoeveelheid licht die van een bepaalde lichtbron E op een
bepaalde sensor R valt, hangt af van de hoeveelheid licht die onderweg
wordt geabsorbeerd en/of verstrooid.
b) De te verkrijgen sectie wordt in (driehoekige) elementen opgedeeld
(1-6). Voor iedere lichtstraal van een bron (b) naar een ontvanger (s)
wordt bepaald hoe lang het pad van deze straal door ieder individueel
element is.
c) De padlengtes worden samengebracht in een matrix, die, na
vermenigvuldiging met een vector waarin de lichtabsorptiecoëfficienten
voor alle elementen staan, de totale lichtabsorptie voor iedere
32 H 2O / 23 - 2011
instantane snelheidsvectoren in rood
weergegeven) harder en verder weg
gelanceerd kunnen worden dan vanuit
laag-turbulente gebieden (korte vectoren),
ontstaat een nettotransport van deeltjes naar
er niet door gesuspendeerde deeltjes wordt
geblokkeerd, ontstaat met behulp van een
mathematische inversiemethode een beeld
van de lichtabsorptie en daarmee van de
concentratie van de gesuspendeerde deeltjes.
Aangezien met licht wordt gewerkt, spreken
we van optische tomografie.
Laboratoriummetingen
De ontwikkelde techniek wordt in eerste
instantie toegepast om theoretische
voorspellingen over het optreden van
turboforese 5) te toetsen in het laboratorium.
Afbeelding 2 toont bij welke stroomsnelheid
en deeltjesgrootte volgens de theorie
turbulente diffusie dominant (I) zou zijn en
bij welke dit turboforese is (III; II is overgangsgebied).
Het laatste geval is herkenbaar
doordat de deeltjes zich, in tegenstelling tot
het eerste geval, preferent in de richting van
de buiswand bewegen. Hierbij ontstaat een
patroon van lage deeltjesconcentraties in het
centrum van de buis en hogere concentraties
langs de wand (let op dat de zwaartekracht
de deeltjes naar beneden blijft trekken en
de laagturbulente gebieden. Let op dat de
hier weergegeven statische wervelingen
geen recht doen aan het continu veranderende
patroon van turbulente stroming
(overgenomen met toestemming uit 5) ).
daarmee ook het patroon beïnvloedt). Dit
patroon is duidelijk te zien in afbeelding 3.
Bij lage snelheden worden de deeltjes met
name over de bodem getransporteerd, waar
we de hoogste concentratie waarnemen.
Naarmate de stroomsnelheid wordt
opgevoerd, verandert het beeld richting
een (half)ringvormig patroon, hetgeen
verklaard kan worden door het optreden van
turboforese onder deze omstandigheden. Dit
experiment is weergegeven in afbeelding 2
met een groene horizontale lijn, beginnend
in de overgangszone (II) en eindigend in de
turboforese-zone (III). Om het proces verder
te onderzoeken en ook andere delen van
afbeelding 2 experimenteel te verifiëren,
worden nieuwe experimenten, onder andere
met kleine deeltjes, uitgevoerd.
Distributienet
De deeltjes die in het distributienet worden
gevonden, zijn in de regel kleiner dan 30
micrometer. Voor deze deeltjes en karakteristieke
snelheden in het distributienet
verwachten we op basis van de theorie en
straal oplevert. Aangezien we de matrix kennen (deze stellen we zelf
op) en de lichtabsorptie uit de metingen wordt afgeleid, kunnen we via
een inversie de lichtabsorptiecoëfficiënten verkrijgen. Deze absorptiecoëfficienten
zijn een directe maat voor de deeltjesconcentraties.
Let op dat bij een directe inversie het resultaat door ruis wordt
overheerst, zodat een subtielere methode noodzakelijk is. Het
bovenstaande is een vereenvoudigde weergave. In de werkelijke
implementatie wordt onder andere gewerkt met continu variërende
absorptiecoëfficienten die gedefinieerd zijn op de hoekpunten van de
elementen, met een groter aantal elementen en lichtstralen en met
(meervoudige) reflectie en refractie van licht.

de experimentele bevestiging hiervan dat
turboforese geen noemenswaardige rol
speelt bij het afzetten van deeltjes (zone A in
afbeelding 2). In transportleidingen echter,
waar grotere deeltjes voorkomen en hogere
snelheden optreden (zone B in afbeelding 2),
draagt turboforese hier naar verwachting wel
aan bij.
Conclusie
De ontwikkelde methode helpt ons om
processen die betrokken zijn bij de afzetting
van deeltjes in het leidingnet beter te
begrijpen. Hierdoor kunnen we beter
modellen maken die op een goedkope en
flexibele wijze kunnen worden toegepast
om preventieve maatregelen tegen het
vervuilen van het net te kunnen nemen.
Afb. 2: Deeltjesgedrag als functie van stroomsnelheid
en deeltjesdiameter: I) turbulente diffusie; II)
overgangszone; III) turboforese. Let op dat bij te lage
stroomsnelheden geen turbulentie optreedt.
Afb. 3: Deeltjeconcentratiepatronen bij drie verschillende stroomsnelheden.
De methode is met name geschikt voor
het laboratorium en zal worden ingezet
bij nader onderzoek om de deeltjesafzettingssnelheid
van turboforese te kwantificeren.
Hiernaast kan zij een rol spelen bij
experimenten rond de opwerveling van
sediment.
LITERATUUR
1) Boxall J., P. Skipworth en A. Saul (2001). A novel
approach to modelling sediment movement in
distribution mains based on particle characteristics.
In: Proceedings of the computing and control in the
water industry conference, water software systems:
theory and applications. De Montfort University,
Groot-Brittannië.
2) Ryan G., M. Mathes, G. Haylock, A. Jayaratne, J. Wu,
N. Noui-Mehidi, C. Grainger en B. Nguyen (2008).
Particles in water distribution systems.
advertentie
Duurzaam beheer van grondwater
www.swstechnology.com
platform
Tech. Rep. 33. Cooperative Research Centre for
Water Quality and Treatment.
3) Vogelaar A. en M. Blokker (2011). Australisch model
voor sedimentophoping getoetst op Nederlands
drinkwaternet. H2O nr. 6, pag. 36-39.
4) Vreeburg J. en J. Boxall (2007). Discolouration in
potable water distribution systems: a review. Water
Research 41, pag. 519-529.
5) Van Thienen P., J. Vreeburg en M. Blokker (2011).
Radial transport processes as a precursor to particle
deposition in drinking water distribution systems.
Water Research 45, pag. 1807-1817.
6) Van Thienen P., R. Floris en S. Meijering (2011).
Application of optical tomography in the study of
discolouration in drinking water distribution systems.
Drink. Water Eng. Sci. Discuss. nr. 4, pag. 39-59.
Schlumberger is één van s’werelds
grootste dienstverleners voor de olie-
en gasindustrie. In de watersector
opereren wij onder de naam
Schlumberger Water Services (SWS).
SWS biedt een compleet scala aan
technologie en advies op het gebied
van grondwater management. Deze
geintegreerde oplossingen hebben
we succesvol toegepast in de volgende
werkvelden:
• Interpretatie van de ondergrond
(seismiek, geofysische logging)
• Exploratie en optimalisatie
grondwateronttrekkingen
• Ondergrondse opslag van water
(Aquifer storage en recovery)
• Monitoring grondwaterkwantiteit
en -kwaliteit
• Data management
• Grondwatermodelstudies
H 2O / 23 - 2011
33

Pieter Stuyfzand, Vrije Universiteit Amsterdam / KWR Watercycle Research Institute
Frans Schaars, Artesia
Kees Jan van der Made, Wiertsema & Partners
Multitracering herkomst brakke
en zoute grondwateren nabij
waterwingebied Monster
Het volgende raadsel vroeg om snelle oplossing. Is het brakke tot zoute
grondwater tussen 13 en 17 meter beneden NAP langs de zeereep van Monster
afkomstig van het meegespoten zeewater bij recente strandsuppleties of
stamt het van eerdere strandsuppleties uit de jaren ‘80? Of is er nog een
andere herkomst mogelijk? Het antwoord is gevonden dankzij hydrochemisch
onderzoek, waarbij meerdere (semi)natuurlijke tracers nodig waren. Dit
artikel laat zien hoe het raadsel dankzij multitracering kon worden opgelost.
Cruciaal hierbij was het bepalen van de mengverhouding van oceaan-, Rijn- en
duinwater voor elk grondwatermonster.
Rijkswaterstaat verzwaarde in het
voorjaar van 2010 de zeereep ten
zuidwesten van waterwingebied
Solleveld (ten zuiden van kilometerpaal
108) door het opspuiten van zeezand. Dit
leidde tot een verbreding met 65 meter en
infi ltratie van een groot volume ‘kustnabij
Noordzeewater’ dat bij het opspuiten
gebruikt is. Deze infi ltratie, in combinatie
met een tijdelijke verhoging van de grondwaterstand
langs de zeereep, alarmeerde
waterleidingbedrijf Dunea, dat het nabijgelegen
wingebied Solleveld bij Monster
beheert (zie afbeelding 1). Daar begon
de winning van duingrondwater in 1887
en werd noodgedwongen door verzilting
overgeschakeld op kunstmatige infi ltratie,
eerst met polderwater (1970-1983) en
daarna met voorgezuiverd Maaswater.
De recente bedreiging van wingebied
Solleveld, overigens niet alleen door
zout maar ook door verontreiniging
vanuit de zogenaamde puinduinen, heeft
tot uitvoerig hydrologisch onderzoek
geleid 1),2),3) . Dankzij tientallen geleidbaarheidssonderingen
in de zomer en het
najaar van 2010 en aanvullend geofysisch
onderzoek is vastgesteld dat zich brak
tot zout grondwater bevindt in het eerste
freatische watervoerende pakket, vooral
langs het strand en de zeereep, maar ook
richting waterwingebied.
Verspreidingspatroon brak/zout
grondwater
Brakke tot zoute grondwateren zijn
34 H 2O / 23 - 2011
Afb. 1: Het duingebied tussen Kijkduin en Monster, met wingebied Solleveld waar Maaswater kunstmatig geïnfi ltreerd
wordt, en met de chloride-interpretatie in het zandige deel van de geleidbaarheidssonderingen.

aangetoond boven de zeer slecht doorlatende
klei/veenlaag aan de basis van het
Holoceen, die in vrijwel het hele gebied
voorkomt tussen 16 en 18 meter beneden
NAP 1),3) . Onder deze scheidende laag
bevindt zich zoet grondwater, althans tot de
onderzochte diepte van maximaal 22 tot 30
meter beneden NAP. Er zijn ruwweg twee
brakke/zoute grondwaterlichamen te onderscheiden,
qua verspreiding (zie afbeelding
2): een zoute onder de verzwaarde zeereep
en het strand tussen 2 meter boven NAP en
8 meter beneden NAP én een brakwatertong
die zich landinwaarts uitgestrekt tussen 13
en 17 meter beneden NAP, juist boven de
kleilaag.
Bemonstering en analyse
Op basis van bovenstaand verspreidingspatroon
zijn tussen oktober en december
2010 drie waarnemingsputten (A-C)
geplaatst in een gepulst boorgat, elk met
drie waarnemingsfilters van 0,3 tot 0,5 meter
lengte. Deze boringen bevinden zich langs
het Schelpenpad, waar het zoutgehalte
volgens de geleidbaarheidssonderingen
het hoogste was (zie afbeelding 1). Na
enkele weken van acclimatisering in de
ondergrond zijn de negen waarnemingsfilters
bemonsterd voor uitvoerig chemisch
onderzoek op macroparameters (hoofdanionen
en -kationen, pH, EGV), een 20-tal
spoorelementen (waaronder Al, As, B, Br, Li,
Mo, Sr, zware metalen en lanthaniden) en
de isotopen deuterium ( 2 H), tritium ( 3 H) en
zuurstof-18 ( 18 O). De belangrijkste resultaten
van het chemische onderzoek staan, samen
met de gemiddelde kwaliteit van Rijn- en
oceaanwater, in tabel 1.
Principe van multitracering
De definitie van multitracering is in dit
verband het identificeren van de herkomst
of ouderdom van water door gecombineerd
gebruik van twee of meer tracers. Dit levert
normaliter meer precisie op dan het gebruik
van één tracer. In deze studie zijn vooral
navolgende conservatieve tracers belangrijk:
2 H, 18 O, Cl, Br, de radioactieve tracer
3 H en de niet-sorberende reactieve tracer SO4.
Daarnaast helpen het chemische watertype,
de basenuitwisselindex BEX en spoorelementen
om de chemische vingerafdruk te
vervolmaken.
Het ontwarren van mengsels
Cruciaal in de onderhavige situatie met
brakke tot zoute monsters die een mengsel
van verschillende watersoorten bevatten,
is het ontwarren van dat mengsel in zijn
mengende eindleden. Het betreft hier naar
alle waarschijnlijkheid een mengsel van
oceaanwater, in zee uitstromend Rijnwater
(Maas- en Schelde verwaarloosd) en
duinwater.
De ontleding van een binair mengsel
met een enkele tracer - zoals Cl - wordt
beschreven door twee vergelijkingen met
twee onbekenden:
ClMIX = a ClF + b ClS (1)
a + b = 1 (2)
platform
Afb. 2: Profiel loodrecht op de kust langs het Schelpenpad (zie afbeelding 1 voor ligging), met de positie van de
nieuwe waarnemingsputten A-C (met genummerde filters A1, A2, etc.) en oudere putten 30D.152 en 174, en met
de positie van zoet, brak en zout grondwater in het najaar van 2010 (oudere putten stammen uit 1979).
waaruit wordt afgeleid dat
a = (Cl MIX - Cl S) / (Cl F - Cl S).
Cl MIX = chlorideconcentratie in mengsel (mg/l).
Cl F = dito in zoete watersoort (mg/l).
Cl S = dito in zoutere watersoort (mg/l).
a = fractie van zoete watercomponent.
b = fractie van zoute watercomponent.
Voor een mengsel bestaande uit drie
eindleden moeten we ons bedienen van
twee onafhankelijke tracers, bijvoorbeeld Cl
en 18 O:
Cl MIX = a Cl O + b Cl R + c Cl D
(3)
δ 18 O MIX = a δ 18 O 0 + b δ 18 O R + c δ 18 O D (4)
a + b + c = 1 (5)
a, b, c = fracties van bijvoorbeeld oceaan-, Rijn- en
duinwater in mengsel.
subscripten O, R, D, MIX =
in water van bijvoorbeeld oceaan, Rijn, duin
en het bemonsterde mengsel.
Cl = chlorideconcentratie (mg/l).
δ 18 O = 18 O-gehalte uitgedrukt als relatieve afwijking
van ‘Standard Mean Ocean Water’ (‰ SMOW).
Tabel 1: Belangrijkste resultaten van de chemische analyses van het grondwater uit waarnemingsputten A-C in 2010 en van het oppervlaktewater in 2009.
H 2O / 23 - 2011
35

Een belangrijk probleem bij het oplossen
van mengvraagstukken is het vaststellen
van de (gemiddelde) samenstelling van de
mengende eindleden 5),6) . Voor oceaanwater
is dat eenvoudig: men neme de gemiddelde
standaardcompositie, eventueel met
een kleine correctie voor bekende
lokale afwijkingen. Als de samenstelling
daarentegen sterk afhangt van de ouderdom
van het water, zoals bij Rijnwater, dan dient
de leeftijd te worden bepaald via andere
tracers (bijvoorbeeld tritium of liever
3 H/ 3 He), hydrologische berekening, historisch
onderzoek naar relevante impulsmomenten
of door een optimalisatieroutine met nog
meer tracers waarbij een zo goed mogelijke
overall fit wordt bereikt. Als voorbeeld toont
tabel 2 hoe de monsters A1 en B3 ontleed
zijn in drie mengende eindleden met vergelijking
3-5.
Diagnose van de herkomst
De ruimtelijke verdeling van de chlorideconcentratie,
BEX 7),8) ) en het chemische
watertype 7) in het profiel over de drie waarnemingsputten
A-C (en nog twee oudere
meetputten landinwaarts) is weergegeven
in afbeelding 2. Wat zijn de conclusies uit de
gepresenteerde waarnemingen?
Alle negen monsters uit A-C vertonen een
normale Cl/Br-verhouding van circa 300,
hetgeen typisch is voor oceaanwater en
duinwater met via sea-spray aangevoerd
zeezout in regenwater 6),9) . Dit sluit andere
zoutbronnen zoals strooizout (Cl/Br >1000),
polderwater (in jaren ‘80 Cl/Br = 50-100) of
rioolwater (Cl/Br = circa 500) uit. Voor alle
monsters geldt dat geen sulfaatreductie
optrad. Dit volgt uit het gebrek aan zwavelwaterstofgeur,
de hogere sulfaatconcentraties
dan de berekende mengwaarde op
basis van mengende eindleden en de relatief
lage concentraties HCO 3.
Vergaande sulfaatreductie is normaal voor
samen met het sediment afgezet brak
grondwater in Holocene klei- en veenpakketten.
Hiervan is bij de monsters A3, B3 en
C3 geen sprake, zodat deze niet gelijktijdig
afgezet zijn met de Holocene klei maar (ruim)
daarna. Bovendien is de 3 H-activiteit te hoog,
vooral in monster A3.
Het zoutste monster komt ondiep (1,5
tot 2 meter beneden NAP) in het recent
36 H 2O / 23 - 2011
verzwaarde duin voor (monster A1) en
is het directe gevolg van het opbrengen
van zand inclusief kustnabij zeewater. De
chlorideconcentratie van 12.022 mg/l kan
verklaard worden door menging van 60,5
procent oceaanwater met 39,5 procent
Rijnwater (zie tabel 1). Maar met alleen
Rijnwater als zoet eindlid verklaren we de
concentraties 2 H, 3 H, 18 O en HCO 3 niet. Dat
lukt wel als we het zoetwaterbijmengsel
uitsplitsen in 19,3 procent Rijnwater (van
2009-2010) en 20,2 procent duinwater (zie
tabel 2). Daarbij zijn enkele overwegingen
te plaatsen. Oceaanwater in de Noordzee
bevat een verrassend hoge tritiumactiviteit,
waarbij directe lozingen in zee
door kerncentrales vooral in Frankrijk en
Engeland een hoofdbron vormen 10) . De iets
hogere gehalten 2 H en 18 O voor oceaanwater
in de Noordzee (>0) zijn gebaseerd op
meetwaarden 11),12) . Ten slotte moest de
SO 4-meetwaarde in A1 iets verlaagd
worden (1.713 in plaats van 1.745 mg/l)
ter compensatie van opgetreden sulfaatproductie
als gevolg van pyrietoxidatie in
het gesuppleerde of onderliggende zand.
De chemische vingerafdruk wijst verder op
nauwelijks interactie van het zoute water met
het poreuze medium. Zo zijn de concentraties
SiO 2, PO 4 en NH 4 laag en wijken BEX en
de voor zeezout gecorrigeerde concentraties
van Na, K, Ca, Mg, SO 4, B, Li, Mo en Sr (niet
weergegeven) nauwelijks af van nul.
De monsters A2 (Cl = 409 mg/l), B1 (Cl
=155 mg/l) en C1 (Cl = 195 mg/l) vertegenwoordigen
zoet duingrondwater juist boven
het brakke grondwaterlichaam. A2 is iets
zouter door de geringere afstand tot de kust
(met hogere zeezoutbelasting) of door zeer
geringe bijmenging van onder. De chlorideconcentraties
in B1 en C1 worden volledig
verklaard door de hoge zeezoutdepositie
vlak langs de kust, omdat dergelijke niveaus
ook al zijn waargenomen in 1979 in de
meetputten 30D152 en 30D174 (zie afbeeldingen
1 en 2). Ruimtelijke en tijdsafhankelijke
variaties in Cl en BEX zijn typisch voor
ondiep grondwater in kustduinen 7) .
De enkele meters dikke laag brak grondwater
tussen 13 en 17 meter beneden NAP
vertoont in monsters A3 en B3 een vergelijkbare
chlorideconcentratie van 7.000
tot 7.300 mg/l, in C3 een iets lagere (5.870
mg/l). Hun chemische samenstelling getuigt
van sterke interactie met de omringende
Holocene afzettingen. Toch zijn er tussen
Tabel 2: Tracercompositie van de monsters A1 en B3 (mix) met die van de drie mengende eindleden (duin, Rijn,
oceaan) en de hieruit berekende fractie van de drie eindleden in de mix (voor vier tracerparen, met gemiddelde
waarde).
A3 enerzijds en B3/C3 anderzijds essentiële
verschillen:
• Het monster A3 is verzoet (positieve BEX)
en vertoont een relatief hoge tritiumactiviteit.
De monsters B3 en C3 zijn verzilt
(negatieve BEX) en bevatten zeer weinig
tritium, hetgeen op een duidelijk hogere
ouderdom wijst;
• A3 vertoont een minder vergaande reactie
met de bodem dan B3 en C3 (lagere
concentraties aan HCO 3, Fe, Mn, NH 4, PO 4,
SiO 2);
• C3 is verder verzilt dan B3 (BEX van C3 is
negatiever). Dit wijst op Noordzee-intrusie
als bron van zout voor B3 en C3.
Monster A3 bestaat dus voor 36,6 procent uit
oceaanwater, stamt waarschijnlijk uit 2010
en hangt derhalve samen met de recente
zandsuppletie. Alternatieve ouderdommen
zijn 1987 en 1976, toen er ook zandsuppleties
plaatsvonden, of 1956, maar met die
jaren komen we veel slechter uit qua tritium
en andere tracers. Als onze interpretatie
klopt, dan moet er vlak na de suppletie in het
voorjaar van 2010 via dichtheidstroming een
zoutwatertong doorgedrongen zijn tot de
Holocene kleilaag bij A3 om in het najaar van
2010 al weer zeewaarts te koersen, getuige
de positieve BEX.
Na het bepalen van mengverhoudingen
uit tracerconcentraties komen we voor B3
op het volgende uit (zie tabel 2): het water
stamt uit 1956 en bestaat voor 34,9 procent
uit oceaanwater, 16,4 procent Rijnwater
en 48,7 procent duinwater. Voor C3 geldt
vrijwel dezelfde ouderdom en een mengpercentage
van 29 procent oceaanwater. Het
54 jaar oude brakke grondwater in B3 en C3
kan dan in verband worden gebracht met
het aantrekken van Noordzeewater in de
periode met grootste duinwateronttrekking
door de winning Solleveld (circa 1,5 Mm 3
per jaar). Het intruderende Noordzeewater
bestond destijds dus voor 16,4/(16,4 + 34,9)
= 32 procent uit Rijnwater. Dat is meer dan
tegenwoordig volgens monster A1, namelijk
21,1/(21,1 + 61, 5) = 26 procent. Deze afname
in Rijnwaterbijmenging langs de kust de
afgelopen 54 jaar kan samenhangen met
natuurlijke variaties. Het is ook mogelijk dat
sprake is van een structurele verandering ten
gevolge van verlenging van de pier/strekdam
bij Hoek van Holland inclusief de uitdieping
van de vaargeul.
Conclusies
De tussen 13 en 17 meter beneden NAP
aangetroffen tong van brak grondwater
houdt verband met laterale indringing van
Noordzeewater ten tijde van de hoogtijdagen
(rond 1956) van duinwateronttrekking
in Solleveld (pompstation Monster). Zout
grondwater dat in 2010 uit opgespoten
zeezand uitlekte, heeft een veel beperktere
ruimtelijke verspreiding.
Het uitgevoerde onderzoek illustreert hoe de
combinatie van geleidbaarheidssonderingen
en een beperkte hydrochemische detailstudie
op basis van multitracering tot snelle
identificatie en diagnose van een potentieel
waterkwaliteitsprobleem leidt. De kosten
van dergelijk onderzoek zijn relatief laag en
- niet onbelangrijk - de tijd tussen sonderen,

Geleidbaarheidssondering op het strand.
bemonsteren (zonder werkwatereffecten),
analyseren en rapporteren is zeer kort (in het
onderhavige geval drie maanden).
LITERATUUR
1) Wiertsema & Partners (2010). Resultaat
grondonderzoek ten behoeve van pilot Zandmotor
te Monster. In opdracht van Rijkswaterstaat.
Rapport VN-52545-1.
2) Schaars F. en . Calje (2010). Effecten van de
Zandmotor op de duinhydrologie rond Solleveld.
H2O Gieterstopper 26-03-2004 10:56 Pagina 1
GIET UW WERVING VOOR
OPLEIDING & PERSONEEL
IN HET JUISTE VAT
Reserveer ook uw personeelsadvertentie
in H 2O, hét tijdschrift voor
watervoorziening en waterbeheer.
010 - 4274180
3) DHV / Artesia (2010). Beheermaatregelen
Delflandse Kust / Zandmotor / Dunea. Uitgave
Projectbureau Pilot Zandmotor.
4) Stuyfzand P. (2008). Multitracering van Rijnwater
in de Amsterdamse Waterleidingduinen. Kiwa.
Rapport KWR 08.064.
5) Carrera J., E. Vazques-Suné, O. Castillo en X.
Sánchez-Vila (2004). A methodology to compute
mixing ratios with uncertain end-members. Water
Resources Research 40, W12101, pag. 1-11.
6) Stuyfzand P. (2010). Multitracing of artificially
advertenties
platform
recharged Rhine River water in the coastal dune
aquifer system of the Western Netherlands.
Proceedings ISMAR-7, Abu Dhabi. In druk.
7) Stuyfzand P. (1993). Hydrochemistry and
hydrology of the coastal dune area of the Western
Netherlands. Ph.D Thesis VU Amsterdam. Kiwa.
8) Stuyfzand P. (2008). Base exchange indices as
indicators of salinization or freshening of (coastal)
aquifers. In: Program and Proceedings 20th Salt
Water Intrusion Meeting, Naples (Florida). IFAS
Research, pag. 262-265.
9) Alcalá F. en E. Custodio (2005). Use of the Cl/Br
ratio as a tracer to identify the origin of salinity in
some coastal aquifers of Spain. In: Groundwater
and saline intrusion, selected papers from the 18th
SWIM, Cartagena 2004. L. Araguas, E. Custodio en
M. Manzano (red.). Publ. Inst. Geol. Y Minero de
Espana, Serie Hidrogeologica y aguas subterraneas
nr. 15, pag. 481-497.
10) Nies H., I. Goroncy, J. Herrmann, R. Michel, A.
Daraoui, M. Gorny, D. Jakob, R. Sachse en L. Tosch
(2009). Kartierung von Tc-99, I-129 und I-127 im
Oberflächenwasser der Nordsee. Bundesamt für
Seeschifffahrt und Hydrographie Hamburg und
Rostock.
11) Mook W. en J. Vogel (1968). Isotopic equilibrium
between shells and their environment. Science 159,
pag. 874-875.
12) Harwood A., P. Dennis, A. Marca, G. Pilling en R.
Millner (2008). The oxygen isotope composition
of water masses within the North Sea. Estuarine,
Coastal and Shelf Science 78, pag. 353-359.
H 2O / 23 - 2011
37

Peter Koenders, Witteveen+Bos
Arie de Niet, Witteveen+Bos
Sabrina Koning, Waternet
Synco Tee, Waternet
rwzi Westpoort bespaart
energie en kosten met WoMbat
De beluchting van rioolwaterzuivering Westpoort in Amsterdam wordt
sinds september 2009 aangestuurd door WOMBAT: een innovatieve modelgebaseerde
regeling, die stuurt op temperatuur en debiet. Ze is door
Witteveen+Bos in samenwerking met Waternet ontwikkeld en moet zorgen
voor een optimale sturing van het actiefslibproces: maximale stikstofverwijdering
tegen minimale beluchting. Deze belangen zijn tegenstrijdig.
De regeling zoekt daarom continu naar de zuurstofconcentratie waarbij
optimaal wordt gezuiverd zonder lucht en daarmee energie te verspillen.
Na twee jaar kan een eerste balans opgemaakt worden: met een 20 procent
lagere zuurstofrichtwaarde wordt tien tot 20 procent reductie gerealiseerd
in ammonium, nitraat en fosfaat. Op energie wordt drie procent bespaard.
Doordat het fosfaat lager is, hoeft minder ijzer te worden gedoseerd, wat een
forse kostenbesparing oplevert. Waternet zuivert beter met minder energie.
In een artikel in H 2O van mei 2008
is de eerste aanzet voor de modelgebaseerde
regeling beschreven.
Sindsdien is veel veranderd in de opzet van
die regeling. Zoals vaker het geval is met
innovaties, blijkt de praktijk weerbarstiger
dan de theorie.
Optimalisatie beluchting rwzi
Westpoort
Energiebesparing en optimalisatie
Energiebesparing staat volop in de belangstelling
van de waterschappen. Zo is in de
38 H 2O / 23 - 2011
zogeheten Meerjarenafspraken van de Unie
van Waterschappen en het ministerie van
Economische Zaken afgesproken jaarlijks
twee procent energie-effi ciëntieverbetering
te realiseren. De energie-effi ciëntie wordt
uitgedrukt in kWh per verwijderd inwonerequivalent.
Dit quotiënt is te verbeteren
door energiebesparing (minder kWh) of
het verhogen van de effl uentkwaliteit
(meer verwijderde i.e.). Omdat op een rwzi
gemiddeld 50-60 procent van de totale
energieconsumptie is toe te schrijven aan het
beluchtingsproces, leidt een optimalisatie
van de beluchting direct tot besparing van
energie en verbetering van de effl uentkwaliteit.
Met dit doel voor ogen werkten
Witteveen+Bos en Waternet sinds 2007
samen aan de ontwikkeling van een modelgebaseerde
regeling op rwzi Westpoort.
Rwzi Westpoort
Rwzi Westpoort is een zuivering van Waternet
in het westelijk havengebied van Amsterdam.
De zuivering behandelt het afvalwater van
400.000 inwoners van Amsterdam en Zaanstad
en enkele bedrijven in het havengebied.
De zuivering is van het m-UCT-type, wat
de biologische verwijdering van stikstof en
fosfaat inhoudt. Restfosfaten worden met een
aanvulling van ijzerdosering geprecipiteerd.
Rwzi Westpoort heeft vier parallelle straten,
die twee aan twee vergelijkbaar zijn.
Modelgebaseerd regelen
Op rwzi’s wordt veel gebruik gemaakt van
een beslistabel voor de beluchting, zo ook
op Westpoort. Een beslistabel regelt zuurstof
op basis van de gemeten concentraties
ammonium en nitraat. Doordat het zuiveringsproces
behoorlijk traag reageert op
veranderende omstandigheden, dus ook op
de toevoer van de lucht, loopt de beslistabel
altijd achter de feiten aan. Het gevolg is dat
de zuurstofconcentratie zich vrijwel altijd in
de onder- of bovengrens van de beluchting
bevindt. Dat is niet energie-effi ciënt en heeft
een negatieve invloed op de stuurbaarheid

van het proces. Dit gegeven was aanleiding
te zoeken naar een regeling die niet alleen
kan reageren op de huidige situatie in de
actiefslibtank, maar ook vooruitkijkt en
-stuurt. Hiervoor is een model nodig dat de
toekomstige situatie voldoende betrouwbaar
voorspelt.
Modelgebaseerd regelen op rwzi Westpoort
Het eerste ontwerp was gebaseerd op
een regressiemodel dat de verandering in
ammonium kon voorspellen op basis van
procesvariabelen, zoals de zuurstofconcentratie.
Om het model flexibel te maken,
werd een Kalmanfilter ingebouwd, dat
continu de parameters bijstelt. De regeling
is in de zomer van 2008 geïmplementeerd
op Westpoort. Bij de ingebruikname bleek
de praktijk weerbarstiger dan de theorie.
In passieve modus was het model heel
goed in staat de ammoniumconcentratie te
voorspellen. De problemen ontstonden bij
het bepalen van de zuurstofconcentratie.
Het Kalmanfilter stuurde de parameters
consequent naar waarden die leidden tot een
minimale zuurstofconcentratie. Qua energie
heel efficiënt, maar de oplopende ammoniumwaarden
waren niet acceptabel.
Dit was aanleiding de regeling offline te halen
en de uitgangspunten van het model en de
regeling nog eens goed te bestuderen. In een
SIMBA-model van Westpoort was het mogelijk
de gebeurtenissen rond de ingebruikname
te reconstrueren. Op basis daarvan is het
model grondig aangepast en de automatische
parameteraanpassing losgelaten. De
aangepaste modelgebaseerde regeling is
uitgebreid getest in SIMBA en bleek in staat
een beter zuiveringsresultaat te behalen
en tegelijk energie te besparen. Vanwege
de goede SIMBA-resultaten is besloten de
aangepaste regeling in de praktijk toe te
passen op rwzi Westpoort. In september
2009 is de nieuwe modelgebaseerde regeling
geactiveerd. De regeling ging lang door het
leven onder de wat abstracte naam ‘modelgebaseerde
regeling Westpoort’, maar heeft
uiteindelijk een naam gekregen: WOMBAT
(een acroniem voor Witteveen+Bos Optimal
Model Based AeraTion).
Modelgebaseerd regelen beluchting
Model en keuze zuurstofrichtwaarde
De kern van WOMBAT is een model dat de
concentratie ammonium voorspelt op basis
van de zuurstofconcentratie en robuuste
metingen van debiet en temperatuur. Het
model wordt gebruikt om de optimale
zuurstofconcentratie te bepalen. WOMBAT
is een anticiperende regeling, omdat met
het model vooruit wordt gekeken. Dit in
tegenstelling tot klassieke regelaars die
een verschil tussen gemeten en gewenst
ammonium achteraf proberen te regelen en
dus functioneren als feedbackregelaar.
Het model is gebaseerd op een eenvoudige
beschrijving van de fysische en kinetische
eigenschappen van het actiefslibproces.
Deze kunnen worden gepresenteerd door
de concentratie totaalstikstof uit te zetten
tegen de concentratie zuurstof. In afbeelding
1 is die verhouding tussen de concentratie
zuurstof en totaalstikstof te zien voor een
constante aanvoer bij twee verschillende
temperaturen. Waarbij N totaal de som is van de
ammonium- en nitraatconcentratie.
Uit de afbeelding blijkt dat N totaal minimaal
platform
Afb. 1: Verband tussen N totaal en de zuurstofrichtwaarde (bron: Modelling, identification and control of activated sludge plants for nitrogen removal. S. Weijers).
Prestaties WOMBAT versus beslistabel.
wordt bij een bepaalde zuurstofconcentratie.
Hierbij verloopt het actiefslibproces
optimaal. Alle ingebrachte lucht wordt goed
benut. WOMBAT stuurt de beluchting naar
deze optimale waarde en houdt daarbij
rekening met wisselende invloeden van
aanvoerdebiet en temperatuur.
Implementatie modelgebaseerde regelaar
De modelgebaseerde regelaar is geïnstalleerd
op beluchtingsstraat 4 van rwzi
Westpoort. De prestaties zijn vergeleken
met de beslistabel die is geïnstalleerd op de
parallelle identieke beluchtingsstraat 3. De
primaire regelaar - beslistabel of WOMBAT
- berekent de zuurstofconcentratie en de
zuurstofregelaar stuurt de luchttoevoer
zodanig dat de gewenste zuurstofconcentratie
wordt gerealiseerd in het actiefslibsysteem.
Resultaten
Vanaf eind 2009 tot en met begin 2011 is
WOMBAT in de praktijk getest. Er is bijvoorbeeld
onderzocht wat de effecten zijn van
het wijzigen van parameterinstellingen.
Zie de tabel voor de resultaten van een
periode waarin vrijwel geen parameterwijzigingen
zijn doorgevoerd en sprake was
van een stabiele bedrijfssituatie. Het betreft
gemiddelde concentraties en de standaarddeviatie
over de periode van 21 maart tot en
met 25 augustus 2010.
De waarden zijn gebaseerd op een dataset
van 30-minutengemiddelden van gemeten
concentraties in beluchtingsstraten 3 en
4. De periode 21 maart tot 25 augustus
2010 beslaat 157 dagen en omvat in totaal
parameter eenheid N beslistabel (straat 3) WOMBAT (straat 4) WOMBAT t.o.v. beslistabel
gem std gem std absoluut relatief
NH4 mg/l 7543 0,44 0,76 0,39 0,78 -0,05 -11%
NO3 mg/l 7543 2,17 1,75 1,76 1,04 -0,42 -19%
Ntotaal mg/l 7543 2,61 1,91 2,15 1,32 -0,46 -18%
PO4 mg/l 7543 0,39 0,42 0,31 0,38 -0,08 -21%
O2 mg/l 7543 1,17 0,52 0,93 0,33 -0,23 -20%
H 2O / 23 - 2011
39

7543 metingen. De metingen zijn gedaan
met online analysers voor ammonium
(nauwkeurigheid drie procent of 0,05 mg/l),
nitraat (vijf procent of 0,2 mg/l ), fosfaat
(twee procent of 0,05 mg/l) en zuurstof
(vier procent of 0,1 mg/l). Vanwege de grote
hoeveelheid beschikbare metingen is de
meetonzekerheid van individuele metingen
van beperkte invloed op de berekende
waarden. Uit de tabel blijkt dat de ammoniumconcentratie
bij WOMBAT ongeveer elf
procent lager ligt dan bij de beslistabel, de
concentraties zuurstof, nitraat, totaalstikstof
en fosfaat liggen ongeveer 20 procent lager.
Verder valt op dat de standaarddeviatie van
de concentraties met WOMBAT in de meeste
gevallen kleiner is. Dat duidt op een minder
grote variatie in de concentratie.
In afbeelding 2 is het verloop van de concentratie
zuurstof en totaalstikstof in beide
beluchtingsstraten te zien. Uit de grafiek
blijkt dat de zuurstofconcentratie structureel
lager is in AT4 dan in AT3. De dalende
zuurstofconcentratie in beide tanks wordt
veroorzaakt door de stijgende temperatuur.
De totale stikstofconcentratie ligt bij WOMBAT
gemiddeld 18 procent lager dan bij de
beslistabel. De piek in N totaal van beluchtingsstraat
3 in week 26 en 27 wordt veroorzaakt
door een sterke toename van nitraat. Dat
heeft zeer waarschijnlijk te maken met de
verlaging van het droge stofgehalte van 4
naar 3 mg/l. Hoewel de verlaging van de
slibconcentratie beide beluchtingsstraten
betreft, leidt het alleen bij beluchtingstraat
3 tot een sterke toename van nitraat. Het is
aannemelijk dat de samenstelling van het
actiefslib in de beluchtingsstraten verschilt als
gevolg van een verschil in beluchting. Dat kan
verklaren waarom beluchtingsstraat 4 beter
reageert op de aanpassing van de slibconcentratie
dan beluchtingsstraat 3. De piek draagt
voor N totaal en nitraat sterk bij aan de prestaties
van Wombat ten opzichte van de beslistabel.
Maar ook als deze weken buiten beschouwing
worden gelaten, ligt N totaal bij WOMBAT nog
altijd 9 procent lager dan bij de beslistabel.
WOMBAT is ontworpen voor het sturen van
de zuurstofconcentratie voor een efficiënte
verwijdering van stikstof en houdt geen
rekening met fosfaat. Desalniettemin blijkt
dat de regeling een positief effect heeft
op de biologische fosfaatverwijdering. In
beluchtingsstraat 4 ligt zowel de concentratie
fosfaat als het aantal pieken significant
lager dan in beluchtingsstraat 3. Dat leidt tot
een besparing op de ijzerdosering die wordt
geschat op 50 kubieke meter FeSO 4 per jaar.
De verbeterde fosfaatverwijdering wordt
verklaard door minder verstoring van de
biologische fosfaatverwijdering. Afwezigheid
van nitraat en zuurstof in de anaerobe zone
is een voorwaarde voor een optimaal proces.
De zuurstofconcentratie in de actiefslibtank
is lager, waardoor minder zuurstof teruggaat
naar de voordenitrificatie en er meer
makkelijk afbreekbaar BZV overblijft. Doordat
vanuit de denitrificatie wordt gerecirculeerd
over de anaerobe tank, gaat meer voeding
naar de biologische fosfaatverwijdering met
bovendien een lagere nitraatconcentratie.
Naast de betere condities in de anaerobe
40 H 2O / 23 - 2011
Afb. 2: Zuurstofconcentratie in AT3 en AT4.
tank is biologische fosfaatverwijdering ook
in andere zuiveringen met een carrouselsysteem
waargenomen, als deze bedreven
worden bij lage zuurstofgehaltes.
Het verschil in de sturing in beide beluchtingsstraten
leidt ook tot een andere
regelgedrag. Dat blijkt uit de weergave van
het gemiddeld dagpatroon van de concentraties
in beide straten in afbeelding 3.
Het valt op dat de zuurstofconcentratie
(blauw) in beluchtingsstraat 4 veel minder
variatie vertoont dan in beluchtingsstraat 3.
WOMBAT stuurt een gematigder zuurstofrichtwaarde
uit, waardoor het verschil tussen
maximale en minimale zuurstofconcentratie
op een dag in beluchtingsstraat 4 slechts
0,44 mg/l is tegen 0,96 mg/l in beluchtingsstraat
3. De gematigde variatie in zuurstof
heeft een positief effect op de andere
concentraties in beluchtingsstraat 4 die ook
minder variatie vertonen en lager liggen dan
in beluchtingsstraat 3. De modelgebaseerde
regeling is dus stabieler dan de regeling op
basis van de beslistabel.
Doordat de beschikbare gegevens van
het energieverbruik van de beluchters te
onnauwkeurig zijn, wordt het energieverbruik
indirect bepaald via de gemeten zuurstofconcentratie
en de (temperatuursafhankelijke)
verzadigingsconstante van zuurstof
in water. Uit de berekeningen blijkt dat de
energiebesparing consistent is gedurende
het jaar en schommelt rond drie procent. Bij
een jaarverbruik van 800.000 Kwh per straat
per jaar levert WOMBAT dus een besparing
op van 24.000 Kwh per straat per jaar. Bij een
prijs van 0,10 euro per Kwh levert dat een
voordeel op van 2.400 euro per straat per
jaar. Daar komt een significante besparing in
de ijzerdosering bij van 7.500 euro per jaar.
In totaal wordt de kostenbesparing geschat
op 9.900 euro per straat per jaar. Voor de
hele zuivering kan dit oplopen tot bijna
40.000 euro per jaar. Hoewel de WOMBAT is
ontwikkeld met het oog op besparing van
energie en verlaging van totaalstikstof, blijkt
het grootste financiële voordeel te komen
door een lager fosfaatgehalte en de daarmee
verbonden lagere ijzerdosering.
Conclusie
WOMBAT is nu ongeveer twee jaar actief
op rwzi Westpoort. In vergelijking met de
beslistabel is de balans bijzonder positief. De
modelgebaseerde regeling zorgt voor een
stabieler regelgedrag en realiseert een flinke
reductie in ammonium, nitraat én fosfaat.
Tegelijk ligt de zuurstofconcentratie 20 procent
lager, wat een energiebesparing van drie
procent oplevert. Doordat het fosfaat lager is,
hoeft minder ijzer te worden gedoseerd wat
eveneens een forse kostenreductie betekent.
Er is sprake van een win-winsituatie: met
minder energie wordt beter gezuiverd.
De proef toont aan dat WOMBAT een goed
alternatief vormt voor de huidige beluchtingsregelaars
op veel rwzi’s. WOMBAT is
stabiel en presteert in alle opzichten goed,
waardoor de investering in een paar jaar
is terugverdiend. De modelgebaseerde
regelaar wordt verder ontwikkeld door
Witteveen+Bos. In WOMBAT II worden
parameters automatisch aangepast aan
wisselende bedrijfssituaties. Deze variant is
met goed gevolg getest en wordt binnenkort
geïmplementeerd op rwzi Westpoort.
Afb. 3: Gemiddeld dagpatroon in concentraties met de beslistabel (links) en WOMBAT (rechts).

29-30 november, Lunteren -
Bodem Breed
23e symposium met aandacht voor het
kwantificeren van het nut en gebruik van de
bodem (ecosysteemdiensten), de dynamiek
en gedrag van stoffen in de bodem (beschikbaarheid)
en hydrologie van de bodem en
fysische aspecten van grondwater.
Organisatie: Curnet.
Informatie: www.symposiumbodembreed.nl.
1 december, Amersfoort -
Klimaatkennis in een
veranderende wereld
slotconferentie van het programma Klimaat
voor Ruimte, met interviews met kopstukken
van de onderzoeksprogramma’s, gesprekken
met scholieren en workshops in treinwagons.
Organisatie: Programmabureau klimaat.
Informatie: www.klimaatvoorruimte.klimaatonderzoeknederland.nl.
1 december, Wageningen -
Milieurisicoanalyse
bijeenkomst over de ontwikkelingen op het
gebied van de milieurisicoanalyse die van
belang zijn voor water(bodem)management.
Hoe kan biotechnologie de risicoanalyse
verbeteren en hoe kan risicoanalyse
bijdragen tot de verbetering en innovatie
van milieu(bio)technologie, zoals waterzuiveringstechnologie?
Organisatie: Nederlandse Biotechnologische
Vereniging en de Wageningen Universiteit.
Informatie: www.nbv.kncv.nl.
8 december, Zwolle -
Automatisering binnen de
waterketen
seminar over de ontwikkelingen binnen de
procesautomatisering, toegespitst op de
praktijk binnen de waterketen. Aan de hand
van concrete voorbeelden wordt de balans
gezocht tussen nieuwe technische mogelijkheden
en oude, bewezen waarden.
Organisatie: HUMIQ.
Informatie: www.humiq.nl.
9 december, Stramproy -
Ontwikkeling ecologische
hoofdstructuur
veldsymposium over een voorbeeld van
gebiedsontwikkeling, waarbij zowel nieuwe
natuur is gerealiseerd als landbouwgrond is
verbeterd.
Organisatie: ARK natuurontwikkeling.
Informatie: www.ark.eu.
12 december, Driebergen/Zeist -
Waterrapportagedag
informatiebijeenkomst over de ontwikkelingen
op het gebied van het inwinnen,
verwerken en rapporteren van waterkwaliteitsgegevens.
Organisatie: Informatiehuis Water.
Informatie: (0320) 29 89 99 of
www.informatiehuiswater.nl.
14 december, Reeuwijk -
Reeuwijkse Plassen
themadag over de opknapbeurt die het
gebied nodig heeft om waterkwaliteit en
ecologie te optimaliseren en het uitvoerinsplan
‘Schoon & mooi’, waarin de eerste
reeks maatregelen tot 2015 concreet wordt
gemaakt.
Organisatie: Vereniging voor Waterstaat en
Landinrichting.
Informatie: www.waterenland.nl.
2012
13 januari, Delft -
Vakantiecursus Drinkwater en
Afvalwater
64e editie van de Vakantiecursus Drinkwater
en de 31e editie van de Vakantiecursus
Afvalwater met als overkoepelend thema
‘Water NL naar de top: excelleren in tijden
van bezuiniging’.
Organisatie: faculteit Civiele Techniek en
Geowetenschappen van de TU Delft, Vewin,
KWR, Koninklijk Nederlands Waternetwerk,
Stichting RIONED en STOWA.
Informatie: (015) 278 33 47.
26 januari, Rotterdam -
InfraCampus
brancheontmoeting voor jongeren met
potentie en professionals uit de infrastructuur.
Het thema ‘Samen infra-ambities
waarmaken op Olympisch niveau’ wordt
na het plenaire programma uitgewerkt in
workshops.
Organisatie: Ahoy Rotterdam.
Informatie: www.infracampus.nl.
2 februari, Utrecht - RIONEDdag
jaarlijkse bijeenkomst voor iedereen die
werkt aan de rioleringszorg in Nederland,
met onder andere bijdragen van Chris
Kuijpers (DG Ruimte en Water van het
ministerie van Infrastructuur en Milieu), de
nieuwe voorzitter van Stichting RIONED Hans
Gaillard en hoogleraar riolering Francois
Clemens én de uitreiking van de RIONEDinnovatieprijs
2012.
Organisatie: Stichting RIONED.
Informatie: www.riool.net of (0318) 63 11 11.
agenda
17-20 april, Vlissingen -
Dynamische delta’s
internationaal symposium over veiligheid
en duurzaamheid in stedelijke deltaregio’s,
zoals het behoud en herstel van natuurlijke
waardes (estuaria). Ook de economische
belangen komen aan bod.
Organisatie: Stuurcomité Zuidwestelijke
delta, KNDW, Kennis voor Klimaat, Imares en
de Provincie Zeeland.
Informatie: www.dynamicdeltas.org.
Buitenland
29 november-2 december, Parijs -
Pollutec Horizons
internationale beurs over duurzaamheid,
energie en vervuiling, met onder meer
aandacht voor de zuivering van afvalwater
en energiebesparing en -opwekking in de
watersector.
Organisatie: Reed Exhibitions France.
Informatie: www.pollutech.com.
2012
14-16 februari, Gent -
Infratech
nationale vakbeurs voor de grond-, water-
en wegenbouw, in combinatie met IFEST,
de grootste milieu- en energiebeurs in de
Benelux.
Organisatie: Ahoy Rotterdam.
Informatie: www.infratechbelgium.nl.
H 2O / 23 - 2011
41

handel & industrie
Gemeente Alkmaar ontwerpt
kolkloos afwateringssysteem
Het team Riolering en Waterhuishouding
van de gemeente Alkmaar
heeft samen met het Alkmaarse
bedrijf Streetcare een nieuw afwateringsysteem
voor het wegoppervlak
ontwikkeld: het Granudrain Rain-
system. Deze waterdoorlatende
granulaatstroken in de weg maken
een kolkloze wijk mogelijk.
Het Granudrain Rainsystem maakt het beheer
een stuk eenvoudiger: het leegzuigen van
kolken is niet nodig en kolken kunnen ook niet
langer verstopt raken. Nog belangrijker is het
vasthouden van zoet regenwater in de grond.
Tegelijkertijd werkt granudrain als een soort
fi lter, waardoor vervuiling niet in het oppervlaktewater
terechtkomt.
Het afwateringssysteem maakt gebruik van
granulaat. De strook van hergebruikt grind
wordt in het wegdek onder meer bijeengehouden
door granufi x: een speciale lijm. De
hardheid maakt het geschikt voor wegfundatie
terwijl het toch water doorlaat. De granudrain-
Evides kiest voor UV-technologie
van Siemens
Evides heeft zes UV-desinfectiesystemen
van Siemens besteld voor
zijn productielocatie Braakman
(Philippine) in Zeeuws-Vlaanderen.
Hierdoor neemt de hoeveelheid
chemicaliën die het drinkwaterbedrijf
in het zuiveringsproces gebruikt,
aanzienlijk af.
Op de drinkwaterproductielocatie Braakman
wordt water uit de spaarbekkens in de
Brabantse Biesbosch (Maaswater) gezuiverd
tot drinkwater. Voor de hoofddesinfectie
maakt men nu nog gebruik van een ozoninstallatie.
Die wordt vervangen door een
nieuw te bouwen UV-installatie. UV-systemen
zijn vaak eff ectiever dan andere desinfecteermethoden,
vooral bij het tegengaan van
sporenvormende micro-organismen die
zich kunnen inkapselen. Bovendien worden
minder bijproducten gevormd en gebruikt
men minder chemicaliën in het operationele
proces.
De productielocatie van Evides is opgesplitst
in twee parallel geschakelde productie-
42 H 2O / 23 - 2011
stroken kunnen van verschillende afmetingen
zijn, met een minimale breedte van 22
centimeter.
In de Alkmaarse wijk Hoefplan is het
Granudrain Rainsystem als eerste aangelegd en
getest. Het afwateringssysteem maakt deel uit
van het ‘Waterplan Hoefplan’ dat de wijk een
landelijk karakter moet geven met veel groen
en water. Naast het Granudrain Rainsystem
worden bijvoorbeeld wadi’s aangelegd. Deze
moeten het hemelwater van daken en wegen
opvangen.
Hoewel Alkmaar voornamelijk op zandgrond
is gebouwd, functioneert het Granudrain Rain-
system ook in andere ondergronden. Het is
in juni 2010 voor het eerst aangelegd in een
proefvak en uitvoerig getest. Zo blijkt de wateropneembaarheid
van het systeem vele malen
groter te zijn dan een traditioneel kolkensysteem.
Het systeem verwerkte probleemloos
9.000 liter water in 15 minuten, wat gelijk
staat aan een hevige regenbui die gemiddeld
één keer in de honderd jaar voorkomt. Ook
straten, zodat de leveringszekerheid is
gewaarborgd. Elke productiestraat bestaat
uit drie parallelle strangen, waarvan er
per straat één als reserve dient. Met een
uv-reactor Barrier M3800 in elke strang (in
totaal dus zes stuks) bedraagt de totale
productiecapaciteit 2.400 kubieke meter
drinkwater per uur.
Elke UV-reactor is uitgerust met drie gekalibreerde
sensoren die, ter bewaking van de
desinfectiegraad, de UV-intensiteit meten.
Daarnaast is elk afzonderlijk systeem zo af te
stellen dat het aan de specifi eke eisen voldoet.
Zo kan men iedere UV-reactor middels een
PLC traploos regelen op de juiste intensiteit.
Voor meer informatie kunt u contact opnemen
met Remko Knol van Siemens: (070) 333 32 52.
zijn vriesproeven, UV-testen en druk- en
trekproeven uitgevoerd.
Voor meer informatie kunt u contact opnemen
met Martin Leeuw van de gemeente Alkmaar:
06 20 24 67 07 of Jan Rosier (0228) 53 01 10.
DHV wint onderhoudscontract
in Australië
De West-Australische Water
Corporation heeft DHV opdracht
gegeven de komende drie jaar de
beluchtingsregeling van vijf rioolwaterzuiveringinstallaties
te beheren
en te onderhouden.
De capaciteit van de vijf rwzi’s varieert van
25.000 tot 150.000 i.e. De installaties zijn
gebouwd volgens het Carrouselconcept
en zijn uitgerust met DHV’s geavanceerde
beluchtingsregeling Aquasuiter CarCON.
De op grote afstand van elkaar gelegen,
veelal onbemande, zuiveringen worden
beheerd met geavanceerde besturing. Het
servicecontract, afgesloten voor drie jaar,
bestaat uit ondersteuning van de klant,
regeltechnische en procestechnologische
controle van de regeling, onderhoud van
de software en regeling door een jaarlijkse
software-opwaardering.
Koninklijke Imtech
Imtech mag zich sinds kort ‘koninklijk’ noemen. Het bedrijf presenteert zich voortaan onder de
naam Royal Imtech.
René van der Bruggen, CEO van Imtech: “De toekenning van het predikaat vormt de bekroning
van 150 jaar ondernemerschap en vooral van de enorme groei van activiteiten die we de laatste
20 jaar meemaakten. De afgelopen 150 jaar zijn we één van de sterkste Europese spelers
geworden in de markt van technische dienstverlening en bezitten we een top 5-positie op de
mondiale maritieme markt.”
De 27.000 medewerkers werken voor meer dan 21.000 klanten. Meer dan een kwart van de
omzet komt voort uit ‘groene’ technologie in gebouwen, de industrie, infrastructuur en de
mondiale maritieme markt.
De omzet van Imtech bedraagt ruim 4,5 miljard euro. Voor 2015 wil het bedrijf die laten groeien
naar 8 miljard euro.

• Afvalwateronderzoek
• Drinkwateronderzoek (o.a. legionella)
• Zwemwateronderzoek
• Medicijnresten
• Bestrijdingsmiddelen
• Biociden
Omegam Laboratoria meet zeer lage concentraties
van een groot aantal verbindingen in
water. Gaat het nu om oppervlakte-, zwem-,
afval- of grondwateronderzoek, wij leveren
Waterstromen BV exploiteert industriële
afvalwaterzuiveringen en vergisters in geheel
Nederland. Industrieën die deze activiteiten
wensen uit te besteden zijn bij ons aan het
juiste adres.
De aanleiding is veelal een benodigde
uitbreiding, nieuw- of verbouw van uw
installatie, of de wens om U te concentreren
op uw kernactiviteiten. Waterstromen is
bereid bestaande installaties over te nemen
en te investeren in uitbreidingen, aanpas-
Watts Industries Netherlands B.V. maakt deel
uit van het internationale Watts Industries
concern en is leverancier van een zeer
breed programma Watts producten voor
verwarmings-, sanitaire en industriële
toepassingen.
Behalve de verantwoordelijkheid voor de
verkoop van alle Watts Industries producten
op de Nederlandse markt, ontwikkelt en
vervaardigt Watts Industries Netherlands een
volledige range waterappendages, welke
wereldwijd worden afgezet.
Pompen vormen belangrijke en soms
onmisbare schakels in bedrijfsprocessen.
Daarom is de pompapplicatie, het specifi eke
proces en de individuele klantwens bij Van
Wijk & Boerma Pompen B.V. de basis van ons
denken en handelen. Wij voeren een breed
en diep assortiment pompen voor uiteenlopende
marktsegmenten, zoals de
(petro)chemie & procesindustrie, de milieu-
en watersector, de voedingsmiddelen- en
drankenindustrie, de farmaceutische industrie
Omegam Laboratoria B.V.
snel betrouwbare analyseresultaten. Wij
maken gebruik van moderne technieken en
analysemethoden conform (inter-) nationale
normen.
Naast chemische analyses voeren wij bacteriologisch
en hydrobiologisch onderzoek
uit. Denkt u maar aan e-coli, legionella en
blauwalg. Voor meer informatie kunt u altijd
contact met ons opnemen of onze website
bezoeken.
Waterstromen BV
singen of nieuwe installaties. Waar mogelijk
maken we graag gebruik van innovatieve en
duurzame processen en creëren we waarde
uit afval. De betrouwbaarheid zal echter altijd
worden geborgd.
Samenwerken met Waterstromen resulteert
steeds in synergie.
Waterstromen kan uw waterzuivering
compleet ontzorgen.
Samen met u vinden wij de beste oplossing
Watts Industries Netherlands B.V.
Om wat voor product het ook gaat, er is altijd
een volledige range in maten, aansluitingen
en uitvoeringen leverbaar. Het complete
leveringsprogramma van Watts Industries
voorkomt compromissen en stelt het kwaliteitsniveau
zeker tot in het detail.
Het leveringsprogramma is vooral gebaseerd
op gebruikersvriendelijke oplossingen
voor de installatietechniek, waarbij
gestreeft wordt naar het introduceren en/of
ontwikkelen van innovatieve producten.
Van Wijk & Boerma Pompen B.V.
en de Original Equipment Manufacturers.
Daarnaast verzorgt Van Wijk & Boerma
ook het onderhoud aan de pompen en
kunnen skids worden ontworpen en worden
gebouwd. Voor advies omtrent het te
verpompen medium kunt u altijd contact
opnemen.
Van Wijk & Boerma is opgericht in 1907 en
maakt onderdeel uit van de Verder Groep.
Watervenster
Omegam Laboratoria B.V.
HJE Wenckebachweg 120
1096 AR Amsterdam
T +31 (0)20 5976 769
E klantenservice@omegam.nl
I www.omegam.nl
Waterstromen BV
Postbus 8
7240 AA Lochem
T (0573) 298 551
F (0573) 298 562
E info@waterstromen.nl
I www.waterstromen.nl
Watts Industries Netherlands B.V.
Kollergang 14, 6961 LZ Eerbeek
Postbus 98, 6960 AB Eerbeek
T 0313-673 700
F 0313-652 073
E info@wattsindustries.nl
I www.wattsindustries.com
I www.waterbeveiliging.nl
Van Wijk & Boerma Pompen B.V.
Leningradweg 5, 9723 TP Groningen
Postbus 95, 9700 AB Groningen
T + 31 (0)50 549 59 00
F + 31 (0)50 549 59 01
E info@wijkboerma.nl
I www.wijkboerma.nl

9 december:
Themanummer Proceswater
Bereik de kopstukken van de Nederlandse watersector
Op 9 december aanstaande verschijnt het themanummer
Proceswater van H 2 O, vaktijdschrift voor watervoorziening en
waterbeheer.
In dit nummer onder andere een interview met Rob Heim
van Paques en de laatste ontwikkelingen op het gebied van
proceswater.
Bereik de beslissers in de waterbranche optimaal en plaats uw
advertentie in dit themanummer Proceswater. Reserveer uiterlijk
vóór 25 november advertentieruimte.
Neem voor meer informatie contact op met:
Roelien Voshol, (010) 427 41 54
Brigitte Laban, (010) 427 41 52,
adv.h2o@nijgh.nl