Het oudst bewaarde Amsterdamsche koopmansboek - De Jonge ...

HET OUDST BEWAARDE
AMSTERDAMSCHE KOOPMANSBOEK
DOOR
N. W. POSTHUMUS
Kort voor den oorlog verscheen van de hand van den Deenschen
schrijver Christensen een belangwekkend boek over den handel van
Amsterdam omstreeks het jaar 1600: „Dutch trade in the Baltic about
1600" geheeten, waarin de schrijver tracht het karakter van den toenmaligen
Amsterdamschen handel duidelijk te maken.
Daar hij echter den vollen nadruk wilde leggen op de door hein
gekozen periode, is hij niet ver genoeg in zijn onderzoek teruggegaan
en heeft hij daardoor dien zeventienden-eeuwschen handel karaktertrekken
toegeschreven die hij bij nader onderzoek reeds honderd jaar
tevoren zou hebben aangetroffen. Daardoor is le. de indruk ontstaan,
dat de z.g. Oostersche handel, d.i. de handel op de Oostzee, eigenlijk
pas tegen het jaar 1600 zijn voile beslag heeft gekregen, en 2e. dat de
kapitalistische stijl, zooals Christensen het uitdrukt, in dien handel
eerst uit die periode dateert. Geen van beide is m.i. juist en het is
mede dank zij de gegevens van het koopmansboekje, dat hier vandaag
wordt besproken, dat ik hoop enkele meer moderne trekken te kunnen
laten zien, die den Amsterdamschen handel reeds tegen het einde der
15e eeuw eigen waren. Dergelijke koopmansregisters geven door hun
aard geen uitvoerige gegevens aangaande persoonlijkheden; uit uiterst
sobere, strak gehouden mededeelingen, meestal in cijfervorm, moet de
geschiedenis er uit worden opgebouwd. Wat zij ons onder meer geven,
is de indruk niet van op zichzelfstaande of los samenhangende koopmanshandelingen,
zooals wij ze doorgaans in de oorkonden aantreffen
en waarvan wij niet kunnen nagaan of zij regel dan wel uitzondering
waren, maar die van een continu-bedrijf, als ik het zoo mag noemen,
min of meer rationed geleid, van een onderneming dus.
Ons koopmansboek geeft de transacties weer, die twee Amsterdamsche
kooplieden, Symon Reyersz. en Reyer Dircsz. in de jaren 1485—
1490 te Dantzig hebben aangegaan. Willen wij het karakter ervan
1

2
begrijpen, dan doen wij m.i. het best het met andere koopmansregisters
uit de latere middeleeuwen te vergelijken en wel in het bijzonder met
die welke in hetzelfde gebied gehouden zijn waarin zich de handel
der twee Amsterdamsche kooplieden heeft bewogen, dat der Hanzesteden.
Een aantal hiervan, die van v66r 1500 dateeren, zijn
gepubliceerd. Bijna geen dezer boeken geeft een beeld van het geheele
bedrijf; meestal zijn alleen de krediet-operaties daarin geboekt. De
contante handel kon op de hulp van het geheugen rekenen en werd
dus doorgaans niet genoteerd. Wij moeten bovendien niet vergeten,
dat het kapitalisme nog niet volledig was ontwikkeld, m.a.w. dat de
behoefte van rationed geleide bedrijven minder was dan in later tijd
en dat zich hierbij verschillende schakeeringen konden voordoen. Wij
mogen deze onvolledige boekhoudingen 3us niet zien als slordigheden
van de leiders of de boekhouders der bedrijven, maar als weerspiegelingen
van den tijdgeest.
Onze economische geschiedenis is niet rijk aan middeleeuwsche
koopmansboeken. Wij bezitten een dergelijk boek van een handelaar
uit Hoorn, uit de jaren tusschen 1457 en 1463, dat echter van een
ander type is dan de zooeven genoemde *). De man dreef in allerlei
zaken handel, vooral in lakens, maar deze omzetten waren klein; zijn
debiet vond hij alleen te Hoorn en in de omstreken dier stad, en op
de bekende markten te Deventer. Misschien was hij grossier, die ook
in het klein aan zijn klanten verkocht. Hij valt hierdoor buiten het
zooeven opgesteldc raam.
Ook de handel der beide Amsterdamsche kooplieden verschilt van
dien van den Hoornschen koopman, nadert daarentegen dien der
Hanze-kooplieden. Evenals in de reeds genoemde koopmansregisters treft
men in hun handelsboek transacties van uiteenloopenden aard en herkomst
aan, niet over een lange reeks van jaren, maar samengeperst tot
een zekere gelijktijdigheid van vijf jaren. Voor de kennis van den handel
van Amsterdam op het einde der vijftiende eeuw opent het een aantal
nieuwe gezichtspunten. Enkele trekken hiervan willen wij hier mededeelen.
Aan het register ontbreken 14 bladzijden; compleet is het dus niet.
Wat er aan ontbreekt is niet vast te stellen, daar een systematische
volgorde van de verschillende onderdeelen niet aanwezig is. De aanteekeningen
van de verschillende jaren loopen dikwijls door elkaar.
En daar slechts bij enkele der 225 boekhoudposten data vermeld staan,
en de overgang van het eene op het andere jaar nergens is aangegeven,
kan alleen door innerlijke gegevens worden vastgesteld welke
a ) Opgenomen in het Economisch-Historisch Jaarboek dl. X.
2

3
posten tot een bepaald jaar behooren. Eenige onzekerheid blijft daardoor
altijd.
Het koopmansboekje deelt aangaande de eigenaars Symon Reyersz.
en Reyer Dircsz. niets mee, alleen hun namen. Wie zij waren blijkt uit
andere gegevens. Op den voorgrond tredende figuren waren zij zeker
niet. Nergens wordt gezegd, dat de twee kooplieden Amsterdammers
waren. Toch is dit aan te nemen. Niet omdat het register in een der
Amsterdamsche archieven is gevonden 2 ); dat zou toevallig kunnen zijn.
Maar Amsterdam wordt herhaaldelijk als plaats van aankomst en ontvangst
van goederen of geld vermeld, bijv. „92 Davids gulden, de
sal ic (n.l. Symon Reyersz.) t'Amsterdam weder uutgheven", of: „geld
dat ic (Symon Reyersz.) to Amsterdam voer him bitaelt heb", enz.
Ook hun kennissenkring wijst op Amsterdam. Verschillende van de
in het koopmansboek vermelde schippers komen ook in andere Amsterdamsche
bronnen voor. Zooals ik al gezegd heb, van voornamen
huize waren de twee kooplui niet.
In welke verhouding Symon Reyersz. en Reyer Dircsz. tot elkaar
stonden, zegt de boekhouding niet. Daar een relatie van vader en zoon
blijkens de namen in combinatie met de geboortedata uitgesloten is,
lijkt die van oom en neef de meest waarschijnlijke. Wij hebben hier
dan met een familie-vennootschap te doen, zooals er zoovele voorkwamen.
Reyer Dircsz. was daarvan de jongste vennoot, blijkens het
Register der Wcesboedels in 1464 geboren. Uit den aard der zaak
volgde hij de leiding van zijn ouderen bloedverwant.
Dat de boekhouding te Dantzig niet diende om het geheel van de
daar tot stand gekomen affaires te overzien, is niet alleen op te maken
uit de afwezigheid van elke poging de eindresultaten per jaar vast te
stellen, maar ook hieruit, dat alle contante zaken niet vermeld staan.
Wat wd door beide kooplieden gedaan werd, was het boeken van de
afbetalingen op een vordering of een schuld. In veel gevallen ontbreekt
echter de mededeeling, dat alles was verrekend. Voor beiden was
blijkbaar de hoofdzaak, welke schulden of inschulden na afloop van de
reis aan den mede-vennoot te Amsterdam moesten worden medegedeeld.
In veel gevallen wordt ook merkwaardigerwijs de inkoopsprijs niet
vermeld. Vertrouwde men zoo op het geheugen, kan men vragen? Het
anfwoord kan ik niet geven. De psychologie van den 15e-eeuwschen
koopman moge een andere zijn geweest dan die van zijn 20e-eeuwschen
beroepsgenoot, de prijs was beiden nooit onverschillig. In elk
2 ) Archief van het Weeshuis, no. 9 van den inventaris. (Gemeente-archief
van Amsterdam).
3

4
geval ontbrak en ontbreekt door deze omissie elke controle op de winst.
Hier was nog een irrationeele inslag!
Men mag echter aannemen, dat ook door den te Amsterdam achtergebleven
vennoot boek werd gehouden van de inkomsten, in- en verkoopen
en verschepingen, die daar geschiedden. Wij kunnen daardoor het
te Dantzig gehouden boek als een der hoofdboeken beschouwen, met het
karakter van een memoriaal.
Uit verschillende posten is het mogelijk het verblijf der vennooten
te Dantzig te reconstrueeren. In den aanhef van het register worden
door Symon Reyersz. posten verantwoord over de eerste reis in 1485.
Of het inderdaad de eerste reis naar Dantzig is geweest, die door een
der vennooten is gemaakt, is te betwijfelen. Reeds de eerste ontvangpost
wijst op een relatie met den Raad van Dantzig, die voor kooplieden,
die voor het eerst in een hun geheel vreemde stad heeten te zijn
aangekomen, niet wel aanvaardbaar is.
Zooals voor bijna al de volgende reizen werd ook op deze eerste reis
een bedrag aan contant geld door den vertrekkenden vennoot van huis
meegenomen. Regelingen werden getroffen waardoor op verschillende
schepen partijen koopmansgoed van Amsterdam naar Dantzig den aldaar
vertoevenden vennoot door zijn mede-vennoot telkens werden
toegezonden.
Het zou hier te ver voeren om voor elk der vijf jaren vast te
stellen wie van de vennooten gedurende het handelsseizoen te Dantzig
vertoefde en wat zij daar telkens voor contracten sloten. Voldoende
blijkt dat hieruit, als wij de opleiding van den jongen Reyer Dircsz.
tot ervaren koopman uit deze gegevens volgen. Eerst blijft hij thuis,
dan gaat hij ter opleiding met zijn oom naar Dantzig, en ten slotte valt
de voile verantwoordelijkheid in het buitenland op hem, als hij alleen
de zaken te Dantzig moet drijven.
Over de familie-vennootschap, die beiden verbond, is weinig te zeggen;
elke mededeeling dienaangaande in de boekhouding ontbreekt,
zooals gezegd. Dat er een financieele verhouding tusschen beiden bestond,
blijkt uit enkele geldzendingen, die de vennooten elkaar bij tijd
en wijle over en weer deden. Het is alsof de eigenaars van het boekje
zich er op hebben toegelegd de tusschen hen bestaande verhouding zoo
veel mogelijk te verbergen. Er zijn slechts twee posten in de boekhouding
te vinden, waarin van iets dergelijks blijkt. De duidelijkste
uitlating stamt uit 1488, toen Symon Reyersz. te Dantzig vertoefde, daar
hout ingekocht had en toen van „onze" hout sprak. Dit hout behoorde
dus aan beiden, aan hun vennootschap toe.
De verhouding tusschen de vennooten in de familie-vennootschap
verhinderde niet, dat elk der vennooten tevens aan andere combinaties
4

5
deelnam. Zoo trad Symon te Dantzig herhaaldelijk met een derde persoon
als vennoot op. Dergelijke combinaties waren waarschijnlijk handelingen
voor gemeene rekening en van korten duur. Het was geen
toeval, dat ze naast de hoofdvennootschap werden aangegaan. De
moeilijkheid, voor alle transacties het benoodigde kapitaal te vinden,
alsmede het steeds levendige verlangen het bedrijfsrisico te verdeelen,
speelden hierbij een rol. Een bijkomend voordeel was, dat door dergelijke
tijdelijke combinaties plotseling opgetreden gunstige marktconstellaties
konden worden benut.
De voortdurende werkzaamheid der vennooten te Dantzig laat niet
alleen zien, hoe belangrijk Dantzig voor den Amsterdamschen handel
was, belangrijker zelfs dan Lubeck of eenige andere stad aan de Oostzee,
maar ook dat het half Poolsche, half Pruisische Dantzig niet pas
tegen het einde der zestiende eeuw het groote handelsknooppunt voor
Amsterdam is geworden, zooals meestal wordt aangenomen, maar
reeds honderd jaar eerder.
Welke positie nam deze te Amsterdam en Dantzig werkzame handelsvennootschap
in het geheel van de organisatie van den Amsterdamschen
handel omstreeks het jaar 1500 in? Een aantal verschijnselen
die dezen handel eigen waren, vinden wij in het koopmansboek
terug.
Van het resultaat van de ontwikkeling te Amsterdam op scheepvaartgebied
van den zelfstandigen „sciphere" tot den schipper die nog
slechts partner in zijn schip was, en den reeder, is in het register lets
terug te vinden. Hetgeen deze kooplieden aan de scheepvaart bond,
was de aankoop van een betrekkelijk klein schip te Elbing door een
van hen in combinatie met derden. Elk van de deelnemers had daarin
een scheepspart. Het is waarschijnlijk, dat zij dit vaartuig zijdelings
in het bedrijf der vennootschap hebben willen inschakelen. In elk geval
blijkt er een band met de scheepvaart bestaan te hebben en het karakter
van reeder eenigszins bij de kooplieden aanwezig te zijn.
Het scheepspart was, zooals uit het optreden van den schipper als
partner in zijn schip kan worden opgemaakt, te Amsterdam in de
tweede helft der 15e eeuw een veelverbreid instituut. Het meest voorkomende
part was het zestiende deel, veel voorkomende verkleiningen
daarvan het 1/32 en 1/64 deel, een enkel maal nog verder doorgevoerd,
als het 1/128, 1/192 deel, enz. Splitsing der parten hing samen met de
toenemende grootte der schepen en de daarmee gepaard gaande behoefte
aan grootere kapitalen, verder met deeling bij erfenis en anderszins.
Hoe kleiner de parten, hoe ruimer de mogelijkheid voor de kleine
5

6
burgerij een aandeel te verkrijgen en op die wijze deel te nemen aan de
winstkansen, die de scheepvaart bood.
De gang van zaken in de reederij te Amsterdam had een onderscKeid
tusschen reeders en reeders doen opkomen. Te onderscheiden
waren reeders, die een schip exploiteerden en het zelf ten deele als
koopman bevrachtten, en die welke een scheepspart uitsluitend als
geldbelegging bezaten en zich met de exploitatie van het schip niet
inlieten. De eerste groep, men zou haar de actieve kunnen noemen,
die alle soorten van handelaren omvatte die op eenigerlei wijze een
schip exploiteerden, was vanzelfsprekend ~cTe meest markante en op
den voorgrond tredende, ook in sociaal opzicht. Van hen ging alle
drang tot verderen groei uit.
De tweede groep omvatte de meest uiteenloopende personen: burgers,
schippers, vrouwen en kinderen, die als vermogensbdegging
scheepsparten hadden verworven. Gedeeltelijk kwamen deze beleggingen
door middel van aankoop tot stand, gedeeltelijk door vererving.
Door versterf werden parten uiteraard dikwijls aan het vermogen van
personen toegevoegd, die geheel buiten de scheepvaartkringen stonden.
Dit alles laat de gevolgtrekking toe, dat het scheepspart in breede
kringen der Amsterdamsche maatschappij een gewilde belegging was.
Van de ongeveer 1.100 boedcls, die van 1466 af tot en met 1500 in de
Inbrengregisters der Weeskamer zijn ingeschreven, werden door mij
in niet minder dan 147 een of meer scheepsparten aangetroffen, of
ongeveer in 13% der gevallen 3). Een niet onaanzienlijk deel der
burgerij bleek dus in deze vermogensbdegging belang te stellen. Er
bestond dan ook een scheepspartenmarkt, waar kooper en verkooper
elkaar vonden en de prijzen tot stand kwamen. Het was een uiterst
bewegelijke handel; de parten wisselden herhaaldelijk van eigenaars,
werden ook wel geruild tegen parten in andere schepen of tegen
grootere parten in hetzelfde schip. Alleen al uit de Amsterdamsche
Weeskamcrboeken kon worden vastgesteld, dat in de twaalfjarige
periode 1467—1478 uit nalatenschappen op een totaal van 218 parten
36 maal een scheepspart werd verkocht, of een op zes. Hoe kooper en
verkooper elkaar vonden, blijkt niet.
Door deze mobiliteit en de splitsbaarheid, door de beperking van
aansprakelijkheid en risico en door de gelegenheid, die het aan een
ieder bood om aan het winstmaken in de scheepvaart deel te nemen,
geleek het scheepspart veel op het latere effectenaandeel. Ook in dit
opzicht bestond er overeenkomst, dat evenals bij bepaalde groepen
3 ) Ketner, Handel en scheepvaart van Amsterdam in de vijftiende eeuw, biz.
147, geeft een geringer aantal op.
6

7
van aandeelen, de algemeene reputatie van scheepsparten bij aankoop
den doorslag gaf, en niet zoozeer de nauwkeurige kennis omtrent het
individueele object. Het verschil was gelegen in de ongelijke grootte
van de scheepsparten in tegenstelling met de onderlinge gelijkheid
van de aandeelen. Het is daarom m.i. niet geoorloofd in de partenreederij
een voorloopster der naamlooze vennootschap te zien, zooals
sommigen willen.
Men mag niet aannemen, dat de Amsterdamsche goederenmarkt
reeds op het einde der 15e eeuw tot een dergelijke ontwikkeling was
gekomen, dat ieder daarop alles kon koopen wat hij zocht. Daartoe
was het aantal koopmanschappen nog te gering. Dit bedroeg, met de
weinige kwaliteiten rekening houdend, niet meer dan 60 of 70, tegenover
200 een eeuw later, en 600 twee eeuwen later.
Wanneer wij ons tot den goederenhandel der vennootschap van
Symon Reyersz. en Reyer Dircsz. wenden, dan treden enkele vragen
meer naar voren; in het bijzonder de aard der verhandelde artikelen
en de omvang der omzetten, de organisatie van hun handel en het
betalingsvraagstuk.
Over den aard der artikelen kunnen wij kort zijn. Wij laten de voornaamste
ervan de revue passeeren, niet zoo zeer, omdat wij wenschen
ze alle te noemen, dan wel om den aard van den goederenhandel der
twee vennooten met dien van Amsterdam in zijn geheel te vergelijken.
Te Dantzig werd door de vennootschap rogge ingekocht, dat het
voornaamste artikel in den uitvoerhandel van de Oostzee naar Holland
was, toen en in de volgende eeuwen. Pommeren, Pruisen, Polen en
aanliggend gebied waren hiervan de voornaamste leveranciers. Hun
ligging dicht bij Dantzig maakte deze stad tot de geschiktste en goedkoopste
inkoopplaats. Het artikel werd nog niet naar herkomstgebieden,
dus naar qualiteiten onderscheiden, zooals wel in de 17e eeuw het
geval was. De toenemende industrialisatie van de Hollandsche steden
deed Holland een steeds grooter afnemer van deze Oostersche rogge
worden.
Onmiddellijk in beteekenis na de rogge volgde het hout, met name
van belang voor onzen toenemenden scheepsbouw. Volgens het koopmansboek
vond inkoop van drieerlei soorten hout plaats: het wagenschot,
dat uit zware eikenhouten planken bestond; bogenhout voor de
wapenvervaardiging, en klaphout voor woningbouw, wagens en duigen.
Dantzig was hiervan een groote aanvoerhaven; de houtvlotten
bereikten de stad langs de Weichsel op goedkoope wijze. Een groote
consument van scheepsbouwhout was Dantzig zclf; de scheepsbouw
was een der weinige grootindustrieen die aldaar gevestigd waren. Tus-
7

8
schen Amsterdam en Dantzig bestond dan ook op dit gebied een uitgesproken
concurrentie.
Als groot artikel volgde daarop de potasch, die o.a. als fixeermiddel
in de belangrijke Hollandsche ververij toepassing vond. Welke groote
omzetten in de potasch tot stand kwamen, moge uit een verklaring
in 1448 blijken. Gemiddeld werd daarvan toen per jaar in het Hanzegebied
voor 10.000 £ gr. of voor meer dan 90.000 Pruisische mark verhandeld.
Ook in later tijd was de asch een der belangrijkste artikelen
in den Amsterdamschen groothandel, die op de Beurs in een tiental qualiteiten
werd verhandeld.
Wederom in verband met den Hollandschen scheepsbouw en scheepvaart
werd te Dantzig ook pek en teer ingekocht. Dantzig was hieivan
met Stettin en Riga de voornaamste productieplaats. Hierbij sloot zich
de aankoop van hennep en hennepgaren aan.
Ten verkoop werden door de vennootschap te Dantzig eenige zuiver
Hollandsche export-artikelen, in de eerste plaats lakens aangevoerd.
In de 15e eeuw stonden deze in den uitvoer vooraan; Holland dreigde
Vlaanderen hierin te overtreffen. In het koopmansboek staan niet
de dure Leidsche lakens vermeld, maar wel de goedkoopere sooiten,
die van Amsterdam, Delft, Hoorn, Naarden en Weesp. De Amsterdamsche
lakenindustrie was zoowel naar qualiteit als naar quant iteit
van belang; men verkrijgt telkens den indruk dat er een stille, maar
verwoede concurrentiestrijd werd gevoerd tusschen Amsterdam en
Naarden, van welke laatste de productie groote schommelingen vertoonde.
Aan te nemen is, dat al de bovengenoemde soorten op de Amsterdamsche
markt waren ingekocht 4 ).
Een tweede groot handelsartikel was voor de Hollandsche steden de
haring. De tijd, dat de haring voornamelijk bij Schonen werd gevangen,
was voorbij. Maar niettegenstaande de omvangrijke vraag, die ei in
de Noordelijke landen naar dit Hollandsche zeeproduct bestond, had
de vennootschap den uitvoer hiervan slechts op geringe schaal ter
hand genomen. Slechts eenmaal wordt een transactie erin in het koopmansboek
vermeld. Nogmaals kunnen wij opmerken, hoe scherp de
Amsterdamsche handel zich in zijn grondtrekken in het koopmansboek
weerspiegelde, daar de haring-export vanuit Amsterdam zelfs nog in de
17e eeuw teleurstellend is gebleven.
Wanneer wij nog de olie vermelden, die wel als exportproduct van
de toenmalige Amsterdamsche olie-industrie is te beschouwen, dan is
4 ) Ook enkele lichtere Kamper textielstoffen waren door de vennootschap
ingekocht.
8

9
hiermee de lijst der Hollandsche exportgoederen, die in het koopmansboek
voorkomen, uitgeput.
Als niet-Hollandsch uitvoer-artikel is in de eerste plaats het zout
te noemen. In het Noorden bestond hiernaar een groote vraag voor het
zouten van de visch. Ook de Amsterdamsche schippers hadden zich
op den duur een belangrijk aandeel in de internationale zoutvaart
weten te verzekeren, die tevens door de Franschen, Engelschen en Hanzeaten
werd uitgeoefend. Het z.g. baaizout, waarvan het gebied rondom
de Baie de Bourgneuf, bij het eiland Noirmoutiers 5 ), de vind- of
productieplaats was, speelde een belangrijke rol in den toenmaligen
concurrentiestrijd, daar dit zout voor de schippers of reederijen, die
de producten uit de Oostzee moesten halen, een uitnemende uitvracht
uitmaakte, waardoor de algemeene kosten in aanzienlijke mate gedrukt,
de vrachten lager gesteld en dus de mededinging scherper gevoerd
kon worden. Ook in dit opzicht was er in den handelsstijl der
vennootschap geen afwijking van die van den Amsterdamschen handel;
zij handelde in niet geringe mate in dit baaizout. Het zout werd
blijkens het memoriaal nog op andere wijze in haar handel betrokken.
De vennootschap liet nl. te Lubeck ook Trave- of Luneburger zout inkoopen,
en dat zelfs op vrij groote schaal. Het pleit voor den durf dezer
Hollandsche kooplieden, dat zij zich in dezen handel waagden, waarin
de Lubecksche kooplieden groote kapitalen hadden geinvesteerd. Het
is waarschijnlijk, dat zij voor dezen inkoop te Lubeck een vertegenwoordiger,
een factor, hadden aangesteld. Deze aanvulling van hun
handel was voor hun liquiditeitspositie te Dantzig inderdaad gewenscht.
Uit het Zuiden, Frankrijk en verder, op de Amsterdamsche markt
aangevoerd en daar door de vennootschap waarschijnlijk ingekocht,
komen nog de wijn en de zuidvruchten in het memoriaal voor.
Als wij het geheel van deze goederenreeks overzien, mogen wij
concludeeren, dat wat later de kern van den Amsterdamschen handel
uitmaakte, grootendeels reeds tot den handel der vennootschap behoorde,
met uitzondering natuurlijk van de Indische producten.
Zonder twijfel was de handel dien zij dreef, groothandel. Eenmaal
wordt er van een aankoop te Amsterdam van enkele ellen linnen en
van een stuk Goudsch laken melding gemaakt, maar dit was een inkoop
ten behoeve van den waard en de waardin der vennooten te
Dantzig, vriendendiensten dus. De gewone hoeveelheid waarin werd
gekocht of verkocht, waren lasten rogge, groot honderden hout gelijk
aan 2.880 stuks, lasten zout, enz., de normale hoeveelheden waarin
toen in den groothandel de omzetten plaats vonden. Ook de jaaromzetten
B ) Ten noorden van La Rochelle.
9

10
geven den indruk, dat de twee Amsterdamsche kooplieden niet tot de
opperste laag behoorden, maar tot de grootere middellaag. Hun inkoopen
te Dantzig liepen in de vier jaren 1485 t/m 1488 van 15 tot 125
last rogge, ter waarde van ten hoogste 1.684 Pruisische mark 6 ), uiteen,
van potasch in 1486 en 1487 van 50 en 80 last, ter waarde van 326 en
552 mark. Om niet te uitvoerig te worden, zwijgen wij er verder over.
Uit de genoemde getallen blijkt reeds, dat er in de aankodpen groote
schommelingen voorkwamen, zoowel wat de geldbedragen als de hoeveelheden
betrof. Al naar het aanbod ter plaatse en de vraag in eigen
woonplaats, en dus naar den stand der prijzen of naar de conjunctuur
werd er ingekocht. Maar ook als men de uiteenloopende jaarlijksche
bedragen in het oog houdt, komt men tot geen andere conclusie dan
dat het normale, niet zeer groote sommen betrof, die door de handen
dezer kooplieden gingen. Hun gemiddelde jaarlijksche omzet te Dantzig
bedroeg 3 tot 4.000 mark, of in toenmalig Hollandsch geld 2.000
tot 2.500 Rijnsche guldens. Transacties die meer dan 500 mark beliepen,
kwamen bij hen niet voor, met een uitzondering, die een bedrag
van 537 mark betrof. Voor de vijf jaren waarover het memoriaal loopt,
wijst het een totaal bedrag van rond 7.400 mark aan inkoopen en
van rond 6.300 mark aan verkoopen te Dantzig aan.
Het is mogelijk de beteekenis van deze bedragen door eenige vergelijking
te verduidelijken. Het vermogen der Amsterdammers in dezen
tijd, in geld uitgedrukt, kennen wij niet. Wat wij echter wel kennen
zijn de bedragen, die zij in hun actieven handel plachten te steken,
hun „coopscat". Over dezen koopschat vinden wij een en ander in de
boedelbeschrijvingen. Het blijkt, in strijd met wat men verwachten zou,
niet het geheele bedrijfskapitaal te zijn, maar dat deel ervan dat voor
uitzending in den handel bestemd was; gereed geld behoorde er niet
toe. Zoo heet het in een boedel uit 1468: „Item ant coepscat 450 R.g...,
alsoe alst in voerjair uutvoer" 7 ), waarmee klaarblijkelijk de goederen
bedoeld werden, die uitgevoerd waren om verhandeld te worden.
Aangaande de grootte van den koopschat bezitten wij eenige gegevens.
De grootste koopschat, die tusschen 1465 en 1500 in de Weeskamerregisters
bij sen koopman aangetroffen werd, is er een van
1.000 R.g. „meer of min", in 1476. Wel bedroegen sommige koopschatten
meer dan 1.000 R.g., maar deze behoorden aan meer deelhebbers,
zoodat men per persoon beneden de zooeven genoemde hoogste
grens bleef. Het laagste aangetroffen bedrag van een dergelijken
6 ) De Prusische mark was verdeeld in 24 schot of 60 schillingen en gelijlc
aan 2 /3 deel van den Rijnschen gulden van 20 stuivers.
7 ) Oudste Weesboedelregister, fol. 90 vo.
10

11
koopschat liep tot ongeveer 60 R.g. terug. Er lagen dus heel wat gradaties
tusschen de aangewezen grenzen, en dus ook heel wat verschillen
in den omvang der handelsondernemingen. Het straks door ons
genoemde bedrag van ongeveer 2.000 a 2.500 R.g., dat Symon Reyersz.
en Reyer Dircsz. als hoogsten jaaromzet, koopen en inkoopen tezamen
gerekend, konden aanwijzen, of 500 tot 650 R.g. aan gemiddelden
koopomzet per keer en per persoon, blijft in den kring van dezelfde
grootte. Precies is dit natuurlijk niet na te gaan, daar de snelheid der
omzetten niet bekend is, maar meer dan tweemaal per jaar zal dit, mede
in verband met het langzame scheepvaartverkeer, nauwelijks geweest
zijn. Ook hier dus kan onze conclusie zijn, dat de twee vennooten niet
aan den top stonden, maar tot het tweede plan van den gegoeden Amsterdamschen
koopmansstand behoorden.
De straks genoemde getallen van koop en verkoop per jaar laten
zien, dat er door de vennootschap voor een veel grooter bedrag te
Dantzig werd ingekocht dan verkocht. In vijf jaar tijds bedroeg dit
meer dan 1.100 mark, in 1487 alleen ongeveer 2.400 mark. Dit doet
de vraag rijzen, op welke wijze de vennooten in de behoeften aan aanvullende
geldbedragen konden voorzien, teneinde aan hun financieele
verplichtingen te voldoen. Dantzig was voor de vennootschap blijkbaar
in de eerste plaats inkoopmarkt, in de tweede plaats verkoopmarkt.
Het nadeelige verschil werd verminderd door de bedragen,
die de vennooten van huis meenamen. Maar veel is dit nooit geweest.
Een hoofdbron was het geld, dat hun factor te Lubeck hun geregeld
kon verschaffen, blijkbaar afkomstig uit door hem daar ter stede gerealiseerde
bedragen, die hij hun meestal door middel van een schipper
naar Dantzig toezond. De vennootschap kon door deze hulp aan
haar verplichtingen te Dantzig voldoen. Ongetwijfeld zal zij daar wel
eens moeilijke dagen hebben gekend als een vervaldag verscheen,
waarop dekking niet aanwezig was. Dan moest het krediet, dat zij
dank zij haar relaties onder den handel te Dantzig genoot, haar
helpen. Tweeerlei steunde haar daarbij; de goede naam, dien de Hollanders
van oudsher te Dantzig hadden, en hun lidmaatschap van den
Artushof, een instelling waarin de vooraanstaande kooplieden van
Dantzig elkaar dagelijks ontmoetten, en waarin de Hollanders een
eigen „bank", een eigen broederschap, hadden. Het maakt den indruk,
dat in deze instelling ook zaken tusschen de leden werden gedaan.
Daardoor kende men elkaar meer van nabij.
Het spreekt vanzelf, dat het vraagstuk hoe de in den Oosterschen
handel gekochte goederen betaald moesten worden, ook een algemeen
probleem was, dat voor alle kooplieden bestond.
11

12
lets nieuws leert het koopmansboek ten aanzien van het betalingsverkeer.
De usance bestond in deze jaren, dat indien er plaatsverschil tusschen
een crediteur en een debiteur bestond, de vereffening van de
schuld op tweeerlei wijze kon geschieden, n.L: door z.g. overschrijven
of door overkoop.
Het overschrijven 8 ) was een schriftelijke opdracht door middel van
een brief, waarin door den crediteur A aan zijn debiteur B elders,
opdracht gegeven werd een betaling te doen aan A's crediteur C, ter
vereffening of in mindering van diens vordering op A. Er was hier
plaatsverschil en daardoor tevens verschil in munt.
Van deze wijze van vereffening levert het koopmansboek herhaaldelijk
het bewijs. Zoo wordt in 1488 melding gemaakt van 200 mark,
die Reyer Dircsz. aan zijn waard kon betalen, omdat Symon Roelofsz.
tn Lubeck hem dit bedrag door middel van een overschrijving had
doen toekomen. Symon Roelofsz. was, naar aan te nemen is, Symon
Reyersz.' schuldenaar; de debiteur die betaalde, wordt niet genoemd.
In hetzelfde jaar kreeg Reyer 50 mark in handen, die hij van zijn
factor te Lubeck had ontvangen, aan wien dit geld was overgeschreven
door Dire Sonc van Hoorn, die een zekeren Claes Caersstensen, waarschijnlijk
zijn schuldenaar, had opgedragen dit bedrag aan den factor
te betalen, aan wien hij, Sonc, het blijkbaar verschuldigd was. Een
derde maal in hetzelfde jaar betrof het een som, die den waard door
een schipper namens een derde ter hand werd gesteld, maar die vooraf
aan den waard was ,,gescreven": „Ende het was an hem gescreven",
luidt het als verklaring.
Wij bezitten helaas geen voorbeeld van een dergelijke overschrijving
van de hand van een Amsterdamsch koopman. Wel is een dergelijk
stuk bewaard van een Dordtsch handelaar, die in 1471 uit Dantzig een
brief van dien aard aan zijn zakenvriend te Dordrecht zond. Evenals
later de trekker van een wisselbrief bij den betrokkene „fonds" behoorde
te bezorgen 9 ), had de schrijver van den brief goederen (rogg'u
en asch) uit Dantzig als fonds naar zijn vriend te Dordrecht gezonden,
die daardoor zijn schuldenaar werd, met verzoek uit de opbrengst
daarvan het te Dantzig geleende bedrag te voldoen aan zija
schuldeischer, als die naar Dordrecht zou komen.
De tweede manier van schuldvereffening bij plaatsverschil, de overkoop,
betrof het koopen door een debiteur A van een vordering op H,
8 ) Het zelfstandig naamwoord „overschrijving" werd niet gebruikt.
9 ) Deze verplichting bestond nog voor den trekker tot aan de laatste wijzi-
ging van ons Wetboek van Koophandel.
12

13
ten einde die te doen uitbetalen aan A's schuldeischer C. De overkoop
was te Dantzig bekend en komt zelfs in het koopmansboek voor, maar
heeft daar geen betrekking op de vennootschap 10 ).
Het is duidelijk, dat de overschrijving in Holland de voorlooper van
den wissel was: het was een wisselbrief, waarin opdracht gegeven (of
verzoek gedaan) werd een derde in een andere plaats in een andere
munt te betalen — nog niet de wissel zelf.
Maar het is ook duidelijk, dat het overschrijven en overkoopen ten
slotte slechts hulpmiddelen waren, geenszins in staat aan de eischen
van den zich toen sterk ontplooienden handel te voldoen.
Het probleem was niet of de handel zich kon ontwikkelen, maar hoe
een beter betalingsmiddel in den handel in toepassing kon worden gebracht.
De behoefte aan den wissel deed zich steeds dringender gevoelen.
Maar al vertoonde dit handelspapier zich nog niet in het verkeer
tusschen Amsterdamsche en Dantziger kooplieden, de voorbode
ervan was aanwezig.
Reeds was er een licht netwerk van vennootschappen in Noord-West-
Europa voorhanden; naar wij weten, is de oprichting van over wijde gebieden
verspreide filialen door de groote Italiaansche handelshuizen
de voorwaarde voor het ontstaan van den wissel geweest. Bij de overschrijving
zoowel als bij den wissel bestond het geschreven stuk; er
was in beide gevallen plaatsverschil; er bestond bij beide de driemansverhouding
trekker, betrokkene en houder; bij beide moest fonds
bij den betrokkene aanwezig zijn; ook bij de overschrijving moest er
in wijden kring vertrouwen in de personen, die handel dreven, heerschen;
daarom kwam de borgtocht bij de tallooze schuldverhoudingen
in dezen Amsterdam-Dantzighandel niet voor H). Bijna alles wat voor
het bestaan van den wissel noodig was, blijkt dus op het einde der
vijftiende eeuw al aanwezig te zijn. Tweeerlei ontbrak nog slechts; de
overdraagbaarheid aan order, en de stricte rechtskracht, die den wissel
eigen is. De wissel was er nog niet, de voorbereiding ertoe wel.
Steeds bestond het probleem hoe de kooplieden op de voor hen belangrijke
markten zooveel mogelijk aanwezig zouden zijn. Oorspronkelijk
was het de koopman zelf, die zijn goederen vergezelde naar de
plaats waar hij zijn goederen wilde verkoopen. Het was de zorg voor
eigen goed, die hem dreef zelf op pad te gaan; nog in het begin der
10 ) „Ic heb.... overkoft." Waarschijnlijk heeft ook H. J. Smit op biz. 130
van zijn „De opkomst van den handel van Amsterdam" den overkoop op
het oog.
") Op 6en uitzondering na.
13

14
15e eeuw ontmoeten wij dit verschijnsel. Deze noodzaak, met zijn goederen
ter plaatse te zijn, bewoog in later tijd den koopman deze aan een
schipper mee te geven, die zich met den verkoop in de aanloophaven
belastte. Deze verhouding vinden wij in het Amsterdamsch Waterrecht
uit het laatste kwart der 14e eeuw terug.
Het is duidelijk, dat dit op den duur niet de goede oplossing kon
zijn. De koopman was wel, in de persoon van den schipper, op de
markt aanwezig, maar het kon van den schipper niet verlangd worden
dat hij de noodige handelsgeest en kennis bezat op het gunstigste
oogenblik zaken te doen, allerminst om daarop te wachten, als hij
haast had verder te zeilen. Het belang van den schipper en dat van
den koopman waren in dit opzicht tegengesteld. Ook andere oplossingen
konden geen remedie brengen.
De vennootschap, in welken vorm ook, hetzij met vreemden of met
familieleden aangegaan, kon dit wel, daar een of meer der vennooten
zich naar de groote marktplaatsen konden begeven en zich daar ophouden
zoolang als noodig bleek. Dit was ook, zooals wij weten, met
de vennootschap van Symon Reyersz. en Reyer Dircsz. het geval. lets
nieuws was dit in 1485 niet meer. De vennootschap van de twee kooplieden
heeft zich daartoe echter niet beperkt; zij heeft op een bepaalde
wijze uitbreiding aan haar zaken gegeven, waarbij wij een oogenblik
willen blijven stilstaan.
Christensen stelt het, naar reeds is meegedeeld, in zijn reeds genoemde
boek voor, alsof er in de tweede helft der 16e eeuw in de
Amsterdamsche handelswereld een strijd over de organisatie van den
handel werd gevoerd tusschen den schipper die koopmansgoederen
vervoerde en buitcnlands verkocht, en het factor-systeem. De eerste
zou het traditioneefle systeem vertegenwoordigd hebben, de factor,
als de man die den koopman tegen het genot van provisie steeds vertegenwoordigde,
de nieuwe commercieele techniek. „This capitalistic
development inevitably must knock out the old shipmaster's trade."
Men kan met die opvatting accoord gaan, maar tegen de dateering
van het verschijnsel bezwaar hebben. Al honderd jaar eerder staat
het vast, dat de schipper grootendeels uitgeschakeld en de factor ingeschakeld
was in den handel van Amsterdam. Dit was ook het geval
bij onze vennootschap. Voor het drijven van haar zaken hadden de
vennooten te Lubeck als het centrum van den handel der Hanze een
factor aangesteld. Wel wordt hij niet met dien naam aangeduid, maar
uit alles blijkt, dat hij het was. Hij deed uiteenloopende zaken voor
hen, maar het maakt den indruk dat tot zijn hoofdwerkzaamheid het
inkoopen van het aanvullende handelsartikel, het travezout behoorde.
Hij droeg ook zorg voor de verscheping ervan naar Dantzig. Daar-
14

15
naast schijnt hij als hun agent voor den aankoop van bepaalde producten
te Lubeck opgetreden te zijn. Hoe zijn anders de remises te
verklaren, die de factor telkens aan zijn principalen te Dantzig zond?
Een enkele maal beschikten zij ook over het tegoed, dat zij bij hun
factor hadden staan. Misschien speelde hij ook bij het geldwisselbedrijf,
dat de vennootschap eenigermate uitoefende, een rol.
Dit geval van factorschap stond volstrekt niet op zichzelf. Toen in 1502
van overheidswege een onderzoek werd ingesteld naar de gevolgen
van den door de Hanzeaten gehandhaafden stapel te Brugge, konden
verschillende Amsterdammers bij hun ondervraging verklaren, dat zij
lange jaren in Lubeck en in Hamburg als factor voor Amsterdamsche
kooplieden werkzaam waren geweest !2). Dat voert ons terug tot ongeveer
den tijd waaruit het koopmansboek stamt.
Kapitalistische elementen, ik zou liever zeggen, nieuwe kapitalistische
elementen, blijken dus reeds op het einde der 15e eeuw in den
handel van Amsterdam te hebben bestaan.
Ik kies nog een punt uit, waarop ik in het kort de aandacht meen te
mogen vestigen. In het memoriaal komen herhaaldelijk boekingsposten
voor, die niet koop van goederen, maar ruil betreffen. Van tweeen
een. Of het zijn toevallig voorkomende verschijnselen, voortspruitend
uit toevallig zich voordoende marktposities, of zij hebben een diepere
en meer conjunctureele beteekenis. Ik geloof, dat het laatste het geval
was, daar de ruilhandel in de gepubliceerde koopmansboeken naar mijn
weten niet voorkomt. Het was alles handel tegen een in geld uitgedrukte
waarde.
De jaren, waaruit het koopmansboek stamt, vallen in een tijd van
dalende conjunctuur; na 1480 gaat het in Holland economisch gezien
een tijdlang bergaf. Op het platteland van Holland traden belangrijke
structureele veranderingen op. Waarschijnlijk staat met de bijna
overal terugloopende productie de buitengewone grilligheid van de
muntpolitiek der hertogen hier te lande in verband. Het aantal groten,
dat uit een mark fijn zilver werd geslagen, bedroeg volgens de
zeven muntordonnanties tusschen de jaren 1474 en 1495 resp. 393, 449,
607, 326, 411, 469 en 499. Afwisselend werd dus eerst een deflatie-,
later een devaluatiepolitiek gevolgd, waarvan het resultaat was, dat de
kooplieden hier te lande hun schulden jegens hun buitenlandsche
schuldeischers tegen een ongunstigen geldkoers moesten voldoen. Het
was daarom niet te verwonderen, dat de Hollanders naar andere wegen
omzagen, en, indien mogelijk, tot den ruil van goed tegen goed
12 ) Hanse-Recesse 3, IV, no. 334 §§ 17—23.
15

16
zijn overgegaan. Omstreeks 1500 blijkt dit bijna gewoonte te zijn geworden.
Tijdens het hierboven vermelde onderzoek in 1502 werd
door een tweetal Amsterdamsche kooplieden verklaard, dat hun bekende
Amsterdamsche kooplieden, die te Hamburg en Lubeck schulden
hadden, daarheen koopmanschappen hadden gezonden om daarmee hun
schuldeischers te betalen, „alsoe de coophiyden hier (n.l. te Amsterdam)
voortiits gewoenlick ziin van doene ware voor waere, ende goet
voor goed te gevene mits der differencie van den gelde". Het waren
dus, zooals uit de verklaringen blijkt, de groote verschillen in de
waarde van het geld, die tot den goederenruil aandreven.
Ook in ons koopmansboek vindt men, zooals gezegd, aanwijzingen
van dezen ruil. Door goederen in betaling te geven, werden tal van
rekeningen geheel of gedeeltelijk vereffend. Zoo te Dantzig t.o.v. een
zekeren Mauricius, met wien de vennootschap nauwe relaties had en
die een vat rogge van ongeveer 14 last tegen 13}/£ mark de last aan
haar had verkocht. „Hyer sel hij an hebben", zoo vervolgt de post, dus:
hiervoor in de plaats, zal hij ontvangen 4 Amsterdamsche lakens a 17
mark. De rest werd vereffend. Het volgende jaar herhaalde zich deze
figuur, toen de vennooten hun rogge-aankoopen met zout betaalden.
In hoeverre in deze ontwikkeling de Oosterlingen een rol hebben
gespeeld, is niet uit te maken. De oudste mij bekende plaats, die'hierover
spreekt, is een klacht van den Duitschen koopman te Brugge in
1476, dat de kooplieden van Kampen en Deventer de handelsgebruiken
overschreden, door goederen met gereed geld te koopen en niet waar
tegen waar te ruilen: „Zij kopslagen myt redeme ghelde unde nycht
myt ware umme ware". Ook bij transacties, die de Hanzeaten te Bergen
in Noorwegen met naar het Noorden varende schippers aangingen,
kwamen dergelijke ruilverhoudingen voor. Zij verkochten Duitsche en
andere producten aan deze schippers, die eerst het volgend jaar hun
schuld door middel van stokvischleveranties vereffenden.
Over een uitgestrekt gebied derhalve, van Bergen en Dantzig in
het Noorden, tot Kampen, Deventer en Amsterdam in het Zuiden,
kwamen dergelijke ruil-transacties voor, en wel in de vijfentwintigjarige
periode van 1475 tot ongeveer 1500. Daarna hoort men er niet
meer van. Dus toch een conjunctuur-verschijnsel? Ik heb er geen antwoord
op. De conjunctuur-geschiedenis moet nog worden onderzocht,
in internationaal verband, ook die van de middeleeuwen. Is dit niet
een taak, waardig aan onze Akademic?
16