Download WoodbrookersCahier nummer 1 - Vereniging ...

Cahier1
Halfjaarlijkse uitgave van het Woodbrookershuis 2009
Woodbrookers
Barchem was vrijplaats voor zakenlieden en theologen
Tijdens de Grote Crisis van de jaren dertig deden zakenlieden zelfonderzoek
in de Kapel op de Kalenberg. In dit eerste nummer van het Woodbrookers
Cahier wordt dit bijzondere fenomeen geanalyseerd. Is er een
verband met wat nu maatschappelijk verantwoord ondernemen heet?
Nieuwe cursussen
Het nieuwe cursusprogramma is gereed. Wie zich wil verdiepen in Paul
Celan, Edvard Grieg of Charles Darwin kan in het Woodbrookershuis
terecht. En er zijn zomerweken over De ethiek verkend! en over de islam.

Retraitestudio’s en een team van gesprekspartners
Aan de overkant van het grote gazon, in de rand van het bos zijn door het Woodbrookershuis acht ruime en
comfortabele studio’s gebouwd. Door hun voorzieningen en de verstilde sfeer zijn zij bijzonder geschikt voor
bezinning, studie, werken in alle rust of een retraite. De studio’s hebben een eigen ingang en een ruime kamer
met zithoek, studiehoek en internetaansluiting. Er is slaapgelegenheid voor een of twee personen en elke
studio heeft een royale badkamer. In de kitchenette kunnen eigen maaltijden bereid worden.
Kiezen voor een korte of langere periode van rust voor jezelf geeft ruimte voor verdieping. Maar in de rust
melden zich vaak ook je diepere vragen. Dan kan het plezierig zijn om daar met iemand over te kunnen praten.
Of om iemand te ontmoeten die vooral naar je luistert of je gedachten helpt ordenen.
Het Woodbrookershuis voorziet daarin door een team van pastores en coaches met veel ervaring in relatief
korte maar passende gesprekken van (maximaal) anderhalf uur. U bepaalt daarbij zelf de agenda. Het gesprek
kan plaatsvinden in het huis of in uw studio, maar ook tijdens een wandeling over de Kalenberg. Op de website
presenteren zij zich kort.
Voor meer informatie kunt u zich wenden tot de receptie van het Woodbrookershuis, telefoon 0573 441734.
Raadpleeg ook de website: www.woodbrookershuis.nl/retraite. Voor leden van de vereniging geldt de gebruikelijke
10% korting.

1Van de redactie Ter Zake 2
Cahier zakencursus Vrijplaats en links-liberaal alternatief 3
Vrijzinnig protestantisme kent eigen soort sociale kracht 9
De beschrijving: zelfonderzoek naar de moraal in het zakendoen 14
Rotterdamse ondernemers prominent onder deelnemers zakencursus 24
Na de oorlog: economisch systeem zit in de weg 36
Over de onmisbare combinatie van markt en moraal 38
Nieuw programma 2009 Vakantieweek 43
Zomeracademie De ethiek verkend! 44
Summerschool Islam 46
Edvard Grieg 48
Paul Celan 49
De geestelijke binnenkant van de evolutie 50
Voor hen die voor het eerst kennismaken met ‘Barchem’ 52
Lezen Aanwinsten bibliotheek 54
Colofon
inhoud
Woodbrookers Cahier 1 e jaargang nummer 1
Niets uit dit blad mag zonder schriftelijke toestemming van de redactie worden overgenomen. ISSN: 1877-9093
1

VAN DE REDACTIE
Ter Zake
dE huidiGE EConoMiSChE CRiSiS onderscheidt zich van
vorige doordat nadrukkelijk de schuldvraag wordt gesteld. De
internationale bankwereld wordt verweten dat zij te gemakkelijk
en vaak alleen uit winstoverwegingen op korte termijn
grote risico’s heeft genomen. Ook aandeelhouders en toezichthouders
staan in de beklaagdenbank. Daarmee is deze crisis
voor velen niet een anonieme gebeurtenis maar het gevolg van
menselijk falen, vooral van leidende personen in de financiële
wereld. In het verlengde hiervan worden ook vraagtekens gezet
bij de rol van de economen. Enkele uitzonderingen daargelaten
hebben zij niet gewaarschuwd voor de gevaren en, nu de crisis
een feit is, verschillen zij sterk in hun prognoses en aanbevelingen.
Dit voegt toe aan het beeld van de economie als mensenwerk
en niet als de uitkomst van wetmatigheden waaraan
men zich slechts kan onderwerpen. Toch is dit beeld niet heersend
in de kringen waar het allemaal begon. In de top van de
bankwereld wordt weinig aan zelfonderzoek gedaan. De enkele
bankier die excuses uitspreekt, lijkt dit meer uit pr-overwegingen
dan uit gewetensnood te doen. En de bonuscultuur kon
alleen teruggedrongen worden onder druk van de politiek die
op haar beurt weer de publieke opinie vreesde.
dAT ZELFondERZoEK van captains of industry niet onmogelijk
is, blijkt uit het onderzoek dat in dit eerste Woodbrookers
Cahier – opvolger van het blad Barchem Berichten – wordt
gepubliceerd. Tijdens de Grote Crisis van de jaren dertig van
de vorige eeuw, kwamen in Barchem belangrijke zakenlieden
– bankiers, verzekeraars, fabrikanten en havenbaronnen
– bijeen met theologen en andere wetenschappers. Dit fenomeen
stond te boek als de zakencursus, één van de vele cursussen
die de Vereniging Woodbrookers in die tijd organiseerde.
Centraal was de vraag naar de moraal van het zakendoen,
tegenwoordig vaak aangeduid met de term maatschappelijk
2
verantwoord ondernemen. De deelnemers wisten dat zij er
persoonlijk toe deden en verscholen zich niet achter de smalle
marges die het economisch systeem hen zou laten. Integendeel.
Zo waarschuwde de bekende Rotterdamse bankier-verzekeraar
Rudolf Mees ‘dat men de economie als empirische wetenschap
graag aanvaardt om de ethiek te knotten’. En hoogovendirecteur
Ingen Housz verbond aan goed ondernemerschap de eis
dat ‘zij zedelijk moet zijn in die zin dat zij de mens eerbiedigt’.
Eigen aan de zakencursus was dat het besprokene besloten
bleef. Alleen dan konden de deelnemers vrijuit met elkaar
spreken, hun dilemma’s schetsen en bij elkaar te rade gaan.
De schriftelijke verslagen van deze cursussen geven dan ook
alleen een indruk van de buitenkant. Toch slaagde Wouter
Lookman erin deze verslagen diepgang te geven. Met zijn
grote kennis van de Nederlandse elites in de vroege twintigste
eeuw plaatst hij de zakencursus tegen de achtergrond van de
dan gangbare maatschappelijke en culturele verhoudingen. Hij
portretteert de hoofdrolspelers als betrokken burgers, die hun
religieuze overtuigingen niet wilden scheiden van hun verantwoordelijkheid
als ondernemer. En hij vraagt zich af hoe het
komt dat deze links-liberaal getinte stroming in werkgeverskringen
na de oorlog aan betekenis verloren heeft. Daarmee
ontstaat een boeiende reconstructie én duiding van een tot nu
weinig opgemerkte episode in de rijke geschiedenis van de
Woodbrookersvereniging. Beide zijn aanleiding voor Joost
Röselaers en Bram Rutgers van der Loeff om op ons verzoek
in te gaan om de inzet en thematiek van de zakencursus van de
jaren dertig te actualiseren.
Gerlof van Rheenen

CAhIER ZAkENCuRSuS
Vrijplaats en links-
liberaal alternatief
‘Terwijl een leider van een der grote bedrijven met de
thee rondging, vroeg een arbeider wie dat was. Toen
hij de naam had gehoord, krabde hij zich achter het oor
en zeide: hoe moet ik nu aan met mijn klassenstrijd?’
(Prof. dr. G.J. Sirks in een herinnering aan het Barchem
van voor de oorlog, bij het 40-jarig jubileum van de
Woodbrookers in 1948)
Iets van de verwarring van deze vooroorlogse cursusdeelnemer
maakt zich ook meester van wie zich in het fenomeen van
de zakencursussen verdiept die in de jaren dertig – elf in getal
– door de Woodbrookersvereniging werden georganiseerd.
De arbeider over wie Sirks schrijft was vanuit een arbeiderscursus
van de Arbeidersgemeenschap verzeild geraakt in een
zakencursus van directeuren-grootaandeelhouders. Daarmee
doorbrak hij – ‘onopzettelijk’ zoals Sirks opmerkt – de strikte
code dat de zakencursus ook echt voor zakenlieden was, hooguit
nog voor hun echtgenotes. Zonder publieke tribune beraad
in afzondering. Barchem als vrijplaats voor overleg, zonder
dat meteen een verslaggever van de Nieuwe Rotterdamsche
Courant bij de uitgang staat, zoals het geval zou zijn geweest
als de zakenelite van de Maasstad uit het Parkhotel of uit de
roeisociëteit zou zijn gekomen.
Hier doet zich het unieke verschijnsel voor van wat wij zouden
willen noemen ‘omgekeerde katholiekendagen’. Als katholiekendagen
worden wel aangeduid (het begrip stamt uit kringen
van ontwerpers die over het vak spreken zonder dat de
opdrachtgevers erbij zijn): bijeenkomsten zoals het pastoraal
concilie indertijd in Noordwijkerhout waar parochianen en
allerlei deskundigen bespreken waar het met de rooms-katho-
Diep in de Gelderse bossen kon men ongestoord confereren.
lieke kerk heen moet, terwijl de bisschoppen in hun paleizen
zitten of bij de paus logeren. Dat was dus een ‘over u, zonder
u’. Het omgekeerde daarvan is als de invloedrijken zichzelf aan
kritisch overleg onderwerpen en daar liever geen pottenkijkers
bij hebben. Overigens werd later vanuit Barchem wel aan
– gekuiste – verslaggeving gedaan, maar de vrijplaatsfunctie
was gewaarborgd voor zelfonderzoek in kwesties van de
‘moraal van het zakendoen’. De verwarring waarvan hierboven
wordt gesproken ontstaat doordat de onderzoeker – net als de
verdwaalde arbeider van toen – moet vaststellen dat onderwerpen,
sprekers en de beraadslagingen niet fel contrasteren met
het overige cursuswerk, dat van de Arbeiders Gemeenschap,
vanuit de V.P.R.O. en de plattelandscursussen. Zo kan pas ‘bij
de thee’ een lampje gaan branden, als onze arbeider al niet
door taal en voorkomen van de aanwezigen lont had geroken.
Omdat ons geen uitgebreide verantwoording van de zakencursus
bekend is, moeten de motieven om er in de zomer van
1930 mee te beginnen bij elkaar worden gesprokkeld. Het ligt
dan voor de hand om op de quakers in Birmingham te wijzen
waarvan het verlichte ondernemerschap van de fabrikanten in
die kring sterk leek op dat van de Rotterdamse zakenelite van
3

eind-negentiende, begin-twintigste eeuw. In beide steden was
er een sterk besef dat bedrijfsdirecteuren ook een publieke verantwoordelijkheid
hadden voor het sociale en culturele welzijn
van hun stadgenoten. Van hieruit loopt een lijn naar K.H.
Roessingh, bezoeker van Woodbrooke van het eerste uur en
mede-oprichter van de Nederlandse Woodbrookers, en via hem
naar de Rotterdamse assuradeur R. Mees, firmant van R. Mees
en Zoonen in Rotterdam.
Rathenau
Hiernaast valt niet over het hoofd te zien de invloed van de
Duitse industrieel, denker en schrijver Walther Rathenau. Als
iemand een hekel had aan het verschijnsel ‘katholiekendagen’
dan wel Rathenau. Hij voelde zich persoonlijk verantwoordelijk
voor het ‘industrialisme’ van ‘um 1900’ en was bereid
in allerlei verbanden rekenschap af te leggen van zijn streven
om via de mede door hem geleide Allgemeine Elektrizitäts-
Gesellschaft AEG het economisch-industriële complex te versterken
en daarbij zijn inherent kritische vragen over de gevolgen
van de ‘mechanisering’ te etaleren. In 1930 vielen samen
het proefschrift van de remonstrantse theoloog J.A. de Koning
over Rathenau en het begin van de zakencursussen. Dat het
een niet zonder het ander is te denken staat voor ons vast. De
Koning heeft in Woodbrookersverband onvermoeibaar bijgedragen
aan de Rathenau-receptie in Nederland, daarin bijgestaan
door onder anderen de theoloog-jurist Moltzer.
Er valt naar ons idee nog een factor te noemen die aan de
instelling van de zakencursus heeft bijgedragen. In de loop
van de jaren twintig hadden de Werkverbanden der Arbeiders
Gemeenschap en die van de Modern-religieuze bewustwording
(de ‘Gedifferentieerden’ van Van Senden) hun beslag
gekregen. Er bleef echter een nog niet ’afgedekt’ veld van ontmoeting
en beraad over naast dat van de demping en overstijging
van verschillen tussen vrijzinnig en rechtzinnig in kerk
en theologie, naast dat van denken en beleven tussen geloof
en ongeloof en ook naast dat van de sociale verantwoordelijk-
4
Chocoladefabrikant George Cadbury: één van de inspiratiebronnen
van de zakencursus
heid (voor de arbeidersklasse). De eerder genoemde invloeden
– ‘Birmingham-Rotterdam-Rathenau’ – kregen een toespitsing
door de economische crisis die zich begin jaren dertig begon te
voltrekken. De functie van vrijplaats wilden de Woodbrookers
naast en zeker niet tegenover de bemoeienis van de bestaande
werkverbanden ook toedelen aan ‘ethiek en economie’. Heel
voorzichtig zou men daarbij kunnen spreken over de vorming

Max Weber en de geest van de Woodbrookers
Als het gaat om protestantse dissidentie en ondernemerschap
– in Birmingham de quakers en de Cadbury’s, in Noord-Italië
de waldenzen en de Olivetti’s, in Nederland remonstranten,
Woodbrookers en ‘zakenlieden op cursus’ – dan ligt het voor
de hand om aan de Duitse socioloog Max Weber (1864-1920) te
denken. Hij is de schrijver van Die protestantische Ethik und der
Geist des Kapitalismus (1904/’05), waarin het verband tussen
het puritanisme, dus het min of meer ascetische christendom
buiten de hoofdstroom, en het kapitalisme wordt weergegeven.
Bij alle ambivalenties die ook deze Duitse intellectueel van
omstreeks 1900 kenmerkten, deed Weber dat vanuit links-liberale
gezichtspunten. Daarin is hij een geestverwant van vooral
die Woodbrookers die in 1930 met de zakencursus begonnen.
Webers onderzoek naar een rationele organisatie van overheid
en bedrijfsleven, zijn daarin aan de dag tredende hang
naar werkelijk leiderschap, elitevorming en charisma, alsook
de systematische onderscheiding van Verantwortungs- en
Gesinnungsethik, – het zijn even zo vele thema’s die passen
bij de zakencursus (en misschien ook nog wel de ambivalentie
dat Weber de genoemde rationalisering zag leiden tot de vrijheidsbenemende
‘ijzeren kooi’ van de bureaucratisering). Des te
merkwaardiger is het dat zijn naam geheel ontbreekt in de jaarboekjes
van ‘Barchem voor de oorlog’, in tegenstelling tot die
van Walther Rathenau, met wie Max Weber het een en ander
gemeen had.
Omdat Weber met zijn studie over het kapitalisme vooral op het
punt van puritanisme en ‘de moraal van het zakendoen’ verhelderend
kan werken, zijn in het volgende enige motieven van dit
deel van Webers oeuvre weergegeven. Daarbij moet worden
bedacht dat bij alle ‘waardevrijheid’ die Weber in zijn wetenschapsbeoefening
voorstond, zijn beschrijving van de wortels
van het kapitalisme en de daarmee samenhangende rationele
maatschappijordening tevens zijn affiniteit weergeeft. Weber
had weinig of niets op met het rooms-katholicisme en lutheranisme,
die Duitsland hebben gestempeld, waarbij hij trou-
wens de overeenkomsten van de twee geloven accentueerde,
en zoveel te meer met de in zijn vaderland zeldzame dissidente
puritanistische tak van het protestantisme. Hij vond die vooral
in de Angelsaksische wereld, met name in Schotland en Noord-
Amerika. Weber wees bijvoorbeeld graag op de Schotse afkomst
van zijn filosofische leermeester Immanuel Kant!
Max Weber fundeerde de rationele geest en de ethiek van het
oerkapitalisme op de oudjoodse profeten die, tegen priesterlijke
tendenties in, afrekenden met magie (tovenarij, occultisme,
astrologie), de cultus relativeerden of zelfs afwezen, en
stonden voor verinnerlijking en een verantwoordelijke individuele
levenshouding. Hieruit is de ‘onttovering’ van de moderne
samenleving voortgekomen die ruim baan maakte voor de
kapitalistische productiewijze. Via het sobere oerchristendom
is deze ethisch-methodische levenswijze terechtgekomen in
enkele stromingen in de middeleeuwse kerk maar vooral in de
puritanistische reformatie (dissenters, waaronder quakers en
methodisten in Engeland, doopsgezinden, remonstranten, hugenoten
en waldenzen).
In het puritanisme kreeg de ‘rationele’ levenswijze gestalte in
ascetische, vlijtige beroepsarbeid, de voedingsbodem van het
moderne kapitalisme. Omdat de ondernemende families in de
puriteinse sfeer veel meer verdienden dan ze uitgaven, kwam in
later eeuwen geld vrij voor charitatieve doeleinden. De privéverdiensten
legden de basis voor publieke verantwoordelijkheid.
Hieruit zijn onder meer de initiatieven van de vooraanstaande
quaker en chocoladefabrikant George Cadbury te verklaren
om aan samenlevingsopbouw avant la lettre in Birmingham te
doen, de aanleg te stimuleren van de tuinstad Bournville, en de
stap om zijn landgoed Woodbrooke als bezinningscentrum aan
de quakers ter beschikking te stellen.
In Nederland is het zelfonderzoek van ondernemers in de zakencursussen
van de Woodbrookersvereniging, het onderwerp
van dit Cahier, een van de vruchten van de door Max Weber zo
indringend beschreven ontwikkeling.
5

van een derde politiek profiel naast de twee die zich in de twintig
jaar sinds de oprichting van de vereniging in 1908 hadden
gevormd. Waren de ‘Gedifferentieerden’ naar onze inschatting
a-politiek en bij alle geestelijke moderniteit maatschappelijk
conservatief georiënteerd en de mannen en vrouwen van
de Arbeidersgemeenschap (religieus-)socialistisch, het klimaat
van de zakencursus zou men links-liberaal kunnen noemen.
Naar kerkelijke verkaveling, die toen nog echt van belang was,
kan men zeggen dat de AG met Banning sterk vrijzinnig-hervormd
was gekleurd door de afstamming van de Friese ‘rooie’
Blijde-Wereld-dominees/SDAP-ers, terwijl de zakencursus
gelieerd was aan wat men de ‘herenwereld van remonstranten
en vrijzinnig-democraten’ zou kunnen noemen.
Weliswaar heeft de zakencursus nooit een werkverband toegewezen
gekregen, men moest het doen met een ‘bestuurscommissie’,
maar er is onmiskenbaar sprake van een derde
geestelijke poot. Dat de thematiek van de zakencursus
moet hebben geresoneerd in de kring van de leden van de
Woodbrookersvereniging is gelet op het overwegende karakter
van welgestelde ‘culturele burgerij’ voor de hand liggend. Het
oude Barchem staat nog altijd in de reuk van ‘deftig-liberaal’,
zeker vergeleken met het veel meer op arbeiders en socialisme
georiënteerde Bentveld en Korte Hemmen. De tweedeling was
functioneel, ondanks de interactie die er steeds is gebleven.
In het voorjaar van 1938 is in Barchem zelf, op een leden-cursus,
aandacht besteed aan de verhouding links-rechts, zowel
kerkelijk-theologisch als politiek-economisch. Wij laten het
eerste rusten, maar citeren wel topbestuurder ds. F. Kleijn als
hij onomwonden verklaart: … ‘Zo kon de jaarlijkse zakencursus
een maatschappelijk-politieke linkse éénzijdigheid verhinderen.’
Partij van de Arbeid
Om nu niet meteen helemaal op de liberale toer te gaan moet
hier tegenaan worden gezet een uitspraak van de prominente Walther Rathenau werd veel besproken in de Kapel.
6

Industriecultuur bij Olivetti
Een bedrijf als middel tot verwezenlijking van net zozeer sociaal-culturele
als economische doelstellingen. Het mooiste
voorbeeld van (echt!) maatschappelijk verantwoord ondernemen
avant la lettre is waarschijnlijk de Italiaanse kantoormachinefabriek
Olivetti. Net als zijn Duitse leeftijdgenoot Walther
Rathenau met de AEG deed, groot gemaakt door, evenals
Rathenau, een industrieel in de marge van de samenleving:
Camillo Olivetti (1868-1943), jood, protestant, later overtuigd
unitariër, socialist, republikein, en door dit alles volstrekt dissident
in het rooms-katholieke Italië.
De casus Olivetti stimuleert tot nadenken over het samen-
gaan van ondernemerschap en het behoren tot religieuze
gemeenschappen die als ‘stiefkinderen van het christendom’
kunnen worden aangeduid: quakers, doopsgezinden, remonstranten
bij ons, hugenoten in Frankrijk, waldenzen in Italië.
Camillo Olivetti is duidelijk een voorbeeld van deze verbinding,
getrouwd als hij was met de dochter van een waldenzen
predikant. Opgericht in 1908 in Ivrea bij Turijn was zijn fabriek
doordrenkt van de reformidealen van omstreeks 1900: Olivetti
beijverde zich voor woningbouw voor zijn personeel, richtte
deelnemer aan de zakencursussen J.Ph. Backx, die als
Rotterdamse havenbaron in 1939 opmerkte dat hij primair
‘gerechtigheid binnen het bestaand economische systeem
wilde realiseren’ en ‘als het moet tegen dat systeem in’. Backx
ging na de oorlog met de vrijzinnig-democraten mee op in de
Partij van de Arbeid. Mogelijk is een vrucht van de zakencursussen
dat Backx met enkele Rotterdamse collega-ondernemers
deel ging uitmaken van een speciale werkgeversclub
die in het begin in de PvdA heeft gefunctioneerd. Banning,
met Schermerhorn, medeoprichter van de partij, heeft ervan
getuigd dat hij zelf ook veel aan de zakencursussen heeft
gehad doordat hij sociale problemen ook leerde zien vanuit het
perspectief van de ondernemer.
bibliotheken voor hen in, organiseerde zomerkampen voor hun
kinderen, dit alles ingebed in een sociaal klimaat.
Zijn zoon Adriano (1901-1960) trok zijn activiteiten zo mogelijk
nog wijder. Deze was nauw betrokken bij alle moderne ontwikkelingen
in Noord-Italië: streekplannen, architectuur en
stedenbouw, industrieel design in en buiten zijn bedrijf, uitgever
van en schrijver in tijdschriften op deze terreinen, publiceerde
een boek over het thema ‘Comunità’, waarin naar een
nieuwe balans tussen centraal gezag en lokale gemeenschap
werd gezocht. Adriano Olivetti voelde zich aangesproken door
het personalisme van de Franse denkers Maritain en Mounier.
Overbodig te zeggen dat de Olivetti’s strijdbare antifascisten
waren. Vader en zoon waren echter allerminst zweverig maar
excellente planners, want ze loodsten hun bedrijf zonder noemenswaardige
kleerscheuren door de crisis van begin jaren dertig.
De ‘geest van Olivetti’ lijkt tot diep in de twintigste eeuw door
te werken als men denkt aan Aurelio Peccei, de oprichter van de
Club van Rome, die uit de Olivetti-gelederen voortkwam.
Het gaat hier om ‘industriecultuur’ die zich dienstbaar aan de
samenleving weet. Geheel anders dan bij de ‘cultuurindustrie’,
die in kunst en media de consument naar zijn hand wil zetten.
Voor de jaren dertig kan ook de zienswijze worden verdedigd
dat het ondernemersberaad in Barchem een alternatief
was voor de ‘officiële’ belangenbehartiging in het toenmalige
Verbond van Nederlandsche Werkgevers (VNW), de voorloper
van VNO-NCW. Zowel De Koning als Backx hebben tot
uitdrukking gebracht dat zij de kijk van die ondernemersorganisatie
te beperkt-materialistisch vonden, met veel te weinig
oog voor godsdienst en moraal. Weliswaar waren er ook twee
christelijke werkgeversverbonden, maar afkeer van iedere verzuiling
is kenmerkend voor de Woodbrookers, zodat daarnaar
niet kon worden uitgeweken.
7

Hier aangekomen moet worden verondersteld dat er twee werkelijkheden
waren van de zakencursussen in Barchem, die
weliswaar niet met elkaar strijdig zijn, integendeel, maar waarvan
wij moeten beseffen dat we door de aankondiging en verslaglegging
slechts voor een deel zicht krijgen op één werkelijkheid.
De werkelijkheid van hoofdthema, deelonderwerpen
en sprekers, waarvan in de jaarboeken en Het Kouter mededeling
wordt gedaan, staat naast het gezochte vertrouwelijk
beraad, dat geen buitenstaanders duldde. Als men de titels en
deelthema’s overziet, dan zijn die vaak zo algemeen en/of ook
bruikbaar in andere cursussen, dat hier de verwarring opduikt
waar we in het begin op doelden en die ook onze ‘arbeider’
parten speelde: wat is nu dat speciale inhoudelijke profiel van
de zakencursus? De opzet was natuurlijk om onder een vrij
algemene vlag met elkaar in gesprek te komen over ‘hoe doe
jij dat in jouw bedrijf?’ en ‘hoe kunnen we ons verantwoord
opstellen in de zich voltrekkende economische crisis?’. Een
interessante lezing was daarnaast meegenomen!
Overigens zijn er ten minste twee verbindingen tussen het
vooroorlogse Barchem en de naoorlogse belangenbehartiging
van de werkgevers. Zo was de Utrechtse fabrikant drs T.J.
Twijnstra, sinds 1934 lid van de Woodbrookers, tussen 1948 en
1959 voorzitter van het Verbond van Nederlandse Werkgevers.
Van hem staat vast dat hij in elk geval aan één zakencursus
heeft deelgenomen. Meerdere malen was deelnemer mr. A.J.R.
Mauritz te Aerdenhout, lid vanaf 1931, volgens het verslag ook
het woord voerend in de cursus van 1938. Mauritz was vanaf
1945 algemeen secretaris van het Centraal Sociaal Werkgevers
Verbond CSWV, dat in 1967 met het genoemde VNW opging
in het Verbond van Nederlandse Ondernemingen VNO.
Nóg een link vanuit Barchem: die van de Groningse herenboer
H.D. Louwes uit de zeer noordelijke Westpolder, is om
een dubbele reden interessant. Louwes leidde eind jaren dertig
driemaal de Plattelandscursus, een soort ‘groene’ versie van de
zakencursus, waarin de agrarische tegenhangers van allerlei
industriële thema’s werden besproken, van bedrijfsvoering tot
8
streek- en volksontwikkeling. Louwes bracht het tot voorzitter
van het Koninklijk Nederlands Landbouwcomité, de spits van
‘het groene front’, en was uit dien hoofde in 1945 medeoprichter
van de Stichting van de Arbeid van werkgevers en werknemers.
Een vergelijkbare ‘carrière’ op het algemeen-sociale vlak
maakte J.A. Berger vanuit de Arbeidersgemeenschap.
De conclusie kan luiden dat het onderzoek naar de zakencursus
uitwijst dat het cursuswerk in Barchem een kwestie van
accentuering was, maar dat het ‘frame’ van onderwerpen en
sprekers in zekere mate uitwisselbaar was. De werkverbanden
bepaalden vanuit hun doelstellingen de accenten. Speelde geen
van de werkverbanden een rol, zoals bij de algemene ledenweekends
en de V.P.R.O.- en plattelandscursussen, dan kon een
programma bedrieglijk veel op dat van een zakencursus lijken.
Zoals bij de cursus voor leden van de vrijzinnige omroep in de
zomer van 1937, toen de vrijzinnig-democratische politicus mr.
P.J. Oud sprak en het ook over Rathenau ging.
Blijft over de functie van het onder-ons-beraad der zakenlieden,
waarvoor Barchem de unieke vrijplaats bood. Apart wordt
bezien of na de oorlog nog iets van overleg over de ‘moraal van
het zakendoen’ kan worden teruggevonden.
Zo werd de zakencursus ingesteld
In de aankondiging van het programma der zomercursussen
van 1930 wordt gezegd: ‘Cursus I is gewijd aan vraagstukken
uit het zakenleven: onderwerpen en sprekers zijn zodanig
gekozen, dat wij op deze cursus vooral hen verwachten, die in
het zakenleven werkzaam zijn, er de grote vraagstukken van
ondergaan en in dit hun leven het beginsel der religie trachten
te doen gelden. Terwijl voor alle cursussen de toegang door
geen enkele bepaling wordt belemmerd, meent ons bestuur,
dat tot deze cursus alleen zij, die in het zakenleven werkzaam
zijn (gaarne met hun echtgenoten) moeten worden toegelaten.
Dat is onzerzijds één der pogingen om onze arbeid in aanraking
met de praktijk van het leven vruchtbaar te doen zijn. ‘

CAhIER ZAkENCuRSuS
Vrijzinnig protestantisme
kent eigen soort sociale
kracht
Verhelderend is een opstel over ‘De sociale kracht van
het vrijzinnig protestantisme’ dat dr. P. Smits in 1958
heeft bijgedragen aan een liber amicorum ter ere van
dr. W. Banning die in dat jaar zeventig werd. Smits was
vrijzinnig-hervormd predikant, actief in Barchem sinds
de jaren dertig, en bekleedde later dezelfde leerstoel
in Leiden als opvolger van Banning. Smits vraagt zich in
zijn beschouwing af hoe het, te beginnen in de negentiende
eeuw, stond met de betekenis van het modernisme
ten opzichte van het sociale vraagstuk.
Uiteraard is het vrijzinnig protestantisme als cultuurbeweging
altijd in hoge mate cultureel gevoelig geweest, aldus Smits,
maar was het in diezelfde mate ook sociaal gevoelig? Niet in
dezelfde mate, zo geeft de schrijver als antwoord, maar hij
laat er op volgen: al mogen wij daarom nog niet beweren dat
het modernisme van de 19de eeuw veel te individualistisch
en te sterk gebonden aan de intellectuele, liberale burgerij is
geweest om zich serieus te hebben kúnnen bezighouden met
het sociale vraagstuk.
Wij citeren nu de kern van zijn opstel, vanaf het punt dat hij de
Woodbrookerspionier dr. K.H. Roessingh als getuige aanroept.
“Roessingh, de auteur van het baanbrekende werk ‘Het modernisme
in Nederland’ waarschuwt ons dat de in later jaren vaak
geuite beschuldiging dat het modernisme volstrekt individualistisch
is geweest en geen diep besef heeft gehad van de
noden van het gemeenschapsleven en van de religieuze eisen
hier tegenover, in z’n algemeenheid onjuist is. Zeker, men was
liberaal en men juichte wanneer de stembus het liberalisme
gunstig gezind was, maar even zeker was er grote belangstelling
voor vragen van het gemeenschapsleven. Er wordt te vaak
vergeten dat het woord ‘individualisme’ twee heel verschillende
ladingen dekt, althans in de negentiende eeuw. Simmel
heeft er indertijd op gewezen dat er een 18de-eeuws en een
19de-eeuws individualisme is; het eerste individualisme ziet de
individualiteit als iets toevalligs en baseert zich daarom op het
abstracte begrip van het algemeen-menselijke, dat hier de norm
wordt van het individuele en het sociale handelen, welk laatste
zich vooral op de staat richt. Maar het andere individualisme
baseert zich juist omgekeerd op de erkenning van de waarde
van de afzonderlijke, concrete persoon; de waarde en betekenis
van de menselijke ziel staat hier voorop, en dit type individualisme
is dan ook zeer gevoelig voor de schending van de persoonlijkheid
in en door de sociaal-politieke werkelijkheid. In
onze tijd zijn wij eraan gewend geraakt om dit laatste type van
individualisme met een juister term personalisme te noemen
(vgl. dr. W. Noordhoff: Het godsdienstig gemeenschapsleven in
het Nederlandsch vrijzinnig protestantisme, 1933, pag.96-101).
Innerlijke openheid
Nu mogen we zeggen dat deze twee verschillende typen van
individualisme aan de ene kant de hele geschiedenis van het
vrijzinnig protestantisme dóór, tot op heden toe, naast elkaar
zijn blijven voortleven, vaak ook in wonderlijke vermengingen,
maar dat anderzijds na 1870 en vooral vanaf het einde van de
19de eeuw het tweede type steeds meer terrein gewonnen heeft
en daarmee in personalistische geest de aandacht voor het
concrete sociale vraagstuk geleidelijk is toegenomen. De sterkere
doorwerking in de loop der 19de eeuw van het christelijk,
bijbels humanisme der voorgaande eeuwen (het liberalisme
vóór het Liberalisme) is stellig niet vreemd geweest aan deze
koerswijziging, al dient niet minder gedacht te worden aan
de invloed van de grote individualisten van die eeuw: Ibsen,
Tolstoi, Kierkegaard, Nietzsche.
9

De moderne vaderen in de negentiende eeuw werden op indringende wijze met de industrialisatie geconfronteerd.
Reeds in de jaren zeventig van de 19de eeuw wordt er in de
vrijzinnig-kerkelijke pers voortdurend over allerlei sociale
vraagstukken geschreven en levendig gediscussieerd (onder
andere artikelen over prostitutiebestrijding en geheelonthouding),
terwijl de jaren tachtig vervolgens een vaak heftige
reactie op het opkomende socialisme in ons land te zien geven
in de pers en op vergaderingen. Prof. Lindeboom weerlegt
in zijn Geschiedenis van het Vrijzinnig Protestantisme (dl. 3,
1935, pag. 37-41) met de stukken, dat er tussen 1870 en 1900
onder vrijzinnige protestanten geen belangstelling zou hebben
bestaan voor de maatschappelijke vraagstukken. In 1895
merkte de latere hoogleraar F. Pijper in de vergadering van
Moderne Theologen op, dat één van de oorzaken van de toenmalige
geringe theologische belangstelling gelegen was in het
feit ‘dat de sociale kwestie ook onder de predikanten vele hoofden
en harten in beslag neemt’.
10
Toch: deze belangstelling tussen 1870 en 1900 voor de maatschappelijke
vraagstukken betekende allerminst dat er in het
toenmalige vrijzinnige protestantisme veel voorstanders te
vinden waren voor een radicale sociale koers en dat er veel
innerlijke openheid was voor de zedelijke waarheid en waarde
van het socialisme. De religieus-socialistische Blijde Wereldgroep,
die in het begin van de 20ste eeuw ontstond, bleef
lange tijd beperkt tot een kleine kring en eerst in en door de
Eerste Wereldoorlog zou in een groter kring het sociale verantwoordelijkheidsbesef
sterker doorbreken. Dr. Noordhoff
wijst m.i. terecht op het individualistisch karakter van de
Blijde Wereld-groep, maar dit individualisme was een individualisme
van het bovengenoemde tweede type, d.w.z. personalisme,
en dáárdoor bezat het een sterke sociale intentie en
kon het sociale kracht uitoefenen.

In het eerste decennium van deze eeuw vond een gebeurtenis
plaats, die niet slechts voor de godsdienstige vernieuwing,
maar ook voor de versterking van het sociaal verantwoordelijkheidsbesef
der vrijzinnige protestanten ontzaglijk
veel zou gaan betekenen: de oprichting van de
Vereniging Woodbrookers in Holland, thans officieel de
Barchembeweging geheten. Dit conferentie-oord was en is
zeker niet exclusief vrijzinnig, want godsdienstig zocht en
zoekt het juist naar wat mensen religieus in de diepte verbindt,
ondanks verschillen in theologische menselijke standpunten,
maar anderzijds heeft de vrijzinnigheid toch van meet af aan
een leidende, om niet te zeggen dé leidende rol in deze beweging
vervuld. Leidersfiguren in het vrijzinnig protestantisme
als prof. Roessingh, prof. H.T. de Graaf en prof. Banning
waren jarenlang voorzitter en de laatste bovendien lange tijd
directeur voordat hij voorzitter werd. De vraag moet alleen
worden gesteld of de Barchembeweging wel zo nadrukkelijk
genoemd dient te worden, wanneer niet de godsdienstige verdieping
van het vrijzinnig protestantisme aan de orde is, maar
de sociale kracht die ervan uitgaat. Ik meen dat het antwoord
dan met grote stelligheid bevestigend moet luiden.
Oudere dames
Van Barchem zijn nu vijftig jaar lang stille krachten uitgegaan
in de richting van cultuurloutering, van daadwerkelijke
hulp aan de naaste in allerlei vormen van maatschappelijke
arbeid en van sociale gerechtigheid. Wie de jaargangen doorneemt,
eerst van Omhoog en daarna van Barchembladen
voelt zich in deze overtuiging slechts bevestigd. Kort vóór
de Tweede Wereldoorlog bevond schrijver dezes zich op een
Barchemcursus die door prof. Banning werd geleid. Onder de
deelnemers bevonden zich relatief veel ouderen en onder die
ouderen weer veel dames. Doch toen we de beroepen van die
oudere dames nagingen, bleek een verrassend groot aantal
van hen een taak van betekenis te vervullen of te hébben vervuld
in de een of andere tak van het maatschappelijke werk.
In Barchem vonden ze de inspirerende bron voor hun sociale
taak. Prof. Roessingh zei vijfendertig jaar geleden dat Barchem
in religieus opzicht veel betekend heeft voor het vrijzinnig protestantisme
in ons land, al valt dit niet met cijfers aan te wijzen.
Wij mogen er thans aan toevoegen dat Barchem ook een
stuk reële sociale kracht van het vrijzinnig protestantisme
vertegenwoordigt, al behoort juist dit type sociale kracht als
in stilte dóórwerkende kracht veelszins tot de bovengenoemde
imponderabilia.
We zijn hiermee even vooruitgelopen en keren nu weer terug
tot het begin van deze eeuw waarin het sociale verantwoordelijkheidsbesef
in het geheel van het vrijzinnig protestantisme
nog slechts zwak aanwezig was, met uitzondering van
een kleine radicale minderheid. Maar de Eerste Wereldoorlog
bracht hierin verandering. Als we thans achteraf terugzien
op de interbellaire periode van het vrijzinnig protestantisme
(1918-1940) valt vooral het volgende op: van vérstrekkende,
inspirerende invloed bleek de rede van prof. G.J. Heering, die
hij in 1921 op de algemene vergadering van de Remonstrantse
Broederschap hield over De kerk als maatschappelijk geweten;
deze rede werd daarna nader uitgewerkt in een aantal
artikelen die een soort program inhielden. Niet los hiervan
stond het feit dat een jaar later het Genootschap voor zedelijke
Volkspolitiek ontstond, dat zuiverend in de politieke partijen
bedoelde te werken en dat naast prof. Heering, prof. H.T.
de Graaf onder zijn oprichters telde. Prof. Heering was ook
de man die door zijn optreden ertoe geleid heeft dat de houding
van de christen tegenover oorlog en bewapening als een
sociaal-ethisch probleem van de eerste orde werd onderkend
door een steeds groter groep van vrijzinnige en rechtzinnige
christenen, getuige de anti-militaristische beweging van Kerk
en Vrede sinds 1924. Van deze beweging kan hetzelfde als van
de Barchembeweging gezegd worden: ze is zeker niet uitsluitend
vrijzinnig, maar wel heeft de vrijzinnigheid steeds een
overwegend aandeel in de leiding gehad; het handboek van
11

deze beweging, namelijk De zondeval van het Christendom
(1928), dat vele malen herdrukt werd en ook tal van buitenlandse
uitgaven beleefde, is van de hand van de vrijzinnige
prof. Heering.
V.P.R.O.
Van enorme betekenis is ook dat de Barchembeweging in 1920
een ‘dochter’ kreeg in de vorm van het werkverband van de
Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers te Bentveld, waarvan
ds. Banning in zijn kwaliteit van directeur de spil werd.
Deze Arbeidersgemeenschap was een rechtstreekse voortzetting
van het werk van de vroegere Blijde Wereld-groep, zoals
het weekblad Tijd en Taak de voortzetting is van het blad De
Blijde Wereld. Dank zij deze Arbeidersgemeenschap heeft
enerzijds het religieus socialisme in ons land steeds meer z’n
utopisch karakter verloren doordat het de waarheidselementen
van het marxisme in zich opnam en werd anderzijds de ontmoeting
van socialisme en christendom in ons land een daadwerkelijk
feit. Ook van deze Arbeidersgemeenschap geldt dat
ze niet uitsluitend vrijzinnig was en is – in feite stond ze vaak
veeleer ‘dwars op’ de het vrijzinnig protestantisme kenmerkende
sociaal-politieke gezindheid, maar dat ze niettemin steeds
sterker het gehéél van het vrijzinnig protestantisme doortrokken
heeft. Henriette Roland Holst is niet slechts de dichteres
van het religieus-socialisme, maar ook de dichteres van het
hele vrijzinnig protestantisme geworden.
In 1923 kwam (…) de Centrale Commissie voor het Vrijzinnig
Protestantisme tot stand, die de verschillende vrijzinnige groeperingen
organisatorisch samenbundelde en nieuwe impulsen
schonk aan de sociale en culturele activiteit van het vrijzinnig
protestantisme als geheel. Zo kwam dank zij deze CC in 1926
de Vrijzinnig-Protestantse Radio-Omroep tot stand en had het
Nederlandse vrijzinnig protestantisme via haar een belangrijk
aandeel in de stichting van een internationaal vrijzinnig-
12
godsdienstige beweging op het congres te Arnhem in 1930, het
tegenwoordige IVVC, dat niet alleen de godsdienstige visie
van het Nederlandse vrijzinnig protestantisme zou gaan verbreden,
maar tevens sterker het sociale vraagstuk in internationaal
perspectief zou gaan stellen.
Ten slotte noemen we nog twee brochurereeksen, die onafhankelijk
van elkaar in de jaren dertig verschenen als een
poging tot wat systematischer bezinning op het sociaal-politieke
vraagstuk. Namens de door de CC in het leven geroepen
Werkgroep voor maatschappelijke moraal kwamen enkele
boekjes uit, onder andere een geschrift over Politiek en moraal
van dr. W. Banning, H.D. Louwes en mr. P.J. Oud. Ongeveer in
diezelfde jaren verschenen er onder de titel Eenheid-Vrijheid-
Geloof ook een zestal religieus-humanistische geschriften
die op verantwoorde wijze het Nederlandse volksdeel bedoelden
te dienen. De titels der zes boekjes spreken voor zichzelf:
Standhouden in stormtij (van dr. W. Banning), Waardigheid in
onderling verkeer, Internationale rechtsorde, Het sterke gezag,
De open kerk en Om een vrije Volksgemeenschap.
Wat leren deze feiten uit de geschiedenis van honderd jaar vrijzinnig
protestantisme in ons land, ons nu omtrent de sociale
kracht van deze godsdienstige stroming? Mogen we deze feiten
in optimistische dan wel in pessimistische geest interpreteren?
Ik meen dat hier geen enkelvoudig antwoord past, omdat de
geschiedenis van het vrijzinnig protestantisme in ons land ons
zowel zijn zwakke als zijn sterke kanten toont als het gaat om
de vraag welke geestelijke krachten er vanuit deze godsdienstige
stroming op onze Nederlandse samenwerking inwerken. We
noemen twee zwakke en twee sterke kanten.
Zwakke kanten zijn ten eerste: de neiging tot sterker culturele
dan sociale gevoeligheid, welke neiging het vrijzinnig protestantisme
van huis uit meedraagt als cultuurbeweging, die sociologisch
vooral gebonden was aan de intellectuele, welvarende
burgerij. Men mag thans zeggen dat de geleidelijk minder een-

zijdig geworden sociale structuur van het vrijzinnig protestantisme
zijn culturele betekenis heeft verkleind, dat het zijn culturele
voorsprong ten opzichte van andere godsdienstige groepen
heeft doen verliezen, doch zijn sociale gevoeligheid heeft
gescherpt.
Ten tweede: De opzettelijke sociaal-ethische bezinning
heeft in het vrijzinnig protestantisme tot dusver een overwegend
geïmproviseerd karakter gedragen en in verband hiermee
ook een tamelijk wisselvallig karakter. Van tijd tot tijd
worden er sociale werkprograms ontworpen en start er een
brochure-reeks, die bijvoorbeeld zelfs uitgaat van een officiele
Werkgroep voor maatschappelijke moraal, maar niet lang
daarna is het initiatief weer weggeëbd en de sociale belangstelling
blijkbaar weer geluwd. In elk geval is er tot dusver geen
sprake geweest binnen deze groepering van een continue, gelovig-realistische
begeleiding van de concrete vraagstukken en
noden van de samenleving, in nationaal en internationaal verband.
Billijkheidshalve dient alleen bedacht te worden dat bij
de protestantse kerken in het algemeen, op dit punt slechts van
een eerste en wel zeer recent begin kan worden gesproken.
In abstracto
Als sterke kanten daarentegen noemen we, ten eerste: de christelijk-humanistische
inslag van het vrijzinnig protestantisme
blijkt voortdurend een sterke voorkeur op te leveren voor de personalistische
zijde van het sociale en politieke vraagstuk. Dit
christelijk humanisme is sterk voelbaar in Kerk en Vrede. Maar
dit humanisme houdt ook in dat het vrijzinnig protestantisme
op sociaal terrein steeds een sterk pedagogisch karakter heeft
gehad en in verband hiermee altijd een duidelijke voorkeur heeft
getoond voor vormingsarbeid van allerlei aard.
Ten tweede: de sterk empirische, inductieve denkwijze die
eigen is aan het vrijzinnig protestantisme doet het onwillekeurig
in zijn sociaal-ethische bezinning dichter bij de maatschappe-
lijke werkelijkheid zelf blijven dan in het calvinisme en roomskatholicisme
vaak het geval was; het ontbreken van een eigen
sociale theorie laat zich wel ten dele verklaren uit z’n zwakke
sociale gestalte als nevenstroom, zelfs een over verschillende
kerken verdeelde nevenstroom, maar voor een ander deel ligt de
verklaring ook in de vrijzinnige huiverigheid voor het opstellen
van ‘eeuwige’, onveranderlijke beginselen die in de snel veranderende
sociaal-politieke werkelijkheid niet daadwerkelijk
zullen kunnen functioneren. Sociale normen laten zich nooit in
abstracto vaststellen!”
13

CAhIER ZAkENCuRSuS
Zelfonderzoek naar de
moraal in het zakendoen
Woodbrookers helpen bedrijfsdirecteuren bij debat
Nummer 1
1930
18 – 22 juli
Titel: Vraagstukken uit het zakenleven
Aantal deelnemers: 47
Leiding: ds. F. Kleijn
Verslag: E. Mees-Havelaar
‘Ja, het is gelukt’, zo juicht mevrouw Mees in haar verslag
van de eerste zakencursus in Barchem. ‘Niet in dien zin, dat
er al een stevig geheel is gevormd – wij zijn voorzichtige
Hollanders en bouwen geen luchtkastelen, maar ik geloof de
stemming van de zaken-mensen weer te geven als ik zeg: Zij
hebben zich in Barchem gelukkig gevoeld, hun geest heeft er
zich ontspannen, zij hebben een saamhorigheid voelen groeien
en zij hopen verder te gaan.’
Waar de verslaggeefster spreekt van zaken-mensen duidt zij
erop dat er twee echte zakenvrouwen in het gezelschap waren,
wel te onderscheiden van de ‘femmes de leurs maris’. Het
stond vol met auto’s, waardoor het zicht op het bos wel wat
teloor ging; maar alles went en ze gaven ‘een gevoel van realiteit
en aktie’.
De eerste spreker is prof. ir. W. Schermerhorn over ‘Techniek
en Kultuur’. Hij houdt een genuanceerd verhaal: op zichzelf is
de techniek nòch goed nòch slecht. Zijn karakter is dienst en
het misbruik ontstaat wanneer het apparaat in handen komt
van de om bezit strijdende mens. ‘Het doel waartoe men de
techniek aanwendt moet zedelik goed zijn, dan kunnen ook
de arbeiders zich weer van hun zinvolle plaats in de samenleving
bewust worden, ook al moet een deel van hen mechaniese
14
arbeid verrichten.’
‘Bij de discussie
wees een van de
aanwezige industriëlen
op de
schuld, die wij
hebben tegenover
de kinderen van
het oude geslacht
van de onderdruktearbeiders’,
aldus een
van de reacties op
Schermerhorns
verhaal.
De volgende dag
houdt ir. Auguste
Plate een inleiding
over de politieke
situatie in
Europa. Tot dan
een kennelijk niet
In de rust van de kapel wisselden lezingen
en overleg elkaar af.
zo gebruikelijk onderwerp in Barchem, maar mevrouw Mees
vindt het terecht om ‘vanaf onze berg’ de toestand in de wereld
in ogenschouw te nemen. En bovendien: ‘aan een bespreking
van de kernproblemen van het zakenleven was men nog niet
toe’, schrijft ze.
Zondag staat ‘Walther Rathenau de Europeaan’ op het programma,
te behandelen door ds. J.A. de Koning, die in hetzelfde
jaar 1930 zal promoveren op een proefschrift over deze
Duitse industrieel, denker en politicus. In het verslag vallen de
typeringen ‘krachtige dadenmens’en ‘stille eenzelvige dromer’.
Rathenau wordt verder gekarakteriseerd als een uiterst verfijnd
opmerker. De deelnemers waren zo onder de indruk van de
inleider dat besloten werd geen nabespreking te houden. ‘Stil

liepen wij door het bos naar beneden. Er was maar één wens:
de boodschap van Rathenau stil op ons te laten inwerken. Wij
hadden op deze Zondagochtend iets gevoeld van de ‘Religiöse
Verwirklichung’, aldus het verslag.
Rathenau blijkt de schakel tussen Plate’s beschouwing over
de politiek en meer industriële onderwerpen. Mr. M.G.
Levenbach behandelt ‘Henry Ford de Amerikaan’ en de
lopendebandproductie van automobielen. Van de bespiegelingen
van Rathenau is hier niets meer over: Ford himself wordt
getypeerd als een kleine baas uit oude tijden maar dan in het
reusachtige vergroot.
Vervolgens weet op maandagmorgen ir. S.H. Stoffel de industrie
in een wat breder kader te behandelen. Stoffel noemt zich
wat hoopvoller gestemd dan hij voordien was over de toenemende
industrialisatie. ‘Het lijkt hem, dat bij nog meer doorgevoerde
mechanisatie het leven van de producenten weer
beter wordt. Veel laagstaand werk wordt nu door machines
gedaan en men zal daarin zeker nog verder komen. Maar in de
moderne fabriek blijft toch nog plaats voor vakbekwaamheid.’
Stoffel onderscheidt de mens als consument en als producent,
ongeacht dat laatste of hij een werkgever of werknemer is. ‘De
onderneming bindt allen, die in zijn dienst samenwerken. In de
moderne verhoudingen past niet meer de tegenstelling werkgever-werknemer’,
aldus Stoffel. Hij is de laatste spreker, waarna
de aanwezigen ‘een lange reeks van liederen’ zingen bij het
haardvuur.
Mevrouw Mees komt toe aan haar conclusie in het jaarboek.
‘Zo zijn wij hier samen geweest als mensen, die volkomen eerlik
de werkelikheid willen zien, zonder vlucht in de romantiek,
maar die het geloof niet verloren hebben en bereid zijn geduldig
te bouwen.’ En zij staat daarin niet alleen: ‘Bij velen was
de sterke wens: hierop moet worden voortgebouwd. Wij willen
niets forceren, niets opschroeven, maar het was een begin. Wij
willen terugkomen, wij willen samen zien verder te komen.’
Nummer 2
1931
17 - 21 juli
Zonder titel
Aantal deelnemers: 78
Leiding: dr. J.A. de Koning
Verslag: J.A. Riedel
Een echo van de bevindingen over de eerste zakencursus
klinkt door in het volgende jaarboekje, februari 1932, waarin
verslag wordt gedaan van de tweede cursus. Deelnemers worden
geciteerd. ‘Goddank, dat er tenminste een kring is van
hen, wier geweten verontrust wordt door allerlei verschijnselen
en strekkingen van het moderne leven, een kring waar men
eerlik en open met elkaar kan spreken en zoeken, zonder in de
krant of in het openbare leven gesignaleerd te worden.’ ‘Het
bewustzijn niet alleen te staan, wanneer men als godsdienstig
mens bepaalde waarden erkent, die ook voor het sociale leven
en het produktieproces geldigheid hebben, is voor menigeen
een steun gebleken,’ aldus het bestuur, dat zich hierdoor
gesterkt zegt te voelen in zijn voornemen om deze vorm van
cursuswerk uit te bouwen.
In het eigenlijke verslag legt rapporteur J.A. Riedel nog een
relatie met de economische crisis en de dreiging dat Hitler
misbruik zal maken van het gebrek aan geloof in de mogelijkheid
van eigen ontwikkeling. Vandaar dat net als in het vorige
verslag de liedregel wordt geciteerd ‘Tot de taak van hoofd en
handen, maak ons nu bereid.’
De eerste spreker is mr. dr. A.A. van Rhijn over Het veranderend
karakter van de onderneming. Van Rhijn signaleert
schaalvergroting, het onpersoonlijk worden van bedrijven, het
meer hechten aan calculatie dan aan intuïtie en de met dit alles
samenhangende specialisatie in de bedrijfsdisciplines. Het
bestaan van de werknemers is hierdoor welvarender geworden,
maar door de ‘dictatoriale inslag’ van de bedrijfsleiding is er
van medezeggenschap maar weinig sprake.
15

Gezien de politieke situatie in Europa is vervolgens plaats
ingeruimd voor de zilverfabrikant C.J.A. Begeer, die de ‘stemming’
in Duitsland bespreekt in het kader van de internationale
handel. Inleider H.A.M. van Hoffen vervolgt de zaterdag in
de lijn van A.A. van Rhijn met als thema ‘fabrieksorganisatie’.
Dr. W. Banning spreekt na de wijdingsstonde zondagmorgen
op de berg over ‘Menschelijke arbeid en cultuuropbouw’.
Banning vraagt zich af: ‘Is in dat gecompliceerde geheel van
tegen elkaar botsende machten en belangen, dat men arbeidsproces
wil noemen en dat behoeften bevredigt, doch ook
steeds meer behoeften wekt, dan de kwaliteit dezer behoeften
niet nummer één?’ Hij verwacht voor de beantwoording van
dit soort vragen weinig van de economen. ‘Want het geheele
technisch apparaat, dat in onze maatschappij aan de gang is,
heeft beheersching over ons en het demonisch karakter van het
arbeidsproces in zijn tegenwoordige ontwikkeling sleept ons
naar amerikanisme, gebroken gezinsleven, cultuurloosheid.
Hoe zullen wij de waarde der persoonlijkheid hier weer tot gelding
brengen?’, zo vraagt de religieus, later als personalistisch
socialist aangeduide Banning.
De assuradeur mr. R. Mees is in zijn bijdrage meer op de
handel – en de zedelijke kanten daarvan – dan op de industrie
gericht. Hoewel de economische wetenschap vaak om de
ethiek van het zakendoen heenloopt, staat voor Mees de eis
van zedelijk handelen hoog genoteerd. In dit verband wraakt
hij de toegenomen corruptie in de ambtelijke- en bedrijfswereld.
Mr. J. Bierens de Haan borduurt op Mees voort. Hij legt de
nadruk op de inweving van de onderneming in de maatschappij
en de verantwoordelijkheid die daardoor tegenover mensen
ontstaat. Financieel werkt dat ook zo. ‘Het aan de onderneming
toevertrouwde goed vormt het voornaamste deel van het
volksvermogen en de levensmogelijkheden van het volk zelf,
terwijl alleen het surplus van de onderneming de welvaart blij-
16
vend in stand zal kunnen houden.’ Cursusleider De Koning
onderstreept de conclusie van Bierens de Haan dat ongelimiteerde
productie door een ‘organische democratie’ zal moeten
worden ingeperkt.
Evenals in de eerste zakencursus blijkt er in deze tweede een
‘samenvatter’ te functioneren. Het gaat beide keren om de heer
J. Paardekooper, accountant te Rotterdam.
Nummer 3
1932
1 – 5 juli
Titel: Vraagstukken uit het industriële arbeidsleven
Aantal deelnemers: 45
Leiding èn verslag: dr. J.A. de Koning
De derde zakencursus in successie heeft geen aparte verslaggever,
maar de impressie in het jaarboekje is in goede handen,
namelijk van de cursusleider zelf en de directeur W. Banning,
die ook als inleider deelnam. De twee attenderen op de gevarieerde
sprekerslijst van deze cursus: een Delfts hoogleraar
(prof. ir. W. Schermerhorn), een jurist-socioloog (mr. J. Bierens
de Haan), een psychiater (A. Groeneveld), een directeur van
een groot bedrijf (ir. A.H. Ingen Housz), een accountant (J.
Paardekooper) en een theoloog (dr. W. Banning), allen onder
de leiding van een andere theoloog (dr. J.A. de Koning). De
laatste is zeer te spreken over de aanpak uit zoveel verschillende
hoeken.
Bierens de Haan geeft een uiteenzetting over vrijheid en
onvrijheid in het bedrijfsleven, Groeneveld over arbeid, de
agressieve kanten daarvan, mannelijke en vrouwelijke geaardheid,
enzovoort, Banning handelt over klassentegenstellingen
in de negentiende en twintigste eeuw, waarna Ingen Housz
ingaat op ‘Actueele mogelijkheden en moeilijkheden van
samenwerking tusschen werkgevers en werknemers’.

De Koning, die zelf ‘Religie in het dagelijksch leven’ aan de
orde stelde, schrijft in zijn verslag er verheugd over te zijn ‘dat
de praktici uit het zakenleven de medewerking der theologen
wensen en op prijs stellen’. Hij verheelt niet dat er aanvankelijk
enige aarzeling was om het religieuze in de zakencursussen te
programmeren. Ook de bezoekers zullen beducht zijn geweest
voor ‘goedkope stichtelijkheid’. Maar De Koning is na de
derde cursus overtuigd: men wil die religieuze verbondenheid.
Hij geeft ook ‘een staal van wat Barchem vermag’: ‘Terwijl
de socialistiese overtuiging zonder enige terughouding werd
uitgesproken, wist men aan ‘weerskanten’ van díe eerbied die
in menselike verhoudingen maatschappelijke tegenstellingen
overbrugt.’ Vanuit deze houding werd door de deelnemers aan
deze cursus gevraagd om een meer blijvend verband, door bijvoorbeeld
een kring van zakenmensen uit Barchem te vormen
Ds. F. Kleijn was één van de drijvende krachten.
onder een door het bestuur te benoemen commissie van leiding.
Dit verzoek heeft inderdaad geleid tot een bestuurscommissie
voor de zakencursus. Ook aan een andere wens van
de deelnemers kon worden voldaan, namelijk een publicatie
uit te geven. In de loop van 1932/’33 verscheen een dubbelnummer
van het verenigingstijdschrift Barchem-Bladen over
‘Arbeidsverhoudingen en kultuur’. Dit boekje is ook buiten de
eigen kring in de pers besproken.
Nummer 4
1932
16 - 20 augustus
Titel: Kentering in het Maatschappelijk leven
Aantal deelnemers: 58
Leiding èn verslag: ds. F. Kleijn
Het jaar 1932 biedt nog een nieuw aspect, namelijk een zakencursus
in de tweede helft van de zomer gecombineerd met
inleiders en deelnemers met wat genoemd wordt ‘een maatschappelijk
beroep’. Verslaggever ds. F. Kleijn sluit in zijn
motivering aan bij wat De Koning al over de ‘echte’ zakencursus
te berde heeft gebracht, namelijk dat het niet goed is om
het zakenleven te isoleren van wat breder in de maatschappij
leeft.
Aan het eind wordt geconcludeerd dat deze multidisciplinaire
aanpak als zodanig geslaagd is en dus dient te worden voortgezet,
maar dat men de zakencursus daarmee niet wil belasten.
Het aantal deelnemers uit het bedrijfsleven bleef namelijk
fors achter bij dat van elders en gesuggereerd wordt dat dat
kwam omdat de expliciete wens tot verbreding van de formule
afkomstig was uit ‘het maatschappelijk veld’.
Het programma vermeldt een inleiding van conferentievoorzitter
Kleijn over Chaos en ordening en van mr. J. Bierens de
Haan over Individualisme en collectivisme. Banning herhaalt
17

Commissie voor de zakencursus
In 1932 wordt een speciale ‘bestuurscommissie voor de leiding
van den Zakencursus’ ingesteld. Deze commissie heeft als
opdracht ‘in samenwerking met het bestuur aan alle plannen
en verlangens van de groep der Zakenkursisten vorm te geven’.
Voorzitter is ds. F. Kleijn, secretaris mr. J. Bierens de Haan, met
als leden dr. J.A. de Koning, mr. R. Mees, ir. S.H. Stoffel, ir. A.H.
Ingen Housz en dr. W. Banning.
als invaller zijn lezing over klassentegenstellingen, waarna dr.
J.A. de Koning over de Duitse rijkskanselier Brüning spreekt.
‘Humanistische idealen’ worden achtereenvolgens behandeld
door mr. J.J. Boasson en dr. J.C.A. Fetter. Tussendoor vertelt
Banning als ‘genodigde’ over het werklozenwerk in Bentveld
(met collecte! – het is crisistijd).
Nummer 5
1933
13 – 17 juli
Titel: Ordening van het maatschappelijk-economisch
leven
Aantal deelnemers: 50
Leiding: dr. J.A. de Koning
Verslag: dr. W. Banning
Onder verantwoordelijkheid van de inmiddels ingestelde
speciale bestuurscommissie wordt de zakencursus van 1933
gehouden. De aftrap komt ditmaal van de econoom prof. dr.
H. Frijda. Hij gaat in op de kernvragen van het streven naar
een Planwirtschaft. De term komt van Duitse denkers van
omstreeks 1900 die gedachten uitten over een min of meer
geleide economie. Uit Bannings verslag blijkt dat de zakencursisten
behoorlijk verdeeld zijn over dit met veel emoties omgeven
onderwerp. Mogelijk kon men een beetje op adem komen
al luisterend naar Bannings eigen bijdrage over sociologie en
ethiek.
18
Mr. J.J. Boasson behandelt de drie eigentijdse dictatoren Hitler,
Mussolini en Stalin en prof. mr. A.C. Josephus Jitta nationalisme
en internationalisme. Ook hier rept Banning van ‘een nogal
gespannen nabespreking’ – het is per slot van rekening 1933:
het jaar van Hitlers machtsovername. Lezingen van dr. J.A.
de Koning en dr. J.C.A. Fetter richten zich rechtstreeks op het
religieuze leven. Ook deze cursus voorziet in een samenvattende
lezing, dit keer door prof. ir. W. Schermerhorn.
In zijn rapportage signaleert Banning op het geheel terugziende
‘dat de moeilijkheid van de zakenkursussen toeneemt
naarmate de krisis verergert en de verhoudingen zich toespitsen’.
Hij constateert dat menigeen zich bewust te weer stelt
‘tegen de heerschappij van instinkten en emoties in het soci-
Barchem-Bladen maakt ‘special’ Arbeidsverhoudingen
en Cultuur
Het geheel is meer dan de som der delen. Dat vindt
Hoogovendirecteur ir. A.H. Ingen Housz van de bundel
Arbeidsverhoudingen en Cultuur die in het voorjaar van 1933
verschijnt als speciaal nummer van het Woodbrookersorgaan
Barchem-Bladen. Hij bespreekt het boekje dat als vrucht van
de mede onder zijn leiding staande zakencursussen in Barchem
werd gepubliceerd, in De Stroom – Weekblad voor Religieus
Humanisme.
Hoewel de Barchem-schrijvers van inzicht verschillen, signaleert
Ingen Housz toch dat ‘de opstellen juist sterk het karakter dragen
van dat gemeenschappelijk, elkander eerbiedigend en elkander
helpend zoeken, dat aan de Barchem-sfeer zoo eigen is’. Een
en ander doet ons zien ‘hoe steeds weer in de zedelijke vragen
de kern ligt’, aldus de recensent.
De bundel, in de bibliotheek van het Woodbrookershuis aanwezig,
bevat Bannings visie op de klassentegenstellingen in de
19de en 20ste eeuw, een bespiegeling van Schermerhorn over
Mensch-Techniek-Arbeid, ‘onze kritische situatie’ bezien door
Bierens de Haan en een slotwoord door J.A. de Koning over ‘De
religieuze mensch en zijn taak in het dagelijksch leven’.

ale leven’. Heel mooi, zegt Banning, maar het kan in Barchem,
waar openheid voorwaarde is, ook een verarming betekenen.
Misschien dat het door hem ervaren theoretische karakter van
de inleidingen hiermee samenhangt. Hijzelf trekt althans voor
zijn eigen lezing de hem passende schoen aan.
Nummer 6
1934
6 – 9 juli
Titel: Gezag en leiding
Aantal deelnemers: 56
Leiding: ir. S.H. Stoffel
Verslag: (vermoedelijk) dr. W. Banning
De rapporteur maakt zich tot tolk van de ‘geregelde bezoekers’
van de zakencursussen dat déze boven het niveau van die van
vorig jaar uitsteekt. Prof. Schermerhorn opent nu de rij, waar
hij de vorige maal als ‘samenvatter’ fungeerde, met als thema
‘Onze houding in sociale en politieke vraagstukken’. Uit de
weergave in het jaarboek: ‘Ook wanneer er uit onze religieuze
overtuiging geen uniform politiek program is af te leiden, er
staan in alle partijen en in de partijverhoudingen geestelijke
waarden op het spel, wier handhaving ons onmiddellijk samenbrengt.’
Vervolgens ir. A.H. Ingen Housz met ‘Praktijk van de bedrijfsleiding’.
In het verslag worden drie kenmerken van een goede
gezagsuitoefening weergegeven. ‘Zij moet zakelijk zijn, d.w.z.
het algemeen belang van de onderneming in het oog vatten;
zij moet redelijk zijn, en zich als zodanig ook laten rechtvaardigen
voor hen die aan het gezag onderworpen zijn, waarom
beroepsinstanties, tot een beroep op de directie toe, nodig zijn;
zij moet zedelijk zijn in die zin dat zij de mens eerbiedigt.’
Aansluitend handelt dr. Joh. Van der Spek over de psychologie
van gezagsdragers, maar volgens het verslag ‘werd veel meer
gegeven dan de titel beloofde’.
De altijd weer actieve en inventieve Banning completeert zijn
twee lezingen over leider en massa met een preek op de zondagmorgen
over Mozes en het volk Israël. Tot slot spreekt prof.
mr. P. Scholten over de grond van het gezag. Ook nu weer in
de discussie over het geheel: ‘Sommige vragen sneden diep
in, andere gaven uiting aan de dikwijls langdurig opgekropte
moeilijkheden van het zakenleven in krisistijd.’
Nummer 7
1935
4 – 8 juli
Titel: Mens en samenleving in overgangstijd
Aantal deelnemers: niet vermeld
Leiding: idem
Verslag: G.A. Schöne
‘Er was een innerlijke, niet te omschrijven, onrust bij de deelnemers,
die de van ouds bekende sfeer niet voldoende tot zijn
recht liet komen. Er moeten tegenstrijdigheden in ons aan het
werk geweest zijn, die we niet zonder meer hebben kunnen
bannen toen we Barchemse grond betraden’, aldus de verslaggever
over de zakencursus van 1935. Maar uiteindelijk heeft
de leiding gezegevierd en de deelnemers rijker naar huis doen
gaan dan zij gekomen waren.
Het is dan ook volop crisistijd en de eerste inleider, prof. dr. J.
Lieftinck (niet te verwarren met de latere minister van financiën
Piet Lieftinck), pakt er dan ook meteen breed over uit.
Structurele en conjuncturele oorzaken passeren de revue. Een
van Lieftincks conclusies is dat het productieapparaat ‘groepsgewijze’
gesaneerd dient te worden. De vrije concurrentie
moet plaats maken voor planmatige productie, terwijl op industrieel
gebied gestreefd moet worden naar coördinatie.
De politieke stromingen van de jaren dertig verklaren dat prof.
dr. L.J. van Holk ingaat op ‘Het fascinerende en de gevaren
van het irrationalisme’.
19

Zondagmorgen is nogal eens het tijdstip voor de overdenking
van dr. W. Banning. Titel ditmaal: ’s Mensen houding in de
ongunst van het lot. Zondagavond sluit dr. J.A. de Koning hierop
aan met: Onze situatie religieus gezien. Citaat uit het verslag:
‘We hebben zorg te dragen, dat onze godsdienstige ontvankelijkheid
met een goed geestelijk ontwikkeld leven, zorgvuldig
aangekweekt en behouden wordt.’
Nummer 8
1936
4 – 6 juli
Titel: Vraagstukken uit het zakenleven
Aantal deelnemers: 64
Leiding: ds. F. Kleijn
Verslag: ene ‘K’
Voor het eerst wordt in 1936 een indicatie gegeven over
de samenstelling van de deelnemers aan de zakencursus.
Verslaggever K. meldt namelijk dat er dit keer ongeveer evenveel
‘getrouwen’ als nieuwkomers zijn. Het lijkt even een cursus
van de Arbeiders Gemeenschap te worden als ir. H. Vos
het woord krijgt over ‘Winstmotief, risico en sociale verantwoordelijkheid’.
Hein Vos is een vooraanstaand SDAP-er en
een van de samenstellers van het Plan van den Arbeid van zijn
partij. Logisch dat er kritiek komt, maar ook bijval – net als
in 1933 toen het (eveneens) over Planwirtschaft ging. Daarna
is het woord aan de fabrikant ir. S.H. Stoffel over ‘Het begrip
dienstbaarheid in het arbeidsproces’. Een van zijn conclusies is
dat wanneer het lukt om de onderneming tot een als gemeenschap
aangevoeld werkverband te maken het element dwang
bij de arbeid sterk kan worden afgezwakt. Die ontwikkeling is
volgens hem in de westerse wereld gaande.
Het valt op dat de zondag midden in de zakencursussen een
kleuring krijgt die zowel recht doet aan het godsdienstigmeditatieve
karakter dat verwant is met een kerkdienst en het
thema van de cursus. Zo ook bij deze cursus, waarin ds. Kleijn
20
het ’s morgens heeft over ’s Menschen lot’ en de arts dr. A.M.
Meerlo ’s avonds ingaat op ‘De waarde van het persoonlijk
leven’.
Maandagochtend is er toch geen nuchter-zakelijk onderwerp,
maar wel weer een bijdrage van C.A.J. Begeer, van de zilverfabriek,
ditmaal over ‘Roeping en beroep’, waarin de spreker
zich ontpopt als aanhanger van de astrologie. Ook in het korte
verslag is het begrip ‘kosmisch’ in verband met de levensloop
niet van de lucht en het is de vraag of het bij deze lezing was
of een andere, dat iemand ooit zijn vinger opstak om de in ijle
sferen verblijvende inleider erop te wijzen dat kosmos simpelweg
heelal betekent; althans zo wil het een hardnekkige overlevering
over deze ’correctie’.
Wie zich afvraagt waar de ‘vraagstukken uit het zakenleven’
zijn gebleven – het thema van deze cursus – , kan misschien
tevreden zijn als hij hoort dat dr. J.A. de Koning ten slotte
spreekt over ‘Het geduld’. Want wie zou willen betwisten dat
geduld een ‘groote krachtbron voor dienend leven’ is, zoals K.
concludeert. Ook in het bedrijfsleven.
Nummer 9
1937
10 – 12 juli
Titel: Arbeid als scheppende functie
Aantal deelnemers: 90
Leiding: ds. F. Kleijn
Verslag: opnieuw ‘K’
Een vast onderdeel van de verslaggeving over de zakencursussen
zijn naar goed Hollands gebruik de beschrijvingen van
het weer. Omdat het om zomercursussen gaat draait het nogal
eens om de vraag: kunnen we wel of niet naar buiten? De aan
Kafka’s boeken herinnerende rapporteur K. is ook dit jaar
onze gids door de cursus en hij begint meteen over het weer.

Limonadefabrikant J.A. Riedel: …bedrijf behoeft
ethische norm…
Gelukkig! Het weer is goed, waardoor de ‘opwekkende en stimuleerende
factor’ van Barchems schoonheid luister bijzette
aan de ‘bemoedigende opgewektheid’ van de cursus, die de
‘groote ernst’ niet in de weg stond.
Vrijdagavond bijt dr.ir. A. Korevaar het spits af over ‘De plaats
van het bedrijfsleven in de cultuur’. Korevaar ziet bij een evenwichtige
leiding dat een bedrijf een instituut kan worden van
‘hooge cultureele waarde’. Het betrachten van evenwicht ziet
hij niet in de ‘kapitalist als ondernemerskarakter’. ‘Voor den
kapitalistischen mensch wordt de geldwereld de ware wereld,
de winst het ware resultaat en het ware doel des levens. Hij
kent geen gewetenswroeging, geen twijfel. Hij is ongebroken,
energiek, capabel, doelbewust, ondubbelzinnig, sterk, werkt
hard, maar is ook rücksichtlos, bekrompen, hard, gevoels-
en gemoedsarm, eenzijdig, monomaan aan de grens van het
pathologische.’
De volgende spreker is mr. R. Mees over ‘Conflicten der praktijk
in het licht der roeping’. De centrale vraag van Mees is:
‘Hoe kan men de handelsmoraal zoo hoog mogelijk opheffen?’
Hij noemt ‘beangstigend groot’ de kracht van het persoonlijke
voorbeeld in het zijn van een zo goed mogelijk koopman.
Streven naar een zedelijk verantwoord uitoefenen van het
ondernemerschap is geboden. ‘Ten onrechte meent men, dat
men daardoor geen goed koopman zou zijn, omdat men dan
niet elk voordeel nemen kan, dat te krijgen is. Maar hij zal er
een hoogeren vorm van koopmanschap en van geluk voor winnen’,
aldus Mees.
De zondagmorgenpreek van ds. G.J. Hoenderdaal gaat over
daadkracht en contemplatie. De van origine Duitser prof. C.A.
Mennicke bepleit op zondagavond ‘De noodzaak tot vorming
eener maatschappelijke élite’. In de lijn van Duitse denkers
als Rathenau, Spengler en Weber, die zich met elites hebben
beziggehouden, onderzoekt Mennicke nieuwe mogelijkheden
van elitevorming. Hij ziet de maatschappelijke crisis van de
jaren dertig voor een groot deel als elitevorming-in-de-crisis,
zoals het vertwijfeld grijpen naar dictatoriale methoden.
Daartegenover kiest hij voor sociaal-pedagogische middelen
om tot volksontwikkeling te komen. Methoden van ‘psychotechniek’
zouden leiders van dit soort opbouwprocessen te
voorschijn moeten brengen en verder dienen te vormen.
De maandagochtend brengt ds. G.J. Sirks over ‘Verantwoordelijkheid
en schuld’. De remonstrantse predikant die Sirks
is, komt om de hoek kijken als hij na behandeling van allerlei
projectie-theorieën (zondebok, schuldoffer) stelt dat de mens
verlossing van schuld niet ‘mechanisch-naïef’ kan aanvaarden.
21

‘Verlossing gaat nooit geheel buiten hemzelf om. Het humanistisch
christendom vindt hier zijn grote taak’, aldus Sirks.
Nummer 10
1938
2 – 4 juli
Titel: Leiding in de hedendaagsche maatschappij
Aantal deelnemers: niet vermeld
Leiding: ds. F. Kleijn
Verslag: mr. R.C. Schlingemann
Hoewel ook nu de zakencursus in de midzomer wordt gehouden
is het, anders dan vorig jaar, regenachtig en koud weer.
Maar de Barchemgeest blijft onverstoord, aldus de verslaggever.
De cursus trok wel ‘minder’ deelnemers, zonder opgave
overigens van het aantal, ‘wegens het samenvallen met een
Delfts lustrum’. De eerste spreker, mr. J. Bierens de Haan, handelt
over ‘Zin en Noodzaak van Leiding’. Een enkel citaat: ‘De
functie van den leider is noch het opleggen van zijn wil aan de
groep, zelfs niet in de dictatuur, noch het louter uitvoeren van
de wil van het volk (valsche voorstelling van de democratie).’
Wat wij al eerder hebben gemerkt, wordt nu ook door de rapporteur
gesignaleerd: de discussie in Barchem waaiert snel alle
kanten uit. Dat blijkt. Want in de nabespreking komt mr. A.J.R.
Mauritz tot de vaststelling (in verband met Leiding? WL) dat
een samengaan van de verschillende vrijzinnig-christelijke
groepen in ons land meer dan ooit noodzakelijk is.
De draad waar Bierens de Haan hem heeft laten liggen wordt
’s avonds weer opgepakt door ds. A.M. Brouwer, die spreekt
over ‘Leiding in de democratie’. Die heeft volgens hem tot
taak: het opvoeden tot zelftucht en het voorkomen van te
ver doorgevoerd individualisme ‘en verwildering’. Zeker bij
Barchem hoort Brouwers observatie dat sommige kerken politieke
groepen vormen ‘en daarmee verdeeling in geloofsgroepen’.
Gaan zij daarmee door, dan voorspelt spreker hen, dat zij
22
eens het oordeel zullen vernemen: ‘òf van den totalitairen staat
of van het volk, dat zich van de kerken los zal maken’.
Weer is het zondagmorgen en de preek is van prof. dr. M.C.
van Mourik Broekman: rustig, mooi, goeddoend aan de verslaggever.
Daarna is er een invaller: de Twentse textielfabrikant
E. van Heek vervangt zijn staalcollega ir. A.H. Ingen
Housz. Hij schetst de ideale situatie zoals hij die ziet in een
middelgroot industrieel bedrijf met drie- tot vierhonderd
arbeiders. De directie moet zo onmerkbaar mogelijk leiding
geven, moet de grote lijnen zien, en het meeste werk overlaten
aan de tussenschakels. Directe medezeggenschap van de
arbeiders kan niet, wel getrapt. Dat lokt een reactie uit van de
in het gezelschap aanwezige mr. P.J. Oud, burgemeester van
Rotterdam, die opmerkt dat medezeggenschap nooit opgelegd
kan worden maar hooguit kan groeien als alle partijen willen.
Was Van Heek een invaller ‘ad hoc’, Banning lijkt, als
directeur bij alle cursussen aanwezig, een vaste vervanger.
Zo ook nu. Kennelijk is hij er bedreven in geworden,
want verslaggever Schlingemann rept van ‘een zeer mooie
improvisatie’. Gezien de temperatuur is er sprake van twee
haardvuren, waarbij tot na middernacht wordt gediscussieerd.
Maandagmorgen. Prof. C. Mennicke over ‘Leiding en
Opvoeding van de Massa’. Hij beveelt aan dat instanties worden
gevormd die de verantwoordelijkheid op zich nemen voor
het bedenken en uitvoeren van middelen (symbolen) ter massapsychologische
beïnvloeding in goede zin, dus tegen die
van totalitaire regiems in. Opnieuw meldt zich mr. Oud, die
waarschuwt voor demagogie. Het feit dat volksopvoeders als
Mennicke geen ‘theater’ kunnen en willen leveren zal steeds
onze grote handicap zijn, aldus Oud. De inleider repliceert dat
symbolen onontbeerlijk zijn, maar dat duidelijk moet blijven
dat het om symbolen en niet om idolen gaat. Het slotwoord is
weer aan de voorzitter die op de berg over Gehoorzaamheid
spreekt.

Nummer 11
1939
8 – 10 juli
Titel: Geestelijke herbewapening
Aantal deelnemers: 40
Leiding: ds. F. Kleijn
Verslag: L. Westerouen van Meeteren-François
De nood der tijden dringt nu volop ook in de titel van de
zakencursus door. Toch houdt de voorzitter in zijn openingswoord
er rekening mee dat sommigen erdoor afgeschrikt zouden
kunnen zijn om zich aan te melden. Ten onrechte, vindt
hij. Zal Barchem niet garant staan voor een degelijke behandeling
van een dergelijk thema? Dr. ir. A. Korevaar geeft de
aftrap met een overzicht van de vraagstukken die zich bevinden
tussen de maatschappelijke realiteit en geestelijke overtuigingen.
Op de eerste dag ook een nieuwe spreker op dit type cursus, te
weten R.F. Beerling, die na de oorlog bekendheid zal krijgen
als filosoof en publicist. Uit het feit dat Beerling het begrippenpaar
geestelijke en morele herbewapening gebruikt, terwijl
de titel van de cursus ‘geestelijke herbewapening’ is, kan
men enige ongemakkelijkheid vermoeden tegenover deze
in de jaren dertig zich vormende beweging die stamt uit de
Oxfordgroep. Overigens: Beerling blijkt verre van een aanhanger,
laat staan propagandist van Morele Herbewapening te zijn.
Hij is eerder uit op de ontmaskering van een dergelijk woordmasker,
dat veelal wordt gebruikt om bepaalde bedoelingen te
maskeren. Omdat het met de Woodbrookers verwante blad Het
Kouter in zijn weergave van Beerlings lezing op de zakencursus
deze nog wel betitelt als ‘Geestelijke en moreele herbewapening’,
terwijl het jaarboekje (later) het woord moreel schrapt,
zou afgeleid kunnen worden dat de cursus oorspronkelijk wel
degelijk die dubbele aanduiding heeft gehad. Hoe dan ook, uit
al dit gespartel blijkt dat de organisatie Morele Herbewapening
niet alleen na de oorlog omstreden was.
Voor de tekst van de daaropvolgende inleider, dr. J. Backx,
worden we opnieuw verwezen naar Het Kouter. Omdat wij uit
zijn verhandeling ‘De verantwoordelijkheid van den ondernemer’
in Barchem Berichten 2008/1, bloemlezend uit dit vooroorlogse
blad, al ruim hebben geciteerd, volstaan wij kortheidshalve
met terug te verwijzen naar die passages op de
pagina’s 18 en 19. De strekking van Backx’ benadering is verwant
met de naar een evenwichtige bedrijfsgemeenschap zoekende
Korevaar en de naar moraliteit in het zakendoen strevende
Mees, die beiden optraden in de zakencursus van 1937.
Inmiddels is een goede bekende, ds. A.M. Brouwer, aangetreden
voor zijn visie op geestelijke herbewapening, die hij confronteert
met de verschillende sociale en geestelijke groepen in
Nederland. Brouwer is gespitst op ‘een oecumenisch christendom’,
dat op allerlei cultuurgebieden mee moet spreken. En:
een krachtige, doelbewuste staat, die rechtvaardig zijn taken
doorzet. Door zijn uiteenzetting over alle staatstaken krijgt de
spreker het verwijt ‘crypto-fascist’ te zijn. De gevoeligheden
van de late jaren dertig manifesteren zich in het door mevrouw
Westerouen van Meeteren gemaakte verslag: ‘Ds. Brouwer
verdedigde zich krachtig; hij heeft fascisme uitdrukkelijk verworpen.
Hij vreest echter, dat men met al de goedwillendheid
het terrein effent voor fascisme. Daarom acht hij ingrijpen van
bovenaf nodig. In tegenstelling met mr. Oud meent hij, dat de
dynamiek in de bestaande partijen te kort schiet. Daarom zou
hij een nieuwe politieke partij wensen, die de bestaande zou
beïnvloeden en tot eenheid dwingen.’
Voorzitter Kleijn concludeert dat de meningen niet zoveel uiteenlopen.
23

CAhIER ZAkENCuRSuS
Rotterdamse ondernemers
prominent onder
deelnemers zakencursus
Enkele portretten als typering
De Rotterdamse ondernemerselite van voor de oorlog
was prominent vertegenwoordigd op de zakencursussen
in Barchem. Daarnaast waren er directeuren van
bedrijven (en hun echtgenotes) uit de industriële centra
Twente, Amsterdam, de IJmond en Utrecht.
Uit de kenschets hieronder van enkele ‘dramatis personae’,
die meer bedoeld is als typering van het netwerk
en het klimaat waarin gewerkt werd dan als sluitend
vademecum, blijkt de verwevenheid van de zakencursus
met het economische en sociaal-culturele landschap
in het toenmalige Nederland.
R. Mees
Een van de sleutelfiguren in het vooroorlogse Rotterdam
was mr. Rudolf Mees (1880-1951), firmant van de sinds 1720
bestaande bankiers- en assurantiefirma R. Mees en Zoonen.
Hij bleek ook een sleutelfiguur in Barchem te zijn bij de opzet
van de zakencursussen, waarvan de eerste in de zomer van
1930 door zijn vrouw E. Mees-Havelaar werd verslagen
voor het Woodbrookers-jaarboek 1931. Wat later kwam hij
in de bestuurscommissie die voor de ontwikkeling en leiding
van de zakencursussen werd ingesteld. Maar al een kleine
tien jaar eerder, in 1922, hadden de wegen van Mees en
K.H. Roessingh, de Barchem-pionier, elkaar gekruist in het
Genootschap voor Zedelijke Volkspolitiek dat in dat jaar werd
opgericht. Roessingh werd voorzitter, Mees de auteur van
wat vermoedelijk de eerste publicatie van het genootschap is
geweest: de brochure Maatschappelijke Roeping.
Typerend voor de eerste jaren na de als echec ervaren Eerste
24
Mevrouw E. Mees-Havelaar schreef over 1930 het eerste verslag.
Wereldoorlog is het doel van het genootschap, namelijk te
getuigen voor de zedelijke beginselen in de politiek. Enkele
jaren eerder schreef Mees De moraal in het handelsleven
(1919, herdruk 1952), waarmee de toon werd gezet voor de
Barchemactiviteiten die eveneens draaiden om de ethiek in
het zakendoen. Het is ook het thema van Mees in de tweede
zakencursus van 1931, die maar liefst door ruim tachtig deelnemers
(allen ondernemers, gevolg: dikke rijen auto’s rond het
gebouw) werd bijgewoond. Notulist J.A. Riedel haalt in het
verslag aan de uitspraak ‘dat men de economie als empirische
wetenschap vaak gaarne aanvaardt om de ethiek te knotten’. In
zijn inleiding blijkt Mees onder meer de toegenomen corruptie
bij de overheid en het bedrijfsleven op de korrel te hebben
genomen.
Bij ‘Ru’ Mees vloeit de belangstelling voor het economisch
leven primair voort uit zijn positie als firmant van het familiebedrijf.
Maar zij blijkt ingebed in een veel breder patroon van
sociale en culturele betrokkenheid, een patroon dat hij deelde
met een aantal andere leden van de Rotterdamse elite, maar

dat ook terug te vinden is bij de vooroorlogse Woodbrookers.
In die verwantschap ligt dan ook de wisselwerking in de as
Rotterdam-Barchem.
Vijf jaar na de oprichting van de Woodbrookersvereniging
stond Rudolf Mees aan de wieg van De Rotterdamsche Kring
en wordt hij de eerste voorzitter. Het gaat om ‘bevordering van
wetenschap, wijsbegeerte, godsdienst, ethica en kunst, kortom
van alle geestelijk leven, en aanraking tussen personen van
verschillende levensrichting’. In het rijtje oprichters zien wij
bekende Rotterdamse namen die nog tientallen jaren het particulier
initiatief in de stad zullen dragen. Namen als Schadee,
Bierens de Haan, Baelde, Dutilh, Plate, Siegenbeek van
Heukelom, Havelaar, Hudig, Van der Leeuw, Van der Mandele
en Van Stolk. Ontwerpers als Gispen, Granpré Molière en Oud
werden lid. De kring organiseerde tal van lezingen en excursies
naar nieuwe tuindorpen als Vreewijk en Betondorp. Vanuit
de kring werd in 1919 de Vereeniging voor Stadsvernieuwing
‘Nieuw Rotterdam’ opgericht.
De betrokkenheid op stedenbouw en volkshuisvesting deelt
Mees met andere vooraanstaanden in het Rotterdamse zakenmilieu.
Talrijk zijn de initiatieven op dit gebied. Zij komen
voort uit ‘civic culture’, de behoefte om wat voor de stad te
betekenen. De elite blijft er ook wonen, zij het betrekkelijk
riant in Kralingen. Maar de Amsterdammers in het Gooi en
Kennemerland krijgen geen navolging; slechts een enkeling
verhuist naar Wassenaar of naar Rockanje/Oostvoorne.
Rudolf Mees spreekt in 1924 het Internationaal
Stedebouwkundig Congres toe tijdens een excursie naar
Rotterdam. Dat zijn stad niet ‘op de bodem van een grotestadscultuur’
is gebouwd, verklaart hij uit de eenzijdige orientatie
op de haven en een beperkte blik op de behoefte van
de stadsmens aan licht en lucht, aan stilte, wetenschap, kunst
en cultuur. Hij merkt op dat Rotterdam in vergelijking met
Amsterdam altijd ‘misdeeld is geweest’ met nationale instellingen
op dit gebied. Vroeger was dat wel verklaarbaar uit het
verschil in omvang en betekenis tussen beide steden, maar dat
is nu verleden tijd.
Rudolf Mees behoorde tot de inner circle van Rotterdamse
fondsenwervers en ad hoc inzamelaars. Was er weer een idee
uitgebroed, dan grepen ‘mannen van de daad’ als Mees, K.P.
van der Mandele en C.H. van der Leeuw de telefoon en brachten
in een uur tijd aanmerkelijke bedragen bijeen uit de hen
bekende gefortuneerde milieus. Dan had men al het startkapitaal
voor de zoveelste kring, stichting of vereniging. Het
gemeentebestuur placht dan dit particulier initiatief te fiatteren,
mede omdat een en ander al voorgekookt was via tal
van dubbelfuncties in de raad. Want de invloedrijke particulieren
en de gemeentelijke overheid vormden voor de oorlog
één circuit. Men ontmoette elkaar in het stadhuis, op de societeit
van de Roei- en Zeilvereniging De Maas, in de remonstrantse
gemeente en op de vergaderingen van de Vrijzinnig-
Democratische Bond, een soort voorloper van D66. ‘In
Rotterdam is iedereen liberaal, van reder tot rode vakverenigingsbestuurder’,
is een uitspraak van de volkshuisvestingspionier
Dirk Hudig. Hieraan valt toe te voegen dat dat liberale
wel van een wat linksere signatuur was, dus in de richting van
de vrijzinnig-democraten. Toen de VDB na de oorlog opging
in de Partij van de Arbeid vond het vooruitstrevende ondernemersmilieu
in Rotterdam onderdak in een speciale werkgeversclub
binnen de PvdA.
Zeker met het oog op Barchem valt over de verbindende
functie van de remonstranten nog wel wat op te merken.
Vergelijkbaar met de rol die de quakers in en om Birmingham
in het negentiende-eeuwse ondernemersmilieu vervulden en
de doopsgezinden en joden in Amsterdam, zijn in Rotterdam
de remonstranten verbonden met de zaken- en bestuurselite.
Alleen al getalsmatig vormen de remonstranten al heel lang de
grootste gemeente binnen de Broederschap. Er zijn berekeningen
dat rond 1860 een derde van de Rotterdamse gemeente-
25

aad remonstrant was en omstreeks 1880 nog steeds een kwart,
terwijl van de inwoners van de stad slechts enkele percenten
tot dit kerkgenootschap behoorde. En lid zijn van de gemeenteraad
was in die jaren vrijwel identiek met te behoren tot de
maatschappelijke bovenlaag.
Deze constellatie wordt weerspiegeld in de samenstelling
van de toen nog bestuur geheten kerkenraad van de remonstrantse
gemeente in Rotterdam. Nog in de eerste decennia
van de twintigste eeuw, tot 1940, de periode waarover het gaat
bij de beschrijving van de as Rotterdam-Barchem, wortelde
steeds zo’n 90% van dit college in de zakenelite. Dat families
als Mees-Havelaar c.s. zo’n belangrijke rol speelden in de
uitwisseling is, gezien ook de banden in het algemeen tussen
de remonstranten en de Woodbrookers, dááruit te verklaren.
Het progressieve, tolerante, van dit vrijzinnige milieu komt
in Rotterdam ook hierin tot uitdrukking dat men de radicaalsocialistische
en pacifistische predikant P. Eldering altijd in
bescherming heeft genomen tegen geluiden uit de gemeente
die er ook wel waren, die wilden dat Eldering zou vertrekken
of zich matigen in zijn gedrag. Elderings collega J.C.A. Fetter
schreef deze verdraagzaamheid toe aan de eigen dissidente
afstamming van de remonstranten, die immers drie eeuwen
tevoren met de oude Nederduits gereformeerde kerk moesten
breken.
Maar al ver voor de oorlog blijkt de vooruitstrevende inslag
van deze zakenelite door de drijvende kracht die zij vormde
achter het International Industrial Relations Institute (IRI).
Van Nelle-directeur C.H. van der Leeuw is president van dit
in Den Haag zetelende instituut. Betrokken zijn verder Rudolf
Mees, Auguste Plate, D.W. Stork jr (ook deelnemer aan de
zakencursus) en de volkshuisvestingspionier F.M. Wibaut.
Was men oorspronkelijk gericht op verbetering van de arbeidsomstandigheden
van de werknemers (Van der Leeuw was de
opdrachtgever van de ergonomisch uitgekiende Van Nelle-
26
fabriek, eind jaren twintig door Brinkman en Van der Vlugt
ontworpen), nadat de crisis was ingezet richtte men zich ook
op de economische politiek. Van der Leeuw stelde zich meer
dan eens garant voor de tekorten van het IRI, daarin bijgestaan
door Dorothy A. Cadbury en Joseph Rowntree, families
uit de met de Woodbrookers verbonden quakerwereld van
Birmingham die veel overeenkomsten vertoont met de toenmalige
zakenelite van Rotterdam. Via dit internationale gezelschap
kon Rudolf Mees, naast zijn vele functies in de volkshuisvesting
van Rotterdam, in de praktijk brengen wat hij in
de brochure Maatschappelijke Roeping stelde: ‘Men moet de
economische problemen zien als zedelijke problemen, zich wel
bewust dat de behartiging van stoffelijke belangen van zeer
grote zedelijke waarde is.’ In het Rotterdams Jaarboekje 1952
is hij na zijn overlijden herdacht door mede-Barchemlid J.E.
van der Pot, bibliothecaris van het Rotterdams Leeskabinet,
wiens dagboek als student in het Engelse Woodbrooke zich
in het Woodbrookershuis bevindt. In dit In Memoriam wordt
Mees’ verknochtheid aan Barchem aangehaald, alsmede zijn
vriendschap met Banning.
Mees was een vooraanstaand assurantiedeskundige, zoals
blijkt uit het feit dat hij na de twee wereldoorlogen gevolmachtigde
van de Nederlandse regering is geweest voor de
Staatsmolest-verzekering. Hij was ondervoorzitter van de
Rotterdamse Kamer van Koophandel en enige tijd voorzitter
van de Internationale KvK. In het zakelijk vlak heeft
Mees ook gefungeerd als voorzitter van de raad van beheer
van de Nederlandsche Handelshogeschool, de voorloper van
de Erasmus Universiteit. Door zijn huwelijk met Dorothée
Havelaar was hij de zwager van de veelvuldig in het Barchem
van voor de oorlog optredende Just Havelaar.
J. Backx
Ook bij dr. J.Ph. Backx (1903-1982) is er een duidelijk verband
tussen zijn ondernemerschap (in de haven), de bemoei-

Dr. J.P.H. Backx: ...gemeenschap in
bedrijf en stedenbouw...
enissen met de volkshuisvesting en de standpunten die hij
verwoordt op de zakencursussen in Barchem. Het kernbegrip
is ‘gemeenschap’. Het bedrijf dient de gemeenschap en het is
de gemeenschap die stuwt tot de wijkgedachte in steden- en
woningbouw. Backx is de stuwende kracht achter de Stichting
‘De Rotterdamse Gemeenschap’ die in 1944, hetzelfde jaar
dat de Studiegroep Bos werd ingesteld, van start ging. Beide
organisaties opteerden voor de wijkgedachte. Haast iedereen
kon er in het Rotterdam van toen iets van zijn gading in terugvinden:
stedenbouwers en architecten kregen een handzaam
ontwikkelingsmodel voor de wederopbouw en uitbreiding van
de stad, vanuit de gezondheidszorg werd de aandacht voor
recreatie in groene zones verwelkomd, progressieve werkgevers
zagen verband met bedrijfsgemeenschappen en de kerken
vonden de aansluiting bij wijkgemeenten en parochies.
Ook dat laatste sprak Backx aan, want hij voorzag (hierdoor)
een verdieping van het religieuze leven. Ondertussen groeide
Thomsen’s Havenbedrijf, waarvan hij firmant-directeur was,
van tweehonderd naar tweeduizend man personeel en werd zo
het grootste stuwadoorsbedrijf in de haven. Daar ondernam
Backx tal van initiatieven, waarna hij in 1967 voorzitter wordt
van de Scheepvaartvereniging Zuid, de organisatie van havenwerkgevers.
Backx’ wijdgeschakeerde activiteiten vinden hun
weerslag in de brede opzet van zijn publicaties. Zo gaat ‘De
opbouw van Rotterdam’ niet alleen over stedenbouw, maar
komen ook sociaal-economische en sociologische aspecten aan
de orde: tegen verbrokkeling van de samenleving en massificatie,
naar een waarachtige volksgemeenschap.
In Barchem deed hij ook het nodige. Tijdens de zomer-zakencursus
van 1939 signaleerde Backx dat in de eerste decennia
van de twintigste eeuw de onderneming een meer publiek
karakter heeft gekregen in de naamloze vennootschap, die het
privé-eigendom van één man of één familie heeft afgelost. Het
bedrijf is tot een radertje in de nationale economie geworden
en dat schept een extra verantwoordelijkheid voor de ondernemer
(de titel van zijn lezing). Oog hebben voor de bestendigheid
van de onderneming is een wezenlijk onderdeel van die
verantwoordelijkheid. Backx lijkt al te reiken naar het actuele
begrip ‘duurzaamheid’ als hij zegt dat verkwisting van mate-
27

iaal en arbeid moet worden tegengegaan en hij wijst dan op
rationele productiemethoden. Als van die rationalisatie maar
geen karikatuur wordt gemaakt, zodat deze blijft hangen in
‘een wetenschappelijke uitbuiting en het opjagen van de arbeiders’.
Nee, goede rationalisatie is, aldus Backx, alleen mogelijk
bij werkelijke samenwerking tussen bedrijfsleiding en arbeiders.
Werkelijke rationalisatie dient ook oog te hebben voor de
arbeidsvreugde, waaraan het zozeer ontbreekt, betoogt Backx.
De juiste man op de juiste plaats kan hieraan bijdragen, maar
ook orde en netheid, meer veiligheid in ruime, lichte fabrieken,
behoorlijke sanitaire voorzieningen, interne bedrijfsinformatie
via een ‘fabriekskrant’ enzovoort.
Maar ook naar buiten, naar de klant, heeft de ondernemer verantwoordelijkheid.
Hij dient oog te hebben voor de eisen van
trouw en billijkheid. Ondernemers zouden ook hierover meer
contact moeten hebben. Aan een ondernemersorganisatie als
het Verbond van Nederlandsche Werkgevers zegt hij op dit
soort punten niets te hebben. Die wereld is doortrokken van
het engste groepsbelang, uitgesproken materialistisch-economisch.
Omdat er in die jaren nog nauwelijks andere organisaties
voor overleg bestonden, prijst hij de zakencursussen in
Barchem. ‘Zij hebben ons dikwijls gesterkt en bevestigd in de
richting, waarin wij hebben te gaan.’ Backx hoopt dat zich in
de werkgeversorganisatie nog eens een kern zal vormen van
ondernemers à la Barchem, die dit verbond kunnen transformeren
tot een lichaam van niet-louter defensieve aard.
A. Plate
Meteen al op de eerste zakencursus, zomer 1930, was een
plaats ingeruimd voor ir. Auguste Plate (1881-1953), ten minste
zo’n Rotterdamse duizendpoot als de eerder genoemden.
Verslaggeefster E. Mees-Havelaar meldt ons dat Plate de ‘toestand
in de wereld’ heeft ingeleid en dat deed zonder ‘romantiek’
en met realisme. Mevrouw Mees typeert de waarde van
28
Plate’s betoog door op te merken dat het zakenleven uiteraard
als eerste wordt beïnvloed door het internationale gebeuren,
maar dat ook door de behandeling daarvan eerst een omtrekkende
beweging kan worden gemaakt vooraleer de kernproblemen
zelf aan de orde komen.
Bij Plate was een verhaal over de internationale politiek wel
in goede handen. Sinds 1923 fungeerde hij als voorzitter van
de Scheepvaartvereniging Zuid (SVZ), nadat hij vanaf 1917
– terugkerend uit Indië – directeur van de Gemeentelijke
Woningdienst was geweest. Bij de SVZ had Plate te maken met
tal van internationale aangelegenheden als de Rijnvaart en de
handels- en douanetarieven. Scheepvaart zat Plate net zozeer
in het bloed als woningbouw, alleen al doordat zijn vader de
rederij Plate, Reuchlin & Co., de latere Holland-Amerika Lijn
had opgericht en – uiteraard – tal van belangrijke nevenfuncties
had in Rotterdam.
‘De huisvesting der onderste bevolkingslagen is een maatstaf
voor het beschavings- en welstandsniveau van een samenleving’,
zo schreef Auguste Plate in 1923 bij zijn vertrek van de
woningdienst, dat overigens geen afscheid van de Rotterdamse
volkshuisvesting betekende. Wat Plate hierin tot uitdrukking
brengt is min of meer hetzelfde als wat zijn neef K.P. van der
Mandele en de eerder in dit stuk behandelde Rotterdammers
bedoelden: woning- en stedenbouw dienden in één cultureelethisch
en organisatorisch traject te liggen. De havenbedrijven
en hun leiders moesten voor hetzelfde staan als de volkshuisvesters
en zich richten op waarachtige gemeenschappen.
Daaruit is het te verklaren dat de bovenlaag van de zakenwereld
zich zo geëngageerd toonde bij het bouwen en beheren.
Het is een ‘civic culture’ die ook te vinden was in het
Birmingham van de tweede helft van de negentiende eeuw
met de quakers als fabrikanten en betrokken bij de woningbouw.
De link met Barchem is te vinden bij de Engelse
Woodbrookerspionier George Cadbury, die zijn bedrijvigheid

in de chocoladefabriek zeer sociaal-gezind organiseerde en
daaruit voortvloeiend tot de realisatie kwam van de tuinstad
Bournville. In Rotterdam was er de bouw van tuindorpen als
Vreewijk, eveneens op particulier initiatief. Men kan dus veilig
stellen dat de Engelse en Nederlandse Woodbrookers van
origine met dit stedelijke cultureel-ethische initiatief van een
vooruitstrevende burgerij zijn verbonden. Het vehikel in de
jaren dertig voor bezinning op de genoemde thema’s was in
Barchem de zakencursus en het kan daarom niet meer verbazen
dat er uit het Rotterdamse zoveel animo hiervoor bestond.
Trouwens, de ledenlijsten van de Woodbrookers van voor de
oorlog laten er geen misverstand over bestaan dat de overgrote
meerderheid behoorde tot wat wel genoemd wordt de ‘culturele
bourgeoisie en adel’.
Auguste Plate belichaamde de bovenstaande strevingen perfect.
Van alle prominente Rotterdammers is hij stellig de
grootste publicist. Tientallen beschouwingen van uiteenlopende
omvang en op heel verschillende gebieden zijn er van hem
in druk verschenen. Plate blijkt diep geraakt door de reformidealen
van omstreeks 1900. Hij is te situeren in de buurt van
het ‘ingenieurs-socialisme’, al was hij nooit bij de SDAP aangesloten.
Al voor zijn dertigste jaar heeft hij contact met de
bouwmeester H.P. Berlage, veel ouder dan hij (en later lid van
de Arbeiders Gemeenschap, maar dit tussen haakjes). Plate’s
interessen raken kunst en cultuur, met name de architectuur,
maar ook muziek (hij bespeelt een Stradivarius) en literatuur,
verder (sociale) filosofie en politiek, maar zeker ook techniek
en organisatie. Hij wordt een steunpilaar van het Nieuwe
Bouwen en gaat er als civiel ingenieur ook zelf op uit, bijvoorbeeld
in Duitsland, om onderzoek te doen naar nieuwe constructiemethoden.
Houdt hij enerzijds staande dat ware kunst ingenieurskunst is,
bepaald door volume en snelheid, anderzijds ontbreekt daaraan
het menselijk diepere – de ziel. Daardoor is techniek zelf
niet in staat schoonheid voort te brengen. Techniek is areligieus,
een middel. Wordt de mens religieus, dan bouwt hij een
samenleving op waarin techniek gaandeweg als middel wordt
gebruikt om op een hoger plan te komen. De oorsprong van
schoonheid zoekt de remonstrant Plate in de religie. In het
christelijk geloof is dat de openbaring van de liefde. Hij ziet in
zijn tijd de cultuur door het diepste punt heengaan, de diepte
van het materialisme.
Wat Plate hier met elkaar in verband brengt, doet sterk denken
aan de beschouwingswijze van de Duitse industrieel, econoom,
politicus en cultuurfilosooof Walther Rathenau (1867-
1922), niet toevallig iemand die op Barchemcursussen veel
werd besproken. De theoloog dr. J.A. de Koning, nauw betrokken
bij de zakencursus, was in 1930 op Walther Rathenau
gepromoveerd. In de jaren daarop was hij een veelgevraagd
inleider van diens levenskijk. Ook in zijn denkbeelden over de
economie doet Plate sterk aan Rathenau denken. Er kan van
beïnvloeding sprake zijn, want de publicaties van de Duitse
denker werden na zijn dood in de jaren twintig veel gelezen,
ook in Nederland. Zo Plate’s ideeën over een Planwirtschaft,
waarin productie en consumptie nauwer op elkaar kunnen
worden afgestemd dan in het ‘vergruizelde’ kapitalisme mogelijk
was. Collectieve belangen vormen de grondslag voor nieuwe
samenwerkingsvormen tussen kapitaal en arbeid, alsmede
betere contacten met consumentenorganisaties. Het individu
functionerend in de gemeenschap, is zijn ideaal. Maar een verstarrende
staatsinvloed moet verre worden gehouden. Evenals
Rathenau kan Plate worden geplaatst in de links-liberale sfeer
en niet in de socialistische/ communistische. Dit soort ideeën
past naadloos in de strekking van de zakencursussen, begin
jaren dertig. Zo schrijft de limonadefabrikant J.A. Riedel
(tevens langjarig penningmeester van de Woodbrookers) concluderend
in zijn verslag van de zomer-zakencursus 1931:
‘Over productie en distributie werd in verband met teugelloos
winststreven instede van behoeftenvoorziening, terecht de
29

staf gebroken. Wanneer geen ethische norm wordt aangelegd,
beduidt productie van gifgassen, verdoovende middelen enz.
volgens het huidig systeem, gemeenschapsdienst’. (een bijdrage
aan het bruto nationaal product, zou een moderne econoom
zeggen, WL).
A.H. Ingen Housz
Een van de drijvende krachten achter de zakencursus en in
menig opzicht de belichaming ervan was ir. A.H. Ingen Housz
(1888-1983), meerdere malen deelnemer, lid van de bestuurscommissie,
en door zijn lange leven een verbindende schakel
met de naoorlogse jaren in de combinatie kerk en industrie.
Ingen Housz is ruim veertig jaar, van 1917 tot 1958, werkzaam
geweest bij de Koninklijke Nederlandse Hoogovens en
Staalfabrieken in IJmuiden, sedert 1924 als directeur en na de
oorlog als voorzitter van de directie. In de wandeling werd hij
daar als ‘IH’ aangeduid.
Voortkomend uit een buitenkerkelijk milieu ging Ingen Housz
zich in de jaren dertig oriënteren op de kerk en trad hij bij de
Amsterdamse predikant G.J. Sirks toe tot de Remonstrantse
Broederschap. Bezoeken aan het conferentieoord Schloss
Elmau in Beieren, waar de ‘vrijprotestantse’ theoloog
Johannes Müller de scepter zwaaide, en aan de Woodbrookers
in Barchem, beide volgens IH ‘open en bevrijdend’, hadden
mede voor de voedingsbodem van zijn kerkelijke oriëntatie
gezorgd. De bevriende sociale denker dr. H.M. de Lange
heeft Ingen Housz ooit een vertegenwoordiger van het ‘sociaal
remonstrantisme’ genoemd. Op de zakencursus van 1936
omschreef de Hoogovendirecteur de taak van de industrieel
als volgt: ‘Het opvoeden van de arbeider tot collectieve verantwoordelijkheid
voor het bedrijf en het scheppen van een levende
werkgemeenschap. Iedere medewerker moet een duidelijk
begrip hebben van zijn aandeel in het grote geheel.’
Ingen Housz was zo enthousiast over het Woodbrookerswerk
dat hij, toen dat door de oorlog stil kwam te liggen, in 1941
30
Ir. A.H. Ingen Housz: ‘…vertegenwoordiger van sociaal remonstrantisme…’
thuis in Beverwijk een ‘Barchemcursus’ organiseerde, met
inleidingen van Banning en de remonstrantse predikanten
Noordhoff en Van Holk. Er volgden meer van deze bijeenkomsten
met bijbelse noties als inspiratiebron. Hij was ook

ij uitstek de man die de Barchemgeest en het remonstrantisme
in één lijn zag: lid voor het leven van de Woodbrookers
en van 1947 tot 1953 deel uitmakend van de Commissie tot
de Zaken (Coza), het dagelijks bestuur van de Remonstrantse
Broederschap.
In remonstrantse kring heeft IH ook tal van inleidingen gehouden
over de sociale verantwoordelijkheid in het bedrijfsleven.
Maar ook daarbuiten. Tijdens een Studium Generale van de
Nederlandse Economische Hogeschool in Rotterdam, waarvan
hij zesentwintig jaar toezichthouder was, zei hij in 1964
zich ‘als de derde macht in de onderneming te zien … met als
fundamentele taak het welzijn der onderneming zelve … aan
de aandeelhouders verantwoordelijk … maar ook tegenover de
arbeiders’.
Ingen Housz is generaties lang een animator van allerlei soorten
overleg geweest. Hij maakte deel uit van het in ondernemerskring
bekende Pijp-netwerk, waaruit ook wel weer eens
een lijn liep naar de zakencursus en de werkgevers-belangenbehartiging,
zoals in de persoon van T.J. Twijnstra. In het
begin van de jaren zeventig was de ruim tachtigjarige IH nog
de inspirator van de Spaensweerd-conferenties, genoemd naar
zijn woonhuis aan de IJssel bij het Gelderse Brummen. Zij
dienden ‘tot doorbreking van het groeiende wantrouwen tussen
de ondernemers en hun critici’. Ook hier weer het model van
de zakencursus: vertrouwelijk beraad over bedrijf, markt en
samenleving, waarbij niet alleen geestverwanten van IH aanwezig
waren. Erbij betrokken was bijvoorbeeld ook de mederemonstrant
en Bentveld-man dr. H.M. de Lange.
Eerder had al het bedrijfspastoraat de aandacht van Ingen
Housz. Samen met J.A. de Koning spreekt hij voor het remonstrantse
Convent van Predikanten over ‘de ontwikkeling van
den arbeid der kerk met medewerking van leken’. Volgens zijn
zoon Jan legt IH in deze voordracht een grondslag voor het
industriepastoraat. Aan deze vorm van pastoraat in de IJmond
heeft IH ook praktisch bijgedragen.
W. Schermerhorn
Een typische brugfunctie tussen voor en na de oorlog, tussen
vrijzinnig-democraten en de doorbraak-socialisten van de
Partij van de Arbeid, tussen de zakencursussen en het naoorlogse
engagement van het personalistisch socialisme en tussen
de wederopbouw van Rotterdam en Nederland als geheel,
is vervuld door W. Schermerhorn (1894-1977). Al ruim voor
de oorlog was Schermerhorn Barchemlid. Weliswaar in Delft
woonachtig, waar hij als civiel ingenieur hoogleraar was
aan de Technische Hogeschool, valt hij te rekenen tot het
Rotterdamse milieu in de relatie met de Woodbrookers. Zo
was hij na het bombardement van Rotterdam direct bij de verhoudingen
in de Maasstad betrokken vanwege zijn reputatie
van vermaard cartograaf. Schermerhorn was een pionier in de
luchtkartering en de fotografie moest behulpzaam zijn bij de
waardebepaling van de restanten van de stad.
Direct al op de eerste zakencursus van 1930 beet
Schermerhorn de spits af met een inleiding over ‘Techniek en
Kultuur’. Van een Delftse professor kan niet worden verwacht
dat hij de techniek zomaar in de ban zal doen. Het is een kwestie
van ermee omgaan. De remonstrant en vrijzinnig-democraat
Schermerhorn lichten op als onze trouwe verslaggeefster
mevrouw Mees de aan hem gewijde paragraaf in het jaarboek
1931 aldus besluit: ‘Prof. Schermerhorn meent dat opgelegde
socialisatie hier niets zal helpen, als daar niet aan vooraf is
gegaan een morele socialisatie. De techniek heeft de gevolgen
van het kwaad sterk vergroot. Hij gelooft echter niet dat
de wereld aan techniek ten gronde zal gaan; zijn godsdienstig
geloof verzet zich daar absoluut tegen’.
Schermerhorn en Banning ontmoetten elkaar buiten Barchem
in de organisatie Eenheid door Democratie (EDD), die tot
doel had de democratie tegenover elke ‘totalitaire verleiding’
te handhaven en een ‘zedelijk volksbewustzijn boven partijgroepering’
te versterken. Schermerhorn was voorzitter en
31

Banning trad voor deze beweging af en toe als spreker op.
In de oorlog leerden ze elkaar nog beter kennen in het gijzelaarskamp
Sint Michielsgestel. Na de oorlog trokken
Schermerhorn en Banning samen op in de Nederlandse
Volksbeweging (NVB), respectievelijk als eerste en tweede
voorzitter. De vrijzinnig-democraten gingen met enkele linkschristelijke
splinterpartijen en de SDAP op in de nieuw opgerichte
Partij van de Arbeid. Het al genoemde ‘personalistisch
socialisme, van Banning cs, dat verwant was met het religieus
socialisme, bleek verenigbaar met de links-liberale inslag van
de VDB. Schermerhorn werd kortstondig minister-president
in het eerste naoorlogse kabinet-Schermerhorn/Drees. Hij had
Banning graag willen hebben als minister van Onderwijs,
maar die verkoos vrij te willen blijven voor de PvdA en de (AG
der) Woodbrookers. Schermerhorn vroeg toen de Groninger
theologisch hoogleraar G. van der Leeuw, die trouwens ook
veel in Barchem is geweest. Daarbij telde het kabinet-Schermerhorn
vier ministers die rechtstreeks bij de wederopbouw
van Rotterdam betrokken waren geweest: naast Schermerhorn
zelf waren dat Ringers, Vos en Lieftinck, terwijl de eerste
directeur van het Centraal Planbureau en belangrijke adviseur
van de regering, Jan Tinbergen, als econoom ook zijn kennis
had ingezet voor Rotterdam.
A. van Beuningen-Eschauzier
Zijdelings staat met Rotterdam in verband mevrouw A. van
Beuningen-Eschauzier (1880-1968), die voor de oorlog deel
heeft uitgemaakt van de Commissie voor den Meisjeskring
in Barchem. Zij woonde op het landgoed Thedingsweert in
Kerk Avezaath bij Tiel, maar broers van haar man waren de
Rotterdamse Van Beuningens, van wie ‘DG’ de grote man was
van de Steenkolen Handels-Vereniging (SHV) en aan wiens
kunstverzameling het museum Boymans-van Beuningen mede
zijn naam dankt.
Annie van Beuningen was bevriend met het echtpaar Mankes-
Zernike. Mevrouw Van Beuningen kocht werk van de schilder
32
Jan Mankes en was dus bekend met zijn vrouw, later weduwe
dr. A. Mankes-Zernike te Rotterdam, de eerste vrouwelijke
predikant (doopsgezind) in Nederland en eveneens lid van de
Woodbrookersvereniging.
Annie Eschauzier was geboren in Nederlandsch-Indië, waar
haar vader fortuin maakte met een grote suikerplantage, en
verhuisde op jeugdige leeftijd naar Den Haag. De Haagse finde-siècle-sfeer,
die zo fijn getekend is in de romans van Louis
Couperus, heeft zeker bijgedragen aan haar belangstelling
voor literatuur, beeldende kunst en geestelijk leven. Ze was
bevriend met een andere bekende Woodbrooker, de publicist
Just Havelaar. De architect Frits Eschauzier was haar broer;
hij ontwierp landhuizen en voor Thedingsweert enkele meubels.
In die Betuwse omgeving moet Annie van Beuningen een
opmerkelijke verschijning zijn geweest: ze liep altijd in elegante,
lange gewaden met veel juwelen behangen, was vegetarisch
en zocht spiritualiteit in de theosofie, zo weten familieleden
zich te herinneren. Met de links-vrijzinnige Annie Mankes-
Zernike, die later voorganger werd van de Nederlandse
Protestantenbond NPB, zal zij zeker verwantschap hebben
gevoeld.
C.M. Löhnis
Door en door Rotterdams is weer wel mejuffrouw C.M.
Löhnis, trouw Woodbrookerslid in de vooroorlogse periode.
Catharina Maria Löhnis (1886-1944), dochter van de machinefabrikant
Theodoor Pieter Löhnis en Catharina Maria van
Vollenhoven, heeft haar leven gewijd aan de woningbouw in
de snel groeiende havenstad. Vijfentwintig jaar oud wordt zij
in 1911 Rotterdamse tweede ‘woningopzichteres’. Haar vader
was al eerder aandeelhouder van de NV Maatschappij voor
Volkswoningen. Maar ook haar grootvader H.Th. Löhnis was
al in de negentiende eeuw betrokken bij het particulier woninginitiatief.
Catharina Maria en haar vader zijn in de jaren tien
en twintig van de twintigste eeuw steunpilaren onder de bouw

van de tuindorpen in Rotterdam. Trouwens, familieverhoudingen
doen er nogal toe in het oude Rotterdam. Niet alleen
gaat veel van vader op zoon (en in het geval-Löhnis van vader
op dochter) over, maar de zakenelite was ook nog eens op
grote schaal verzwagerd, zodat steeds dezelfde namen terugkeren.
De familie Löhnis behoorde met tal van Rotterdamse
(en Amsterdamse) families tot de investeerders in de Twentse
machine- en textielindustrie.
A. Bos
Andere personele relaties tussen Rotterdam en Barchem treft
men aan in een studiegroep die in 1944 wordt gevormd ter
voorbereiding van de naoorlogse wederopbouw. Deze commissie
heet naar zijn voorzitter ir. Alexander Bos (1894-1984),
directeur Volkshuisvesting, de studiegroep Bos. Vier leden van
deze groep waren lid van Barchem en/of kwamen er regelmatig.
Behalve voorzitter Bos was dat de Rotterdamse remonstrantse
predikant H.J. Mispelblom Beijer en zijn echtgenote
de geografe dr. L.M. Mispelblom Beijer-van den Bergh van
Eysinga, die als secretaris optrad, alsmede dr. K.F. Proost,
directeur van Ons Huis. In het in 1946 uitgebrachte rapport De
stad der toekomst, de toekomst der stad wordt sterk het accent
gelegd op de zogenoemde wijkgedachte.
De studiegroep wil de ontbindingsverschijnselen als gevolg
van de negentiende-eeuwse ‘commerciële en rationele geestesgesteldheid
in de stadssamenleving’ bestrijden. Erfenis van die
negentiende eeuw is de ‘onder de mechanisatie lijdende massamens’.
Er is gebrek aan gemeenschapszin, cultuurontwikkeling
en zelfwerkzaamheid. Resultaat: willekeurige stadsopbouw.
Hiertegen dient te worden ingezet ‘de bouw van een
gezond en natuurlijk groot-stedelijk gemeenschapsleven’ dat
de stad overzichtelijk maakt door de vorming van wijken met
telkens ongeveer twintigduizend inwoners. De realisering
moet in handen van de overheid en bewoners te worden gelegd.
Van projectontwikkeling (avant la lettre) kan geen sprake zijn.
Deze stellingname houdt verband met de overwegend linkse
gezindheid van de studiegroep. Alex Bos was een socialist die
zich in allerlei opzichten tot samenlevingsopbouw voelde aangetrokken,
ook als directeur van zogenoemde volkshuizen.
Vanaf 1938 oriënteerde hij zich ook op de antroposofie, waarvan
de benadering ‘synthese door geleding’ in het pleidooi
voor de wijkgedachte kan worden teruggevonden. ‘In laatste
instantie is dus het probleem van de stedebouw er een van
Planwirtschaft’, aldus Bos in 1936. Hij ziet ook een tendentie
van het particuliere naar het gemeenschapsbelang, waarvan
de stedenbouw kan profiteren. Na de oorlog zouden de meeste
leden van de groep Bos tot de Partij van de Arbeid toetreden,
onder wie Bos zelf, Mispelblom Beijer en Proost.
S.H. Stoffel
In de sfeer van bouwen en industrie mag ook het voormalige
Barchemlid ir. S.H. Stoffel worden genoemd (1881-
1964), een fabrikant (Machinefabriek Reineveld) die in Delft
voorzitter van de Kamer van Koophandel is geweest en het
daar zelfs tot ereburger heeft gebracht. Ook hij was bij de
Woodbrookers voor voordrachten. Niet alleen door de nabijheid
van Rotterdam past hij in dit verband, maar ook vanwege
zijn nauwe relatie met het instituut Stad en Landschap
van Zuid-Holland, dat in 1928 in sterke mate op Rotterdams
initiatief is ontstaan. Stoffel was lid van het Rotterdamsch
Vliegveldcomité en curator van de Nederlandse Economische
Hogeschool, de voorloper van de Erasmus Universiteit.
Stoffel sprak op zakencursussen in Barchem, waarvan de
weerslag nogal eens in het tijdschrift Het Kouter kon worden
aangetroffen. Een van zijn onderwerpen was ‘Arbeid in de
burgerlijke maatschappij’.
C. van Traa
In zijn bestuursfunctie bij Stad en Landschap zal Stoffel
ongetwijfeld de jonge architect ir. C. van Traa (1899-1970) hebben
gekend en hem mogelijk hebben verlokt om een verhaal te
33

leveren voor Het Kouter van 1936: ‘Enkele opmerkingen over
het verval der landelijke schoonheid’. Van Traa is tien jaar later
nauw betrokken bij de wederopbouw van Rotterdam.
In het jaarverslag van de Vereeniging Woodbrookers in
Holland over 1932-’33 wordt de instelling van een bestuurscommissie
voor de leiding van de Zakencursus genoemd.
Hierin hebben zitting dr. J.A. de Koning, mr. R. Mees, ir. S.H.
Stoffel, ir. A.H. Ingen Housz, dr. W. Banning, mr. J. Bierens de
Haan, secretaris en ds. F. Kleijn, voorzitter. Vanuit deze commissie
werden onder andere sprekers aangezocht , waarvan de
uitgesproken teksten nogal eens in Het Kouter werden gepubliceerd.
R. Baelde
Een uitgesproken Rotterdamse achtergrond had mr. Robert
Baelde, die in 1942 op 35-jarige leeftijd als gijzelaar door de
Duitsers werd gefusilleerd. Baelde was als lid van de vereniging
directeur van De Vonk in Noordwijkerhout en redacteur
van Het Kouter, waarin hij regelmatig schreef. Len de Klerk
rekent de familie Baelde in zijn boek Particuliere plannen tot
de kern van de negentiende-eeuwse Rotterdamse elite. De
Baeldes waren er al eeuwenlang toonaangevend.
C.J.A. Begeer
Aan de zakencursussen werd ook een bijdrage geleverd door
het lid C.J.A. Begeer (1883-1956), die van 1904 tot zijn overlijden
in de (artistieke) leiding zat van de zilverfabriek Van
Kempen en Begeer te Voorschoten. Carel Begeer was ontwerper
en publicist op zijn vakgebied en had zijn opleiding genoten
in Hanau (bij Frankfurt am Main). Zijn eerste ontwerpen
vertonen ook Duits-Oostenrijkse kenmerken. Het zal aan zijn
bekendheid met Duitsland gelegen hebben dat hij tijdens de
genoemde cursus de toestand bij onze oosterburen in de aanloop
naar het Derde Rijk mocht belichten.
34
E. van Cleeff
Ed van Cleeff (1899-1972) is een van de voorbeelden van het
door elkaar lopen van loyaliteiten. Hij was voor de oorlog
toonaangevend lid van de jongerenorganisatie AMVJ, als econoom
bij Jan Tinbergen werkzaam op het Centraal Bureau
voor de Statistiek (CBS), later met deze oprichter van het
Centraal Planbureau (CPB). Hij voelde zich thuis bij het religieus-socialisme
van de Woodbrookers, maar nam als algemeen
Barchemlid ook deel aan de zakencursussen. Mede door zijn
vriendschap met dr. H.M. de Lange is hij een van de schakels
met het naoorlogse Nederland.
J.A. de Koning
Johannes Albert de Koning (1899-1973) heeft een spilfunctie
vervuld in het vrijzinnige protestantisme van zowel voor als
na de oorlog. Jeugdwerk, predikantschap (remonstrant), radio
en cultuur (V.P.R.O.), sociaal (Remonstrantse Broederschap,
Woodbrookers) en als veelzijdig publicist.
J. Bierens de Haan
Johan Bierens de Haan (1892-1971) was van 1927 tot 1955
algemeen secretaris van de Nederlandse Maatschappij voor
Nijverheid en Handel. Vanuit de Nederlandse Christelijke
Studentenvereniging NCSV onder anderen bevriend met J.
Eijkman. Publiceerde over tal van sociale onderwerpen in de
jaren dertig.
H.D. Louwes
H.D. Louwes (1893-1960). Woonde als herenboer in de
Noordgroningse Westpolder (Ulrum). Voorzitter Koninklijk
Nederlands Landbouw-Comité. Publiceerde in 1943 het rapport
Kerk en Boeren in hervormd verband, met de Delftse
hoogleraar Schermerhorn als een van zijn adviseurs. In 1945
medeoprichter van het Stichting van de Arbeid. Eind jaren
dertig leidde hij enkele plattelandscursussen in Barchem, de
groene pendant van de zakencursus.

Ten slotte
De hierboven genoemde ondernemers en functionarissen
waren overwegend meer links-liberaal dan socialistisch.
Menigeen onder hen was actief lid van de Vrijzinnig-
Democratische Bond (VDB). Banning herinnert er in zijn
Terugblik aan dat de tegenstellingen in de jaren twintig en dertig
tussen socialisten en niet-socialisten veel scherper waren
dan na de oorlog. En Barchemleden waren, naar Banning
schrijft, in overgrote meerderheid stellig géén socialist. Hij
haalt in hetzelfde boekje een uitspraak aan van een van die
bevlogen Rotterdammers die zei: ‘Ik begrijp, Banning, dat
jij als christen solidair wilt zijn met de arbeiders. Maar als ik
op mijn post als bedrijfsleider ploeter om van mijn christelijk
geloof iets waar te maken, dan vind ik dat jij ook met ons solidair
moet willen zijn.’
De wijze waarop R. Mees in 1950 van Banning, bij zijn vertrek
als voorzitter van Barchem, afscheid heeft genomen, heeft blijkens
publicaties op meerderen grote indruk gemaakt.
35

CAhIER ZAkENCuRSuS
na de oorlog:
economisch systeem zit
in de weg
‘(...) de captains of industry, bankiers, leiders van grote
en kleine bedrijven, arbeiders en arbeidersleiders:
(…) bij hen allen tezamen is het, voor zover zij tot het
geseculariseerde deel van ons volk behoren, bijna alles
geestloosheid en leegte wat de klok slaat (…)’.
Dit schreef met een scherpe en vooruitziende blik, midden
in de oorlog, op ongepubliceerde kladblocvelletjes, dr. J.
Eijkman, de pionier van de AMVJ en voorbereider van Kerk
en Wereld in Driebergen, dat hij zelf, in 1945 overleden, niet
meer heeft zien functioneren. Eijkman signaleert een geestelijk
nihilisme, dat gemakkelijk ‘volloopt’ met ideologie, in zijn tijd
‘de nieuwe onzin van ras, bloed en bodem’.
Eijkman wist waarover hij schreef, want hij was een man met
een enorm relatienetwerk in het Nederlandse establishment
van voor de oorlog, kerkelijk en niet-kerkelijk. Hier had hij zijn
steunpunten voor nieuwe wegen in de omgang van ‘kerk’ en
‘wereld’, een onderscheiding trouwens waar hij gereserveerd
tegenover stond.
Na 1945 zijn de verhoudingen, die in Barchem met de zakencursussen
op kleine schaal nog betrekkelijk dicht bij elkaar
lagen, verder uiteen geraakt. Oorzaken hiervan zijn de verdere
secularisatie met functieverlies van de kerken, de toenemende
invloed van de overheid die sociale verantwoordelijkheden
overnam, de economie die steeds meer een systeem werd
gericht op groei, en de institutionalisering van het bedrijfsleven,
waardoor de invloed van de ‘directeuren-grootaandeelhouders’
taande, met name van die behorend tot het ‘old boys
network’ van adel en patriciaat dat traditioneel sterk hechtte
aan een, al of niet kerkelijk bepaald, ethos.
36
Hoogovendirecteur ir. A.H. Ingen Housz (later voorzitter van
de directie) kende tot 1940 bijna al zijn arbeiders persoonlijk
en leefde met ze mee in dagen van ziekte en rouw. ‘Hij ging
graag op zondagmiddag de fabriek in, waar de continudienst
was, en sprak daar met de mensen zonder de bemoeienis van
de in de dagdienst werkende bazen’, zo herinnert zich zijn
zoon Jan Ingen Housz.
De bureaucratisering van personeelsdiensten en ‘human
resources’ wordt al in 1982 ten voeten uit beschreven in
een citaat van een oud-juriste van de staalfabriek: ‘Bij mijn
naspeuringen naar de sociale geschiedenis van Hoogovens
geniet ik vooral van de stukken uit de periode vóór 1950,
waarin het mee-denken van de directie zelf zo veel duidelijker
tot uiting komt dan in recenter tijden, waarin de specialisten
ontzettend veel nota’s schrijven maar je eigenlijk niet merkt of
ze werkelijk ter harte worden genomen.’
Eenzijdig systeem
Wat zeker ook een rol speelt in de ‘systematisering’ van de
economie en het bedrijfsleven is dat de beoefening van de
economische wetenschap zoveel eenzijdiger is geworden en
gefixeerd is geraakt op groei. Vroeg in de twintigste eeuw
waren er schrijvers over het economisch leven met een ruime
geestelijke bagage als Rathenau, Simmel, Weber, Schumpeter,
Galbraith en Keynes. Ten minste waren zij sociologen en vaak
ook nog breder van interesse. Zij wisten indringende vragen
te stellen over productie en consumptie. Honderd jaar geleden
was in Duitsland de combinatie economie en kunstgeschiedenis
niet ongewoon en dat laatste zeker niet als ‘pret’- of bijvak,
getuige bijvoorbeeld de loopbaan van de journalist, en latere
Bondspresident, Theodor Heuss, die publicaties op een breed
gebied van de ontwerpcultuur op zijn naam heeft staan.
In Nederland heeft het vak economie steeds meer een technocratische
inslag gekregen. Is een econoom wat breder georienteerd,
zoals Arnold Heertje, dan valt onmiddellijk zijn kritische
gezindheid op. Dezelfde soort eenzijdigheid op manage-

mentgebied is na de oorlog in toenemende mate ook op te merken
bij ondernemers/directeuren, zeker wanneer het familiekarakter
op de achtergrond raakt. Dit verklaart trouwens mede
waarom in het ‘grote bedrijfsleven’, dat marktconform moet
handelen op straffe van ondergang, ecologisch en/of anderszins
‘verantwoord’ ondernemen, zo moeilijk in business-plannen
is op te nemen.
Uitgesproken familiebedrijven kúnnen een sterk kapitalistisch
karakter hebben, zeker als ze in de pioniersfase verkeren en
de markt veroverd moet worden, maar het ligt in de rede dat
de zeggenschap van een familie de ‘mores’ ook in het bedrijf
tot uitdrukking brengt in wat je wel of niet doet. Die nuancering
maakt dan inbreuk op het systeem van het kapitalistisch
bedrijf als geldverdienmachine.
In een beschouwing over de recente ‘woede over bonussen’
schreef Tom Eijsbouts, hoogleraar Europees constitutioneel
recht aan de Universiteit van Amsterdam, in Het Financieele
Dagblad van 27 maart 2009: ‘Vergeten wordt wel dat het
moderne kapitalisme niet op verantwoordelijkheid maar op
beperking van aansprakelijkheid, verantwoordelijkheid en
moraliteit is gebouwd. De morele vrijplaats van geldverkeer
en zakenleven is een uitvinding van deze tijd.’ Eijsbouts vervolgt
dan: ‘Morele woede over die bonussen is misplaatst,
want ze miskent de vrijplaats van schaamteloosheid die wij
binnen het ondernemerschap aan het geld en zijn verkeer gunnen.’
Eijsbouts herinnert aan de juridische vorm van de naamloze
vennootschap – of zoals de Duitsers zeggen: GmbH,
Gesellschaft mit beschränkter Haftung (vennootschap met
beperkte aansprakelijkheid) – waarin nu juist de moderne vrijheid
van het zakendoen is gegoten. Dat is niet het kader voor
een ‘toon van rechtschapenheid en wrok’. Op zijn plaats is
alleen ‘klinische juridische actie, waarbij geen middel onbenut
blijft’, aldus Eijsbouts.
Het bovenstaande kan worden gerelativeerd vanuit een nieuwe
discipline als de bedrijfsethiek. ‘In veel familiebedrijven tref
je vaak een ondubbelzinnige houding aan van: “Hier trekken
wij een streep, zo iemand komt er bij ons niet in, met zulke
praktijken wensen wij niets te maken te hebben, en natuurlijk
laten wij ons personeel niet vallen, want zo is ons bedrijf
opgebouwd en groot geworden.”’ (Dr. H. van Luijk, hoogleraar
Bedrijfsethiek aan de Universiteit Nijenrode, in een bijdrage
aan de bundel Maatschappelijk verantwoord ondernemen –
Eén stap verder dan ethiek, 2000).
Had Van Luijk meer de directie van middelgrote (familie)bedrijven
op het oog, de econoom Bob Goudzwaard focuste op
de multinationals toen hij in 1986 in het oecumenisch maandblad
Wending schreef:
‘Ik vind het inhumaan, mensen als het ware van a tot z in hun
eigen maatschappelijk lot op te sluiten en hen er als het ware
naar toe te drijven dat ze alleen maar de rol vervullen die het
systeem van hen verwacht. Ik erken ten volle dat het voor een
persoon in de leiding van een transnationale onderneming
een zware gang is en moet zijn om distantie te nemen van het
zogenaamde concernbelang binnen de door het bestaande economische
systeem bepaalde grenzen. Toch blijf ik volhouden
dat zélfs mensen-in-functie meer kunnen zijn en behoren te
zijn dan hun eigen rolbewakers.’
Erfenis zakencursus
Terug naar de zakencursus. Als erfenis van dit fenomeen zouden
in zekere zin het naoorlogse beroepsgroepenwerk op De
Horst in Driebergen en het vormingswerk voor ondernemingsraden
in het Woodbrookershuis beschouwd kunnen worden.
Maar hoe nuttig ook voor respectievelijk vrije beroepsbeoefenaren
en werknemers, het is toch iets anders dan het zelfonderzoek
van de werkgevers zelf.
Ook het oecumenisch bedrijfspastoraat van na de oorlog zal
mede geïnspireerd zijn door de zakencursussen (de remonstrant
Ingen Housz heeft zelf meegewerkt aan initiatieven in de
IJmond), maar de ‘institutionalisering’ in ‘kerk’ en ’industrie’
werkte niet mee aan een hechte samenwerking. De werelden
groeiden steeds meer uit elkaar als gevolg van de secularisatie
37

en de ‘specialisering’ van de partijen.
De pionier van de zakencursussen J. de Koning zag na de oorlog
de noodzaak van een eigen remonstrantse aanpak in een
‘Werkgroep nieuwe gebieden’, waarmee nieuw ontstane brandpunten
van economische bedrijvigheid in Botlek-Europoort
werden bedoeld. Maar ook dit werk bloedde dood.
Vooroorlogse romantiek kreeg het te kwaad met naoorlogse
systemen
38
CAhIER ZAkENCuRSuS
over de onmisbare
combinatie van markt en
moraal
Is er een verband tussen de zakencursus van de jaren
dertig en wat tegenwoordig maatschappelijk verantwoord
ondernemen heet? Deze vraag stelden wij aan
Joost Röselaers en Bram Rutgers van der Loeff, beiden
betrokken bij de remonstrantse beraadsdag Tel uit je
winst, dit voorjaar gehouden.
De geschiedenis herhaalt zich steeds, maar nooit op dezelfde
wijze. ‘Pantha rhei; heette dat bij de oude Grieken. In de economie
spreekt men van ‘dynamiek’ of in de woorden van de
Oostenrijkse econoom Schumpeter creatieve destructie. En in
de christelijke traditie gaat het over het pad, het levenspad, dat
een ieder te gaan heeft en waarvan het pelgrimspad mede een
symbool is.
Waarden en wetten
Hoe je je onderweg dient te gedragen wordt verbeeld in de bijbelse
parabel over de Barmhartige Samaritaan. Daar kan men
ook lezen dat wetten te statisch zijn om antwoord te geven
op de concrete, ook economische uitdagingen die we op ons
levenspad tegenkomen. Immers, de priester met z’n grote kennis
van de joodse wetten en de Leviet, de leraar der wetten,
weten niet wat te doen wanneer zij onderweg van Jeruzalem
naar Jericho het slachtoffer van een roofoverval langs de weg
zien liggen: zij lopen er met een boog omheen. De daarna passerende
Samaritaan, in de ogen van de rechtzinnige joden een
soort allochtoon of lid van een afvallige sekte, weet het wél.
Als voorbeeld voor de hele christenheid, zo niet mensheid,
draagt hij sindsdien – althans: tót de nieuwe bijbelvertaling –
de naam van ‘Barmhartige Samaritaan’.

Een soortgelijke kritische houding tegenover de mogelijkheid
van morele sturing via (extra) wetten is te vinden in het SERadvies
‘De winst van waarden’ van december 2000 over maatschappelijk
verantwoord ondernemen (MVO). Het advies stelt
dat MVO – de huidige korte samenvatting van de combinatie
van ethiek en economie – altijd een kwestie is van máátwerk.
Additionele wetgeving, speciaal gericht op MVO, is daarom
ongewenst, want die zou te algemeen zijn om in specifieke
MVO-situaties nut te hebben. Tevens beloven de sociale partners
– ondernemersorganisaties en vakbonden – in dat SERadvies
hun leden te zullen stimuleren tot verantwoord gedrag.
Een niet wettelijk vastgelegde ‘zorgplicht’ wordt daarmee aanvaard.
Markt en zorgplicht
Al sinds de dagen van Kaïn en Abel is het de vraag hoe je die
zorgplicht – of ook wel: naastenliefde – kunt realiseren. En al
sinds diezelfde dagen is het duidelijk dat niet iedereen even
overtuigd is van die zorg- of broederplicht: ‘ben ik mijn broeders
hoeder?’ vragen, vooral in de economie, velen zich af.
Met een beroep op Adam Smith, grondlegger van de economische
wetenschap, lijkt het antwoord ‘neen’ te mogen zijn.
Immers, zoals Adam Smith vaak (te) kort wordt samengevat:
de bakker op de hoek en de slager op de andere hoek leveren
ons hun brood en vlees niet uit naastenliefde maar uit eigenbelang.
Barmhartige Samaritanen en MVO lijken daarmee
naar de marge van Frederik van Eeden en andere idealisten en
Malle Pietjes te worden verwezen. Zorg voor de zwakken in de
samenleving is een zaak voor de overheid, niet voor de marktspelers.
Tenzij er natuurlijk gewoon winst gemaakt kan worden
met die zwakken of althans: met respect voor die zwakken.
En daar zijn best voorbeelden van te noemen. Voor sommige
merken is hun groene of ethische karakter juist een unique selling
point, zoals voor de Body Shop en de Triodosbank. In
wezen is ook de invoering van marktwerking in de zorg er een
voorbeeld van, en meer nog de zogenaamde ‘Bottom of the
Pyramid’. Dit slaat op het inzicht dat in het rijke westen vele
behoeften nu wel vervuld zijn en dat bedrijven zich voor groeikansen
dus noodzakelijkerwijs moeten richten op de nu-nogarmen,
‘aan de voet van de welvaartspiramide’. In lijn met dit
marktdenken wordt door velen MVO nu vooral aangeprezen
omdat het zo goed bijdraagt aan de winst: de kortste definitie
van MVO – PPP oftewel People Profit Planet – wordt daarmee
weer teruggebracht tot de éne P van Profit. Op die manier
is MVO misschien wel het toppunt van secularisatie of beter
gezegd: van a- of demoralisering van de samenleving: net als
Adam Smith al deed wordt verantwoord gedrag, dat rekening
houdt met mens en milieu, teruggebracht tot eigenbelang. Of
in de woorden van Max Weber: een verdere stap in de onttovering
van de wereld.
Hertovering
Er zijn vele redenen om je tegen die onttovering en de-moralisering
van de wereld en van de economie te verzetten. Voor
velen is de huidige economische en vooral de daaraan voorafgaande
financiële crisis de reden om de moraal van de markt
weer op de agenda te plaatsen: een variant van ‘nood leert
bidden’. Met name de torenhoge bonussen wijzen op een verderfelijke
‘graaicultuur’, maar ook de vergaande afhankelijkheid
van consumptieve en andere kredieten kan wijzen op een
ongebreideld consumentisme en kortetermijndenken: zelfs in
‘vette’ jaren weigeren we veelal te sparen, waardoor problemen
in de magere jaren onvermijdelijk zijn. Sommigen zien
de economische crisis dan ook voornamelijk als het symptoom
van een diepergaande geestelijke crisis: en wie om zich heen
kijkt ziet ook in andere sectoren zoals de zorg, de rechtspraak,
de politiek en het onderwijs problemen die als ‘moreel’ of ’spiritueel’
kunnen worden aangeduid. Maar voor de geestelijke
gesteldheid van de maatschappij bestaan er nu eenmaal geen
simpele graadmeters zoals de Amsterdamse AEX en de Dow
Jones van Wall Street.
39

Ook op een geheel andere manier zou de kredietcrisis geloof
en economie echter dichter bij elkaar kunnen brengen. Krediet
en Credo komen namelijk beide van het latijnse woord ‘credere’:
geloven/vertrouwen. En voor praktisch iedereen is duidelijk
geworden dat ’vertrouwen’ een onmisbare voorwaarde is
voor het goed functioneren van de financiële sector en dus van
de huidige maatschappij. Zoals dat in wezen ten tijde van de
oudste bijbelboeken al het geval was, al werden daar toen veelal
andere termen voor gebruikt.
De remonstranten als voorhoede
De Remonstranten vormen een vrijzinnig-protestantse geloofsgemeenschap,
die staat in de traditie van Erasmus en Hugo de
Groot. Zij kunnen kort beschreven worden als ‘christen-humanisten’:
‘vrijheid en verantwoordelijkheid’ en tolerantie zijn voor
hen kernbegrippen in de omgang met zowel de bijbel als de
maatschappij. Ze ontstonden in 1619 toen een aantal predikanten
door de Synode van Dordrecht werd verbannen. Dit vanwege
hun ‘vrijzinnige’ ideeën over vooral de predestinatie of voorbeschikking,
die zij enkele jaren tevoren hadden neergelegd in een
Remonstrantie. De Remonstrantse Broederschap, zoals hun officiële
naam luidt, vervulde traditioneel een voorhoederol op het
protestantse erf: zij kenden al vroeg het ‘open avondmaal’, na
de doopsgezinden waren zij het tweede kerkgenootschap met
vrouwen op de kansel, als eersten legden ze ook kerkordelijk de
mogelijkheid vast tot inzegening van homoseksuele relaties. De
Remonstranten hebben ruim zesduizend leden en vrienden, verdeeld
over zesenveertig gemeenten.
Nieuwe woorden, oude inzichten
Het herkennen van de parallellen in belangrijke begrippen van
toen en nu kan een eerste stap zijn om de werelden van geloof
en economie, dus van de zondag en de maandag, van spiritualiteit
en dagelijks leven, dichter bij elkaar te brengen. Om
in het verlengde van het voorgaande enkele sprekende voorbeelden
te noemen: toen ging het om geloof, nu om vertrou-
40
wen, toen om rentmeesterschap, nu om duurzaamheid, toen
om bekeren, nu om wake-up-calls en mentaliteitsverandering,
toen om naastenliefde en je broeders hoeder, nu om People en
zorgplicht, toen om leerzame twistgesprekken met rabbi’s en
Farizeeën, nu om zakencursussen en stakeholdersdialoog, toen
heette het de weg of het pad, nu heet het flexibiliteit en dynamiek,
toen waren het de priesters en Levieten die symbool
stonden voor de betrekkelijke onmacht van wetten en regels,
nu is er het inzicht dat er geen blauwdrukken beschikbaar
en mogelijk zijn. Zowel toen als nu was en is er hoop dat de
betreffende begrippen en ideeën een ‘zoutende’ werking hebben
op het grotere geheel. Toen echter waren al die begrippen
onderdeel van een alomvattend kader dat we levensbeschouwing
of geloof noemden. Nu hebben die beide termen veel van
hun betekenis en aantrekkingskracht verloren en zullen velen
zich afvragen of die begrippen iets met de huidige dagelijkse
praktijk te maken hebben. En omgekeerd zijn er maar vrij weinigen
die het huidige MVO en de huidige crisis (willen of kunnen)
duiden in levensbeschouwelijke termen.
Geen recepten, wel lessen
Interessant is hierbij het bovenvermelde inzicht, dat er geen
standaard-recepten zijn voor ‘goed’ economisch gedrag. Dit is
één van de conclusies die James Collins en Jerry Porras trokken
uit hun onderzoek naar enduring great companies, dat wil
zeggen bedrijven die het al generaties lang goed deden in de
ogen van het grote publiek, de beurs en managers die bedrijven
beoordeelden op hun aantrekkelijkheid als werkgever. Hun
studie naar achttien grote bedrijven – zeventien Amerikaanse
en Sony – werd in 1995 gepubliceerd onder de titel ‘Built to
last, succesful habits of visionary companies’. En hoewel niet
te overzien is hoe deze bedrijven – waaronder Ford, Merck,
Johnson & Johnson – de huidige crisis door zullen komen, de
conclusies zijn in dit kader zeker interessant. Ten eerste was
het voor de onderzoekers onmogelijk een algemeen recept te
vinden voor het generatieslange succes van deze bedrijven.

Integendeel, ze concludeerden dat ieder bedrijf zozeer op z’n
eigen manier succesvol was, dat één van de kernbegrippen van
dat succes moest worden aangeduid als authenticiteit. Niets
geen morele of andere lessen uit het boekje dus: er leiden vele
wegen naar Rome en naar zakelijk succes. Maar ook bleek dat
dat succes geen kwestie was van je volledig concentreren op
de financieel-economische kanten van een bedrijf ten koste
van aandacht voor de meer menselijke aspecten. Ook hier:
integendeel, want deze bedrijven werden, in de woorden van
Collins en Porras, gekarakteriseerd door ‘het genie van het
én … én …’ en lieten zich dus niet knevelen door de ‘tirannie
van het óf …. óf ….’. Een soortgelijke conclusie bereikte Arie
de Geus in zijn boek ‘De levende onderneming, over leven en
leren in een turbulente omgeving’ (1997). Daarin concludeerde
hij uit een onderzoek voor Shell naar grote bedrijven die
al eeuwenlang bestonden – in die zin dus: duurzame bedrijven
– dat deze bedrijven niet primair economische eenheden
waren, maar primair gemeenschappen. Uit beide onderzoeken
kwam naar voren dat winst eerder een effect was van – en
ook wel: graadmeter voor – het goede functioneren van deze
bedrijven dan een doelstelling. Die doelstellingen waren altijd
veel breder en gericht op bijvoorbeeld de goede energievoorziening
of de gezondheidssituatie in een land. Aandacht voor
klanten en eigen medewerkers staan in de mission statements
van dergelijke bedrijven vaak hoger genoteerd dan die voor de
aandeelhouders. Samenvattend stellen Collins en Porras dat
deze bedrijven worden gekarakteriseerd door praktisch idealisme.
Weer een ander woord voor de combinatie van markt en
moraal.
‘Tel uit je winst’ anno 2009
Begin 2008 besloten de Remonstranten hun jaarlijkse
Beraadsdag in 2009 te wijden aan het thema van ethische
vragen bij economische ontwikkelingen, onder de titel ‘Tel
uit je winst’. Aanleiding tot dit thema was in eerste instantie
het zogenaamde AGAPE-rapport, waarin AGAPE stond
voor Alternative Globalization Adressing Peoples and Earth.
Dit rapport werd in 2006 door de Wereldraad van Kerken aan
haar leden aangeboden om een proces van bezinning over een
rechtvaardige en duurzame economie tot stand te brengen.
Tijdens de voorbereiding van de Beraadsdag, in de tweede
helft van 2008, kreeg het thema steeds meer actualiteit door
de opkomende financiële en economische crisis. Maar tevens
groeide het besef dat de combinatie van economie en ethiek,
van de zondag en de maandag of van spiritualiteit en dagelijks
leven een zaak van permanente aandacht moest zijn en niet
slechts in tijden van crisis of ter voorbereiding van één specifieke
Beraadsdag.
Die permanente aandacht kan alleen vorm krijgen wanneer er
voldoende wederzijds begrip is, men elkaar uit beide ‘kampen’
voldoende ontmoet en vooral ook: elkaars taal spreekt en
begrijpt. Dat vergt enerzijds duiding van de dagelijkse, ook
economische gebeurtenissen in bijbelse of andere levensbeschouwelijke
termen, anderzijds een ook economisch relevante
uitleg van bijbelteksten. Beide is mogelijk, maar gebeurt weinig.
Daarnaast zijn er ontmoetingen nodig tussen beide werelden,
zowel om elkaar te ‘bevragen’ als om elkaar te ‘bemoedigen’,
elkaar te versterken. Dit in de wetenschap dat, zoals in
het begin van dit artikel gesteld, er geen blijvende oplossingen
of standaardrecepten bestaan voor ons optreden in het economische
domein. Een permanente toetsing van en bezinning op
ons (economische) handelen is dus nodig; een kwestie van éducation
permanente.
Hoopvolle ontwikkelingen
Daarbij is het allereerst nuttig te constateren dat er de afgelopen
tien à vijftien jaar vele hoopvolle ontwikkelingen zijn
geweest rond duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord
ondernemen. In vele branches zijn er keurmerken tot stand
gekomen, die – zo goed mogelijk – garanderen dat bepaalde
producten milieuvriendelijk en met respect voor mensen- en
41

arbeidsrechten zijn geproduceerd. Vaak speelden Nederland
of Nederlanders een belangrijke rol bij de totstandkoming van
dergelijke keurmerken. Na en naast Max Havelaar kwam er
Utz Kapeh (‘goede koffie’) en later Utz Certified; Fair Wear en
FSC (Forestry Stewardship Council, voor duurzaam hout) kunnen
ook op enige naamsbekendheid bogen, maar ze zijn slechts
een top van een veel grotere en nog groeiende ijsberg. Veel van
deze keurmerken zijn zogenaamde multi-stakeholder-initiatieven,
d.w.z. samenwerkingsprojecten tussen ondernemingen en
NGO’s (non-governmental organisations). Ook microkredieten
en steun van grote bedrijven aan bijvoorbeeld HIV/AIDSpreventieprogramma’s
zijn hoopvolle ontwikkelingen, die in
het genoemde AGAPE-rapport, en dus bij de Wereldraad van
Kerken, te weinig aandacht kregen. Maar die ook niet voldoende
zijn om te denken: het gaat wel goed zo. En bovendien: deze
hoopvolle ontwikkelingen spelen zich veelal af op een ander
niveau – bijvoorbeeld van industriële branches – dan waarop
de gewone burger, consument of werknemer opereert.
Dóórgaan
In het programma voor de Beraadsdag is een aantal voorstellen
gedaan om het thema van economie en ethiek ook ná de
Beraadsdag in beeld te houden. In wezen om twee redenen:
enerzijds om gelovigen, predikanten en kerken te steunen bij
hun bewustwording van de praktische en economische kanten
van hun geloof en spiritualiteit. Anderzijds om de maatschappij
en met name degenen die MVO en duurzaamheid
een warm hart toedragen, een breder of zingevend kader te
bieden. Beide vanuit de overtuiging dat spiritualiteit en dagelijks
leven, de zondag en de maandag onlosmakelijk bij elkaar
horen. En tegelijkertijd in het besef dat de verbinding van de
twee een eeuwig zoeken is. Onderdeel van het pad van een
gelovige en van de dynamiek van de economie.
Doorgaan met dit thema betekent dan vooral: doorgaan met
de gesprekken, met de dialoog over het thema van economie
42
en ethiek, onder welke naam dan ook. De zakencursussen in
Barchem waren een goed voorbeeld. In de jaren vijftig werden
door onder anderen Harry de Lange kleinschalige sociale
kringen en de landelijke zogeheten Sociale Conferenties
georganiseerd, waarin sociale problemen met deelnemers
uit bedrijfsleven, wetenschap, politiek en ambtenarij werden
besproken. In de jaren zestig – en daarna – organiseerden de
Remonstranten in Eindhoven de zgn. mannenlunches, waarin
economie en ethiek bepaald niet centraal stonden, maar die
door hun samenstelling, met velen die bij Philips werkten, toch
konden bijdragen tot onderling begrip dat in dit verband van
groot belang kan zijn: het gaat er immers niet om elkaar de les
te lezen, maar meer om ‘vorming’ als basis voor ‘verantwoord’
gedrag. Op gemeentelijk en landelijk niveau zal nu naar eigentijdse
varianten van deze activiteiten worden uitgekeken.
Voor veel vooral jongere managers is de combinatie van werken
en idealisme of zelfs spiritualiteit geen vreemde zaak. Er
is de afgelopen circa tien jaar over die combinatie een ruim
aanbod van cursussen en boeken op de markt verschenen.
Kerken bleven daarin achter. Jammer. Niet omdat met behulp
van religieuze inzichten de huidige crisis en meer algemeen:
vragen omtrent duurzaamheid en MVO simpel beantwoord
zouden kunnen worden. Maar wel omdat – bijvoorbeeld – de
bijbel te lezen is als één lang verslag van de zoektocht van de
mens naar het werkelijk goede leven, dat wil zeggen naar de
toepassing van de hoogste waarden in het dagelijkse leven. De
mens is in wezen ook na 2000 jaar dezelfde gebleven, we blijven
onderweg, met de verplichting goed om ons heen te kijken
en te reageren op wat op ons pad komt. Bereidheid tot samenspraak,
dialoog en bezinning zijn daarbij noodzakelijke voorwaarden.
Joost Röselaers en Bram Rutgers van der Loeff
Voorzitter respectievelijk lid van de voorbereidingscommissie
van de Remonstrantse Beraadsdag 2009. Joost Röselaers

is remonstrants predikant te Nieuwkoop en Boskoop, Bram
Rutgers van der Loeff was tot 2008 VNO-NCW-secretaris
maatschappelijk ondernemen en onder meer lid van het
advies-panel van de Triodosbank. Hij is sinds 2009 lid van
de programmacommissie van de Vereniging Woodbrookers
Barchem
Enkele geraadpleegde publicaties
• Wouter Lookman: De Woodbrookers en de tuinstad. In: Barchem
Berichten 2003/2 en 2004/1
• Jaarboeken Vereeniging Woodbrookers in Holland
• Jaargangen Het Kouter
• Len de Klerk: Particuliere plannen NAi Uitgevers 1998
• Catalogus tentoonstelling Jan Mankes 2007/’08 Waanders uitgevers Zwolle
• W. Banning: Terugblik Uitg. De Arbeiderspers 1958.
• J.A. de Koning: Rathenau’s denkbeelden over onze samenleving Uitg.
Van Loghum Slaterus 1930
• Lothar Gall: Walther Rathenau; Portrait einer Epoche Verlag C.H. Beck
München 2009
• Harry Graf Kessler: Walther Rathenau, sein Leben und sein Werk Berlijn
1928 (ook in vertaling verschenen)
• Patrick Dassen: Max Weber en het probleem van de moderniteit in
Duitsland Uitg. Van Oorschot 1999
• P. Smits e.a.: de maatschappij van nu en morgen Arbeiderspers 1958
• Maarten van der Linde: Het visioen van Eijkman Uitg. Verloren
Hilversum 2003
Michsjol over de crisis
Michsjol, tijdschrift voor theologie, cultuur en politiek verschijnt
deze zomer met een themanummer over de financiële en economische
crisis. Onder anderen Erik Borgman, Greetje Witte-Rang,
Gert van Manen en Roelf Haan reflecteren op waar de economie
wereldwijd onder te lijden heeft gekregen.
Voor meer informatie: www.michsjol.nl.
NIEuW PROGRAmmA 2009
1Vakantieweek
met als thema Gaandeweg
Datum 18 – 25 juli
Gastvrouwen Joke Keuning en Joke Reints
Een week vakantie vieren in het sfeervolle Woodbrookershuis. U
kunt volop genieten van alles wat er te beleven is in huis en in de
prachtige omgeving.
Er zal een facultatief programma worden georganiseerd. U bent vrij
om uw eigen week in te vullen, maar er zullen ook verschillende
middaguitstapjes worden georganiseerd.
Het Woodbrookershuis lig in een mooie omgeving in het
Achterhoekse landschap vlakbij de Lochemse en de Kalenberg.
We beginnen de dag na het ontbijt met een stilte in de Kapel op de
Kalenberg.
Er zal een avondprogramma worden georganiseerd met verschillende
activiteiten: lezing over de natuur in de omgeving, film met nagesprek,
diverse activiteiten rondom het thema, sacrale dans etc.
Er zijn allerlei mogelijkheden in de omgeving, zowel in de natuur als
het bezoeken van leuke plaatsjes en stadjes.
In Lochem bijvoorbeeld is een interessante stadswandeling uitgezet.
In Borculo is een Kristalmuseum en er is een boekenmarkt op 25
juli. Hanzestad Zutphen heeft leuke musea en galerieën. Ook zijn er
verschillende mooie wandelingen te maken, zoals een boekenwandeling
of hofjeswandeling. Het boekenstadje Bredevoort heeft vele
winkeltjes en een boekenmarkt, enzovoort
Tevens zijn er volop mogelijkheden om in de natuur te genieten,
zowel wandelend, fietsend of met de auto. In Barchem zijn fietsen
te huur.
43

LEZEN
Aanwinsten bibliotheek
Kader Abdolah Het huis van de Moskee
54
Buiten de Vesting;
een woord-voor-woord vertaling van alle deuterocanonieke
en vele apocriefe bijbelboeken
Pink Dandelion The Quakers; a very short introduction
Stephan van Erp Vrijheid en verdeeldheid; geschiedenis en actualiteit
(red.) van religieuze tolerantie
C.O. Jellema Verzameld werk; gedichten en essays
In de tweede werkelijkheid;
herinneringen van en aan C.O. Jellema
Otto Kroesen Leven in organisaties; ethiek, communicatie, inspiratie
W.G. Sebald Duizelingen; naamloze verteller maakt een reis door
Europa in heden en verleden
W.G. Sebald Naar de natuur; een poëtisch drieluik
Dagboek van J.E. van der Pot;
29 september – 24 december 1909
Fotoalbum Jubileumweekend 2008;
Vereniging Woodbrookers Barchem

AANTEkENINGEN
55

AANTEkENINGEN
56

Wie de Vereniging Woodbrookers Barchem een warm
hart toedraagt, kan ons werk steunen met een legaat of
erfstelling.
Daartoe kan van de navolgende gegevens gebruik worden gemaakt:
De Vereniging Woodbrookers Barchem is een zelfstandige rechtspersoon.
Het maken van een legaat of erfstelling geschiedt bij testament.
Een beschikking ten behoeve van de Vereniging Woodbrookers Barchem
kan bijvoorbeeld luiden: ‘Ik legateer, vrij van rechten en kosten, aan de
Vereniging Woodbrookers Barchem een bedrag van Euro ....’
Het is mogelijk aan een dergelijke beschikking een bepaalde bestemming
te verbinden.
Zij die een schenking aan onze vereniging willen doen, kunnen over de
vorm waarin dit kan geschieden telefonisch contact opnemen met de
penningmeester tel.0299-655557
Colofon
Woodbrookers Cahier
Tijdschrift vanuit het Woodbrookershuis. Verschijnt twee keer per jaar. Prijs
per stuk: € 7,50
Verenigingslidmaatschap
Het lidmaatschap van de vereniging is persoonlijk. Donateurs, aspirantleden
en leden met een minimuminkomen: € 32,50 per jaar, leden € 65,00.
Wat meer bijgedragen wordt, beschouwt de vereniging als een welkome
gift. Giro 93 00 00.
Administratie
Woodbrookersweg 1, 7244 RB Barchem
Telefoon 0573 44 17 34 (maandag, woensdag en donderdag)
E-mail adm@woodbrookershuis.nl
Website www.woodbrookershuis.nl
Mevrouw G. Oltvoort is bereikbaar op maandag, woensdag en donderdag.
Bestuur vereniging
Cees Otto (voorzitter), Rudolf de Graaff (secretaris telefoon 070-5176292,
e-mail rgraaff@2hetnet.nl), AriePieter Versloot (penningmeester), Wim
Dobbe en Annemarieke van der Woude.
Redactie Woodbrookers Cahier
Gerlof van Rheenen, Wouter Lookman
Redactie-adres: Woodbrookersweg 1, 7244 RB Barchem
Telefoon 0573 44 17 34
E-mail barchem.berichten@woodbrookershuis.nl
Auteurs van dit Cahier
Wouter Lookman
Joost Röselaers en Bram Rutgers van der Loeff
Vormgeving
Tekst & Opmaak
Druk
Van Marle Grafische Bedrijven

Persoonlijke verdieping en maatschappelijke betrokkenheid
Rond deze twee kernbegrippen is het cursuswerk in het Woodbrookershuis
opgebouwd. Centraal staat wat mensen bezielt en welke keuzes men maakt – privé
en maatschappelijk. Het gaat om bezinning én engagement.
Al in 1912 werden hierover cursussen georganiseerd op het landgoed in Barchem,
waar kort daarna het Woodbrookershuis verrees. Nog steeds organiseert de
Vereniging Woodbrookers Barchem een eigen cursusprogramma. Het accent ligt op
levensbeschouwelijke, culturele en maatschappelijke verdieping.