Pelgrimstekens Herman Vuijsje Jacobus in ..... - Santiago

Pelgrimstekens
Herman Vuijsje
Jacobus in .....

NEDERLANDS GENOOTSCHAP
VAN SINT JACOB
BESTUUR
K. Dircksens, voorzitter
mw. M. Madou, vice-voorzitter
J. Gigengack, secretaris1
penningmeester
N. Zijp, tweede secretaris
A. Claessen, secretaris
internationaal
mw. K. van de Berg
A. Ederveen
mw. E. van Helmond-van Berkel
LEDENADMINISTRATIEI-SERVICE
Inlichtingen over het genootschap en
de pelgrimswegen, insturen compos-
tellana's. Aanmeldenlbedanken als
lid, adreswijzigingen.
N. Zijp
Dijkschouwerslaan 123
1785 HP Den Helder
w 02230-32572
SECRETARISIPENNINGMEESTER
Stukken voor het bestuur van het
genootschap, administratie van de
inkomsten en uitgaven.
J. Gigengack
Granaat 36
1703 €?D Heerhugowaard
w 02207-41 976
postrekening 51 5.11.46
t.n.v. penningmeester Nederlands
Genootschap van Sint Jacob te
Heerhugowaard
SECRETARIAAT INTERNATIONAAL
A. Claessen
Raaimoeren 31, 4824 KA Breda
COLOFON
de JACOBSSTAF 23
JAARGANG 6
september 1994
verschijnt viermaal per oplage 1200
REDACTIE
Ted van Gaalen
Cees Hilberdink
Peter Jas(eindredacteur)
Mireille Madou
Herman Stokmans
REDACTIEADRES
Peter Jas
Grote Noord 3,
1621 KD Hoorn
w 02290-15210
BI]DRAGEN
Henk en Magda Heesen
Koen Dircksens
Mireille Madou
Ruud Harmsen
Koos van der Werff
Cees Hilberdink
Annet van Wiechen
Patricia Friederich-Kuenen
Jan van der Wal
Frank Claessen
VORMGEVING
Ruud Conens (logo)
Diederik Jas
DRUK
Sdu Den Haag
De Jacobsstaf heeft geregeld plaats
voor bijdragen van lezers. Kopij, op
schijf (IBM-format 3,5" of 5,25") instu-
ren naar het redactieadres. De redactie
behoudt zich het recht voor bijdragen in
te korten of te weigeren.
O Nederlands Genootschap van Sint
Jacob ISSN 0923-1145

LKE PELGRIM LANGS DE WEG IS EEN TEKEN.
Elke afbeelding van Jacobus is een teken. Elk
boek over de tocht naar Santiago de Compostela is
een teken. En zo mag ook de Jacobsstaf een teken
zijn; een verwijsteken. Alleen weet de redactie niet
altijd zeker waarnaar wordt gewezen en verwezen.
Zo liet Herman Vuijsje in het interview voor de Ja-
cobsstaf zich ontvallen dat hem de geringe spirituali-
teit tijdens de pelgrimsparade van het genootschap
was opgevallen. Teken van verval of een bewijs dat
andere overwegingen dominant zijn? Wie het weet,
mag het zeggen. En wat weten we dan precies?
Hoogstens een teken van de stand van zaken van dit
moment. Meer niet.
Uit het artikel van Koos van der Werff over pel-
grimstekens blijkt onder meer dat de betekenis der
tekens in de loop der historie sterk aan verandering
onderhevig was. Even zo betekenisvol zijn de verwij-
zingen over Jacobus in noordelijke streken zoals
Mireille Madou die heeft gevonden. En mag het dan
toeval heten dat er samen met 'haar' signalen vanaf
de Far-Oereilanden een stempel in de Jacobsstaf
wordt gepresenteerd, onderbouwd door een legende
uit Skandinavië? Toeval of teken?
In ieder geval wordt duidelijk dat Jacob zijn voetspo-
ren in vele vreemden heeft gedrukt. Zwitserland biedt
een onvermoede uitbreiding van de wandel- en pel-
grimagemogelijkheden. De weg wordt steeds diverser
en steeds langer. De lengte of variatie van 'een jaco-
busroute' zegt niets over 'de weg als doel' (tenslotte
is het doorgaans geen penitentie). Elke nieuwe route
lijkt echter wel nieuwe vergezichten of miniscule
doorkijkjes te openen. In het verhaal van Sint Jaco-
bus in Leiden van Patricia Friederich-Kuenen wordt
bijvoorbeeld duidelijk dat Jacobus (maior) in ieder
geval niet de schutspatroon van de vollers of volders
is geweest. Deze beroepsgroep maakte namelijk
gebruik van grote hoeveelheden menselijke urine om
wol te vervilten ten behoeve van de lakenbereiding.
Op de een of andere manier lucht het op te weten
dat 'matamoros' en 'manneke pis' niets met elkaar
hadden uit te staan. Tenzij er in de toekomst uit de
Leidse St. Jacobsgracht een reusachtig wierookvat
wordt opgevist dat ons aan het twijfelen brengt. Want
één ding is zeker: we weten nog lang niet alles over
Jacobus. Laat die zekerheid ons een teken zijn.

:r . z.
jj
.N #.I.
ELGIMSWEG - LEVENSWEG
Saint Félix, église Sainte-Ragonde, tympaan het paradijs
DEUREN ......
Op weg naar Santiago ga je vele deuren door.,
Deuren in allerlei soorten, uit allerlei tijden.
Maar ook in ons dagelijks leven gaan we door veel deuren.
Deuren-doorgaan heeft een diepere betekenis.
In de taal wordt dat duidelijk:
We openen een deur of een deur gaat voor jou open .....
We kunnen ook een deur voor iemand sluiten .....
Of de deur kan voor ons gesloten worden .... .
Gaat die deur nog open?
Of ..... moet je accepteren, dat hij jou geen toegang verleent?
Wie de Weg gaat en openstaat voor:
Het-woord-achter-het-woord zal rijker terugkeren.
MAGDA EN HENK HEESEN

g
$
BIJ DE DRIEENTWINTIGSTE .: g . ACOBSSTAF
KOEN DIRCKSENS
Er zijn nogal wat leden die de Jacobssfaf plegen te bewaren, zo heb ik gehoord. Die
leden zou ik willen aanraden, nog eens na te lezen, wat Frank Claessen in het vorige
nummer heeft geschreven over 'De weg naar Santiago de Compostela' en misschien
ook wat ikzelf schreef in de achttiende Staf. Er is geen sprake van de route naar
Santiago, anders dan in figuurlijke, abstracte zin. leder ging -en gaat- de weg, welke
weggaat van huis en eindigt bij het beeld van Sint-Jacob. Zo was het in oude tijden
en zo is het nog steeds, wat goedwillende toeristengidsen ook anders beweren. Toch
zullen we vanaf dit najaar ook een klein beetje kunnen spreken van 'officiële'
Nederlandse Sint-Jacobswegen. De 'Midden-Limburgse Club van Honderd' heeft
namelijk, in samenwerking met de Stichting Open Monumentendag, het Bouwfonds
Nederlandse Gemeenten en het stadsbestuur van Roermond, een oude route beweg-
wijzerd, die in vroeger dagen wellicht ook door pelgrims naar Santiago is gelopen. De
bewegwijzering begint in Swalmen en gaat via Roermond met zijn voorstad Sint
Jacob naar het Belgische Neeritter. (Hoe de pelgrim dan verder gaat, moet hij maar
zelf uitzoeken.) De bewegwijzering wordt op 9 september, in het kader van de open
monumentendag, symbolisch aangeboden aan de bisschop van Roermond en de
burgemeester van die stad.
Daarmee zijn we echter nog niet aan het einde van de 'officiële' Sint-Jacobswegen in
Nederland, ook niet in figuurlijke zin. Op woensdag 5 oktober zal de ANWB, in
samenwerking met de Stichting Lange-Afstand-Wandelpaden, het 'Pelgrimspad'
openen, op basis van 'De Internationale Wandelweg' die deze route voor de oorlog
grotendeels volgde. Dit LAW begint in Den Bosch en sluit in Zuid-Limburg, bij de
Belgische grens, aan op de door ons Waalse zustergenootschap uitgezette route die
verder voert richting Santiago. Ook een aantal van onze leden heeft meegeholpen bij
het tot stand komen van dit 'Pelgrimspad'. Met name wil ik Gé Westgeest en
PJ. Margry noemen.
Het Nederlands Genootschap van Sint-Jacob is heel gelukkig met het initiatief van de
ANWB en de SLAW om in Nederland een 'Pelgrimspad' uit te zetten. Wij hebben
natuurlijk niet de illusie dat dit pad alleen door pelgrims naar Santiago gelopen zal
worden. We hopen echter wel, dat door de naamgeving van dit pad velen zullen
denken aan de ontelbare mensen uit deze streken, die in de loop der eeuwen de
voettocht naar het verre Galicië hebben gemaakt. En wellicht wordt een enkeling
erdoor geïnspireerd, de tocht voort te zetten tot Santiago ...

ZETEN OP EEN DRIJVEND ROTSBLOK MAAKTE SINT
Jacob ooit de verre reis van de Palestijnse kust
naar Galicië om aldaar het evangelie te verkondigen.
Deze versie van Jacobus' eerste tocht naar Spanje
was in de 12de eeuw in Compostela bekend maar
werd er door de kerkelijke gezagdragers expliciet
afgewezen en bestempeld als een 'gelogen fabel'.
Men herinnere zich de passage hieromtrent in het
sermoen Veneranda dies (de Jacobsstaf, 22, p. 52).
De negatieve houding van de Compostelaanse geestelijkheid
stelt nogal wat problemen.
Allereerst schijnt hun wantrouwen nopens de echtheid
van het verhaal te berusten op het feit dat het alleen
mondeling was overgeleverd. De auteur van het
sermoen verwijst herhaaldelijk naar "het zeggen" en
"het beweren van anderen". In zijn ogen zijn die
'anderen' zeker geen autoriteiten en zij hebben duidelijk
verzuimd hun beweringen op schrift te stellen.
Het ontbreken van geschreven bronnen zou aldus
afbreuk doen aan de geloofwaardigheid van bedoeld
verhaal.
In de 12de eeuw bestond ook reeds een aanzienlijke
literatuur met betrekking tot de translatie van het
onthoofde lichaam van sint Jacob. Het is op zijn
minst verbazingwekkend te noemen dat er in de toenmalige
geschriften met geen woord gerept wordt over
de reis die de apostel in levende lijve ondernam. In
latere tijden was deze gebeurtenis evenmin een thema
in de Jacobusliteratuur. De beeldende kunst is in
dit opzicht meer attent geweest zoals we eerder konden
vaststellen en zoals ook de hierbij gereproduceerde
miniatuur toont. De verluchter ervan was
blijkbaar niet meer op de hoogte van het gehele verhaal.
Door de figuur van Christus weg te laten isoleerde
hij Jacobus op zijn eilandje uit elke verhalende
context. Deze blijkbaar vergeten episode uit het
leven van Santiago zal na de 16de eeuw ook uit de
iconografie verdwijnen.

Een tweede belangrijke vraag luidt: hoe oud is die mondelinge traditie over de reis
van sint Jacob op zijn rotsblok? Hierop kon geen antwoord gevonden worden. Men
kan slechts gissen of de strenge afwijzing gericht is tegen een reeds ingewortelde
overtuiging of tegen een eerder recent gerucht.
Getijdenboek, Tour et Taxis, Chantilll: Musée Condé. Vlaams, begin 16e eeuw.
(foto Giraudon, Parijs)

Dan rest nog de vraag naar de oorsprong van dit mirakuleuze reisverhaal. Het zal
wel niet in Compostela ontstaan zijn. In dit geval zou de auteur van het sermoen er
- normaal gezien - niet zo afwijzend tegenover gestaan hebben. De origine moet dan
gezocht worden in den vreemde en waarschijnlijk in een gebied waarmee de Com-
postelaanse clerus helemaal niet vertrouwd was Kan dit gebied Scandinavië zijn?
Deze veronderstelling lijkt gewaagd maar is niet geheel uit de lucht gegrepen. Op de
Far-Oereilanden is immers een ballade overgeleverd waarin onder meer het relaas
van sint Jacob en zijn drijvende rotsblok bezongen wordt.
O Ballade van Santiago
Op zekere dag riep Jacobus de hulp in van de Heer. Hij wilde op reis gaan om het
land van koning Garcia te christianiseren. Christus sprak: "Hoe wil je christenen
winnen als je geen boot hebt om naar dit land te varen? Ga dus naar het strand van
de zee, daar zal je een grote steen zien." Jacobus nam zijn boek in de hand en
stapte naar de oever van de zee. Hij plantte een kruis op de steen en ging zitten
De steen dreef af in de richting van het land van Garcia en voer op een zo wonder-
baarlijke wijze dat hij wel vijfhonderd mijl aflegde.
Toen stond daar een jongen die riep: "Kijk, een steen met een man erop gezeten!"
Koning Garcia hoorde dit en begaf zich naar het strand. Hij riep: "Hoor eens,
Jacobus, wat zoek jij hier in mijn land?" De apostel antwoordde: "Op mijn steen
gezeten kom ik u zeggen dat mijn God beter is dan de uwe."
Tussen de koning en de apostel ontstond een debat over de kwaliteiten van hun
respectievelijke goden. Uiteindelijk kwam men tot de kern van de zaak: de zoon van
de koning lag al jaren dood op de bodem van de zee. Garcia wilde zich bekeren
indien Jacobus de prins weer tot leven zou wekken. Na een vurig gebed slaagde
Santiago erin de dode knaap uit het water te halen en weer levend te maken Na een
dramatisch relaas over de onderwereld waar de prins zo lang vertoefde sprak de
koning: "Nu is mijn zoon weer met mij en ik wil geloven in uw God." Garcia liet zich
dopen en heel zijn leger met hem.
De slotzin van de ballade is: "dit mirakel heeft sint Jacob bewerkt terwijl hij aldaar
vertoefe." In de ballade worden, zoals men kon opmerken, twee feiten vermeld: de
wonderbare zeereis van de apostel en een Portugees mirakel waarin een dode prins
uit de diepten van de zee terugkeert en weer levend wordt. Dit tweede mirakel zal
thans niet verder behandeld worden. Het is nuttiger enige aandacht te besteden aan
de Far-Oer, het milieu waarin de verhalen nog doorleven en waar ze misschien ook
ontstaan zijn
O Far-Oer
Far-Oer is een groep van éénentwintig rotsachtige eilanden in het noorden van de
Atlantische oceaan, tussen Schotland en IJsland gelegen. De eilanden werden
waarschijnlijk ontdekt door Ierse monniken die er zich vanaf circa 650 als eremieten

gingen vestigen. Rond 800 kwamen er ook Noormannen wonen. De eilandengroep
behoorde aan Noorwegen tot dit land in 1380 met Denemarken werd verenigd. Zo
kwamen de Far-Oereilanden onder Deense heerschappij. Ze werden eerst in 1948
een autonoom gebied binnen het Deense koninkrijk.
Sinds enkele decennia verschijnen geregeld studies over de geschiedenis van de
Far-Oer, over de eigen taal van de eilanden en in het bijzonder over de Far-Oerballa-
den.
O Balladen
De traditie van de balladen is op de Far-Oer vanaf de late middeleeuwen tot op onze
dagen zonder onderbreking levend gebleven. De liederen worden steeds binnenska-
mers gezongen en gedanst. Ze worden door handgeklap begeleid. Alle teksten zijn
mondeling overgeleverd en dit gebeurt nog steeds, niettegenstaande het feit dat men
vanaf het einde van de 18de eeuw begonnen is de teksten op te schrijven.
Inhoudelijk behandelen de balladen thema's uit de geschiedenis, de heldensagen,
toververhalen, sprookjes, liefdesgeschiedenissen en ze bekritiseren ook actuele
toestanden. Onder de tweehonderdzesendertig verzamelde balladen is deze over
Santiago een van de kortste: ze telt slechts zesenzestig verzen. Ze bestaat echter in
verschillende varianten en is ook bekend in de andere Scandinavische landen.
Men mag veronderstellen dat het balladethema via de zeewegen (waarover nog te
weinig bekend is) naar Galicië gekomen is. Is het een originele bijdrage van Scandi-
navië aan de legendenschat rondom de apostel? Of zou het verhaal toch ergens
anders ontstaan zijn en met de pelgrims uit de noordelijke landen mee naar huis
genomen zijn? Vanaf de 12de tot in het midden van de 16de eeuw was het aantal
pelgrims, vooral uit Denemarken, zeer talrijk en de cultus van Santiago was in dit
land ook zeer bloeiend.
Intussen is onze zittende sint Jacob wel zeer ver afgedreven. De speculaties zijn
evenwel nog niet ten einde.
O El pedrón
Enkele jaren geleden plaatste men langs de weg, ten zuiden van Santiago de
Compostela, grote borden met de aanduiding Ruta xacobea do maf of de zeeweg
naar Santiago. Langs de ria van Arousa zou het bootje met het lichaam van sint
Jacob de rivieren Ulla en Sar opgevaren zijn om in Padrón aan te meren. Dit is
hoogst waarschijnlijk dezelfde weg die Jacobus op zijn legendarische rotsblok
aflegde toen hij in Spanje kwam preken.
De term el pedrón speelt hier een belangrijke, zij het dubbelzinnige rol. Het woord
wordt gebruikt om de rots waarop Jacobus zat aan te duiden, maar ook de steen
onder het altaar van de parochiekerk in Padrón wordt zo genoemd.
De volkse etymologie leidt tenslotte de naam Padrón af van el pedrón, de steen.
Hier moet meer achter schuilen.

Padrón is een rustig stadje door
de rivier de Sar gescheiden van
Iria Flavia, waarmee het in de
oudheid een geheel vormde.
Het was ooit een belangrijke
haven en een knooppunt van
wegen. Santiago kon er dus
met gemak binnenvaren!
Even buiten de stad ligt de Santiaguiño,
een heuvel waarvan de
top bestaat uit bizar opgestapelde
rotsblokken. De plaatselijke
traditie wil dat Jacobus zich in
(foto Mireille Madou)
de rotsspleten terugtrok om er
te biddden maar ook om zich te
verbergen voor de hem vijandige heidenen die hij tot het christendom wilde bekeren.
Hoe oud dit verhaal is weet men niet. In de lede eeuw werd het opgetekend door
Ambrosio de Morales, de secretaris van Filips II die in 1554 Compostela bezocht.
Veel later heefi men op de Santiaguiño een kleine kapel gebouwd en helemaal
bovenaan een stenen kruis en een beeld van de apostel geplaatst.
(foto Mireille Madou)
88

$.,,,j ET THEMA 'DE ZITTENDE JACOBUS', OP HET EERSTE GEZICHT WEINIG SPECTACULAIR,
$.......
. is uiteindelijk gestrand op een tot nog toe niet opgeloste problemenreeks:
waarom bewaarde men in Compostela het stilzwijgen over de allereerste missiereis
van de apostel? Waarom komt een getuigenis daarover uit de afgelegen Far-
Oereilanden? Welke rol speelde de voormalige havenstad Padrón in het doorgeven
van de traditie nopens de steen, el pedrón van Santiago en nopens zijn (legendarisch)
verblijf aldaar? Misschien is op die vragen helemaal geen antwoord te vinden.
Sint Jacob heeft nog lang niet al zijn geheimen prijsgegeven.
Corrigenda
Bij de opmaak van de bijdrage over de zittende Jaco-
bus in de Jacobsstaf 22 heeft de computer enkele
tekens verkeerd geplaatst. Conform de gebruikte
tekens en lettertypes in de ondertitels in de Jacobs-
staf 21 (Het apostelcollege. De Pórtico de la Gloria.
De patroon. De uitzonderingen) moet men de reeks
als volgt aanvullen:
Sint Jacob met pelgrims
0 Sint Jacob kroont pelgrims
U Verspreiding
U De kroon
O Een Duitse iconografie
O Symboliek
@ Jacobus op een eiland
U Het eiland
O De staf
O Het slapen
O De rots of el Pedrón
Het Jacobusbeeld gereproduceerd op p. 3 van de
Jacobsstaf 21 dateert uit de 14de eeuw en wordt
bewaard in het Musée départemental de I'Oise te
Beauvais.
Voornaamste geraadpleegde literatuur
A. GEORGES, Le pelerinage á Compostelle en Belgique et dans Ie Nord de la France suivi d'une
étude sur I'lconographie de saint Jacques en Belgique, Brussel, 1971, vooral p. 187-238.
S. MORALEJO, Saint-Jacques: évolution de son iconographie, in Saint Jacques de Compostelle.
Mille ans de pelerinage en Europe, Parijs, 1993, p. 75-90.
Bijdragen over de Jacobusiconografie in tentoonstellingscatalogi:
1984, München: Wallfahrt kennt keine Grenzen, (R. Plötz, p. 248-254).
1985, Gent: Santiago de Compostela. l000 jaar Europese bedevaart, (J.K. Steppe, p. 129-152).
1993, Santiago de Cornpostela: Santiago, camino de Europa. Culto y Cultura en la Peregronacion a
Compostela, (V Alrnazán over Scandinavië, p. 181-191; S. Moralejo, p. 235-241).
1993-1994, Colrnar: Le Saint Jacques de Gueberschwihr. Une sculpture bâloise du début du XVle
siecle, (H. Jacornet, p. 31-61; F? Béguerie, p. 235-241).

K BESLOOT DIE OCHTEND DE ASFALTWEG TE NEMEN.
.: Het is in deze streek stil en inderdaad; in de drie
volgende uren kwam ik maar vijf auto's tegen.
Vervolgens een stevige stijging van vijf a zes kilo-
meter naar het plateau, dus aardig vermoeiend. Het
laatste stuk liep ik te dromen en daardoor miste ik de
aansluiting op de GR. Dalend langs de flanken van
een diep en steil dal, begroeid met wild bos en heide
en bezaaid met rotsen, zag ik eindelijk in de bocht
van de weg; tussen de bomen door een aantal uit
bazalt en leisteen opgetrokken huizen en de drie
torens van de kerk van Conques liggen.
In vroeger tijden moet het nog meer verscholen heb-
ben gelegen; zo ruig en afgelegen deze streek. Wat
een plek om je van de wereld terug te trekken om
comtemplatief te leven.
Bij het binnenkomen van het dorp maakte ik het vol-
gende mee.
Links van de weg lag een hotel waarvoor zich een
groot gezelschap ophield dat op de bus stond te
wachten. Op het moment dat ik voorbijliep begonnen
ze in hun handen te klappen en bravo te roepen.
Ik was hevig verrast, dacht in eerste instantie: nee, dit
wil ik niet - maar desondanks kon ik mijn tranen van
ontroering niet bedwingen. Uiteindelijk, toen ik al iets
verder was, heb ik het kunnen aanvaarden. Het was
toch ook een prestatie, al tweeëneenhalve maand te
voet onderweg!
Toen ik dit voorval 's avonds in de gîte aan de aan-
wezigen vertelde was hun reactie:
Oui, c'est la gloire!

,y...., k"
r ELGRIMSTEKENS
KOOS VAN DER WERF
Uit onze bijzondere betrokkenheid bij de verering van Sint Jacob kennen wij natuurlijk
voornamelijk de pelgrimage naar Santiago de Compostela en de weg daarheen, de
Gamino. In de Middeleeuwen was dit een van de drukst belopen pelgrimsroutes. Aan
hun schelp op hoed of mantel waren de bedevaartgangers naar Santiago voor ieder-
een herkenbaar.
In die eeuwen waren er in Europa en in het Nabije Oosten echter nog vele andere
bedevaartsplaatsen . Hiervan zijn Jeruzalem en Rome wel de meest bekende. Zo
waren de bezoekers aan de heilige plaatsen in Palestina herkenbaar aan het
'Jeruzalemkruis' l),
terwijl de Rome-pelgrims zich na hun bezoek aan de graven
van de apostelen Petrus en Paulus met het teken van de 'Sleutels' 2) of met de
'Veroniek' 3) tooiden. Pelgrims die een dergelijk insigne droegen waren als zodanig
gemakkelijk herkenbaar en genoten onderweg ook wel zekere voordelen. Overigens
moet men zich daar geen overdreven voorstelling van maken: toen (als nu) maakte
men misbruik van zulke tekens. Want zoals wij zullen zien waren zij in de bedoelde
plaatsen in grote hoeveelheden voorradig en gemakkelijk verkrijgbaar.
Pelgrimsinsignes waren tegelijk een souvenir aan het volbrengen van de pelgrims-
tocht, en een bewijs voor thuis, dat men zijn doel had bereikt. Vooral wanneer de
bedevaart als straf was opgelegd was dit laatste aspect van belang. Met het pel-
grimsteken werd ook wel het graf van de heilige of diens sarkofaag of reliekschrijn
aangeraakt. Daardoor kreeg het insigne een toegevoegde waarde. Het werd zelf een
soort reliek, een zogenaamde "aanrakingsreliek, een amulet als men wil, die
bescherming gaf op de terugreis en die, thuis gekomen, haard en hof van onheil
moest vrijwaren.
Maatschappelijk gezien moeten wij pelgrimsinsignes niet in een eng kunsthistorisch
kader plaatsen. Onlangs werd in het Museum Boymans-van Beuningen in Rotterdam
onder de titel Heilig en Profaan een tentoonstelling gehouden waarop ongeveer
driehonderd laat-middeleeuwse insignes te zien waren. Zij werden in de loop der
jaren bijeen gebracht door H.J.E. van Beuningen, de zoon van een van de naamge-
vers van het museum. Daarbij bleek, dat zogenaamde pelgrimstekens een onderdeel
zijn van een vorm van onderscheiding die een veel breder gebied bestrijkt dan het
pelgrimswezen. Inhoudelijk hebben zij namelijk lang niet altijd betrekking op een
bedevaart of bedevaartplaats.

P
Pelgimsinsignes zijn van een betrekkelijk klein formaat: zo'n drie a vier cm in het
vierkant, soms nog kleiner, maar ook wel hoger of breder tot zes a zeven cm toe. Het
zijn duidelijk massaproducten. Zij zijn gemaakt van goedkoop materiaal: tin (minstens
50 %, met toevoegingen van (meest) lood; ook koper en zink komen voor. Zij werden
gegoten in vormen die waren uitgehold in de gemakkelijk bewerkbare speksteen,
maar ook wel in leisteen of gebakken klei. Het proces leek ongeveer, als sommigen
onder ons zich misschien nog herinneren, op het gieten van tinnen soldaatjes. Er
werden gaatjes in geboord om ze gemakkelijk op kleding of hoed te kunnen bevesti-
gen vandaar ook de naam 'vestelkens'(afb.1).
Er zijn ook zilveren, verguld-zilveren en
gouden insignes bekend. Deze zijn
echter meestal niet gegoten, maar ge-
slagen op de wijze waarop ook munten
worden geproduceerd. Er is dan veel
minder van het kostbare metaal nodig,
dan wanneer men ze giet.
Over de geproduceerde aantallen moet
men zich geen al te bescheiden voor-
stelling maken. Vooral in pelgrimsplaat-
sen werden zij en masse verkocht. En
het werd daarom een lucratieve com-
merciële activiteit. De bisschop of pas-
toor van de pelgrimskerk, of de abt van
de abdij, had zich dan ook vaak het
1. 'Lok en Seine!' (foto Jan van der Wal)
recht van alléénverkoop voorbehouden.
Ook het plaatselijke gilde van edelsmeden
was wel houder van het monopolie (bij voorbeeld in Aken). Zo werden in het
Zwitserse Einsiedeln in 1460 in twee weken tijd honderddertig-duizend insignes
verkocht. Omdat er in het jaar daarvoor zo'n ernstig tekort was ontstaan, dat veel
pelgrims noodgedwongen zonder insigne huiswaarts keerden, dreef men in 1520 te
Regensburg de productie op: er waren toen honderdnegenduizend-éénhonderdachtennegentig
loden en negenduizend-zevenhonderd-drieenzestig zilveren insignes
verkocht. In Aardenburg, een bescheiden dorp in Zeeuws-Vlaanderen, werden in de
jaren 1523124 toch altijd nog circa veertienhonderd-veertig pelgrimstekens aan de
man gebracht. Dat bij dergelijke grote aantallen de kwaliteit van het afgietsel wel
eens te wensen over liet mag duidelijk zijn: veel insignes zijn dan ook niet alleen
aangetast door het agressieve milieu waarin zij tot ons zijn gekomen, maar waren
van oorsprong vaak al wat onduidelijk, door het afslijten van de gietvorm.
Soms was de drukte op de pelgrimsplaats zo groot, dat alle pelgrims de heilige
beeltenis of relikwie niet altijd dicht genoeg konden benaderen. Men nam dan heel
listig zijn toevlucht tot een spiegeltje, waarin men de beeltenis of het reliekschrijn

2. Spiegelteken - van Aken, onder de af-
beelding van de 'heilige rok' van Maria
bevond zich een rond spiegeltje
vanuit de verte liet weerspiegelen, zo-
dat deze als het ware in het glas werd
opgenomen. De commercie sprong hier
op in door zogenaamd spiegelinsignes
in de handel te brengen: een insigne,
dat tevens van een spiegeltje was
voorzien(afb.2).
Een bijzonder probleem bij het dateren
en catalogiseren van insignes is, dat
de afbeelding soms tientallen jaren of
zelfs een eeuw dezelfde bleef en dat
de gietvormen jarenlang in gebruik
bleven. Ook de afbeelding van een
bepaalde heilige is niet altijd een aan-
wijzing voor de plaats waar het insigne
vandaan komt: sommige heiligen wer-
den en worden op tal van plaatsen in
Europa vereerd. Van veel belang is dan
ook de archeologische context waarin
het insigne wordt aangetroffen: bij voor-
beeld andere voorwerpen die erbij in de
buurt zijn gevonden, een bepaalde diepte waarop of grondlaag waarin men het vond,
het graf waarin het lag, en dergelijke.
Onopgelost is de vraag in welke mate profane insignes deel uitmaakten van de
totale productie. Op de tentoonstelling in Rotterdam namen de echte pelgrimsin-
signes slechts een bescheiden plaats in, maar dat komt waarschijnlijk omdat de
organisatoren er naar hebben gestreefd om insignes uit zo veel mogelijk verschillen-
de gebieden te tonen.
Profane onderwerpen waren daar dan ook in de meerderheid. Deze waren zeer
(gevarieerd: echtparen, zonnetjes, schaakborden, muilen, allerlei huishoudelijke

voorwerpen. Ook wilde mannen met penissen die er niet om liegen, vrouwtjes met
vulva's, de geslachtsorganen afzonderlijk en soms zeer expliciete erotische voorstel-
lingen. Dit laatste soort is op zich een studie waard, want hij zou een licht kunnen
werpen op de beleving van de sexualiteit in de middeleeuwen.
Eén en ander neemt niet weg, dat in feite het merendeel van de geproduceerde
insignes een religieuze bestemming gehad zal hebben. Afbeeldingen van heiligen,
van de kruisiging, kruisen, kerken en dergelijke hadden de overhand. Men kan deze
voorkeur voor religieuze insignes afleiden uit het percentage 'heilige' insignes dat bij
voorbeeld in Zeeland werd gevonden. Door de Elizabethsvloed ging in 1421 Rey-
merswaal door overstroming verloren. De verzameling van Beuningen is voor vrijwel
de helft uit Zeeland afkomstig en wel uit Nieuwlande, dat in de jaren 1530 en 1532
door de golven werd overspoeld. Blijkbaar is de Zeeuwse klei een goed medium om
metalen voorwerpen in te bewaren. De moderne, rigoureuze visserij, geholpen door
de metaaldetector deden de rest. Behalve de nodige antieke zogenaamde Nehalen-
nia-monumentjes 4), haalde men in de loop der jaren zevenhonderd insignes uit de
Zeeuwse wateren op. Deze verzameling werd in 1987 in Middelburg ten toon gesteld
(zie de literatuuropgave). Zij hadden grotendeels religieuze afbeeldingen tot onder-
werp. In Rotterdam waren van een verzameling van duizend stuks circa driehonderd
stuks te zien. Waarbij wel moet worden bedacht, dat van de Middelburgse collectie
een gedeelte al tot de verzameling van Beuningen behoorde, dan wel daar later in
terecht is gekomen. Slechts bij de Seinebruggen in Parijs en langs de Theemsoevers
in Londen zijn dergelijke grote vondsten gedaan.
Pelgrimsinsignes waren in hun tijd voorwerp van verzamelwoede. Wij zagen dat
reeds in het begin van dit artikel. Thuis gekomen werden zij bewaard, ja zelfs
gekoesterd. Zo is het van koning Lodewijk XI van Frankrijk (1461 - 1483) bekend,
dat deze een bezeten verzamelaar van insignes was. Niet alleen op de plaatsen die
hij bezocht kocht of kreeg hij insignes; daarnaast stuurde hij er mensen op uit om
insignes in handen te krijgen en schreef hij aan vrienden of zij hem geen insignes
konden leveren. Hij wist aldus een grote verzameling op te bouwen. Bij bijzonder
moeilijke besluiten werden zij door hem 'vereerd'. En na zijn overlijden vond men
tussen zijn bezittingen ook een hoedenlint met tweeënveertig pelgrimstekens 5).
Het merendeel van de insignes ging in de loop der tijd verloren omdat het goud of
zilver waaruit zij bestonden werd omgesmolten. De 'goedkope' insignes gingen te
loor, omdat het materiaal waaruit zij waren vervaardigd voor hergebruik niet in
aanmerking kwam en zij, in het milieu terecht gekomen, dit niet overleefden. Met
insignes van zilver, verzameld door welgestelde burgers, is dat gelukkig een enkele
V keer niet gebeurd.
Het bekendste en tegelijk mooiste voorbeeld hiervan is te vinden in het getijdenboek
D'Oiselet uit de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Hierin werden op de binnenzijde
van het achterplat drieëntwintig zilveren pelgrimstekens uit de periode rond 1500

vastgenaaid (afb.3). Zij konden vrijwel allemaal worden geïndentificeerd en omdat het
bindgaren overal hetzelfde is, heeft men voorzichtig geconcludeerd, dat zij zijn verzameld
door een van de bezitters van het handschrift en wel door Claude de la
Chambre.
Deze veronderstelling is
mede gebaseerd op het
feit dat er drie insignes
van zijn patroonheilige
Sint Claude aanwezig
zijn. Er is namelijk de
3. Ingenaaide zilveren insignes, Den Haag Koninklijke
Bibliotheek; MS 77L60
gelijknamige plaats in de
Jura, met een voormalige
abdij waar Sint Claude
wordt vereerd. Onze middeleeuwse
toerist heeft in
die periode kennelijk nog
allerlei andere plaatsen
in Europa bezocht en
zich ter plekke telkens
van een insigne voorzien.
De Heilige Rok met Engel
(Aken), Drie Koningen
(Keulen), Sint Hubertus
(Ardennen), Sint Quintinus
(Sint Quentin), Sint
Denis (Parijs) zijn onder
andere manifest aanwezig.
Daarnaast zijn nog
een aantal insignes,
waarvan wel de heilige,
maar niet altijd de bijbehorende
plaats met voldoende
zekerheid kon
worden vastgesteld.
Overigens is het gebied waarin deze souvenirs verkrijgbaar waren toch tamelijk
beperkt. Het is een verschijnsel dat vooral te vinden was in (ruim genomen) de
Bourgondische landen, met uitwaaiers naar het Rijngebied.
Andere handschriften met echte insignes zijn zeer zeldzaam. Koster 6), de specialist,
kent er slechts een viertal, met respectievelijk vijf, vijf, één en drie insignes, die ons
resteren van het oorspronkelijke aantal van respectievelijk negentien, zes, één en
vijf. Deze zijn alle bevestigd (geweest) in persoonlijke gebedenboeken onder andere

van de keizers Karel V en Ferdinand I, boeken die de sporen dragen van intensief
(dagelijks) gebruik. Blijkbaar waren deze insignes dan ook dierbare persoonlijke
souvenirs, met een voor de bezitter sterke religieuze betekenis.
Insignes waren in de middeleeuwen wel zo populair, dat er ook in oude handschriften
aandacht aan werd besteed. Daarvoor moet men zich bij voorkeur wenden
tot Vlaamse getijdenboeken die rond 1500 werden geschreven en verlucht. Daarin
komen de zogenaamde 'Gents-Brugse' randen voor. Dit zijn brede goud- tot okerkleurige
omlijstingen van pagina's. Die bladen bevatten dan meestal belangrijke teksten,
bij voorbeeld het begin van een getijde. De van zichzelf egale banden zijn
opgesierd met allerhande bont gekleurde bloemen, die daar schijnbaar achteloos,
maar artistiek geraffineerd, op lijken te zijn neergestrooid. Aldus ontstaan wat men
noemt 'strooibloemenranden'. Hoewel grotendeels met bloemen versierd, bevinden
zich in deze randen meestal ook (acanthus)ranken, waarin zich vruchten, vogels,
vlinders, insecten of kleine menselijke figuurtjes bevinden. Het bekende Breviarium
Grimani (vervaardigd tussen 1480 en 1520) bevat hiervan een groot aantal prachtige
voorbeelden. Ook liturgische voorwerpen en heraldische tekens, zoals het wapen van
de eigenaar of zijn monogram, vinden hier hun plaats. Sommige randen bevatten
ook wel uitsluitend huishoudelijke voorwerpen, of ambachtelijke werktuigen, of
munten, edelstenen en bijous.
Vaak komt het voor, dat zo'n rand geheel is versierd
met schelpjes en veel andere pelgrimsinsignes(afb.4),
waarbij helaas moet worden opgemerkt,
dat thans niet meer kan worden vastgesteld
of echte insignes werden afgebeeld, die bij
de schilder of in diens omgeving aanwezig waren,
of fantasie-insignes, die dan meestal een
wat algemeen christelijk symbool dragen: een
kruis, een madonna, een duif. De meeste van
deze handschriften zijn 'Gents-Brugs'. De Bruggelingen
Sander Bening (+ 1518) en zijn zoon
Simon (+ 1561) zijn een paar van de beroemde
meesters, die voor de vaak schitterende verluch-
ting ervan zorgden. Geschilderde insignes wer-
den overigens meestal niet aangebracht op
instigatie van de opdrachtgevers, maar zijn vaak
afbeeldingen van insignes, die de schilders of
hun naaste familie zelf bezaten of die berusten
op fantasie. De opdrachtgeverleigenaar kocht het
manuscript namelijk dikwijls pas wanneer het al
geheel of gedeeltelijk gereed was en de randen
dus al klaar waren.
4. Getijdenboek, Vlaanderen ca
1500. München, Bayerische Nati-
onalbibliotheek. Cod.lat. 28345,
fol. 265

Dit blijkt bij voorbeeld uit het feit, dat familiewapens en initialen lang niet altijd aan
het begin van een handschrift staan, maar pas verderop of tamelijk achterin.
Een mooi voorbeeld van een dergelijke pagina is te vinden in een manuscript dat in
het Museum Meermanno-Westreenianum in Den Haag wordt bewaard. Daarin
bevindt zich een miniatuur van de "Aanbidding der Wijzen", geheel gevat in een rand
waarop uitsluitend insignes zijn afgebeeld (afb. 5).
Slechts van het ronde insigne in
de benedenrand (tussen twee
dubbel-armige kruisen) kon
worden vastgesteld, dat het hier
vermoedelijk gaat om Sint Godelieve,
een edelvrouwe uit een
Vlaams geslacht, die in de Ilde
eeuw werd gewurgd en die
daarom wordt afgebeeld met
een doek die om haar hals is
gestrikt. Zij wordt vereerd in
Gistel bij Brugge.
Ook elders zijn nog afbeeldingen
van insignes in handschriften
te vinden. Zoals bij voorbeeld
op de rand van een minia-
5. Den Haag, Rijksmuseum Meermanno- Westree-
nianum; MS IOE3, fol. 90v
tuur die de Nederdaling van de
H.Geest tot onderwerp heeft
(afb.6 ) en waarop drieëntwintig
verschillende insignes en me-
dailles te zien zijn. veertien in
goud, acht in zilver en één
(Veronica; links onderaan) in
textiel 7). Alle zijn zij voorzien
van (fictieve) gaatjes, en lijken
op het perkament te zijn vastge-
naaid, de Veroniek zelfs met een soort hechtsteek. Zij zijn zeer realistisch geschil-
derd. Rechts naast de Veroniek een insigne met Santiago. Het tweede grote insigne
van boven links toont de heilige Dymphna, patrones van de geesteszieken, die in
Geel (centrum van thuisverpleging) wordt vereerd. Zij draagt een kroon, de geboeide
duivel ligt onder haar voeten. Tenslotte nog links boven de martelaar Sint Adrianus,
een Romeinse officier met zwaard en aambeeld (omdat daarop zijn handen werden
afgehakt) en aan zijn voeten een leeuw. Hij wordt vooral in het Vlaamse Geraards-
bergen vereerd. Het echte insigne ziet men in het boek van Claude de la Chambre
(afb.3) precies in het midden.

Een ander mooi voorbeeld treft men
aan in een Gents-Brugs getijdenboek
te Parijs bewaard. Het blad waarop
Lucas in zijn studeerkamer wordt afge-
beeld, bezig zijn evangelie te schrijven,
toont in de rand spiegeltjes, insignes,
medailles en edelstenen. Twee tekens:
Maria met het kind in een stralenkrans
op de maansikkel en de heilige Adria-
nus treft men in het echt aan bij Clau-
de de la Chambre (afb.7).
6. Oxford, Bodleian Library; MS Douce
311, fol. 21v
;lotte nog een prachtig blad (afb.8) uit een
vim ims gebedenboek met een miniatuur van
7. Parijs, Bibliotheque Nationale;
MS lat. 105551, fol. 50r
een Madonna met twee musicerende engelen,
die zich bevinden binnen een door een muurtje
afgesloten binnenplaats, een zogenaamde hortus conclusus, symbool voor de
maagdelijkheid van Maria. Hierop staan achttien insignes. De medailles midden
onder en links in het midden, die eveneens Maria met twee engelen voorstellen, zijn
een herhaling van de voorstelling op de miniatuur. Zij kunnen naar de plaats Halle
(bij Brussel) verwijzen, want er zijn originele insignes met deze afbeelding bekend
met de tekst 'de hal'. Voor ons interessant is links boven de jeugdige, baardeloze
pelgrim Judocus (+ 669): in zijn linker hand de koningskroon (waarvan hij afstand
deed) en een pelgrimsstaf in zijn rechter hand. Hij wordt vereerd in het Rijnland en
Zwitserland en wordt ten onrechte nogal eens voor Santiago aangezien. Het vierkante
insigne links onderaan is van Sint Brandaan (circa 550), de heilige Ierse abt, die
met zijn gezellen op navigatio ging, een pelgrimstocht per boot. Op weg naar het Beloofde
Land moesten zij een negental moeilijkheden overwinnen. Zij zouden daarbij
IJsland en de Amerikaanse kust hebben aangedaan. Hij was een soort heilige

Odysseus, wiens belevenissen in vele handschriften, ook geïllustreerde, zijn vastge-
legd. Hier wordt hij afgebeeld in vol ornaat, staande in zijn boot, met rechts de engel
die hem op weg stuurde en hem en zijn gezellen verder begeleidde en links een
dolfijn, als herinnering aan de vis die het eiland droeg waarop zij de Mis vierden. Sint
Brandaan is de patroon van de zeelieden en is behalve in Ierland ook in het Brugse
(vroeger een haven) geen onbekende. De overige, kleine insignes in de rand.
mannenkopjes, narren, huisje, bloempje, IHS dienen, evenals de parels, vermoede-
lijk als opvulling.
8. Chantilll: Musée Condé; MS 1595, fol. 77v
1 o0

Dit alles is nog maar een deel van de oogst. Köster noemt alleen in zijn artikel al
een tiental handschriften met tussen de vijf en zevenendertig insignes. In totaal zijn
daarop honderd-zesennegentig insignes te zien, waarvan door hem met zekerheid
honderdzeventien pelgrimsinsignes konden worden gedetermineerd.
Noten:
1) Een kruis met gelijke armen en met kleine dwarsbalken aan de vier uiteinden. Bij hun terugkeer
uit het Heilig Land droegen de pelgrims vaak een palmtak, teken van overwinning en martelaarschap
en een herinnering aan de zegenrijke intocht van Christus in Jeruzalem op Palmpasen. Dit is prachtig
te zien op het bekende Portret van twaalf Pelgrims uit 1520 van Jan van Scorel in het Frans-Halsmuseum
in Haarlem.
2) Teken van de macht van de Paus, als opvolger van Petrus, welke laatste van Christus de
sleutels van het Rijk der Hemelen ontving (zie Matheus 16:19).
3) Een afbeelding van de zweetdoek van Veronica, waarop het gelaat van de lijdende Christus
achterbleef, nadat zij hiermede tijdens de kruisdraging Zijn lijden had verzacht.
4) Nehalennia was een godin, die voor de legers aan de noordgrens van het Romeinse imperium
een bijzondere betekenis had en door de soldaten werd vereerd. In de Wester-Schelde zijn in de
laatste jaren bij baggerwerkzaamheden een onverwacht groot aantal monumenten met haar beeltenis
opgevist. Vermoedelijk zijn deze indertijd in zee geworpen om met haar hulp de gevaarlijke, woeste
Zeeuwse wateren te bedwingen.
5) Onder tal van andere interessante bijzonderheden vermeld in het belangrijke artikel van Kurt
Köster uit 1965.
6) Kurt Köster 1979, pag. 484 - 489
7) De miniatuur in dit gebedenboek uit 1488 wordt toegeschreven aan (het atelier van) Sander
Bening.
Literatuur:
De gegevens uit bovenstaand artikel zijn voor een deel ontleend aan de boeken Heilig en Profaan
en Heiligen uit de Modder die hieronder worden genoemd. Om aan de leesbaarheid van het artikel
niet te veel afbreuk te doen werd verwijzing naar bepaalde plaatsen in de literatuur achterwege
gelaten.
Dank ook aan Mireille Madou voor haar hulp bij het determineren van de voorstellingen van sommige
insignes.
H.J.E. van Beuningen en A.M. Koldewij, Heilig en Profaan. 1000 Laat-Middeleeuwse Insignes uit de
Collectie H.J.E. van Beuningen. (Rotterdam Papers, deel VIII), Rotterdam 1993
R.M. van Heeringen, A.M. Koldewij en A.A.G. Gaalman, Heiligen uit de Modder. In Zeeland gevonden
Pelgrimstekens. (Clavis Kunsthistorische Monografieën, deel IV), Zutphen 1987
K. Köster, Kollektionen metallener Wallfahrts-Devotionalien und kleiner Andachtsbilder eingenäht in
spätmittelalterliche Gebetsbuch-Handschriften, in: Erlesenes aus der Welt des Buches (ed. B.Haller),
Wiesbaden 1979, pag. 77-130
K. Köster, Religiöse Medaillen und Wallfahrts-Devotionalien in der flämischen Buchmalerei des 15.
und 16. Jhs, in: Buch und Welt Gustav Hoffman zum 65. Geburtstag dargebracht, Wiesbaden 1965,
pag. 459-504.

KjlNNEN DE GELEDEREN VAN HET GENOOTSCHAP VAN
kZK...8
Sint Jacob wordt vaak gediscussieerd over het
doel van pelgrimage naar Santiago de Compostela en
voor wie de tocht feitelijk bedoeld is. Het genoot-
schapsbestuur wordt dan niet moe erop te wijzen dat
zowel genootschap als 'de weg' openstaat voor ieder-
een.
Elke pelgrim, elke wandelaar of fietser, elke toerist
zelfs, kan zijn of haar zeer persoonlijke beweegrede-
nen hebben om Jacobus in Galicië te bezoeken; met
als algemeen credo dat uiteindelijk de weg zelf het
doel is: een fysieke inspanning om een psychische
route te volgen en .... bovenal te volbrengen.
Ondanks de vele, zeer diverse en seculiere, beweeg-
redenen blijft er niettemin een geur van religiositeit,
zelfs van katholiciteit, hangen rond de Jacobsweg.
Daar is op zichzelf niets op tegen maar het klopt niet
meer met de werkelijkheid van vandaag. Voor de
velen die andere motieven hebben en hadden is het
vaak moeilijk die 'andere' motieven, die 'andere' spiri-
tualiteit, dat 'andere' zoeken onder woorden te bren-
gen.
Die woorden zijn inmiddels gevonden en geboek-
staafd door de bekende socioloog en publicist Her-
man Vuijsje. Zijn boek Pelgrim zonder God lijkt te zijn
voorbestemd de eigentijdse pendant te worden van
de middeleeuwse reisgids van Aimerie Picaud.

Voor menig hedendaagse pelgrim zal de Pelgrim zonder God de ideale metgezel
kunnen zijn.
Ook Herman Vuijsje vindt het moeilijk precies onder woorden te brengen wat de
moderne pelgrim beweegt. Niet voor niets heeft hij er een boek over vol geschreven.
Ook hij duidt op een mengeling aan motieven die zich in de loop der tijd verstrengel-
den tot een onweerstaanbare behoefte op pelgrimstocht te gaan. Daaronder zaten
ongetwijfeld elementen als het scoren bij de vierdaagse, maar ook een soort oer-
verlangen bij tijd en wijle teruggeworpen te willen worden op jezelf. En die elementen
staan dan natuurlijk weer niet los van de hedendaagse belangstelling voor allerlei
vormen van spiritualiteit. Een spiritualiteit die bij Vuijsje overigens heel nadrukkelijk a-
religieus is. De inval om zijn pelgrimage demonstratief in omgekeerde volgorde te
maken - een inval die hij "achteraf gezien" wat overdreven vindt - gaf het laatste
duwtje richting Jacobus. Maar dan wel als pelgrim zonder God.
U Christelijke moraal
Wie zich op de Jacobusroute afficheert als iemand die niet op zoek is naar God,
houdt niet automatisch een kruistocht tegen dat opperwezen. Integendeel, zou men
haast kunnen zeggen, want het ging Herman Vuijsje wel om een zoektocht naar de
christelijke moraal. "Hoe we het wenden of keren, Europa wortelt in een christelijke
cultuur. En de vraag is nu of er tegelijk met de 'groeiende afwezigheid van God' een
toename van de christelijke moraal valt te bespeuren. En die christelijke waarden zou
je dan nog letterlijk onderweg moeten kunnen tegenkomen". Of zoals het in Vuijsjes
boek wordt gesteld: Was het christelijk gedachtengoed voldoende verankerd geraakt
om ook in een postkerkelijk tijdperk als morele inspiratiebron te blijven dienen?
In Pelgrim zonder God wordt die vraag niet volmondig met ja beantwoord. Dat is ook
niet de taak van een socioloog, meent Vuijsje. "Ik toets stellingen en maak ze
eventueel aannemelijk". De lezer hoeft echter niet tussen de regels naar dat ant-
woord te zoeken. Uit de vele ontmoetingen langs 'de camino' blijkt dat antwoord
zonneklaar.
U Persoonlijke winst
Herman Vuijsje is van mening dat pelgrimeren veel winst kan opleveren maar dat
profijt valt slechts individueel te schetsen. De buitenwereld die aanvankelijk met
vrijmoedig onbegrip, om niet te zeggen: gegeneerd, reageerde op zijn pelgrimsplan-
nen, verwachtte vervolgens dat hij bij zijn terugkeer een algehele metamorfose zou
hebben ondergaan. Zo in de trant van: Hij heeft alle slechte eigenschappen achter
zich gelaten. Er zal een gelouterde, gezuiverde en vergeestelijkte ziel in 'ons Amster-
damse-midden' terugkeren. Vuijsje lacht: "Dus het valt de omgeving nogal tegen als
je dan niet veel verder komt dan beeldspraken als: wie de volgende stap zet, kan

een miljoen stappen zetten". Toch belijdt Vuijsje dat zo'n ogenschijnlijk cliché een
leidraad in zijn persoonlijk leven is geworden. Denk niet teveel vooruit. Maar koester
de bereidheid steeds de volgende stap te willen zetten.
O Optimisme
Een citaat uit Pelgrim
zonder God: "Het werkelijk
gevaar schuilt in het op-
rukkende nihilisme, het
ikke-denken dat niet meer
door enige ideologie in
toom wordt gehouden". Is
het maken van de Jaco-
bustocht in feite niet een
ongemeen sterke expres-
sie van egoïsme; een
egotrip met een spiritueel
sausje? Maken de meeste
Santiagogangers juist niet
duidelijk: ik ben alleen en
heb met niets en niemen-
dal wat te maken. Het
enige waar ik op uit ben,
is mijn innerlijke-zelf?
Deze aantijging wijst
Vuijsje resoluut van de
hand. "In de middeleeu-
wen was dat eerder het
geval. Toen ging je op
pad om je verblijf in het
vagevuur te bekorten. De
hedendaagse pelgrim kent
die egoïstische motieven
niet. Egocentrisch, dat
past beter. Het gaat er
uiteindelijk om in jezelf te
investeren. Maar egocen-
trisch betekent bepaald
niet: a-sociaal. Integen-
deel zelfs.

Ontmoetingen met mede-pelgrims en anderen die zich langs de weg ophouden,
vormen een voornaam bestanddeel van de tocht. Ook al zijn die contacten vaak be-
doeld om je verder op weg te helpen, tips te krijgen over routes, eten, drinken en sla-
pen. Los daarvan is en blijft de tocht een open optimistische sociale onderneming die
wordt gekenmerkt door het gevoel bij een bijzondere gemeenschap te horen. Geen
kapsones en een spontane toegankelijkheid voor tocht- en lotgenoten, dat is kenmer-
kend voor pelgrims. Introverte zonderlingen tref je onder hen weinig aan. Ook je
gedragingen worden opener, je reageert minder snel met gêne, grenzen vervagen
want je wordt alleen nog maar (bij wijze van spreken) aangesproken op je pelgrimsta-
tus. Je komt op een ander bewustzijnsniveau terecht, van waaruit je enerzijds
geprikkeld wordt tot nieuwe contacten, anderzijds tot een intens genieten van het al-
leen-zijn.
Vuijsje herinnert zich op bijna behaaglijke toon de veelvuldige Galicische regenbuien.
"Als je helemaal gehuld zat in die veilige regencape, verkleint de wereld zich nog
meer. Je voelt je heel autonoom, nog meer aangewezen op jezelf'. En hij voegt daar-
aan toe: "Het Galicische landschap leent zich perfect voor zulke ervaringen want
zowel landschap als bewoners stralen een hoge mate van oorspronkelijkheid uit.
Paradise lost."
"Wat dat betreft hebben diegenen die de tocht reeds hebben volbracht of vergevor-
derde plannen koesteren, het goed gedaan want de commercie knaagt snel en
meedogenloos aan die authenticiteit. In volstrekte tegenstelling tot de barokgevels
langs de route waar de tijd, de elementen en de zure regen de kans hebben gekre-
gen uit al die uitbundige stenen priegels een organisch geheel te smeden met een
eigen schoonheid, gaan de huidige veranderingen snel, ondoordacht, en schoksge-
wijs zodat Jacobus eerst tot cultfiguur wordt, en daarna tot stuntman."
O Pelgrim zonder God
Er wordt weleens beweerd dat de populariteit van Santiago een revival van het
katholieke denken is. Hoe reageert Vuijsje op een dergelijk argument? "Onzin. Het
algemeen gevoel is volstrekt anders. Het gaat niet meer om de uiterlijkheden van
een bepaalde kerkrichting, het kuddegewijze bewijs van een heilige of een god. Het
aardige van de huidige pelgrimsbeleving is nu juist het uitvoeren van een bepaald
soort ritueel op je eigen houtje. Het blijkt dat Jacobus heel makkelijk te individualise-
ren valt.
De manier waarop die tocht door de eeuwen heen is gemaakt, speelt daarbij overi-
gens wel een rol. Niet in nostalgisch opzicht maar wel wat de specifieke omstandig-
heden en geschiedenis betreft. In dat opzicht is de Jacobusbestemming veel socialer
dan een trip naar Nepal of Tibet, die veel meer lijkt op de middeleeuwse behoefte
van het vagevuur te worden verlost.

In Jacobus herkennen we de moraal. De moraal die wij, deel uitmakend van een
christelijke cultuur, dreigen te verliezen. Dat is de reden dat we op zoek gaan.
Jacobus verschaft ons het doel.
Voor Herman Vuijsje was de pelgrimage tot op grote hoogte het verwezenlijken van
een jongensdroom. "Door mijn tocht vielen ontzettend veel liefdes en ervaringen in
mijn leven op hun plaats. Ik houd erg veel van lopen en kan heel goed alleen zijn.
Door mijn reizen in Zuid-Amerika waren kennis van de Spaanse cultuur en de taal
aanwezig. Ik interesseer me erg voor godsdienst, geschiedenis en moraal. Bovendien
kan ik goed schrijven en ben ik een optimistisch mannetje "
Het lijkt er bijna op alsof de Jacobusroute voor Herman Vuijsje is ontworpen, totdat
het besef groeit dat deze beschrijving van een pelgrim zonder God evenzeer van
toepassing is op een pelgrim die wel met God wil wandelen. Vandaar Vuijsjes' credo.
Het is wat je er zelf van wil maken. De vraag of hij zich in dat opzicht verwant voelt
aan kapitein Rob die met zijn zeilboot 'De Vrijheid' het avontuur zocht, ontlokt hem
een verbaasde glimlach voordat hij antwoordt: "Rob is de eenzame held die op een
heel directe manier het onrecht oplost. De pelgrim tracht via de band van de diepe
gedachte daaraan een bijdrage te leveren."
Wie tijdens de tocht naar Santiago de Compostela een dagboek heeft bijgehouden
en andere pelgrims wil laten delen in die beschreven gedachten en ervaringen, wordt
verzocht titel of motto, naam, adres en woonplaats op te geven aan de redactie.
In het speciale reisnummer van dit jaar zullen alle ingezonden gegevens worden
gepubliceerd. Op die manier worden de leden van het genootschap in staat gesteld
contact met elkaar op te nemen om elkaars dagboeken uit te wisselen. Ook alle
anderen die geen dagboek hebben geschreven maar wel graag willen lezen wat er
langs de weg en wegen is beleefd, staat het vrij contact op te nemen met één of
meer dagboekschrijvers.
Over eventuele kopieergelden, verzendkosten of leentermijnen dient u met elkaar
afspraken te maken. De redactie van de Jacobsstaf zal niet als contactadres of
doorgeefluik optreden. Het gaat er immers om de onderlinge contacten te versterken.

ZWITSERLAND & I ACOBUS
ANNET VAN WIECHEN
Zwitserland heeft Jacobus 'ontdekt' en het resultaat is
een aantal folders en boeken die de Jacobusganger
aansporen om in dit bergenland paden en wegen te
volgen van de 'Jacobuspelgrims'. We ondernamen
vorige jaar herfst deze nieuwe 'Santiago-tocht' langs
kleine kerkjes, die uitnodigend open stonden, met
barokke, zwierige en kleurrijke Jacobusbeelden op
altaren vol bloemen en langs Zwitserse heiligen die
hun aantrekkingskracht door de eeuwen heen uitoe-
fenden op de pelgrims: de heilige Idda die in Fischin-
gen vermoeide voeten nieuwe kracht wist (en weet?)
te geven en de heilige broeder Klaus die sederi zijn
dood in 1487 vooral regionale bekendheid genoot.
Herinneringen aan onze eeuwenoude 'voor'gangers
vonden we op de muren van de Sint Margarethen
kapel waar pelgrims graffiti krasten, in nu nog bes-
taande herbergen en in de vage ruïnes van een pel-
grimsgasthuis bij de grot waar de heilige Beatus ooit
een verschrikkelijke draak wist te verslaan.
De planning van deze Zwitserse Santiago-tocht begon
in Nederland. Op ons telefonisch verzoek om informa-
tie stuurde het Nationaal Zwitsers Verkeersbureau (n
020-6222033) twee folders (gratis, maar met een
acceptgiro voor een vrijwillige bijdrage in de verzend-
kosten):

*
Langs cultuurwegen door Zwitserland, o.a. Romeinse wegen en in het spoor van
de Jacobspelgrims, 24 pag., veel kleurenfoto's.
In vier pagina's van deze aantrekkelijke folder (in het Nederlands) worden de
mogelijkheden in het kort beschreven om de oude Jacobuspelgrim door Zwitserland
te volgen. Adressen en boektitels wijzen de geïnteresseerde verder.
*
Auf Jakobswegen durch die Schweiz per Velo und zu Fuss = Sur les chemins de
saint Jacques à travers la Suisse, à bicyclette et a pied, 13 pag., geen foto's, wel
kaartje.
Hierin lezen we (in het Duits en Frans) dat enkele medewerkers van het Zwitsers
Verkeersbureau de bijna 300 km tussen Konstanz en Geneve met fiets enlof te voet
hebben afgelegd en ze vonden deze tocht "co anregend und schön" dat zij deze
brochure samenstelden om andere fietsers en lopers als gidsje te dienen, De tocht is
in acht etappes verdeeld. Halteplaatsen van deze Obere Strasse zijn (zie kaartje)
Konstanz, Fischingen, Einsiedeln, Wilen, Neuhaus am Thunersee, Rueggisberg,
Fribourg, Chalet a Gobet (of Vers chez les Blanc) en Geneve.

Kort en bondig zijn aangegeven: welke trajecten bij voorkeur gefietst of gelopen
kunnen worden of door een begeleidende auto gereden, het aantal minuten (lopers)
en kilometers (fietsers) per etappe, de te gebruiken detailkaarten, hotel-acomodaties
en suggesties voor een bezoek aan bezienswaardigheden. Een goede folder die veel
informatie overzichtelijk presenteert en ook voor gemotoriseerde Jacobusgangers
prima te gebruiken is als eerste kennismaking.
Dezelfde Zwitserse Verkeerscentrale (SVZ) heeft in een reeks over de verschillende
'wegen' door Zwitserland een langwerpig foto(reis)boekje uitgegeven:
Pilgerkompass: auf den Spuren der Jakobspilger.- Basel, Schweizerische Ver-
kehrszentrale, 1993.- (Wege zur Schweiz).- ISBN 3-9091 58-92-7.- 102 p., ill. en 1
kleurenill., 24 cm.- ca. 20 gulden
Na een inleiding van vier pagina's, waarin zeer kort de ontstaansgeschiedenis van
Santiago de Compostela aan de orde komt en Hermannus Kunig von Vach wordt
aangehaald, is het boek ingedeeld in zeven etappes: Konstanz Rapperswil,
Rapperswil > Brunnen, Luzern > Bern, Luzern > Thun, Thun > Freiburg, Freiburg >
Lausanne en als laatste van Lausanne naar Genève (zie kaartje).
Elk hoofdstuk begint met een detailkaartje waarop de etappe is aangegeven, daarna
volgt een opsomming van dorpen en steden met summiere informatie over de te
volgen weg en vooral over de bezienswaardigheden, die gevisualiseerd worden in de
volgende pagina's door middel van (kleine) zwart-wit foto's. Als afsluiting van elke
etappe gegevens over de benodigde kaarten en literatuur. Dit foto-gidsje is een goe-
de, maar wel summiere inleiding voor een Zwitserse 'pelgrimstocht'; we zien - bij-
voorbeeld - wel foto's van de Bernrain-kapel, maar over het merkwaardige 'neus'won-
der dat zich hier afspeelde, lezen we niets. Daarvoor hebben we een uitgebreidere
gids nodig. We worden op onze wenken bediend, want vanaf 1993 verschijnt er een
reeks van Zwitserse 'pelgrims-wegwijsgidsen'. Deel 1 gebruikten we vorig jaar:
Pilgenvege der Sch weiz I: Sch waben weg, Konstanz-Einsiedeln: Auf dem Pilger-
weg nach Santiago de Compostela / hrsg. von Hans Peter Mathis.- Frauenfeld:
Thur Verlag AG, 1993.- 383 p.: ill., 20cm.- ISBN 3-9520375- (laatste twee num-
mers ontbreken).- ruim 400 gram.- ca. 47.50 gulden
Op het eerste gezicht een handzaam en prachtig geïllustreerde (ongeveer 150
kleurenfoto's!) en dikke gids (in maar liefst 300 pagina's wordt een route van 70 km
besproken!) die het noordelijke gedeelte van het Zwitserse Jacobus-traject in zes
etappen indeelt: Konstanz > Marstetten, Marstetten > Tobel, Tobel > Fischingen,
Fischingen > Steg, Steg > Rapperswil en van Rapperswil naar Einsiedeln. Vooral
bedoeld voor de loper -- die zich tevens kan laten leiden door de speciale bordjes
StJakobsweg / Chemin de St. Jacques met vignet -- is deze gids ook goed te
gebruiken voor fietser en automobilist. Na een lange, algemene inleiding over de
religieuze achtergronden van de middeleeuwse bedevaarten, over Jacobus en
Santiago de Compostela en over pelgrims in het algemeen begint op pagina 76 de
eerste etappe: het eigenlijke begin van de Pilgenvegfuhrer, zoals de samensteller zijn

gids noemt. Vanaf deze pagina blijkt dat hoe mooi en kleurrijk dit boek ook uitgevoerd
is, als gids-voor-onderweg is de gekozen opzet niet erg handig. Elke etappe
begint met een kleuren detailkaartje waarop de bschreven route is aangegeven (met
bushalten ed.) en een opsomming van de etappe-plaatsen met adressen en telefoonnummers
van hotels en campings. Daarna volgt een geografische beschrijving en
aansluitend lezen we historische bijzonderheden over de belangrijkste etappeplaatsen.
De monumenten langs deze 'Jacobus-weg' worden uitvoerig beschreven op
de volgende pagina's. De etappe-beschrijving wordt dan afgerond met "Am Wegrand"
waarin andere historische en landschappelijk bezienswaardigheden in en rond de
etappe-plaatsen worden besproken. Door deze indeling bleef ik maar bladeren in de
gids, want bij een bepaalde etappe-stop wil je toch alle relevante informatie bij elkaar
hebben. Zo lezen we bijvoorbeeld bij de laatste etappe van Rapperswil naar Einsiedeln
op p. 301 hoe we in Einsiedeln aankomen, gegevens over hotels en campings
rond Einsiedeln staan op p. 296-297, de ontstaansgeschiedenis van dit schitterende
klooster en nog steeds 'levend' bedevaartsoord wordt op p. 307-310 beschreven,
daarna moeten we doorbladeren naar p. 331-342 voor meer historische en architectonische
informatie over klooster en kerk, terwijl op p. 371 enkele andere bouwwerken
in Einsiedeln worden vermeld.
Veel (soms té veel) en gedegen informatie, maar antwoord op de vraag waarom o.a.
Sirnach maar liefst drie Jacobsschelpen in het stadswapen heeft (in dit kader toch
een zeer leuk gegeven) vond ik niet (vanwege aanwezigheid van een oud pelgrimsgasthuis?).
Verder als minpuntjes: het ontbreken van een register maakt het snel
opzoeken van een plaats ondoenlijk, op p. 295 en 326-327 zijn nummers verwisseld
en de stadsplattegrond van Einsiedeln (p. 332) is belachelijk klein en onduidelijk.
Maar desondanks, één ding is zeker: na voltooiing van de reeks zal de Santiagoganger
kunnen beschikken over een goede en uitvoerige gids voor Zwitserse Jacobuswegen,
al zou je willen dat die 'metgezel' af en toe sneller to the pornt kwam!
Niet primair als (wandel)gids bedoeld is.
Chemins de Saint-Jacques en terre Fribourgeo~se / Moritz Boschung ... [et al.1.-
Fribourg: Méandre Ed., 1993 - 60 p.; ill, 22 x 22 cm.- (Reperes fribourgeois; 4) -
ISBN 2-88359-007-9.- ca. 20 gulden.
Uit dit boekje zijn een gedeelte van de route-teksten (vertaald in Duits), kaartje en
enkele foto's gepubliceerd in de folder:
Auf Jakobswegen von Schwalzenburg nach Freiburg / rext und Photos: Moritz
Boschung].- Freiburg: Deutschfreiburger Heimatkundeverein, 1993.- uitvouwfolder.-
ca. 5 gulden
Fribourg of Freiburg is het middelpunt. De duidelijke kleurenkaart met aangemerkte
'pelgrimsweg' is een zeer goede hulp. Na de beschrijving van de etappe Schwar-
zenburg naar Fribourg, gaan de auteurs van het Franstalige boekje vooral in op
historische aspecten, zoals het onderdak van pelgrims en het Jacobusbroederschap
in Fribourg. Verder komt duidelijk naar voren dat verschillende wegen vanuit Fribourg

naar Romont -- en uiteindelijk naar Santiago de Compostela -- leid(d)en. Een van de
hoogtepunten onderweg is ongetwijfeld de 18de-eeuwse schildering van het gebra-
den-kippetjes-wonder in Tafers (of Tavel) dat ik in het volgend nummer van de
Jacobsstaf uitvoeriger hoop te bespreken. Behalve deze routes geeft het Franstalige
boekje een leuke inventaris van 'Jacobussen' en Jacobalia in de omgeving van
Fribourg: van Jacobus-reliëfs op de schitterende, 15de-eeuwse houten koorstoelen in
Moudon en Romont tot het uithangbordje van het Hôtel Saint-Jacques in Vuister-
nens-devant-Romont (dat sinds publicatie van dit boekje helaas beschadigd werd).
Tussen haakjes: Is het beeld van een pelgrim (hoed met Jacobsschelp) met ontblote
rechterknie en -bovenbeen (nr. 77) wel Jacobus en geen Rochus? Bij zo'n opsom-
ming moeten we natuurlijk altijd bedenken dat afbeeldingen van Jacobus beslist niet
hoeven te verwijzen naar het bestaan van een Jacobus-broederschap, of naar een
speciale Jacobus- enlof Santiago-pelgrimstraditie. het is wel een handreiking aan de
Santiago-ganger die door deze catalogus achter de verblijfplaatsen kan komen van
'zijn' heilige bekende. En dat geeft leuke ontmoetingen! Het stenen eind-14delbegin-
15de-eeuwse Jacobusbeeld in het West-portaal van de Fribourger kathedraal is ver-
huisd naar het plaatselijk museum en daar staat deze zwijgzame grijsaard midden
tussen de piepende en krassende mechanische kunst van Jean Tinguely. Twee
uitersten, maar een schitterend geheel.
Voor de échte liefhebber blijft de speurtocht naar Jacobus en de wegen naar
Santiago de Compostela vol verrassingen, ook in Zwitserland!

SINT JACOBUS IN LEIDEN
PATRICIA FRIEDERICH - KUENEN
In de Jacobsstaf zijn al verschillende Nederlandse plaatsen besproken die een
Jacobskerk enlof een Jacobsgasthuis bezitten. Eén van de vroegste Jacobs-kerken
in de Noordelijke Nederlanden is de parochiekerk uit circa 1150 in Utrecht, Jacobus
Maior was een belangrijke heilige omdat hij apostel van Christus was. Een kerkwij-
ding aan Jacobus hoeft daarom niet direct in verband te staan met de pelgrimages
naar Santiago de Compostela.
Anders is het gesteld met het merendeel van de Jacobsgasthuizen en vooral met de
Jacobsbroederschappen. Deze ontstonden voornamelijk in de veertiende en vijftiende
eeuw'. Zij werden gevormd door pelgrims de vrijwillig, dus niet als straf of in opdracht
van een ander, de reis naar Compostela hadden gemaakt. Teruggekeerd moest men
een betoech (bewijsstuk) laten zien, waaruit bleek dat men werkelijk in de grafkerk
van Jacobus te Copostela was geweest.
Aanvankelijk waren de broederschappen zuiver godsdienstige verenigingen van oud-
pelgrims, die meestal een eigen altaar in één of andere kerk bezaten. Jaarlijks werd
de naamdag van Jacobus met een mis gevierd, waarna men gezamenlijk de maaltijd
gebruikte.
Later kregen de broederschappen dikwijls vergunning een eigen kapel te bouwen met
daaraan verbonden een gasthuis. In dit huis verleende men onderdak aan verarmde
of zieke broeders, eventueel ook aan pelgrims op weg naar Compostela. De taak van
de broeders werd dan veel groter, doordat zij het gasthuis moesten beheren.
Zodoende werd de broederschap een soort gemeenschap voor leken. Men droeg
zielmissen op voor de overleden broeders en er moest gezorgd worden voor inkom-
sten. Elke broeder betaalde aan de kas entreegeld, een 'weecghelt' en een 'dood-
schuld'. Uit het midden der broeders werd elk jaar, meestal naar anciënniteit, een
huismeester aangewezen. Hij beheerde de financiën van de broederschap. Eén van
de mogelijkheden om geld bijeen te brengen, was het verlenen van aflaat2 . Zo kon
iedere burger, die in de kapel geld offerde, een bepaalde aflaat verkrijgen. Men ging
ook wel 'uit bedelen' met speciale toestemming van de overheid.
Het is verwarrend dat er ook Jacobsgasthuizen hebben bestaan die niets te maken
hadden met de pelgrims en zuiver waren ingericht om zieken en ouden van dagen te
verplegen.
O j ei den^
Op 6 augustus 1423 geeft hertog Jan van Beieren toestemming om in de Pieterskerk
te Leiden een Broederscip van den heiligen Apostel Sinte Jacop op te richten. Op 26
april 1477 staat de Leidse vroedschap aan de Jacobusbroederschap toe een

-- -
gasthuis in te richten en op 2 augustus 1477 krijgt men de definitieve vergunning van
de cureit van de Pieterskerk, met goedkeuring van de Landcommandeur te Utrecht,
teneinde een kapel te maken: van der Huysinge, die 't voorsz. Broederscip staende
hebben an die Stienschuyr in die Prochie van Sinte Pieters ende dat men daerin
mach zetten een Altair om dagelix een lesende misse daerin te mogen doen ende
op ten Kermisdage (25 juli) van der voorsz. Capelle een singende misse ... .
In zijn boek Beschrijvinge der stad Leyden, uit 1614, beweert 1.1. Orlers dat het
gasthuis aan de Steenschuur (nu: Lodewijkskerk) slechts een kerk geweest is en
nooit gebruikt is voor het herbergen van zieke of oude personen.
In 1846 zijn de geldmiddelen niet toereikend want in dat jaar lenen de Hl. Geest-
meesters tien pond aan de broeders. In hetzelfde jaar dient de kapel voor een deel
reeds als opslagplaats van wol. Men heeft gebrek aan ruimten voor de lakennering
en daarom wordt onder andere in het St. Barbaragasthuis en het St. Jacobsgasthuis
hiervoor plaats gemaakt. Wellicht krijgen de broeders jaarlijks een zekere vergoeding,
want nog in 1541 kan men hierdoor de kosten voor het dekken met leien gedeeltelijk
financieren.
(foto Gemeentelijke-archiefdienst Leiden)

Het jaartal 1538, onder het middelste van de drie spitsboogvensters van de huidige
Lodewijkskerk wijst op een verbouwing. Men vraagt zich af of de welvaart van de
broederschap in die dagen toegenomen is.
In 1547 echter slaat het laatste uur van het Jacobsgasthuis. Het gaat over aan de
huiszitten-meesters van St. Pieter, die er hun residencie zullen vestigen. De vroed-
schap heeft dit besloten omdat het gasthuis zoveel schulden heeft, dat het anders
verkocht moet worden. De schulden worden nu overgenomen door de Pieterskerk. In
de archieven na 1547 is niets meer te vinden over de broederschap.
In 1566 besluit de vroedschap koren op te slaan in het gebouw. Het gasthuis wordt
tegen een rentebrief van 400 pond verkocht aan de stad. In 1567 wordt het gasthuis
saaihal, alwaer alle saeyen grofgreynen ende verscheydene andere saecken
ghevisiteert ghewaerdeert ende ghelodet werden. De wollen stoffen worden daar dus
gekeurd en van loden keurzegels voorzien. Tenslotte lezen we bij Orlers nog hoe in
1574 het Jacobsgasthuis, na het ontzet, werd ingericht als proviandhuis, ende
hebben die aldaer sekere Gecomitteerden aen een ygelicken die sulcx begeerden
doen uytdeelen te weeten aen elck persoon een half broot, een stuk kase ende een
peeckelharingh, opdat de arme uytgehongerde menschen die soodanige spijse in
vele dagen niet genoten hadden, geen maete houdende haer selven niet en souden
overasen maer hare magen metter tijd ende altemets wederomme gewennen tot
soodanigen spijse.. . .
Eind jaren veertig is eens beweerd dat het Jacobsgasthuis een ziekenhuis geweest
zou zijn van het gilde de vollers (de wolvervilters), die als schutspatroon dikwijls
Jacobus minor kozen. De lange Brug, gelegen ten westen van het Jacobsgasthuis,
heette destijds Voldersgracht. De vollers waren echter verenigd in de St. Nicasius
broederschap.
Orlers bespreekt ook verschillende gebuurten (wijken) van Leiden. Zo ligt het
Academie-gebouw in de buurt Het Ryck van Pallas. Het Jacobsgasthuis zien we op
de plattegrond van Leiden, afgebeeld in Orlers, liggen in de buurt die hij als volgt
beschrijft: Galissen begint van de hogewoerts Brugge begrijpende het Steenschuyr
aan beide zijden tot de S. lacbs ende de Voldersgraiï toe ... . De St. Jacobsgracht,
kennelijk verband houdende met het Jacobsgasthuis, ligt in de buurt die hij zo
beschrijft: Compostelle begint aan het Steenschuyr begrijpende S. lacobsgraiï aen
beyde zijden ende in elck van de Raemsteghen twee huysen .... .
Het is duidelijk: Het St. Jacobsgasthuis was gewijd aan St. Jacobus maior.
1. Pelgrims door de eeuwen heen: Santiago de Compostela, redactie J. van Herwaarden, Utrecht,
1985; Jacobalia in Nederland, M. Madou, de Jacobsstaf 198911 blz. 16 e.v..
2. Een aflaat is de kwijtschelding van die tijdelijke straffen die men na de vergeving van de zonden
hier of in het vagevuur nog zou moeten ondergaan.
3. F! Friederich-Kuenen, doctoraalscriptie bijvak geschiedenis te Leiden, 1970; P van Mieris en D.
van Alphen, Beschn~ving der stad Leyden, Leiden, 1 762-1 784; l.i. Orlers, Beschrjvinge der stad
Leyden, Leiden 1614, eerste druk en 1641, tweede druk; A. Versprille, Van Sint-Jacobsgasthuis tot
Lodewijkskerk, Leiden, 1957.

[....l Sont Burgemeester Klaas Dankert en sijn frou forig jaar op 'e fyts de pel-
grimstocht van St.-Jabik naar 't Spaanse Santiago maakt hewwe, binne de
Bilkerts goed op 'e hoogte fan deuze pelgrimsroute. Minder bekind si1 weze,
dat de pelgrims, die 't in 't ferleden St.-Jabik andeden, hur tefreden stelle
mosten met 't gemeentestimpel, dat op 't gemeentehuus haald worre kon en 't
poststimpel fan St.-Jabik.
Der most ferândering in komme fon 'Het Genootschap van Sint Jacob' ôfd.
Frisia samen met 'De Karmel' in Drachten en derom gaven Se de heer Klaas
Sierksma opdracht om 'n ontwerp te maken foor 'n St.-Jabiksstimpel en op
maandag 25 juli, de naamdag fan de hailige Jacobus, is dut stimpel anboaden
an 't keslainske fan 'De Brouwerij' in St.-Jabik, Nan Westra [....l.
Links Nan Wetsra met 't stimpel in hur hannen, in 't midden pastoor Jan van der Wal
en rechts de ontwerper fan 't stimpel Klaas Sierksma

$'
&
HET STEMPEL VAN SINT ,,j ABIK IN HET
JAN VAN DER WAL
Sint-Jacobiparochie in Friesland is de enige plaats in Nederland die de naam draagt
van de patroon van de pelgrims. Gelegen temidden van de golvende korenvelden,
dicht bij de 'Zwarte Haan' het Friese 'Finisterra' (einde der aarde), is het een 'must'
voor het Nederlandse St. Jakobsvolk.
Het Bildt werd rond 1500 ingepolderd en de drie nieuwe dorpen werden genoemd
naar de leden van de 'Heilige Maagschap'. In het midden moeder Anna, ter linkerzij-
de Onze Lieve Vrouwe: haar dochter Maria en rechts haar kleinkind Jacobus, zoon
van Zebedeus en Maria Cleophas. Jacobus de broer van Johannes de evangelist
werd 'De donderzoon' genoemd. De legende zegt dat hij het evangelie preekte in
Spanje en daar ook begraven is. Hij is de patroon van Den Haag, waarvandaan de
nieuwe bewoners van het Bildt kwamen. In Franeker werd op 25 juli, zijn feestdag,
het begin van de oogst gevierd. Dit feest is bewaard in de Franeker kermis, waarvan
de PC.-kaatspartij het hoogtepunt is.
O Beschrijving van het zegel
Het zegel is driehoekig. Het getal drie keert in het Bildt steeds terug, ook heeft de
gemeente een driehoekige vorm.
In het midden van het zegel is de St. Jakobsschelp afgebeeld, symbool van de
pelgrims naar 'Sint Jacob op het sterreveld' Santiago de Compostela in Galicië. De
pelgrimsschelp, ook 'Grote mantel' geheten toont de pelgrimswegen die in één punt
samen komen. De schelp, die ook als doopschelp gebruikt wordt, is het symbool van
de wedergeboorte-herschepping-recreatie.
In de top van de driehoek is de zespuntige ster afgebeeld. De ster leidt de pelgrims
door de nacht. Volgens een sage vonden de Friezen, geleid door de poolster of
'noordster' de weg naar hun nieuwe vaderland. De poolster die in het noorden, altijd
op dezelfde plaats staat, werd in het teken van de eeuwige, onveranderlijke waarheid
en van het recht. In zeer veel Friese wapens is de 'leidster' terug te vinden.
De camping bij Zwarte Haan en de christelijke lagere school van Nij Altoenae heet
'de noordster' naar de polder en de afgebroken molen van de Nieuwe Bildtdijk. De
ster is ook een symbool van Christus 'De ster opgaande uit Jakob' en van Maria
onder de titel 'Stella Maris': Sterre der Zee.

Links onder is een wulk of kinkhoorn geplaatst (Fries 'hulk') waaruit twee korenaren
te voorschijn komen. De wulk met vruchten is het symbool van het Bildt: vruchtbaar
land gewonnen uit zee. In het gemeentewapen zien we er drie afgebeeld het
strandhuis, bij de Zwarte Haan, toont één hoorn.
Een Skandinavische legende zegt dat 'De melkweg' aan de hemel het slijmspoor is
van een grote hemelse kinkhoorn. Volgens de kroniek van Turpijn komt 'De melkweg'
op uit het 'Mare Frisicum', de Friese zee, nu Noordzee geheten. De weg, door Sint
Jacob aan Karel de Grote getoond, voert over Frankrijk en Duitsland naar Spanje,
om daar bij Galicië in de Grote Oceaan te verdwijnen. Miljoenen pelgrims zullen hem
gaan. De Spanjaarden noemen 'De melkweg' de 'Weg van Sint Jacob'.
De wulk spoelt regelmatig aan op het strand, noordelijk van de Bildtdijken.
Rechts onder is de Sint Michaëlsschelp afgebeeld, ook kokkel of hartschelp geheten.
Het wad is rijk aan kokkels. De hartschelp is het symbool van de aartsengel Michaël,
die de draak van het strand naar de zee verdreef. Michaël is de patroon van het
Friese volk in zijn strijd tegen de golven. Harlingen en Berlikum waren hem toege-
wijd.
Moge het zegel van Sint Jacob een veelzinnige zegenwens voor velen zijn.
U Eerste sfimpel
[....] De eerste pelgrim, die 't stimpel kregen het, is
frou Ymie Kroon, die 't met man en dochter deuze
dag an 't ôflêgen fan de pelgrimsroete begon. Dat
doen se met de auto, maar de Iêste honderd kilo-
meter motte Se lope.
Op 't bordes fan 't kutureel sintrum 'De Groate Kerk'
het pastoor Van der Wal, Ymie Kroon de pelgrims-
segen geven en ok de broadsak en de pelgrimsstaf
segend [....l.

VAN ONZE BUITENLANDSE VRIENDEN
Engeland: Het tijdschrift van the Confraternity of Saint James heeft een belangrijke
mijlpaal bereikt. Tussen maart 1983 en juli 1994 zijn er vijftig nummers van de
Bulletin verschenen. De vijftigste Bulletin bevat naast zeer interessante artikelen van
George Zarnecki, John Malden en Stephen Badger ook nieuws over enige refugio's.
In het voorjaar werd er nog steeds gerestaureerd aan de refugio Gaucelmo in
Rabanal. De groep (vrijwilligers) pretendert 35 ton stenen te hebben verplaatst, 120
liter verf te hebben gebruikt en anderhalve kuub haardhout te hebben gehakt In de
toekomst wordt deze refugio ook in de winter opengesteld en ter beschikking gesteld
als uitvalsbasis voor groepen of voor beheerderscursussen door Jose Ignacio.
De Amigos del Camino de Santiago de El Bierzo stichten een refugio in het centrum
van Ponferrada vlak bij de Mariakerk van Encina.
Op 20 juli is een refugio geopend die geheel gebouwd is en beheerd wordt door
leden van het Italiaans genootschap. Het gaat hier om het Hospital de San Nicolás
de Ponte Fitero in Itero del Castillo, vlak bij Castrojeriz. Het betreft hier de kapel van
een 13de eeuws hospitaal dat midden in een korenveld ligt vlak aan de oude camino.
Frankrijk: Op zaterdag 10 september 1994 is in Chartres, in het kader van de
festiviteiten rondom het achthonderdjarig bestaan van de kathedraal, de Confrérie
Saint Jacques de Compostelle opgericht. Deze kerkelijke organisatie wil de traditie
van de Jacobusbroederschappen voortzetten. De leden van deze broederschap zijn
in hun leven ooit eenmaal naar Santiago gepelgrimeerd, zijn door de ballotage van
het bestuur heen gekomen en nemen een aantal verplichtingen op zich zoals maan-
delijkse eucharistieviering, jaarlijkse deelname aan pelgrimstocht naar Chartres en
jaarvergadering aldaar, jaarlijkse schenking aan de Chapelle de France in Composte-
la en aan Notre-Dame de Chartres, hulp aan pelgrims of dienstbaarheid aan een
kerkelijke instelling.
Het heilig jaar in getallen
Bij het pelgrimsbureau van de kathedraal van Santiago werden in 1993 - 99.436
pelgrims geregistreerd. Dat is tien maal zoveel als in het voorafgaande jaar. Daarvan
waren 39 % vrouwen en meer dan de helft was tussen de 11 en 30 jaar oud.
Deze pelgrims kwamen uit:
Spanje 94.343 Ver. Staten 262
Frankrijk 1.248 Portugal 211
Duitsland 866 Zwitserland 151
België 503 Ierland 121
Italië 312 Mexico 101
Nederland 302 Niet opgegeven 71 3
Engeland 2 92

REGIO'S
REGIO AMSTERDAM
Contactpersoon: Janna Matthijsen, Haardstee 227, 1102 NN Amsterdam,
020-696451 0
Regio-bijeenkomst op 7 oktober om 20 uur, Schinkelhavenkade 43.
REGIO NOORD-HOLLAND BOVEN HET IJ
Contactpersoon: Mieneke Jas, Grote Noord 3, 1621 KD Hoorn,
02290-15210
Regio-bijeenkomst op 19 november te Haarlemmerliede, inlichtingen bij de contactpersoon
Leden in de regio ontvangen een uitnodiging+programma.
REGIO BOLLENSTREEK - RIJNLAND
Contactpersoon: C.G. van Tongeren, Pijlkruidstraat 15, 2215 GE Voorhout,
02522-31147
REGIO DEN HAAG
Contactpersoon: Cees Rooijackers, Elia Kazanstrook 30, 2726 VD Zoetermeer,
079-426646
REGIO MIDDEN NEDERLAND
Contactpersoon: Hanny Pouderoyen, Fazantenkamp 576,
3607 DG Maarsenbroek, 03465-69133
REGIO BREDA
Contactpersoon: A. Claessen, Raaimoeren 31, 4824 KA Breda.
@ REGIO TILBURG
Contactpersoon: E.C.C.M. van Helmond-van Berkel, 'Leyenhorst',
Gemullenhoekenweg 14C, 5062 CD Oisterwijk, u 02442-16582
@ REGIO 'S-HERTOGENBOSCH - OSS
Contactpersoon: Anneke & Wim Bettonvil, Antoon Der kinderenlaan 8,
5212 AA Den Bosch, 073-135215
REGIO EINDHOVEN/HELMOND
Contactpersoon: Jac. A. van Hooren, Dardanuspad 17, 5631 KE Eindhoven,
040-430776
Bart Leemrijse, Pasteurlaan 57, 5644 JB Eindhoven,
u 040-119412
REGIO LIMBURG
Contactpersoon: B. Houben, Akkerweide 110, 6431 GZ Hoensbroek,
REGIO NIJMEGEN - ARNHEM
Contactpersoon: Ted van Gaalen, Krekelstraat 19, 6533 RB Nijmegen,
080-565043
REGIO OOST NEDERLAND
Contactpersoon: G. Westgeest, Ganzenmarkt 22, 7631 EN Ootmarsum, u 05419-93351
REGIO FRIESLAND
Contactpersoon: C.P.J. Meijer, Mauritsplein 31, 8931 DL Leeuwarden
@ REGIO GRONINGEN
Contactpersoon: Thorn Oosterhof, Mozartstraat 31, 9722 EB Groningen,
050-255144

AGENDA
tot 30 october:
tot 30 november:
30 september
6-9 oktober
7 oktober
9 oktober
22 oktober
29 oktober
12-1 3 november
19 november
25 november
10-11 december
1995
14-15 januari
2 februari
18-1 9 februari
8 april
mei
Pöllau: (Oostenrijk), tentoonstelling Wege zur Kraíf? over hetverschijnsel
pelgrimeren, met aandacht voor Jacobuswegen.
Cluny: eeuwfeest van Saint Mayeul, met tentoonstelling.
Goslar: congres georganiseerd door het Duitse Jacobusgenootschap (tot
3 oktober).
Verona: internationale religieuze reizen markt: organisaties die gespeci-
aliserd zijn in reizen met religieuze achtergrond komen bijeen op een
beurs.
Regio-Amsterdam: regio-bijeenkomst 20 uur Schinkelhavenkade 43.
Lembey-Morlaas: voettocht georganiseerd door de Association des Amis
de Saint-Jacques des Pyrénées.
Gent: najaarsontmoeting Vlaams Genootschap met twee voordrachten en
een geleid bezoek aan de Jacobskerk.
Voorhout: najaarsvergadering Nederlands Genootschap van Sint Jacob,
Katholieke Technische-school, Rijnsburgerweg 4.
Vessem: Huize 'Kafarnaum', pelrims-weekend. Contactpersoon:. Broeder
Fons van der Laan, Servatiusstraat 11, 5512 AJ Vessem. = 04979.1207.
Regio-Noord-Holland boven 'tY: regio-bijeenkomst te Haarlemmerliede
Santiago de Compostela: bijeenkomst van Jacobusgenootschappen en -
broederschappen, georganiseerd door de kathedraal van Santiago (tot 27
november).
Vessem: pelgrims-weekend, zie 12 november.
Vessem: pelgrims-weekend, zie 12 november.
Pau: 2e Internationale colloquium over de wegen naar Santiago.Jhema's:
Jacobusbroederschappen in Europa en de,sociale rol van de Europese
culturele route. Organisatie: 42, rue des Saules, F-31000 Toulouse(tot 5
februari).
Vessem: pelgrims-weekend, zie 12 november.
Voorjaarsvergadering Nederlands Genootschap van Sint Jacob
Chartres: Bijeenkomst van Jacobusbroederschappen in Europa.
Kopij voor 'de Jacobsstaf' nummer 23 bij voorkeur insturen op schijf (zie colofon)
voor 15 november 1994 naar het redactie-adres:
Grote Noord 3, 1621 KD HOORN

ONS POSTORDERBEDRIJF
Hieronder vindt u een lijst van de verkrijgbare
artikelen, elk voorzien van een nummer en de
prijs inclusief verzendkosten. U voldoet het to-
taalbedrag door middel van betaling op Post-
bank-nummer 515.11.46 t.n.v. de Penningmees-
ter Nederlands Genootschap van Sint-Jacob te
Heerhugowaard onder vermelding van het (de)
nummer(s) van de door u gewenste artikelen.
Na ontvangst van het bedrag wordt het bestelde
toegezonden aan het adres dat op het giro-for-
mulier staat vermeld.
Bij bestelling van een PELGRIMSPAS dient u
uw paspoortnummer op te geven aan het hier-
onderstaande adres.
Als uw overschrijving door een bank wordt ver-
werkt; dient u een lijst van de bestelde artikelen
separaat toe te zenden aan:
J.A.Ch. Gigengack
Granaat 36
1703 BD Heerhugowaard
Christoffd Plantijnstraat 2
Postbus 20023. 2500 EA Den Haag
Telefoon 070 - 378 94 29
NR ARTIKEL PRIJS
01 Vaantje (katoen) f 850
02 Ledenlijst van uw regio f 3,00
03 Gebed van pelgrim f 2,00
04 Stickers (20 stuks) f 500
05 Literatuurlijstje f 2,00
06 Pelgrimspas f 7-50
07 Overzicht mderdaklopenbaa~ewoerf 3,00
08 Lijst refugio's f 2,00
09 Gids voor Spanje
(uit het Engels vertaald) f l0,OO
30 de JACOBSSTAF nummer 10 f 6,oo
31 de JACOBSSTAF nummer 11 f 600
32 de JACOBSSTAF nummer 12 f 6-00
33 de JACOBSSTAF nummer 13 f 6-00
34 de JACOBSSTAF nummer 14 f 600
35 de JACOBSSTAF nummer 15 f 6,oo
36 de JACOBSSTAF nummer 16 f 6,oo
37 de JACOBSSTAF nummer 17 f 6,oo
38 de JACOBSSTAF nummer 18 f 6,00
39 de JACOBSSTAF nummer 19 f 6,oo
40 de JACOBSSTAF nummer 20 f l2,OO
41 de JACOBSSTAF nummer 21 f 6,oo
42 de JACOBSSTAF nummer 22 f 6,oo
43 de JACOBSSTAF nummer 23 f 6,oo
Sdu Digitale DataProduktie is een werkmaatschappij van
NV Sdu, voorheen Staatsdru kkerij/Uitgeverij.
Sdu Digitale DataProduktie is specialist in datavewerking
op de markt van de formele informatieverstrekking.
Diensten en produkten
Complete documenten in papieren en digitale vorm.
Database printing en zet-intensief drukwerk
Het samenstellen van complete documenten van com-
plexe aard, geproduceerd of gedistribueerd via laserprin-
ting en/of Printing on Demand technieken.
CD-Rom services en -produktontwikkeling.
Opslag, ontsluiting en levering van digitale formele data
(Officiële Publikaties) voor verder gebruik in grafische en
digitale produkten.

NEDERLANDS GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
Indien onbestelbaar: Jachtlaan 259f, 731 2 GP Apeldoorn