Terug naar de basis - Nederlandse Officieren Vereniging

20 | Carré 1 | 2013
opinie
‘Vooral tijdens de eerst twee avonden zoekt de ouderejaars
doelbewust naar fouten. Bij een overtreding volgt
een soms onprettige, soms ludieke, opdracht. Zo nu en
dan nemen de patrouillerende coördinatoren de straf
over door initiandi 2 hun cane aan te reiken en deze mee
te sleuren naar de binnenplaats waar er een corrigerend
gesprek of opdracht volgt. Bij het betreden van de binnenplaats
zie ik drie coördinatoren om een initiandus
heen staan. De initiandus staat met zijn rug tegen een
pilaar waarbij haar bovenbeen en onderbeen in een
hoek van negentig graden ten opzichte van elkaar staan.
Er wordt niet geschreeuwd, maar de (vrouwelijke) initiandus
is in de minderheid en bevindt zich in een fysiek
en mentaal zware positie’
(Citaat uit dagboek van onderzoeker) 3 .
Door met een antropologische bril
naar de opleiding op de KMA te kijken
is het mogelijk parallellen te trekken
met initiatierituelen die in talloze
culturen overal ter wereld terug te
vinden zijn. Menig lezer zal wellicht
verbaasd zijn dat er dergelijke parallellen
zijn tussen inwijdingsrituelen in Papua
Nieuw Guinea of Madagascar en
wat op de KMA gebeurt, bijvoorbeeld
tijdens de coördinatietijd (Co-tijd) 4 .
Hoewel er uiteraard ook veel verschillen
zijn, volgen alle initiatierituelen dezelfde
basale structuur.
Tijdens initiatierituelen staat de transformatie
van een oude sociale status
naar een nieuwe sociale status centraal.
Voorbeeld van een dergelijk uit-
voerig gevierd ritueel is een initiatie
waarin jongens leren jagen en daarna
als volwassen man worden beschouwd.
Andere voorbeelden zijn
huwelijksrituelen, maar ook informele
‘ontgroeningen’ op de werkplek. Doel
van initiatierituelen is om de initiandi
niet alleen de noodzakelijke kennis
mee te geven zodat hij of zij zich weet
te gedragen, maar bovenal om een
psychologische transformatie te bewerkstelligen
waarin de nieuwe identiteit
daadwerkelijk deel wordt van de
persoon.
De eerste auteur van dit artikel, heeft
gedurende meerdere maanden antropologisch
onderzoek gedaan op
de KMA. Hij leefde met en tussen de
cadetten, ging met ze naar college,
was aanwezig op bivak nam deel aan
sportactiviteiten en werd toegestaan
aanwezig te zijn bij speciale gebeurtenissen
zoals de Co-tijd, het Assaut, en
de C&A wedstrijden. Door participeren
en observeren is de antropoloog
in staat inzicht te krijgen ‘van binnen
uit’. Naast participerende observaties
heeft de eerste auteur vele interviews
gedaan met cadetten en instructeurs
op de KMA.
Tekst: Drs. J.F. Poelman 1 en Drs. J. Schwerzel
Terug naar de basis
Veranderingen in het vormingsmechanisme op de KMA
‘Alles is individueler geworden. Om
zo maar even te zeggen. Waarbij
je vroeger gewoon veel meer een
groepscohesie had om zo maar te
zeggen. Je deed alles met elkaar en
iedereen had hetzelfde voortraject. Er
was maar een enkeling die een voortraject
had gehad. De rest kwam hier
gewoon vers als spijkerbroek binnen.
Niks geen HBO afgerond. De gemiddelde
leeftijd lag ook een stuk lager.
Allemaal achttien of negentien en je
deed allemaal hetzelfde traject. Ik ben
in ‘92 begonnen met het nieuw model.
En toen is het allemaal begonnen
met het verval’
(Citaat uit interview met een staflid).
Deze citaten gaan over het vormingsproces op de Koninklijke Militaire Academie
te Breda en zullen voor iedere officier van de Land- of Luchtmacht herkenbaar zijn.
Dit vormingsproces kan worden beschouwd als een inwijdings- of initiatie-ritueel
in welke burgers omgevormd worden tot militairen en (aspirant-)officieren.
‘Vroeger had je zestig mensen per jaar
en dan was je elite. En nu zit je met
lichtingen van 250 man waarvan de
helft een cursus doet tot officier. En
iedereen haalt het in feite op een enkeling
na. En er is niks elitairs meer
aan. Het is gewoon een onderdeel van
de opleiding geworden. Daarom is de
Co-tijd als drempel niet zo groot meer
want het gros haalt het toch wel. Want
je doet het niet vrijwillig. Juridisch
technisch gezien is het vrijwillig maar
er wordt nog wel van je verwacht dat
je er aan deelneemt. Wat je vroeger
had dat echt elitaire, wat je krijgt door
zo’n periode te doorlopen dat is er
vanaf gegaan’
(Citaat uit interview met een cadet).
Een van de meest in het ook springende
aspecten die tijdens het onderzoek aan
het licht kwamen, waren de parallellen
met initiatierituelen elders op de wereld.
Vandaar dat wij besloten hier
een artikel aan te wijden. Het artikel
bestaat uit drie onderdelen. Er zal een
beschrijving worden gegeven van de
rites of passage uit de antropologische
theorie. Daarna volgt een beschrijving
van de ‘dieper liggende’ structuur die
het onderzoek op de KMA blootlegde.
In het laatste deel maken we duidelijk
dat de KMA-opleiding als geheel, en
onderdelen daarbinnen zoals de Co-tijd,
beschouwd kunnen worden als initiatierituelen
zoals deze in de antropologische
literatuur worden beschreven.
Rites of passage:
initiatierituelen
In de culturele antropologie staat het
begrip cultuur centraal. Cultureel antropologen
proberen te verklaren waarom
mensen doen wat ze doen, en gaan er
daarbij van uit dat de culturele context
waarin zij handelen een belangrijke
factor is om hun gedrag te verklaren.
De stereotype antropoloog, al dan niet
met tropenhelm op, reist af naar (exotische)
oorden om voor lange tijd in een
afgesloten (stammen)gemeenschap te

vertoeven 5 , de taal te leren, en observaties
te doen. Vroeg etnografisch
werk richtte zich vaak op het beschrijven
en duiden van rituelen, en de
zogenaamde rites of passage waren
wellicht het meest markant.
De term rites of passage beschrijft het
proces waarin mensen een overgang
maken naar een nieuwe identiteit of
status in de gemeenschap; ze worden
ook wel initiatierituelen genoemd.
Deze rituelen worden gehouden om
een identiteitsverandering in iemands
leven te bewerkstelligen. Arnold van
Gennep beschreef in zijn klassieke
werk ‘Rites of Passage’ 6 dat vrijwel
alle initiatierituelen een uniform ‘stappenplan’
volgen: zij hebben in de basis
dezelfde structuur. Deze structuur is in
de decennia na het uitkomen van Van
Gennep’s boek in honderden rituelen
in tientallen culturen beschreven.
‘A rite of passage is a ritual that marks
a change in a person’s social status
or sexual status. Rites of passage are
often ceremonies surrounding events
such as childbirth, menarche or other
milestones within puberty, coming of
age, weddings, menopause and death’
(Van Gennep in Turner 1982: 23).
Rites of passage kennen volgens Van
Gennep drie opeenvolgende fases
die hij benoemt als een preliminele
(separatie), een liminele (transitie) en
een postliminele (herintreding of reïncorporatie)
fase (Van Gennep 1909).
Deze fases zijn voor alle initiatierituelen,
waar dan ook ter wereld, te herkennen
7 .
De preliminele of
separatie fase
De preliminele situatie kenmerkt zich
door symboliek met betrekking tot
afsluiting. Het primaire doel van deze
fase is om mensen afscheid te laten
nemen van hun oude identiteit en ze
te confronteren met een dringende urgentie
om te veranderen. In sommige
culturen gaat de initiandus symbolisch
dood. Op de KMA is dit natuurlijk
Separatie
De rites of passage
niet het geval, maar het valt op dat
de aspirant cadetten tijdens de Cotijd
hun naam 8 , hun kleding en taal af
worden genomen. Zij worden uniform
gemaakt zodat ze niet meer via hun
persoonlijke eigendommen, taal of uiterlijkheden
terug kunnen grijpen naar
hun oude identiteit. Zij leren daarbij
opnieuw praten, bewegen, eten en
drinken. Pas na het doorstaan van de
initiatie zullen ze ook weer een eigen
(achter-)naam terugkrijgen. In de tussentijd
worden ze aangeduid met een
alternatieve naam. In het geval van
de KMA worden de aspirant cadetten
tijdens de Co-tijd Stieren genoemd.
De preliminele fase wordt kortom
gekenmerkt door constante onzekerheid,
angst, shock en psychische en
lichamelijke druk 9 . De preliminele fase
eindigt als initiandi ontdaan zijn van
Preliminele fase
Liminele fase
Postliminele fase
Transitie Herintreding
21

22 | Carré 1 | 2013
hun persoonlijkheid, eerste weerstand
tegen de vorming is doorbroken, en
als de spelregels duidelijk zijn.
De liminele of transitiefase
Het woord limen betekent in het Latijn
drempel en wordt gebruikt om de
fase aan te duiden tussen twee identiteiten,
waarin iemands status onduidelijk
is. Als je op een drempel staat
ben je noch binnen noch buiten. Een
persoon heeft tijdens de liminele fase
geen formele sociale status. De persoon
is noch levend noch dood, nog
ongetrouwd noch getrouwd. De aspirant
cadet op de KMA is geen burger
meer maar ook nog niet een volwaardig
cadet.
In de liminele fase worden initiandi
voorbereid op hun nieuwe status en
rol. Zij leren nieuw gedrag en doen
nieuwe kennis op, welke zij in hun
nieuwe status nodig zullen hebben.
Jonge meisjes in Afrika die een initiatie
ondergaan om volwassen vrouwen
te worden, leren naast huishoudelijke
vaardigheden ook gepast gedrag,
een nieuwe manier van spreken 10 . In
Papua Nieuw Guinea is het voor jongens
gebruikelijk om op groot wild te
leren jagen, en daarmee een volwassen
man worden 11 . In verschillende
culturen verspreid over de hele wereld
leren initiandi tijdens rites of passage
nieuwe mythes en verhalen over hoe
hun nieuwe wereld in elkaar zit: een
nieuwe kosmologie.
Veel initiatierituelen duren meerdere
dagen of zelfs weken en vinden plaats
in afzondering van de bestaande
leefgemeenschap. Dit gaat vaak onder
grote druk. Whitehouse (1996)
beschrijft hoe tijdens initiatierituelen
in Papua Nieuw Guinea er nog altijd
regelmatig jongens omkomen. Men
gaat in die zin zo ver dat het creëren
van doodsangst in deze rituelen reëel
is. Op de KMA is dit uiteraard geenszins
het geval, maar de Co-tijd en de
eindoefening aan het einde van het
eerste gedeelte zijn zeker ontworpen
om een sterke indruk te maken op de
initiandi.
De achterliggende gedachte is hier
dat de omgeving rond de initiandus
zodanig zwaar dient te zijn dat hij of
zij er met behulp van zijn tot nu toe
opgebouwde kennis en vaardigheden
niet meer uit komt. De onzekerheid
over zijn of haar bestaande normen
en waardenpatroon, oftewel identiteit,
die nu ontstaat kan gebruikt worden
om initiandi versneld te voeden met
nieuwe oplossingen. Uit wetenschappelijk
onderzoek blijkt dat kennis die
opgedaan wordt onder dergelijke
stressvolle omstandigheden, invloed
heeft op het diepst liggende niveau
van iemands persoonlijkheid, waardoor
het veelal leidt tot een structurele
identiteitsverandering. Whitehouse
verwijst naar de theorie van flashbulb
memory: “...vivid recollections of inspirational,
calamitous, or otherwise
emotionally arousing events. “...the
detail of flashbulb recall increases
directly with intensity of emotion at
encoding” 12 .
Rites of passage en
sociale structuur
De antropoloog Turner focuste zich,
op basis van het werk van Van Gennep,
op de relatie tussen deze liminele
fase en sociale structuur. Hij concludeerde
dat tijdens initiatierituelen
bewust afstand wordt genomen van
de gebruikelijke sociale structuur, de
verhoudingen en de omgangsvormen.
Tijdens de liminele fase is er sprake
van een diffuse omgeving waarin gebruikelijke
verhoudingen of normen
en waarden niet meer gelden. Onder
is boven geworden; rangen en standen
verliezen (tijdelijk) hun betekenis.
Men behoort niet meer tot de oude,
maar ook niet meer tot de nieuwe
identiteit; in andere woorden, er is
sprake van identiteitsloosheid. De liminele
fase kenmerkt zich door een
constante afwisseling van structuur en
antistructuur.
‘The novices are, in fact temporarily
undefined, beyond the normative
social structure. This weakens them,
since they have no rights over others.
But it also liberates them from structural
obligations... They are dead to
the social world, but alive to the asocial
world’ (Turner 1982: 27).
Er worden vaardigheden en denkwijzen
aangeleerd door de cultuurdragers,
maar daarnaast zijn er ook
(ludieke) momenten, waar de ruimte
bestaat om dat, wat wordt aangeleerd
in twijfel te trekken en zodoende te
experimenteren met de nieuwe identiteit.
Dat dit element als functioneel
wordt gezien blijkt uit het feit dat er
meer dan eens een officiële rol is gecreëerd
voor nar-achtige figuren die
de rite de passage met ludieke elementen
omlijsten ‘Liminality may involve
a complex sequence of episodes
in sacred space-time, and may also
include subversive and ludic (or playful)
events’ (Turner 1982: 27).
Naast deze structurele omdraaiing
beschreef Turner ook een sterke en
soms zelfs euforische onderlinge verbondenheid
tussen de initiandi tijdens
de liminele- en postliminelefase. Hij
ontdekte diverse processen waarbij
positie en status worden ingeruild
voor een sterke mate van gelijkheid
en het verdwijnen van hiërarchie. De
bestaande hiërarchische relaties worden
tijdens de liminele fase vervangen
door een nivellering van verschillen
in positie en status, dit leidt tot een
intense ervaring van essentiële menselijke
verbondenheid. Turner definieert
dit als communitas.
Turner’s concept, denoting intense
feelings of social togetherness and
belonging, often in connection with
rituals. In communitas, people stand
together “outside” society, and society
is strengthened by this. 13
De postliminele of
herintredingsfase
Gedurende het geheel van de rites of
passage werken de initiandi toe naar
een identiteit met een nieuwe (hogere)
status op de sociale ladder. Dit
einddoel dient gedurende de gehele
periode als inspiratiebron en initiandi
worden hier gedurende de rites of
passage ook met regelmaat aan herinnerd.
In de postliminele fase keren de
initiandi uiteindelijk terug naar de bestaande
wereld. Deze fase kenmerkt
zich door symbolische terugkeer waarbij
de initiandi worden omringd met
triomf, beloningen en (uitbundige)
feestelijkheden 14 . De initiandus heeft
zijn nieuwe identiteit bereikt en behoort
nu tot de culturele in-group.
De reguliere Co-tijd eindigt met het
cadettenkamp. De cadetten worden
terug naar Breda gemarcheerd, onthaald
op de KMA, en leggen vervolgens
de cadettenbelofte af 15 . Hiermee
wordt het aannemen van een nieuwe
identiteit als cadet geformaliseerd.
Hoewel de nieuwe cadetten nog een
hoop te leren hebben, weten zijn nu
voldoende om zich als cadet te redden.

Voorwaarden voor de
rites of passage
De efficiëntie van de mechanismen
zoals tot nu beschreven leunt op
specifieke randvoorwaarden. Turner
benoemt een aantal voorwaarden:
fysieke afzondering, verplichte deelname
en het beleven van het ritueel
als een totaalervaring.
Ten eerste beschrijft Turner de fysieke
afzondering van de bestaande wereld:
The passage from one social status
to another is often accompanied by
a parallel passage in space, a geographical
movement from one place
to another (Turner 1982: 25). Om de
gewenste identiteitsverandering te bewerkstelligen,
is het noodzakelijk om
de initiandus uit zijn gebruikelijke omgeving
weg te halen. Bovendien kan
en mag de initiandus geen contact
hebben met personen die niet betrokken
zijn bij het ritueel. Juist door volledige
onderdompeling in een andere,
nieuwe, wereld ontstaat er een situatie
waarin de initiandus zijn ‘oude’
wereld kan loslaten en niet meer terug
kan grijpen op de vastigheden van zijn
of haar oude fysieke wereld.
Ten tweede beschrijft Turner dat deelname
geen optie is maar een verplichting.
“It is, furthermore, a universe
of work in which whole communities
participate, as of obligation, not optation.
Sooner or later, no one is exempt
from ritual duty (Turner 1982:31).
De initiatie is geen vrijblijvende activiteit,
het is iets waar de initiandus
doorheen moet, een noodzakelijke en
ingrijpende periode in het leven, waar
men niet onder uit kan. Het verplichte
karakter is noodzakelijk om de situatie
te creëren die het veranderingsproces
mogelijk maakt.
De derde voorwaarde is dat de initiatie
beleefd wordt als een zogenaamde
totaalervaring. De cadet wordt als het
ware compleet ondergedompeld in
een nieuwe wereld, waarbij zijn oude
referentiekader niet toereikend is om
te begrijpen wat er gebeurt. Turner
geeft aan dat elke rite de passage
serieus en als op zichzelf staand geheel
moet worden beleefd, “the play
is in earnest” 16 . Hierbij dient onder
alle deelnemers een gedeeld begrip
te bestaan over de regels en grenzen
van het ritueel. Ook de ludieke elementen
zijn dus aan grenzen gebonden:
zij worden serieus voorbereid
en uitgevoerd, en moeten door de
initiandi ook serieus beleefd worden.
Alle deelnemers moeten oprecht zijn
in hun deelname. De effectiviteit van
het ritueel wordt ondermijnd als zelfs
maar een klein aantal deelnemers niet
serieus deelneemt.
Recapitulerend kunnen we stellen dat
Turner een verandermechanisme beschrijft
welke zijn effectiviteit haalt uit
het feit dat er sprake is van fysieke afzondering,
verplichte deelname en het
creëren van een totale beleving.
De officiersopleiding aan
de KMA
Binnen de Koninklijke Militaire Academie
te Breda is door de decennia heen
een opleidingsmodel ontstaan dat gebaseerd
is op drie pijlers, weergegeven
in onderstaand model. Het moge duidelijk
zijn dat dit artikel vooral betrekking
heeft op de persoonsvormende
pijler.
Studie
Militair
Persoons- &
groepsvorming
Pijlermodel op de KMA 2006
De meeste cadetten starten hun opleiding
binnen de militaire pijler met
een halfjaar durende militaire basisopleiding,
die wordt gevolgd door
de academische opleiding. Tijdens de
militaire opleiding vind ook de Co-tijd
plaats. Tijdens de militaire opleiding
leren zij op een intensieve wijze de
basis militaire vaardigheden van een
formeel militair kader (direct verzorgd
door onderofficieren), die getoetst
worden in een fysiek en mentaal zware
eindoefening. Voor veel cadetten
voldoet deze periode precies aan de
verwachtingen.
‘De ALO (algemene luitenantsopleiding)
was precies wat ik van de KMA
verwacht had. Veel groen en een
hoop aandacht voor het militaire leidinggeven.
Het gaf me enorm veel
zelfvertrouwen dat ik zowel de Co-tijd
als het KCT10 gehaald had’ (Citaat uit
interview met een eerstejaars cadet).
Na deze achttien weken verruilen
de cadetten ‘het leven in het bos’
voor een periode van drie jaar waar
de focus ligt op de studie binnen de
academische pijler. De cadetten leven
gedurende deze periode op het terrein
van de KMA. De academische pijler
dient zorg te dragen voor kennisoverdracht
en het aanleren van een kritische
academische denkwijze.
In deze studieperiode is maar in beperkte
mate sprake van georganiseerde
militaire activiteiten, maar kan de
cadet wel zogenaamde persoonsvormende
activiteiten ontplooien binnen
de pijler Persoons- & Groepsvorming.
Deze pijler valt bestuurlijk en uitvoerend
grotendeels onder de verantwoordelijkheid
van de cadetten zelf 18 .
Het Corps wordt gefinancierd door
de KMA en heft daarbij contributie bij
haar leden. De leidinggevenden aan
de KMA kijken tijdens de activiteiten
goedmoedig over de schouders van
de cadetten mee. De actieve corpsleden
zorgen met z’n allen voor de uitvoering
van een groot aantal jaarlijks
terugkerende, maar soms ook spontane
activiteiten en geven zo invulling
aan het leven op de KMA 19 .
De Pijler Persoons- &
Groepsvorming
De activiteiten binnen de pijler Persoons-
& Groepsvorming vallen uiteen
in meerdere onderdelen. Allereerst zijn
er de formele activiteiten, zoals het
ochtendappèl, het koffie halfuurtje
op woensdagochtend, excursies, een
ceremoniële mars door de stad, ontvangst
extern (buitenlands) bezoek en
een parade op Koninginnedag. Deze
activiteiten zijn een goede oefening
voor toekomstige officiële gelegenheden
en in die zin vormend.
Voorts organiseert het Cadettencorps
activiteiten die worden uitgevoerd
door hiervoor speciaal opgerichte
commissies. Hierbij valt o.a. te denken
aan sportactiviteiten, het uitgeven
van een eigen blad, het organiseren
van cabaret en het beheer van een
eigen bar. Daarnaast worden er ook
grote officiële evenementen met een
formeel karakter georganiseerd. Zo
reserveert de KMA een week voor
de opbouw en viering van het jaarlijkse
gala, het Assaut. In dit weekend
23

24 | Carré 1 | 2013
wordt er gedineerd en gefeest. Het is
ook het weekend dat oud-cadetten,
oftewel officieren, een bezoek brengen
aan de KMA tijdens een officieel
gala. Het valt op dat het formele karakter
tijdens het Assaut hier en daar
wordt opgesierd met kleine ludieke
elementen.
‘Dat is traditie, traditie is het Assaut
project, dat zijn hele mooie projecten
en dan moet er in zo’n project
een grapje zitten. Dan kijk je naar
en dan denk je je hee(...) wat is dat
mooi zeg. Dan had je bijvoorbeeld
een piramide. En dan waren daar allemaal
poppetjes geschilderd en dan
zag je in één keer een klein poppetje
met een shirt ‘I love New York’ er op.
Dat was een grapje. Of een oud VOC
schip met opeens een kratje bier van
Heineken op de voorplecht. Dat was
heel klein en dat kon alleen maar
omdat het super mooie projecten
waren’
(Citaat uit interview met een staflid).
Een ander groot evenement zijn de
wedstrijden tegen het Korps Adelborsten
van het Koninklijke Instituut
der Marine (KIM) en het Dies diner.
Het evenement staat bekend onder
de naam Corps Adelborsten wedstrijden
(C&A wedstrijden). Vooral in de
dagen voor dit sportweekend maar
ook gedurende het weekend zelf is
er naast het sporten ook ruimte voor
baldadige acties. ‘Bij de C&A als de
vissers dan kwamen, dan stond er een
boot op het appèl. En als we dan allemaal
op het appèl stonden dan kwam
er een YPR aanrijden en die reed die
boot kapot. Dat soort grappen!’ (Citaat
uit interview met een staflid).
Het Dies diner is de viering van de
verjaardag van de KMA. Ook hier
wordt geschakeld tussen formele- en
ludieke elementen. ‘Iedereen mag ...
rennen over tafel alles kapot maken.
Maar op een gegeven moment staat
de voorzitter van de Senaat op. Dan
stop je met alles wat je doet, laat
desnoods alles uit je handen vallen
en staat desnoods in de houding en je
kijkt, want iemand heeft wat te vertellen.
Dan toon je respect want hij is
jouw voorzitter. En het is heel belangrijk
voor alle buitenstaanders die zien
van: Hé, het is een ongedisciplineerd
zooitje maar het is wel gedisciplineerd’
(Citaat uit interview met een
staflid).
De laatste activiteitencategorie is het
meest controversieel 20 en staat tegenwoordig
bekend als de Co-tijd 21 . Het is
de introductie van het Cadettencorps
en toont duidelijke overeenkomsten
met de introductieperiode van corporale
studentenverenigingen. Het
programma kent al jaren lang een
aantal vaste elementen en is duidelijk
afgebakend in tijd en ruimte. Van alle
opleidingsonderdelen binnen de KMA
zijn de parallellen tussen het programma
van de Co-tijd en met de structuur
van de rites of passage het zuiverst.
Wij zullen de Co-tijd daarom uitgebreider
bespreken.
Rites of Passage op de KMA
De Co-tijd 22 is de introductie van het
Cadettencorps die alle nieuwe leden
doorlopen, vergelijkbaar met de kennismakingstijd
zoals gebruikelijk bij
studentenverenigingen in de burgermaatschappij.
De aspirant-cadetten
volgen een programma aan de hand
van een uitgebreid en zeer gedetailleerd
handboek. De doelstellingen zijn
onderverdeeld in leer- en vormingsdoelen.
De belangrijkste doelstelling
van de Co-tijd (en aanverwante acti-
viteiten als het Assaut) is het vormgeven
van de pijler Persoons- & Groepsvorming.
Tevens dient de Co-tijd het
doel informatie te verschaffen aan de
toekomstige cadetten, opdat zij zich
correct weten te gedragen als cadet
en officier.
‘Ik wil ook dat zij dezelfde ervaring
hebben zoals ik die heb gehad. Net
als mijn Co-tijd. Ik wil ook dat ze sip
zijn. Maar ik wil ook dat ze dingen
leren. Dat ze zich ontplooien en dat
ze lekker worden gemaakt voor het
Corps’ (Citaat uit interview met een
ouderejaars cadet).
In de uitvoering van het programma
spelen de vaste instructeurs van de
KMA geen rol. Deze week valt nog
steeds onder verantwoordelijkheid van
de leiding van de KMA. Om ongewenste
situaties te voorkomen wordt
de gehele week op afstand geobserveerd
door een kleine groep officieren
(reünisten van het Cadettencorps en
dus ingewijd in deze besloten handelingen)
uit de militaire staf van de
KMA 23 . De militaire en academische
staf blijven echter zeer bewust op de
achtergrond; in de beleving van de
initiandi zijn de ouderejaars volledig in
control en zijn zij verantwoordelijk.
We geven hier een beschrijving die de
structuur van de Co-tijd weergeeft, en
geen volledige beschrijving van alle
elementen of evenementen. Naast het
feit dat de precieze vorm en inhoud
van deze elementen niet constant zijn,
zou een poging tot volledigheid met
gemak een boek kunnen vullen.
De start van de Co-tijd:
de preliminele fase
De Co-tijd begint met een korte ceremonie
waarbij het bevel over de
initiandi officieel wordt overgedragen
door de commandant van de militaire
staf aan de voorzitter van de Coördinatiecommissie,
de Co-baas. Het
Corps neemt symbolisch de leiding
over op de KMA en de formele instructeurs
verdwijnen naar de achtergrond.
Het afgesloten karakter wordt
gesymboliseerd door het feit dat de
poort van het kasteel tijdens deze
openingsceremonie wordt gesloten
en de klok op de binnenplaats is afgeschermd;
men bevindt zich dus in
een afgesloten en tijdloze plaats. De
ouderejaars dragen uniformen die niet
passen binnen de voorschriften van de
Nederlandse krijgsmacht 24 , dit is alleen
binnen deze week is toegestaan.
Na de ceremoniële bevelsoverdracht
wordt aan de overige initiandi verteld
dat zij een gekleurd lintje met
hun naam er op moeten halen bij de
cadetten die in de hoeken van de binnenplaats
staan opgesteld. De kleur
van het lint geeft de groep aan waartoe
men behoort. Zoals gedurende de
gehele Co-tijd wordt het uitdelen van
lintjes begeleid met een vaak onmogelijke
tijdslimiet. Zoals zo vaak deze
week worden de tijden ‘niet gefikst’.
De Co-baas: ‘Jullie zijn waardeloze
stieren! Wat heb ik aan jullie! Ik hoef
jullie niet meer te zien!’. De coördinatoren
verzamelen ‘hun’ noticols via
korte bevelen en nemen hen onder
hun hoede. De Co-tijd februari 2006
is begonnen (Citaat uit dagboek van
onderzoeker).
Het square diner
Het nuttigen van voedsel is een constant
terugkerend onderdeel binnen
het mensenleven en gaat in veel culturen
dan ook gepaard met veel symboliek.
Officieren worden geacht zich
aan elke tafel op gepaste wijze te kunnen
gedragen en tafelmanieren vormen
dan ook een belangrijk onderdeel
binnen de Co-tijd. Ter correctie van

het tonen van onjuiste tafelmanieren
tijdens eerdere maaltijden volgt niet
veel later een vergelding.
De dag hierop worden de initiandi
naar de binnenplaats van het kasteel
geleid 25 , waarvan de vloer is bedekt
met zwart plastic, ingeleid. De Cobaas
beveelt de initiandi om te gaan
liggen in een cirkel om hem heen. De
Co-baas neemt het woord en meldt
dat hij teleurgesteld is in de initiandi:
‘Jullie hebben jullie echt misdragen’.
De enige manier om toch nog iets te
maken van deze karakterloze bende is
om -letterlijk- vanaf de grond te beginnen
26 . Tijdens de rede zijn allerlei
ouderejaars in de weer met pannen
met spaghetti. Alle initiandi wordt
opgedragen hun ‘maatje’ (cadettenjargon)
aan de ‘linkerzijde’ liggend
te voeren. Gedurende de maaltijd
ontstaan langzaam sporen van rode
tomaten saus op de gezichten van de
initiandi. Een paar initiandi weigeren
mee te doen met deze manier van
eten. Ze worden onder mentale druk
gezet om hun maatjes niet in de steek
te laten. Als zij blijven weigeren worden
zij in een hoek geplaatst om hun
eten vanuit zittende positie tot zich te
nemen.
Ludieke elementen
De Co-tijd op de KMA kent zeer zeker
momenten van ‘beperkte vreugde’
(cadettenjargon). Zo moeten er moeilijke
opdrachten binnen onmogelijke
tijden worden uitgevoerd en slapen de
initandi niet meer dan de door de leiding
van de KMA bepaalde slaaplimiet.
Daarnaast bestaan er echter ook ludieke
elementen waarop op een creatieve
en soms zelfs vrolijke wijze dingen
worden bijgebracht. Hoewel de coordinatoren
het leven van de initiandi
vaak lastig maken, brengen zij ook
luchtiger initiatieven in. Sommige coordinatoren
zijn al weken van te voren
bezig met het thema van ‘hun’ kamer
en de daarbij behorende creatieve invullingen
en opdrachten. Ook worden
succesvolle grappen, uitspraken en
trucs uit het verleden overgedragen
aan de nieuwe generatie coördinatoren.
Een ander ludiek element is het
uitdelen van bijnamen aan vrijwel elke
cadet tijdens de Co-tijd. Men moet
hierbij denken aan namen als: ‘Puma
Schoen Barbie Vlieg Misschien’. De
ludieke elementen en initiatieven zijn
niet verplicht en de uitvoering hangt
af van het eigen initiatief van de coördinator.
Er sluipt op een avond, op initiatief
van één van de coördinatoren, een
groepje initiandi bewapend met gasmasker,
harnas en bezems de gang
door. Deze ‘aliens’ doen een aanval
op de ‘Tour of Duty’-kamer. Uit deze
kamer schalt op elk moment dat er
niet geslapen wordt muziek uit de
gelijknamige tv-serie en de kamerbewoners
hebben namen gekregen
gebaseerd op spelers uit de serie. De
‘aliens’ die de kamer aanvallen worden
verslagen door de fictieve Vietnamveteranen
die duidelijk gebruik
maken van hun thuisvoordeel
(Citaat uit dagboek onderzoeker).
De terugkeer
Aan het eind van de Co-tijd wordt
Het Cadettenkamp georganiseerd. De
sfeer is minder streng en er wordt van
de ouderejaars verwacht dat zij de aspirant
leden aanmoedigen tijdens de
sportieve onderdelen. Het thema van
het voor dit onderzoek geobserveerde
kamp is: ‘Bloed, Zweet en Tranen’.
Tijdens Het Cadettenkamp dienen
de initiandi ‘alles te geven wat nog
in hun kadavers 27 (cadettenjargon)
aanwezig is’. Voor de gelegenheid is
een kleurig luchtkussen gehuurd in de
vorm van een stormbaan.
25

26 | Carré 1 | 2013
Bij aankomst op het sportterrein blijkt
maar een beperkt deel van de KMA
populatie aanwezig. ‘We hadden andere
dingen te doen’ is een later veel
gehoord excuus. De sfeer gedurende
Het Cadettenkamp kan worden omschreven
als ‘vriendelijk fanatiek’.
Daarbij lijkt de strikte planning, die
de Co-tijd tot nu toe kenmerkte, te
verwateren na de laatste motivatietoespraak
van de Co-baas. Het sportveld
wordt getekend door een wirwar
van cadetten die ongestructureerd om
de groepjes sportende initiandi heen
zwermen (Citaat uit dagboek onderzoeker).
Wanneer het cadettenkamp zijn einde
nadert, stellen de cadetten zich voor
het laatst op. Na een laatste woord
van de Co-baas marcheren zij om het
kasteel heen om te eindigen op de
binnenplaats. De groep die het beste
heeft gepresteerd mag daarbij traditioneel
‘het kanon’ voorttrekken tijdens
de laatste mars die wordt omlijst door
een klappende erehaag van ouderejaars
cadetten. ‘Dat geeft je toch wel
kippenvel’ (Eerstejaars cadet uit Cotijd
Augustus 2005).
Het inauguratieritueel:
de postliminele fase
Het Co-tijd programma is zorgvuldig
opgebouwd en van elk onderdeel is
de gewenste sfeer beschreven in het
draaiboek. De coördinatie commissie
kan tijdens elk programma onderdeel
opeens switchen in houding en gedrag.
Tijdens het laatste onderdeel
heeft het programma echter geen veranderingen
meer in petto. De initiandi
worden nu echt cadetten.
Het inauguratieritueel vindt plaats in
de aula van de KMA tijdens een officiële
Corpsvergadering. De gehele
cadettenpopulatie is in Dagelijks Tenue
(DT) aanwezig. Op de voorste rij
zitten de gouverneur en alle ereleden
van het Cadettencorps. De coördinatiecommissie,
coördinatoren, hospikken
en mentoren zitten achterin. Het
initiatieritueel is eenvoudig. De initiandi
dienen in groepjes van vijf naar voren
te komen waarna ze een belofte
afleggen aan het cadettencorps.
De Corpsvergadering wordt afgesloten
met een ritueel waarbij de
Co-baas een zingende en fluitende
polonaise van direct betrokken begeleiders
naar buiten leidt. De initiandi
zijn nu echte cadetten op de Koninklijke
Militaire Academie en lid van de
cadettenfamilie 28 . De nieuwe Corpsleden
worden bij het verlaten van de
aula opgewacht door hun zojuist toegewezen
Corpspa of Corpsma.
De Corpsouders zijn in bezit van dranken
en eetbare lekkernijen. Zij zullen
de nieuwe leden begeleiden naar het
diner de luxe.
Wat opvalt in de Co-tijd voor de kort
model opleiding is het verschil in leeftijd
tussen de zoon of dochter en zijn
Pa of Ma. De Co-tijd van februari
2006 kende een groot aantal oudere
initiandi. Dit maakt dat een aantal
tweede- of derdejaars een stuk jonger
zijn dan ‘hun kroost’. Een onvermijdelijk
gevolg van het gedifferentieerde
aanbod in opleidingen, zoals die geldt
binnen de KMA anno 2006.
Tijdens de borrel na het diner in de
door het Corps beheerde Spijkerbar is
er de mogelijkheid om onder het genot
van een biertje de eventueel ontstane
spanning weg te spoelen.
Of in de woorden van een net geïnaugureerd
ouder corpslid: ‘Daar moesten
even een aantal zaken recht gezet
worden’. Na deze vermoeiende week
is er weinig tot geen tijd om slaap in te
halen. Het gehele KMA terrein dient
weer in oude staat hersteld te worden
voor het begin van de volgende week.
Tijdens het appèl op zaterdag geeft de
Co-baas ‘het bevel’ weer over aan de
commandant van het cadettenbataljon.
Voor de komende veertien weken
vallen de cadetten opnieuw onder de
hoede van de militair instructeur en
gaan zij verder met de algemene luitenantsopleiding.
Kort na de Co-tijd is er de hot washup.
Dit is een evaluatie onder leiding
van de voorzitter van de coördinatiecommissie
met alle eerstejaars. De
structuur van de Co-tijd wordt uitgelegd
als ook de onderliggende redenen
voor de diverse activiteiten. In
de door de onderzoeker bijgewoonde
sessie waarbij de vaak wat oudere cadetten
van de opleiding kort model
het programma volgden, hadden de
meeste cadetten uiteindelijk begrip
voor het programma. In het begin
hadden velen het wel het moeilijk gevonden,
maar uit de algemene reactie
blijkt dat men de Co-tijd goed georganiseerd
vond en het uiteindelijke doel
er ook wel van in heeft weten te zien.
Echter, er blijven cadetten die moeite
blijven hebben met deze, soms vernederende,
vorm van initiatie (Citaat uit
dagboek onderzoeker).
De KMA-opleiding als
Rite of passage
Als we zuiver naar de Co-tijd kijken
herkennen we duidelijke de structuur
van de rites of passage zoals beschreven
door Van Gennep. Maar ook
wanneer we breder kijken naar de
gehele KMA-opleiding (waarvan de
Co-tijd slechts een onderdeel vormt)
zien we ook hier dat de structuur van
de rites of passage zoals Van Gennep
en Turner deze beschrijven van toepassing
is.
Zo kennen zowel de lang- als kortmodel
opleidingen het eerste jaar hele
duidelijke pre-liminele elementen in
de vorm van de Co-tijd, de militaire
basisopleiding en de zware eindoefening.
De daaropvolgende studieperiode
van de langmodellers binnen
de wetenschappelijke pijler kan beschouwd
worden als liminele fase. De
cadetten zijn geïntroduceerd in het
militaire leven, maar worden nog niet
als volwaardig officier beschouwd, zij
zijn immers nog altijd in opleiding. Er
is in die periode de ruimte om tijdens
colleges, corpsactiviteiten, vrijetijdsbesteding
te oefenen met de nieuwe
identiteit. Ook de kort modellers leven
na hun militaire basisopleiding een periode
intern. En hoewel hier voor hen
ook ruimte is voor experimenten tijdens
activiteiten binnen de pijler Persoons-
& Groepsvorming is de liminele
periode korter en minder intensief.
Uiteindelijk is er voor alle cadetten
duidelijk sprake van symbolische afsluitingselementen
in de vorm van
promoties in rang en de eindceremonie
bij het verlaten van de KMA.

De KMA is in brede zin dus ook een
omgeving waarbinnen cadetten zich in
een identiteitsvacuüm of antistructuur
bevinden; zij zijn geen burgers meer
maar ook nog geen volwaardige offi-
cieren, zij zijn limineel. De cadetten
kunnen deze onbenoemde positie gebruiken
om op experimentele wijze de
grenzen van het systeem op te zoeken
binnen een veilige en gecontroleerde
omgeving. Op deze manier leert men
de militaire identiteit te omarmen maar
leert men ook om daar waar nodig
afstand van te nemen omdat hij of zij
gespeeld heeft met de essentie van de
nieuwe identiteit.
Dit experimenteren is van groot belang.
De mechanismen achter de militaire
identiteit zijn krachtig en militaire
opleidingen zetten mensen aan tot het
maken van een hyper investment 29 .
Dat wil zeggen dat iemand bereid is
om één overheersende groepsidentiteit
te accepteren boven alle andere
identiteiten die hij in zich draagt. Het
is essentieel dat een officier zich kan
voegen naar de eisen van de militaire
wereld, maar ook dat hij of zij zich hier
bovenuit kan stijgen. Het aanmeten
van een nieuwe identiteit betekent niet
dat de cadetten zich meteen weten te
gedragen in hun nieuwe rol, er moet
tijd en gelegenheid zijn om te wennen
aan de nieuwe identiteit en om ermee
te experimenteren.
‘Ik denk dat de KMA net als de studentenwereld
een bepaald spel is waar je
leert en ook jezelf leert te ontdekken
en jezelf leert ontwikkelen. Laat maar
zeggen: Het Cadettencorps als voorportaal
voor officierschap. Hier mag je
fouten maken. Je zit in een leeromgeving.
Sowieso natuurlijk. Uiteraard met
een hoop spel elementen. Ja, ik denk
wel dat het zo is. Het is serieus, maar
je weet dat het in de uiterste consequentie
ook weer niet zo is. En dat
bedoel ik ook met de knuffelcultuur.
We zijn heel streng tegen de cadetten,
maar eigenlijk ook weer niet zo’
(Citaat uit interview met een docent).
De veranderende KMA
Uit observaties en de vele gesprekken
op de KMA (met cadetten en staf)
komt duidelijk het beeld naar voren dat
er, althans in de ogen van betrokkenen,
veel veranderd aan de KMA.
Uit sommige van de citaten blijkt ook
een gevoel van nostalgie (vroeger was
het beter).
“Mensen bepalen alles in een organisatie.
Tuurlijk, je hebt tradities en van
alles en nog wat maar de organisatie
wordt gevormd door de mensen die
er nu in zitten. En de homogeniteit
in het bedrijf was niet meer wat het
twintig jaar geleden was. Alleen al op
de KMA. We hebben zes verschillende
opleidingsmodellen zo uit mijn hoofd.
En de motivatie van mensen? Waar je
vroeger geen stuiver verdiende krijg je
nu een grof salaris. Terwijl je vroeger
gewoon een opleiding waar je niks aan
had krijg je nu gewoon een bachelor
aangeboden. En dan zie je dus dat je
andere mensen aantrekt dan tien twintig
jaar geleden. En dan zie je dus dat
de intrinsieke motivatie van de individuele
cadet op de KMA anders is dan
tien, twintig jaar gelden. Plus nog het
feit dat je allemaal een andere achtergrond
hebt. Vroeger zaten hier alleen
jongens van achttien en negentien
jaar. Allemaal ongetrouwd. En die tijd
is niet meer. We zijn groot geworden
we zijn divers geworden. De identiteit
is moeilijk te behouden. De eenheid in
de groep is weg. Dat is mijn beleving’
(Citaat uit interview een met ouderejaars
cadet).”
Bovenstaand citaat geeft aan dat de
KMA verandert. Een constatering die
onder andere wordt beschreven in
Studeren in Uniform 30 en het lesboek
Mens en Organisatie 31 . De verandering
wordt onder andere gevoed door
vier belangrijke ontwikkelingen.
De eerste ontwikkeling is dat de KMA
vroeger per jaar één opkomst van
pas geslaagde middelbare scholieren
kende en er tegenwoordig meerdere
lichtingen op verschillende tijdstippen
per jaar starten. De KMA biedt tegenwoordig
naast een lange opleiding van
viereneenhalf jaar voor cadetten die
van de middelbare school komen ook
een korte opleiding voor cadetten met
ofwel een militaire voorgeschiedenis
ofwel een andere vaak burger opleiding.
Daarnaast starten er regelmatig
korte opleidingen voor specialisten 32 .
De heterogeniteit onder de cadetten
neemt dus toe. Dit heeft invloed op
het saamhorigheidsgevoel aangezien
het nogal kan verschillen of een exmiddelbare
scholier of een ex-sergeant
van de luchtmobiele brigade een Cotijd
doorloopt.
Een tweede ontwikkeling is de afname
in geslotenheid van de cadettenge-
meenschap. Dit komt niet in de laatste
plaats door het afschaffen van het internaat-systeem.
Naast de aanwezigheid
van internet en mobiele telefoons
speelt de overgang naar het betalen
van soldij vroeger naar salaris nu een
belangrijke rol. Had men vroeger net
genoeg geld om af en toe een biertje
te kunnen betalen buiten de poorten
van de KMA, tegenwoordig maakt
het salaris het mogelijk om letterlijk
vrijheid te kopen, onder andere in de
vorm van auto’s en huizen buiten de
poort. Het gevolg is dat de moderne
cadet toegang heeft tot meerdere
identiteiten dan alleen de corpsidentiteit
of de militaire identiteit in bredere
zin.
‘Mensen hebben nu een salaris. Een
goed salaris. Wij kregen dan zakgeld.
Eerst vierhonderd, dan vijf- en zeshonderd.
Pas het vierde jaar kregen
wij een salaris van tweeduizend guldens
toen nog. Je was ook gewoon
altijd binnen. Je had ook geen geld
om er op uit te gaan. Je kon geen auto
betalen. Dus vaak was je, je weekenden
ook binnen. En daar deed ook
niemand moeilijk over. Je werd gewoon
allemaal wakker. Je sliep dan
op één kamer. Dan was het gewoon
weekend dan ging je voetballen met
zijn allen. Dan ging je lekker zwemmen.
Dan ging je de stad in met zijn
allen. En zondag weer allemaal samen
de dingen pakken voor de week
daarop’
(Citaat uit interview met een staflid).
Direct gevolg van deze ontwikkelingen
is, dat er sprake is van een afname aan
sociale cohesie of druk om mensen te
binden aan het Cadettencorps. Een
groeiend gedeelte van de cadetten lijkt
te hebben gekozen voor een beroep
en niet meer voor een roeping. Er ont-
27

28 | Carré 1 | 2013
staat dus gaandeweg een scherpere
scheiding tussen werk en privé.
De derde ontwikkeling is de rationalisering
binnen de krijgsmacht. Deze
ontwikkeling zorgt er onder andere
voor dat de cadetten zich gemakkelijker
kunnen beroepen op hun formele
rechten en ongevoeliger (kunnen)
zijn voor sociale groepsdruk. De individualistische
eigenschappen die de
maatschappij tegenwoordig kenmerkt,
kunnen zo minder makkelijk worden
geweerd.
De laatste ontwikkeling is dat het opleidingsprogramma
binnen de KMA
steeds meer de structuur volgt van
een algemeen bachelor/master systeem
vergelijkbaar met hogescholen
en universiteiten. Een systeem waarin
‘rationeel’ op cijfers beoordeeld kan
worden en minder ruimte is om individuele
cadetten op vaak subjectieve
gronden te compenseren voor (Corps)
activiteiten buiten de studie om.
Zoals blijkt uit de citaten zijn cadetten
en instructeurs zich goed bewust
van deze veranderingen, en ziet een
deel van hen dit met lede ogen aan.
Laat het duidelijk zijn: cadetten lijken
de activiteiten binnen de pijler Persoons-
& Groepsvorming over het
algemeen positief te ervaren, hoewel
minder cadetten zich vol overgave in
het cadettenleven storten dan vroeger.
De groep aspirant cadetten die slechts
halfhartig meedoen aan de Co-tijd en
zich daarna onttrekken aan de corpsactiviteiten
lijkt echter wel te groeien,
iets wat de cadetten zelf ook toegeven.
Ook onderzoekers van de KMA
trekken dezelfde conclusie:
“The weakening of the boarding
school system, along with individualization
as a social phenomenon and
wider possibilities for the cadets to
spend their spare time, make it more
difficult for cadets to get a sense of
going through the RNLMA-period
together.” (Groen en Klinkert, 2003:
70).
Terug naar de basis
In dit artikel hebben we beschreven
dat de KMA-opleiding als geheel, en
evenementen als de Co-tijd daarbinnen,
de drieledige structuur van de rites
of passage volgen. Na een periode
van separatie waarin aspirant-cadetten
symbolisch worden ontdaan van hun
oude (burger)identiteit volgt een periode
waarin de cadetten limineel zijn.
In deze liminele fase, waarin men
noch de oude sociale identiteit noch
de nieuwe identiteit als officier heeft,
leren de cadetten wat zij nodig hebben
om officier te zijn, en hebben zij
de vrijheid met hun nieuwe identiteit
te experimenteren. De laatste fase is
die van reïncorporatie of herintreding
waarin de cadetten officieel worden
bevestigd in hun nieuwe status als officier.
Voorts hebben we gezien dat de KMA
verandert en dit heeft zijn weerslag
op de persoonsvormende pijler. Eerder
in dit artikel bespraken we voorwaarden
waaraan rites of passage moeten
voldoen om maximale effectiviteit
te bereiken: afzondering, verplichte
deelname en het creëren van een totaalervaring.
Wij concluderen dat er
gaandeweg minder wordt voldaan
aan deze voorwaarden. Een deel van
de cadetten is ontstegen aan bepaalde
activiteiten, en onttrekt zich hieraan.
Animo voor actieve deelname in het
cadetten Corps daalt. De huidige rol
van het Corps als belangrijkste ‘guardian’
van de persoonsvormende pijler
staat ‘onder druk’, zoals ook Groen en
Klinkert concluderen 33 . De KMA is een
minder gesloten geheel en deelname
aan activiteiten heeft zijn verplichte
karakter verloren.
Vanuit antropologische optiek zijn
rites of passage een uitstekend instrument
om bij mensen in korte tijd een
identiteitsverandering te realiseren.
Dit mechanisme leent zich uitstekend
voor de transformatie naar een militaire
identiteit welke op vele manieren
uitzonderlijk is en welke een specifieke
mindset vereist. Rites of passage zijn,
vanuit antropologisch perspectief, het
meest effectieve instrument om vorm
te geven aan een intensieve veranderingsperiode,
waarin ‘spijkerbroeken’
klaargemaakt worden voor het aannemen
van een nieuwe identiteit als
militair en officier. Wat ons betreft is
het dan ook de moeite waard om, met
gebruik van antropologische kennis,
na te denken over manieren om rites
of passage op de KMA te behouden
en waar nodig te bestendigen. Oftewel:
terug naar de basis van de rites
of passage, om officieren nog beter op
te leiden.
Een (spontane) reactie op dit artikel “Terug naar de basis”:
Volstrekt begrijpelijk dat de redactie van Carré tot plaatsing van dit zeer
boeiende artikel is overgegaan. Buitengewoon leerzaam en informatief
geschreven en gelardeerd met antropologische vaktermen en subliem cadettenjargon.
Zeer lezenswaard voor een ieder die ook maar iets met de
KMA-opleidingen van doen heeft of heeft gehad.
Als de auteurs beogen veranderingen te bewerkstelligen is het niet te verwachten
dat e.e.a. onmiddellijk zal leiden tot “het opstropen van mouwen”
want die waren al “opgestroopt” sinds 1828.
Maar zijn we met deze opmerking dan klaar?
Zeker niet. Ook in deze discipline geldt de opdracht: Voortdurende en
nimmer aflatende patrouille-gang!
Semper Fidelis.
LKol inf b.d. Job Hooftman
(promotie ’67)

Voetnoten
1 Johan Poelman studeerde COM (Cultuur,
Organisatie, Management) en werkte als
organisatieadviseur en nu als reseacher.
johanpoelman@hotmail.com Jeffrey Schwerzel
is antropoloog en geeft cultuurtrainingen.
2 Initiandus (m.-v.;-en), aspirant-lid, novitius.
In Van Dale woordenboek.
3 Alle gegeven citaten komen voort uit een
antropologisch onderzoek naar het culturalisatietraject
op de Koninklijke Militaire Academie
(KMA) te Breda gehouden gedurende vijf
maanden in het voorjaar van 2006. Een deel
van de citaten zijn afkomstig van opgenomen
interviews, de andere citaten zijn door de
onderzoeker opgeschreven. In antropologisch
onderzoek wordt aan de hand van langdurige
participerende observaties materiaal
verzameld. De gedachte hierbij is dat door
de langdurige en nabije aanwezigheid van
de onderzoeker inzichten ontstaan die moeilijker
door andere sociaal wetenschappelijke
methodieken te vangen zijn. De citaten zijn
geselecteerd door de onderzoeker en geven
een representatief beeld van de interviews.
De resulterende scriptie (Poelman 2007. Militaire
studenten of Studerende militairen? Een
antropologisch onderzoek naar het culturalisatietraject
op de Koninklijke Militaire Academie.
Amsterdam: Scriptie Vrije Universiteit) is aan
de Senaat van het Corps en de staf van de
KMA voorgelegd.
4 De Co-tijd is een afkorting van de Coördinatie
tijd. Het is de introductie tijd van het cadettencorps
aan het begin van de opleiding.
5 Dit kwam neer op een uitzending van 1 tot 3
jaar, zonder verlof, zonder internet en zonder
Paludrine of Norit.
6 Gennep, A. The Rites of Passage. Paris,
F: Emile Nourry. 1909.
7 Arnold van Gennep, Rites of Passage,
Routledge, Chapman & Hal, 2004-2010,
ISBN 9780-415-61156-5.
8 Cadetten krijgen tijdens de Co-tijd een bijnaam.
Daarbij spreken de meeste cadetten
elkaar tijdens de overige periode op de KMA
aan met hun achternaam.
9 Bloch, M. (2004) Prey Into Hunter. The Politics
of Religious Experience. Cambridge: Cambridge
University Press
10 Zie bijvoorbeeld Audrey Richards klassieke
werk Chisungu: a girl’s initiation ceremony
among the Bemba of Northern Rhodesia.
London: Faber. 1956.
11 Zie Bloch 2004.
12 Whitehouse 1996: 710-711. Rites of Terror:
emotion, metaphor and memory in Melanesian
initiation cults. In: Journal of the Royal
Anthropological Institute Vol.2.
13 http://www.anthrobase.com/Dic/eng/def/
communitas.htm.
14 Zie ook Whitehouse 1996: 704.
15 “That promise -a foreshadowing of the
officer’s oath- forms the foundation of the
values that the Corps wants to represent
internally as well as externally.” Groen en
Klinkert: Dutch Dilemmas. Officer eduction
at the Royal Netherlands Military Academy
(1828-2003). In: NLARMS. Officer Education.
The Road to Athens. 2003.
16 Turner: From Ritual to Theatre. The Human
Seriousness of Play. New York : PAJ Publications.
1982, pp 32.
17 KCT: Korps Commando Troepen. Ten tijde
van het onderzoek werd deze oefening verzorgd
door het Korps Commando Troepen.
18 Van den Aker schrijft dat het cadettencorps
niet het enige orgaan is dat verantwoordelijk
is voor de persoonsvorming: “De drie pijlers
beïnvloeden elkaar voortdurend. Het is belangrijk
dat de vormingsdoelen in elkaars
verlengde liggen, waardoor zij elkaar versterken,
verbreden, aanvullen of nuanceren
maar zeker niet tegenwerken of opheffen”
(Aker van den P.J.E.J. ’Kennis is macht karakter
is meer’. In: Militaire Spectator, jrg. 176:
10-2007, 419-420).
19 Groen en Klinkert (2003) gaan uitgebreid in
op de geschiedenis van het Corps en haar rol
in de persoonsvormende pijler.
20 “The introduction of new cadets into the
Corps has continued to this day, but over
time the pressure of social change and the
concern for bad publicity has made the
event physically and mentally less strenuous.
“ Groen en Klinkert, Dutch Dilemmas.
21 In 2006 was sprake van een lange Co-tijd
in september en een korte Co-tijd in het
voorjaar. Deze laatste werd speciaal georganiseerd
voor de nieuwe lichting kort model
cadetten die rond deze periode op kwamen.
De voor dit onderzoek geobserveerde Co-tijd
was die voor kort-modellers en duurde zes
dagen. De structuur en belangrijkste elementen
zijn voor beide versies van de Co-tijd
hetzelfde.
22 De vorm, inhoud, en duur van de Co-tijd
op de KMA is door de jaren heen meerdere
malen sterk veranderd en zeker niet constant
gebleken. Het meerdaagse ritueel dat in dit
artikel wordt beschreven is in haar basale
vorm al enkele jaren te doen gebruikelijk.
23 Zie Groen en Klinkert, Studeren in Uniform.
24 Dit gold nog binnen de geobserveerde Cotijd.
Tegenwoordig valt het gros van de
gebruikte uniformen onder de voorschriften
van de krijgsmacht.
25 Gedurende dit onderzoek werd het square
diner door omstandigheden in een sporthal
georganiseerd.
26 De symboliek met betrekking tot “van de
grond af opbouwen” is overduidelijk aanwezig.
27 NB ook hier weer de symbolische verwijzing
naar de dood.
28 De cadettenfamilie is een informeel sociaal
netwerk dat verticaal georganiseerd is onder
officieren, waarbij ouderejaars cadetten
“pa” of “ma” zijn voor jongerejaars. In de
regel komt iedere “familie” eenmaal per jaar
bijeen voor een familiediner. De cadet komt
op deze manier in aanraking met officieren
verspreid door de krijgsmacht.
29 Winslow, D. The Canadian Airborne Regiment
in Somalia: A Socio-Cultural Inquiry.
1998
30 Groen en Klinkert. Zij wijzen onder meer
op het opheffen van het internaat-systeem,
waardoor de geslotenheid van de KMA werd
verminderd.
31 Zie noot 16.
32 De opleidingen vallen compleet buiten de
vaste opleidingsstructuur van de KMA zoals
hiervoor beschreven is en valt dus ook buiten
onze analyse.
33 Groen en Klinkert: “the Corps as the binding
element, as a basis for the informal networks
that are so important within the officer corps,
and as the guardian of the norms and values
of the officer, has certainly been put under
pressure.” 2003: 69.
29