jaargang 34 nummer 3 december 2011 - Vereniging Vrienden ...

1
jaargang 34 nummer 3 december 2011

2
Ouverture
Beste Operavrienden,
Tot onze spijt heeft onze pas benoemde hoofdredacteur ons
alweer verlaten omdat zijn werk teveel van hem vergde.
Gelukkig hebben we Ingrid Bosman bereid gevonden om het
hoofdredacteurschap voorlopig op zich te nemen. Ook zij
heeft drukke werkzaamheden, maar met haar hulp pro­
beren we u zo goed mogelijk te voorzien van informatie en
achtergronden.
Ingrid Bosman werkt als zelfstandig cultuurjournalist. Voor­
heen was zij verbonden aan De Twentsche Courant Tubantia,
de laatste zeven jaar als kunstredacteur met als specialisatie
podiumkunsten. Ze is tevens als zakelijk leider werkzaam bij
de Kunstvereniging Diepenheim.
Net als vroeger komt er weer een rubriek ‘Operanieuws’, nu
verzorgd door Wim Stam uit Emmen. Wim is operakenner,
voormalig bestuurslid van onze vereniging en destijds orga­
nisator van de jaarlijkse operareis.
Verder kijkjes in de keuken van de Nationale Reisopera
met een oproep aan onze lezers en een e­mail­interview
met Rien Bekkers, de ontwerper van de kostuums voor La
Traviata. Op 21 januari gaat deze opera in Enschede in pre­
mière. U treft La Traviata in dit nummer aan in proza, poëzie
en beeld.
In 2012 hopen we u – ijs en weder dienende – vier nummers
van Opera Informa aan te bieden: in maart, juni, september
en december.
Platée | Tweede bedrijf: Jupiter (links, Philippe Kahn) benadert Platée
(Harry Nicoll) in de gedaante van een ezel.
F.K.

3
Inhoud
Ouverture 2
Liefde en Dood Over Verdi’s La Traviata 4
La traviata cast en creative team 7
La dame aux camélias | Lidwiene Vermeij 8
Opera: een verrijking voor het leven 10
Als een zangvogel in een kooi | Rien Bekkers 14
RAP in de problemen 18
Recensies Platée 22
A Meezing Messiah 24
Inleiders, podia & data La Traviata en Le nozze di Figaro 26
Operanieuws 27
Cursussen Muziektheater Amsterdam 28
Vriendenwinkel 33
Colofon 35
programmaboeken Nationale Reisopera
Er bestaat de mogelijkheid de programmaboeken (inclusief Nederlandse
vertaling van het libretto) van de Nationale Reisopera toegezonden te
krijgen. Deze zijn pas na de première verkrijgbaar.
Bel voor meer informatie de Nationale Reisopera, telefoon 053-4878500.
De Algemene Ledenvergadering zal in 2012 plaatsvinden op 31 maart in
Enschede. Het ligt in de bedoeling om te beginnen om 13 uur. Het RAP zal
dan iets voor ons organiseren, waarna om 14.30 de vergadering begint, die
tot ongeveer 16 uur zal duren. Daarna is er gelegenheid voor een drankje
en een hapje. Wijzigingen voorbehouden. Nadere berichten volgen.

4
Liefde en Dood
Over Verdi’s La Traviata
Benjamin Rous
‘Liefde en dood’: zo had Giuseppe Verdi de opera die uiteindelijk
als La Traviata bekend is komen te staan, eigenlijk willen noemen.
Simpel en krachtig, maar voor de Censuur, de officiële instantie die
erop moest toezien dat het culturele leven aan morele, politieke en
religieuze eisen voldeed, in de stad Venetië waar de opera in première
ging, waarschijnlijk te direct. Of niet moraliserend genoeg: de cen­
trale figuur van de opera is immers een courtisane. La Traviata, de
‘gevallene’ of ‘verdoolde’, viel waarschijnlijk beter in de smaak bij
de Censuur. De keuze voor een moreel omstreden personage als
hoofdfiguur is dan ook opmerkelijk. De opera, gebaseerd op de roman
en het toneelstuk La Dame aux camélias van Alexandre Dumas fils,
voert niet de gebruikelijke hertogen, prinsessen en ander adellijk spul
of mythische helden ten tonele. Het gaat hier om echte mensen, uit
een vergelijkbaar sociaal milieu als de bezoekers van de opera, en
bo ven dien spelend in het heden. Voor die tijd was dit ongekend, maar
voor Verdi is het een min of meer logisch vervolg op Rigoletto, waarin
hij een gebochelde als tragische held centraal had gesteld.
De Censuur verbood een opvoering in een eigentijdse setting, ver­
plaatste de handeling naar het begin van de 18e eeuw en paste de
als te schokkend ervaren tekst op veel punten aan. Pas dertig jaar
na de première werd de opera opgevoerd zoals Verdi het voor ogen
had gestaan. Het is tekenend voor de moeizame start van de opera.
Verdi was allesbehalve tevreden over de zangers met wie hij voor de
eerste opvoering van zijn nieuwe opera moest werken. Aan zijn goede
vriend en enige leerling Emanuele Muzio schreef hij na de première
in het San Benedetto theater (beter bekend onder de bijnaam ‘La
Fenice’) in Venetië: ‘Beste Emanuele, gisteravond La Traviata, fiasco.
Mijn schuld, of die van de zangers? De tijd zal het leren.’
We kunnen rustig vaststellen dat de tijd bijzonder gunstig heeft
uitgepakt voor het werk: al snel vierde het werk triomfen en La
Traviata werd een van de meest geliefde en meest opgevoerde opera’s
ter wereld. Stersopranen staan in de rij om de rol van Violetta Valéry
aan hun repertoire toe te voegen, en velen blijven de rol hun carrière

5
lang zingen. De status van La Traviata als een hoogtepunt in Verdi’s
oeuvre is tegenwoordig onbetwist.
Het dramatische genie van Verdi, dat ook, of misschien zelfs vooral
La Traviata prachtig illustreert, wordt nog wel eens onderschat. Hij
staat wat dat betreft altijd in de schaduw van Wagner, zijn tijdgenoot,
die wordt gezien als de grote intellectueel, de hervormer, degene die
het muziekdrama voorgoed heeft veranderd. Verdi is daarentegen de
wat platvloerse man van het theater, degene die het hart beroert, maar
nauwelijks een beroep doet op het hoofd: de ‘makkelijke’ componist.
Dat is niet helemaal terecht. Allereerst is Verdi’s muzikale inventiviteit
en veelzijdigheid verbluffend. La Traviata ging bijvoorbeeld nog
geen twee maanden na Il Trovatore in première, en het lijkt erop
dat Verdi op een gegeven moment gelijktijdig aan beide opera’s
werkte. Waar Il Trovatore de opera is van de militante, viriele kracht,
van het grote gebaar met een flinke dosis testosteron, is La Traviata
het toonbeeld van mondaine elegantie, van intiem en verinnerlijkt
dra ma. Dat hij in zo’n kort tijdsbestek zulke verschillende, en in
zekere zin complementaire muziekdrama’s wist af te leveren is
bewonderenswaardig.
Maar ook inhoudelijk kun je Verdi niet zomaar afschrijven. Inderdaad
is hij niet het soort componist dat het publiek lange, filosofische
verhandelingen voorschotelt over het zijn, over macht en liefde. Maar
dat betekent niet dat hij geen fundamentele, morele kwesties aan
de kaak stelt, dat hij ons niets kan leren over de menselijke natuur.
Integendeel!
In La Traviata weet Verdi keer op keer de situatie en de emoties
van de hoofdfiguren briljant te vangen. Hij weet de muzikale
conventies van de Italiaanse opera te veranderen in betekenisvolle
en overtuigende bijdragen aan het centrale drama. Een duidelijk
voorbeeld hiervan is het gebruik van het koor. Niet zelden hebben
koorpassages bij hem een zekere banaliteit, maar dat is niet te
herleiden tot het feit dat Verdi een ‘platte’ componist zou zijn.
Integendeel: dit soort passages wordt gebruikt om het reliëf met de
om ringende scènes te verhogen, om een psychologisch en emotioneel
contrast te scheppen. Zo wordt effectief onderscheid gemaakt tussen
massaal en intiem, publiek en privé. Bovendien speelt hij handig met
contrasten in muzikale stijl en kleur waardoor ogenschijnlijk simpele
scènes toch een grote emotionele zeggingskracht kunnen krijgen.
Als je de ontwikkeling van de opera heel schematisch zou willen weer­
geven, dan kun je zeggen dat Violetta in elke akte een nieuwe strijd
moet leveren. In de eerste akte is dat vooral een strijd tegen zichzelf.
Zij is gewend aan haar luxe leventje als courtisane, een leven waarin
eigenlijk geen plaats is voor echte liefde. Waar de tekst nog zwijgt,
wordt muzikaal al snel duidelijk dat zij voor de bijl zal gaan. Het
over bekende drinklied uit de eerste akte is een goed voorbeeld van
ogenschijnlijke platheid waarin een diepere laag schuilt die niet op
het eerste gezicht duidelijk is. Alfredo en Violetta zingen beiden een
couplet, gescheiden door een koorpassage. Die koorpassage staat in
een andere toonsoort dan de twee coupletten, waardoor het gevoel van
verbintenis tussen de twee protagonisten al meteen wordt benadrukt:
nog voordat zij het zelf goed en wel weten en toegeven, zijn zij muzi­
kaal al voor elkaar bestemd.
De massaliteit en frivoliteit van het feestgedruis vormt hier ook een
mooi contrast met het duet dat volgt: oprecht, intiem en kleinschalig.
De gevoelens voor Alfredo die steeds sterker lijken te worden,
probeert Violetta tijdens dit duet weg te drukken met koketterie:
waar zijn zanglijn lyrisch en hartstochtelijk is, blijft haar muziek
vooral (gemaakt) luchtig en terloops. Zij blijft voorlopig in haar rol als
verleidelijke courtisane, maar de muzikale barstjes in haar pantser
worden al hoorbaar als haar en zijn zanglijn samenvallen. Violetta’s
innerlijke strijd wordt door Verdi prachtig verklankt in het slot van
de akte. In een langzame aria reflecteert zij op de (on)mogelijkheid
van ware liefde voor iemand in haar positie. Is Alfredo nu werkelijk
diegene naar wie zij altijd heimelijk heeft verlangd? Daarna doet zij
deze gedachten af als dwaasheid, en volgt een sneller deel vol vocaal

6
vuurwerk. Hier hoor je duidelijk dat Verdi dramatisch gebruik maakt
van deze opeenvolging van langzaam en snel, die al decennialang
in gebakken zat in de conventies van de Italiaanse opera en door
het publiek vanzelfsprekend werd gevonden. Het is vocaal vertoon,
maar in de context van de opera is het veel meer dan dat: met de vele
loopjes, versieringen en hoge noten, de verlokkingen van een leven
van vrijheid en plezier bezingend, probeert Violetta vooral zichzelf te
overtuigen, haar innerlijke twijfel op een bijna hysterische manier te
overstemmen. De overwinning op haar gevoel is, zo voelt het publiek
al haarfijn aan door de bijna wanhopige vorm van de muziek, maar
tijdelijk.
Net als in de eerste akte komt Violetta’s ziekte in de tweede akte
nauwelijks expliciet aan bod. De strijd die zij hier moet leveren is
niet tegen de tuberculose, maar tegen de burgerlijke moraal, die
verpersoonlijkt wordt door de vader van haar geliefde Alfredo. Na
een periode van idyllisch liefdesgeluk is dit de grote dramatische
kentering. Het grote duet tussen Violetta en Giorgio Germont, dat
het dramatische hart van de opera vormt, is een mini­drama op
zich. Violetta wordt geconfronteerd met een heel scala van emoties:
ontsteltenis, wanhoop, verdriet, begrip en berusting wisselen elkaar
in korte tijd af, maar alle slaan zij stuk op de onverzettelijkheid van
Alfredo’s vader. Zijn sympathie groeit, zoveel is wel duidelijk. Ook zijn
zanglijnen worden in de loop van het duet vloeiender, verrast als hij
is door de nobele inborst van Violetta. Gevoed door zijn vooroordelen
had hij een heel ander iemand verwacht aan te treffen. Maar zijn zorg
om de gevolgen van zijn zoons verhouding voor de rest van de familie
blijkt groter dan zijn sympathie. Hoewel Violetta Alfredo’s vader
herhaaldelijk wijst op het feit dat ze niet lang meer te leven heeft, lijkt
hij dit af te doen als overdrijving, om de omvang van het offer dat zij
brengt te onderstrepen.
En dat offer brengt ze uiteindelijk: Violetta breekt met Alfredo. Hij
zoekt troost bij zijn vader, die hem probeert te overtuigen dat de
geborgenheid van familie zijn verdriet kan doen vergeten. De grote
aria voor de bariton is bewust geschreven in een wat ouderwetse aan­
doende muzikale taal, die je eerder in opera’s van twintig jaar voor
La Traviata zou verwachten. Het effect hiervan is dubbel: voor de
karakters in het verhaal heeft het gebruik van deze stijl het effect van
het ophalen van troostende jeugdherinneringen, zoals je door liedjes
uit je jeugd de sfeer en gevoelens van die tijd kan oproepen. Voor de
toeschouwer heeft het echter nog een heel ander effect: de wat starre,
strofische opbouw van de aria verwijst direct naar de achterhaalde,
burgerlijke benepenheid van Giorgio Germont. Het is iemand die,
getuige de muziek die hij zingt, letterlijk niet met zijn tijd mee kan of
wil gaan. Ook het snelle vervolg van de aria van vader Germont, dat in
voorstellingen vaak gecoupeerd wordt, toont ons vooral een man die
gevangen zit in patronen.
In de tweede scène van de tweede akte confronteert Alfredo zijn
voormalige geliefde op een feest gegeven door Violetta’s collega­
courtisane, Flora. De onbekommerde joligheid van deze feestscène
contrasteert sterk met de emoties die onderhuids kolken. Verdi bouwt
de spanning meesterlijk op tot het moment dat Alfredo Violetta
‘betaalt’ voor haar bewezen diensten en het geld dat hij net met kaar­
ten heeft gewonnen in haar gezicht smijt. Doordat deze krenking
als een ironische lofzang wordt opgebouwd wint het aan bijtende
kracht. De schok en afkeuring, uitgedrukt door het koor, prachtig
met de lange, lyrische vocale lijn van Violetta zelf, die het ensemble
domineert. Door de massaliteit van het koor is de mogelijkheid tot
uitdrukking van gevoelens door de massa beperkt, en biedt het zo
een prachtig tegenwicht aan Violetta’s gevoelens van onzekerheid,
schuld en uiteindelijk vooral liefde. Zij kent de achter grond van haar
‘verraad’, de menigte reageert alleen op wat zij net hebben gezien.
De complexe natuur van de situatie en van de mens Violetta komt op
deze manier nog beter tot uitdrukking.
In de derde akte is Violetta verlaten en gebroken. De muziek, met
na me in de ijle strijkers, geeft haar situatie haarfijn weer: een letterlijk
uitgedunde orkestrale klank. Pas in deze akte staat de fysieke strijd

7
tegen haar ziekte centraal. De bedrukte, sombere sfeer, soms met
muziek die verwijst naar belangrijke momenten in de eerdere aktes,
uitmondend in Violetta’s ontroerende afscheid van het verleden en
haar dromen, wordt eventjes bruusk onderbroken door het koor dat
buiten op straat carnaval viert. Weer wordt het koor door Verdi briljant
ingezet. Niet alleen wordt hiermee de eenzaamheid en de uitzicht­
loosheid van Violetta’s situatie benadrukt, door de viering van het
le ven en het nu, ook doorbreekt het de terneergeslagen toon en geeft
het de opmaat voor het weerzien met Alfredo, dat heel even de hoop
op een gelukkige toekomst doet herleven.
Maar ook dit is van korte duur; hoe kan het ook anders in een tra­
gische opera. Violetta voorvoelt haar lot, en maant anderen na haar
dood hun leven voort te zetten. Verdi houdt de muziek hier ingetogen
en concerteert zich op de dramatische impact van de vocale lijn. Zelfs
de onwrikbare Giorgio Germont, die ook aan het ziekbed van Violetta
is verschenen, toont nu voor het eerst werkelijk emotie en berouw.
Het had allemaal zo anders, zoveel mooier, kunnen zijn… Terwijl het
muzikale motief klinkt dat de liefde tussen haar en Alfredo verklankt,
lijkt zij haar krachten te hervinden. Deze schijnopleving, niet gezon­
gen maar gedeclameerd, is de laatste dramatische meesterzet van
Verdi. Ook al weet je dat het niet goed af kán lopen, trap je er elke
keer weer in: is dit dan toch het begin van het herstel? Maar dan volgt
onvermijdelijk de emotionele mokerslag: ook deze derde strijd verliest
Violetta. Na gezwicht te zijn voor haar gevoel, na te hebben gebogen
voor de kortzichtige moraal, is het nu haar ziekte die de onfortuinlijke
heldin de das omdoet.
Het is duidelijk hoeveel druk er op de zangeres van de titelrol ligt:
zij is bijna continu op het toneel en is het kloppende dramatische
hart van de opera. Natuurlijk zijn de rollen van Alfredo en Giorgio
Germont, Violetta’s geliefde en zijn vader, niet verwaarloosbaar. Maar
het is Violetta die het publiek moet kunnen beroeren. Verdi hamerde
erop dat om de titelrol te zingen, de zangeres jong moest zijn, een
sierlijk figuur moest hebben en met passie moest zingen. Dat ze heel
goed moest kunnen zingen stond voor hem niet eens op de eerste
plaats. In een briefwisseling met de uitgever Ricordi heeft Verdi het
over een zangeres voor de rol van Desdemona in zijn opera Otello.
Hij schrijft dat men haar geschiktheid niet kan bepalen op basis van
haar optreden in La Traviata, aangezien ‘zelfs een middelmatige
zan ge res kwaliteiten kan hebben om die opera te doen slagen en
toch verschrikkelijk kan zijn in alle andere opera’s’. Iedereen die La
Traviata kent zal begrijpen wat Verdi hier bedoelt. Het belangrijkste
vereiste is dat de zangeres in de titelrol geloofwaardig moet zijn; trots
maar breekbaar, ontroerend maar niet pathetisch. Daarin kan iemand
met een perfecte techniek schromelijk tekort schieten, terwijl een
meer feilbare stem zich rechtstreeks in het hart van het publiek kan
zingen.
In de goede handen is La Traviata een hartverscheurend verhaal over
hartstocht, vooroordelen, zelfopoffering en gemiste kansen, over
liefde en dood. De grote kracht van de opera is dat dit verhaal eigenlijk
nooit gaat vervelen. Iemand die de opera voor het eerst hoort, zal
worden meegesleept door het drama en de prachtige muziek, de
meer ervaren luisteraar zal steeds nieuwe, subtiele muzikale en
dramatische vondsten kunnen ontdekken die het werk verdiepen en
verrijken. Een onsterfelijk meesterwerk.

8
La dame aux camélias
La Traviata Lidwiene Vermeij
Zij neemt hem mee in haar droom.
In haar nachtpaars gewaad.
Verdwijnpunt achter gedachten
waar leven verandert
in een boek vol geheimen.
Hij kan geen weerstand bieden
aan de list van het verlangen.
Aan zijn hunkering
ruw als boomschors.
Aan haar bloem oneindig teer.
Sterrendans, verrukking.
Wervelend komen
harmonieën bij elkaar.
Polka, galop en walsmelodie
op de hartslag van het heelal.
Slachtoffers van het noodlot.
Afscheid raakt aan uitersten.
Een lied van dubbele roes en liefde.
In koortsdromen brandt het vuur
voor de nieuwe dag geboren wordt.
De pijn scherpt zijn messen.
Tegenlicht maakt contouren zwart,
streelt als trage aarde na het onweer.
Glijdt langs het uur
dat wit afsteekt bij de dood.

9
La Traviata
cast en creative team
Muzikale leiding Robbert van Steijn
Regie Monique Wagemakers
Decor John Otto
Kostuums Rien Bekkers
Licht Reinier Tweebeeke
Koor van de Nationale Reisopera
Noord Nederlands Orkest
Violetta Valéry Petya Ivanova
Flora Bervoix Karin Strobos
Annina Carol Rowlands
Alfredo Germont Peter Auty
Giorgio Germont Roland Wood
Gastone,
Viconte de Letorières Ashley Catling
Barone Douphol Peter Bording
Marchese d’Obigny Kris Belligh
Dottore Grenvil Grzegorz Stachowiak

10
Opera: een verrijking voor het leven
Fenny Koffijberg
Leerlingen uit het vmbo spelen met aanwijzingen van Jan de Boer.
Johannes Passion | foto: Hermann & Clärchen Baus
Education permanente is het sleutelwoord voor de afdeling Educatie
van de Nationale Reisopera. Mensen van 8 tot 88 jaar enthousiast
maken voor opera, een kunstvorm die wellicht niet voor iedereen
een open boek is, dat is het credo van Ben Coelman, manager
Bureaudramaturgie en Educatie.
Velen van u kennen hem van zijn informatieve inleidingen. Zijn
enthousiasme is dan duidelijk voelbaar voor zijn publiek. Hij merkt
dat ook als hij een groep 14­ tot 16­jarigen voor zich heeft: ‘Ze
komen binnen met een houding van “opera, dat zijn dikke gillende
vrouwen”, maar gaandeweg raken ze geïntrigeerd en gaan erover
nadenken: “Waarom is die man daar zo enthousiast over?” En als ik
dan na afloop twee meisjes van 16 tegen elkaar hoor zeggen: “Het
was best wel leuk”, dan ben ik zeer tevreden.
Het belangrijkste van educatie is niet het zieltjes winnen voor de
opera, maar mensen iets meegeven dat hun leven verrijkt, ook al
gaan ze daarna nooit meer naar het theater.
Jongens van 16 zijn geïnteresseerd in voetbal en meisjes versieren
en ik ga er niet van uit, dat ze nu ineens een opera gaan bezoeken.
Maar toch: er blijft iets hangen van deze kennismaking. Het laat
ze zien hoe rijk het leven kan zijn. Alles wat ze nu leren komt later
misschien in een of andere vorm terug. En dat geldt ook voor de
doorsnee bezoeker, die een à twee keer per jaar naar een opera gaat’.
Zelf houdt Ben Coelman van allerlei soorten muziek, van klassiek tot
pop en jazz.
‘Aan elke vorm van muziek kleven sociale aspecten en juist dat
sociale kader is het interessantst. Ik ben niet zozeer geïnteresseerd
in de muzikale analyse, maar meer in muziek in de breedste zin
van het woord: de invloed die muziek heeft op het sociale leven van
mensen vroeger en nu. Opera in de achttiende eeuw had een andere
functie dan die in de negentiende eeuw of die van nu. Opera is nu
een marginale kunstvorm, maar in vroegere eeuwen was opera net
zo goed elitair. Jan met de Pet kon er niet naar toe’.

Scholen
11
Afdeling educatie van de Reisopera
De afdeling Educatie heeft veel contact met scholen, niet alleen in
Overijssel, maar ook bijvoorbeeld in Nijmegen, Arnhem, Barneveld,
Alphen en Den Haag. Het hele land kan gebruik maken van de
mogelijkheden, die de Reisopera biedt.
‘Er is nauwelijks een intensievere vorm van theater te bedenken dan
opera: zang, dans, spel, kostuums, schmink en decors, alles in één
kunstvorm. Voor kinderen kan opera een ideale kennismaking met
theater zijn’.
Het begint bij het primair onderwijs: de basisschool. Jan de Boer (72)
van de afdeling Educatie heeft al 40 jaar ervaring met het werken
met jonge kinderen, Hij is nu gepensioneerd, maar als free lancer bij
de afdeling betrokken. Ben Coelman: ‘Hij voelt feilloos aan waarmee
hij de aandacht van jonge kinderen kan vasthouden. Kinderen van
een jaar of acht hebben een klein referentiekader, dus wat ze doen is
spelen, zingen, dansen, dingen zelf maken en doen: kostuums, kap­
en grimewerk, het licht.
Voor de groepen 4,5,6 en 7 zijn we vorig jaar begonnen met een
Kleine Ring, gebaseerd op Wagners Der Ring des Nibelungen. “De
Roof van het Rijngoud” en “Het Magische Zwaard” zijn voltooid, een
mini­opera, waarin 60 kinderen zingen, dansen en spelen. Er wordt
gespeeld in een belicht decor, met schmink en in speciaal ontworpen
kostuums. Ouders, docenten en andere belangstellenden konden in
het afgelopen jaar van deze twee, 10 minuten durende, voorstellingen
genieten, het komende jaar komt er nog een vervolg’.
Kinderen van groep 6 aan het werk in de
mini-opera ‘De Roof van het Rijngoud’
(Foto’s: Bastiaan van Musscher)

12
Secundair onderwijs
‘Leerlingen van PrO­ en VMBO­onderwijs zijn meestal heel handig.
Zo hebben we een tijdje geleden met het Praktijkonderwijs (PrO)
theatrale objecten gemaakt: maskers, maquettes, theaterjuwelen,
kos tuums of figurines. Er waren zelfs een paar jongens, die van
kippengaas een bijna levensgroot paard hadden gemaakt. Die ob­
jecten zijn tentoongesteld in de foyer van het theater bij de pre­
mière van Don Pasquale. De leerlingen waren apetrots, dat ze dit
aan hun ouders konden laten zien. Dat er bij opera zoveel kracht,
ambachtelijkheid en handvaardigheid komt kijken is ook voor veel
VMBO­leerlingen een eye­opener. Voor hen worden bij excursies in
het NRO­gebouw dan ook vaak interactieve elementen toegevoegd.
Voor HAVO en VWO leerlingen, die kunstzinnige vorming in hun
pakket hebben, gaat het vooral om kennisoverdracht en het laten zien
hoe rijk opera kan zijn.
We kiezen dan vaak de sociaal­maatschappelijke insteek, bijvoorbeeld
seksualiteit of sociale strijd. Dat spreekt leerlingen aan: ze vinden
alles interessant waar hun moeders of grootmoeders niet mee bezig
zijn . Eigentijdse opera is dan ook heel aantrekkelijk voor scholieren.
“Moderne muziek is van ons”, dat voelen ze aan Ze zijn ook geïn ter­
esseerd in grote menselijke drama’s: thema’s uit de Griekse treur­
spelen, heftige emoties, de innerlijke strijd van de mens. Als je ze
daarmee weet te pakken is de barrière weg.
De cultuurprofielscholen besteden meer aandacht aan theater en
opera is de meest diverse kunstvorm. Met deze scholen kunnen we
bijzondere projecten doen van langere adem. Zo hebben leerlingen
van theaterklassen uit Enschede en Almelo in het decor van “La Voix
Humaine”, met behulp van technici van de Reisopera zelfgemaakte
monologen uitgevoerd. Twaalf meisjes van het Erasmus uit Almelo
belden zo op het toneel om beurten met hun mobieltje een zekere
Klaas in zelfbedachte monologen, waarin duidelijk werd dat deze
Klaas voor elk van de afgewezen meisjes wat anders betekende.
Een ander voorbeeld: in de voorbereiding op de Johannes Passion
hebben jongens en meisjes in een kostuum uit Bachs tijd een
menuet gedanst in het Rijksmuseum. Later kregen we het verzoek
Ben Coelman (1963) studeerde middeleeuwse
geschiedenis in Nijmegen en daarbij kunstgeschiedenis
en muziekwetenschappen. Als kopstudies in Wageningen
communicatiewetenschappen, marketing en PR. In 1997 werd
hij aangetrokken als hoofd van de afdeling Publiciteit van de
NRO. Er was toen geen echte educatieve afdeling meer en na
een jaar of drie heeft hij die samen met Jan de Boer opnieuw
opgezet.
van twee van die jongens of ze het kostuum mochten lenen voor hun
presentatie. Dat zijn mooie momenten voor ons.
Alle vormen van het voortgezet onderwijs kunnen desgewenst
repe tities bijwonen. In overleg met docenten zijn er meer mogelijk­
heden, bijvoorbeeld het bezoek aan een reguliere voorstelling of
een première, theoretische­ of spellessen of excursies in het NRO­
gebouw, eventueel met een korte mime­voorstelling, waar leerlingen
aan deel kunnen nemen.
Jonge mensen zelf dingen laten doen, zelf laten ervaren, dat is het
doel van educatie.’
Jan de Boer in actie tijdens een excursie voor scholieren uit het voortgezet
onderwijs

13
Volwassenen
Achter een muziektheatervoorstelling gaat een hele wereld schuil
en voor veel jonge mensen maar ook voor volwassenen is dat een
onbekende wereld. Ook voor hen zijn er veel educatieve activiteiten
mogelijk bij de Reisopera.
In de eerste plaats de inleidingen bij de opera’s, verzorgd door in­
leiders, die in het hele land worden geregeld door de Reisopera.
Daarnaast geeft Ben Coelman in het gebouw van de opera elk na­
jaar een operacursus, een adembenemende ervaring, zo kan uw
redactrice uit eigen ervaring melden. Zo erudiet, meeslepend, geestig
en onderhoudend kan een cursus dus ook zijn.
In vijf bijeenkomsten van ruim twee uur gaat Ben Coelman in
op de belangrijkste episoden uit de operageschiedenis en de
typische stijlkenmerken van die periode. Hij vergelijkt de sociaal­
maatschappelijke en politieke realiteit in Duitsland, Italië en
Frankrijk in vroeger eeuwen en plaatst daarbij de opera in een breder
kader.
Kinderen van groep 6 aan het werk in de
mini-opera ‘De Roof van het Rijngoud’
(Foto’s: Bastiaan van Musscher)
Op aanvraag geeft hij ook lezingen: informatieve avonden over een
specifieke opera of een periode uit de operageschiedenis voorzien
van videobeelden en geluidsfragmenten.
Jan de Boer en Ben Coelman verzorgen de rondleidingen bij de
Reisopera voor groepen van 10 tot 25 personen. Die onbekende
wereld van de opera komt zo een beetje dichterbij. Men ziet dan hoe
een voorstelling tot ontwikkeling komt van concept tot eindproductie.
De rondleiding omvat een bezoek aan de tentoonstellingsruimte, de
decor­ en kostuumateliers, de repetitielokalen, het kap­ en grime­
atelier en de rekwisietenwerkplaats. Zo’n rondleiding duurt ongeveer
twee uur. Er zijn per jaar zo’n 40 excursies.
Toekomst
Veel projecten van scholen worden gesubsidieerd en er komen steeds
meer aanvragen. De afdeling Educatie is flink uitgebouwd en het zou
bijzonder jammer zijn als educatie geen speerpunt voor de Reisopera
meer zou kunnen zijn.
Maar hoe de toekomst eruit gaat zien? Ben Coelman weet het niet.
‘Voor iedereen in dit gebouw is het afwachten geblazen’.
Ben Coelman leidt een groep scholieren rond achter de schermen van het
Wilminktheater voorafgaande aan een repetitie van Hôtel de Pékin.

14
Als een zangvogel in een kooi
Kostuumontwerper Rien Bekkers hoopt dat het zwart in La Traviata nog steeds werkt
U verblijft op dit moment in Indonesië, op Bali, vandaar dat we dit
interview op deze wijze doen. Mogen we vragen wat u daar brengt?
Sinds vier jaar verblijven mijn partner en ik enkele maanden per jaar
in Indonesië, om de grauwe wintermaanden te ontvluchten. Bali is
een inspirerend eiland met een rijke cultuur. Ik ben een actief mens
en geniet van de creatieve mogelijkheden die dit eiland biedt. Er
zijn hier veel werkplaatsen waar ik als ontwerper gebruik van kan
maken. Het is een ontdekkingstocht. Hier ben ik bezig met het
ontwikkelen van allerlei uiteenlopende projecten: een beeldengroep
voor een museum, een installatie voor een ander museum, objecten
voor galeries. En ik heb hier een tentoonstelling ontwikkeld van op
Shakespeare­karakters gebaseerde miniatuur­ kostuums, die te zien
is geweest in Seoul, Zuid Korea. Volgend jaar in Moskou. Frankfurt
en Den Bosch volgen in 2013 en 2014.
Vanuit Bali is het gemakkelijk Azië te verkennen. De Indonesische
Archipel, maar ook China, Thailand, Myanmar.
Het is enorm inspirerend en verrijkend. De kunstacademie in
Yogjakarta en in Singapore, musea, operahuizen in China, de
danscultuur hier op Bali en Java, het hindoeïsme, boeddhisme,
de islam, de ontmoetingen met de mensen: het zijn allemaal
inspiratiebronnen.
Daarnaast begeleid ik jonge ontwerpers hier, ze willen graag
kennismaken met een andere zienswijze dan hun traditionele
opvattingen. En recent heb ik een collega kostuum­ontwerpster hier
op Bali wegwijs gemaakt in het produceren van kostuums voor een
productie in Nederland. Het geeft allemaal erg veel voldoening.
U reageerde verrast toen ik u benaderde omdat de Reisopera La Traviata
deze winter herneemt. Wist u dat niet?
De Nationale Reisopera noch de regisseur heeft mij daarover
geïnformeerd, in eerste instantie.

15
Rien Bekkers ontwierp de kostuums voor La Traviata.
Een vraaggesprek per email.
Ingrid Bosman
Bent u ook blíj verrast?
La Traviata is een succesvolle productie van De Nationale Reisopera
die een groot publiek aanspreekt dus het verbaast mij niet dat er een
reprise komt. We hebben er met z’n allen hard aan gewerkt om er
ook een prachtige productie van te maken en dat is mijns inziens ook
gelukt.
Uw geschiedenis met de Reisopera gaat al terug tot 1994. Wat is dat
precies, tussen u en het gezelschap?
Mijn eerste opera in Enschede was Orpheus in de onderwereld in de
regie van Leonard Frank. Daarna met Hans Croiset, Peter te Nuyl en
Gerardjan Rijnders en Monique Wagemakers. Met deze laatste heb
ik verscheidene producties gedaan bij de Reisopera. Het gezelschap
vraagt een regisseur, de regisseur vraagt de ontwerper.
Ik heb mij van het begin af aan thuis gevoeld bij de medewerkers op
de ateliers en er werd kwalitatief hoogstaand werk afgeleverd.
Mijn respect voor de mensen die daar werken is groot en als
veeleisend ontwerper let ik op ieder detail. De optelsom van de
details maken het totaal, wat betreft ontwerp, materiaalkeuze en
uitvoering. Dat is daar, zeker in de beginjaren, altijd gelukt.
U heeft voor veel andere disciplines in de podiumkunst ontworpen, maar
we mogen opera wel een van uw grote liefdes noemen. Hoe is dat gegroeid?
Ik heb het voorrecht gehad vanaf het begin van mijn carrière aan
groots opgezette producties mee te mogen werken.
Het Liefdesconcilie, geregisseerd door Franz Marijnen bij de
toenmalige Toneelraad Rotterdam was mijn eerste productie als
assistent van de Oostenrijkse ontwerpster Dagmar Schauberger. In
een ingenieus decor van Jean Marie Fievez, met groteske kostuums.
Een geweldige ervaring met een artistiek team, waarmee de basis
is gelegd voor mijn carrière. Daarna volgden prachtig vormgegeven
producties als Het Huis van Labdakus en de Vorstenlikker, en King
Lear met Johnny Kraaijkamp. Een geweldige tijd.
Daarna ben ik als freelancer begonnen, met vallen en opstaan.
Mijn doorbraak was de Hamlet bij het Publiekstheater in de regie
van Gerardjan Rijnders. Een regisseur die gebruikt maakt van
je kwaliteiten als ontwerper, die uitdaagt met weinig woorden,
waardoor je je eigen grenzen gaat verleggen. Ik kreeg de kans om
grootse kostuums te maken en hij en zijn acteurs gingen ermee
werken. Producties als Andromache, Klaagliederen, het zouden
allemaal operaproducties geweest kunnen zijn. Dus de stap naar
opera was eigenlijk heel vanzelfsprekend.
Kunt u uitleggen hoe u destijds te werk bent gegaan bij het ontwerpen voor
La Traviata? Welke rol speelt in zo’n proces bijvoorbeeld de regisseur?
Zoals bij elke productie zet de regisseur haar of zijn concept op
papier en dit wordt met de ontwerpers besproken. De regisseur geeft
de richting aan. Er worden ideeën gelanceerd en voorstellen gedaan.
Van het een komt het ander. Je groeit erin. Een van de eerste dingen
die ik heb geleerd in de samenwerking met decorontwerper Jean
Marie Fievez was: ‘Theater maak je niet alléén, theater maak je met
z’n allen.’ En zo is het ook. Het is een wisselwerking, tussen regie,
dramaturgie, decor, kostuum en licht, de disciplines die tezamen het
artistiek team vormen.
Als kostuumontwerper maak ik veel gebruik van beeldmateriaal, het
portret van Koningin Sophie van Franz Xavier Winterhalter was mijn
inspiratiebron voor de kostuums van La Traviata.

16
U wilt uw kostuums laten aansluiten bij de thematiek van een uitvoering
en ze moeten de acteurs/zangers een meerwaarde geven. Hoe zien we dat
in La Traviata?
We hebben bewust gekozen voor een zwarte aangeklede wereld
in de ‘stadse’ scènes. Voor de scène op het land is de kleur van
het ochtendgloren gebruikt, een mistige grijsblauwe kleur. Met
de toevoeging van het goud bij het decadente feest van Flora. De
sterfscène van Violetta, in haar crinoline, als een zangvogel in een
kooitje. Zwart was en is al geruime tijd een modekleur. Zwart dragen
is: ergens bij willen horen, of juist er niet bij willen horen, maar ook
de kleur van rouw en La Traviata is een treurig verhaal.
Ik werk graag vanuit de historie en de Biedermeier­periode, met
zijn uitgesproken silhouetten, lange smalle mannenfiguren en grote
crinolines (soort hoepelrokken, red.)voor de dames, vond ik een
uitdaging. De kostuums zijn prachtig gemaakt en zowel solisten als
koor voelen zich er mooi in. Het is mijn bijdrage aan deze productie
dat de kostuums het verhaal ondersteunen. Net zoals het decor en
het licht dat doen.
Bent u nu zelf ook nog betrokken bij deze herneming, of worden in
Enschede alleen de kostuums uit de kast gehaald en waar nodig opgefrist?
Ik heb contact gezocht met zowel directie als regisseur. Ik heb ze
gemeld wat de staat van de kostuums was bij de laatste herneming,
twee jaar geleden. De directie liet weten erg in beslag te worden
genomen door de reorganisatie van de NRO en het opstellen van een
beleidsplan over 2013­2016. Mijn fysieke aanwezigheid werd niet
noodzakelijk geacht omdat het nieuwe hoofd van het kostuumatelier
meent dat de kostuums in goede staat zijn.
De regisseur heeft mij laten weten dat ieder operahuis zijn
eigen afweging maakt of ze een ontwerper voor een herneming
terugvragen of niet. Ze meent dat het zware financiële weer waarin
de NRO momenteel zit, daarbij een rol speelt. Ze heeft de directie
gemeld niet te weten hoe ingewikkeld het is met de kostuums, omdat
er immers een nieuwe Violetta en Flora op het podium staan.
Maar goed, het wordt uit de kast halen en opfrissen. Ik betreur dat,
omdat de verfijning dan verloren gaat en de betrokkenheid met mijn
werk groot is.
Denkt u dat u nog helemaal tevreden bent wanneer u in de zaal zit?
Ik hoop het van harte, zoals gezegd, de optelsom van de details
maken het totaal. Kostuums hebben vaak veel te lijden en worden
intensief gebruikt. Snelle verkledingen, smalle doorgangen, trappen
op en af, transpiratie, inpakken, uitpakken, opslaan. Er is dus ook
veel onderhoud aan deze kostuums. Ik zal zeker een voorstelling
gaan zien.
Ik heb gewerkt aan het neerzetten van heldere stijlvolle silhouetten,
zowel in de kostuums als in de vorm van de pruiken. Het zijn geen
kopiëen van Biedermeier kostuums, geworden, mede door het
weglaten van overbodige versierselen en het werken in één kleur
zwart.

17
Wanneer u uw eerste ontwerpen voor opera vergelijkt met de meest recente,
wat ziet u dan?
Meer zelfvertrouwen. En het nog sterker doorvoeren van het weg­
laten, en iets toevoegen waar het essentiëel is.
Is het een kwestie van smaak of karakter dat u de overdaad altijd probeert
te mijden?
Smaak kun je aanleren, karakter kun je vormen en beide hebben
daartoe bijgedragen.
Op welke manier is zo’n verblijf op Bali van invloed op uw werk?
De eenvoud, de ingetogenheid, het kleurgebruik. Het is een lust
voor het oog. Het geduld dat mensen hebben. Tijd bestaat er niet.
In Indonesië leer je geduld te hebben. Wat vandaag niet kan, doe je
morgen. In eerste instantie word je er onrustig van maar nu, na vier
jaar, begint het door te dringen. Je kunt hier eindeloos aan een idee
werken. Het vakmanschap van de ambachtslieden is enorm groot en
de nieuwsgierigheid van iemand als ik voor vernieuwing en andere
wegen boeit hen enorm. Dat is voor iemand die van perfectie houdt
erg prettig.
foto’s van www.rienbekkers.nl
U heeft nog vrij recent een groot aantal kostuums geschonken aan het
Theater Instituut Nederland. Was dat moeilijk?
Niet ik maar de gezelschappen hebben dat gedaan.
De kostuums die ik ontwerp zijn niet mijn eigendom, een gezel­
schap huurt mij in en ik ontwerp voor het gezelschap, bepaal de
materialen en begeleid het uitvoeringsproces. Het gezelschap betaalt
mij een honorarium, en zij betalen de materialen en de ateliers. Het
auteursrecht berust bij mij.
Als een voorstelling is uitgespeeld verdwijnen de kostuums meestal
in de opslag. Ze worden gebruikt als repetitiekostuums of voor
andere voorstellingen of ze worden verkocht, vanwege ruimtegebrek,
zonder toestemming van de ontwerper. Daar wordt vaak zeer onzorg­
vuldig mee omgegaan, helaas. Natuurlijk, je kunt niet alles bewaren
maar communicatie met de ontwerper hierover zou op prijs gesteld
worden.
Toen de artistieke leiding van Toneelgroep Amsterdam overging
van Gerardjan Rijnders naar Ivo van Hove heb ik gevraagd de
door mij ontworpen kostuums in eigen beheer te mogen bewaren.
Daar hadden ze begrip voor. Die hebben zo’n zeven jaar bij mij op
zolder gehangen totdat het Rijksmuseum Twenthe in Enschede
met het idee kwam een tentoonstelling te maken. Gelukkig is er
een aantal zakelijk leiders en hoofden van kostuumateliers geweest
dat wél zorgvuldig heeft gehandeld. Zo zijn er met steun van
diverse gezelschappen, na de succesvolle tentoonstelling in het
Rijksmuseum Twenthe, veel van door mij ontworpen kostuums
opgenomen in de collectie van het Theater Instituut Nederland, ook
van de NRO. Het is een tijdsbeeld dat zo bewaard blijft. Dat is mooi.
Wat zijn uw plannen?
Doorgaan, ideeën ontwikkelen en realiseren, op een breed gebied.
Ik geef les op de theaterschool Maastricht in het vak kostuum­
ontwerpen. Ik zie het als een taak kennis over te dragen, mensen te
stimuleren, ook op Bali. Dat geeft een enorme voldoening.

18
RED het RAP
Als er niet genoeg subsidie binnenkomt,
moet het RAP misschien verdwijnen.
Dat laten we als leden van onze Vereniging toch niet
gebeuren?
Hans Middelhuis zegt: ‘alle beetjes helpen’.
Het bestuur heeft besloten een beroep op u te doen.
Onze penningmeester, Henk Hoving, heeft het rekening­
nummer opengesteld waarop u een bijdrage kunt leveren
om te zorgen dat dit programma kan blijven bestaan.
Mocht dit alles niet voldoende zijn en wordt RAP onverhoopt
opgeheven, dan zal uw bijdrage worden overgedragen
aan de Reisopera.
Stort uw bijdrage
onder vermelding van RAP
op nr 445141387
Anbi­verklaring aanwezig
Rap in de problemen Fenny Koffijberg
Het Resident Artists Programme (RAP) van de Nationale Reisopera
wordt bedreigd in zijn voortbestaan. Als er in deze barre tijden
geen hulp van buitenaf komt dan is het in 2013 gedaan met dit
voor Nederland unieke project. Om alvast een begin aan die hulp te
maken vindt u hiernaast een oproep aan onze leden.
De Nationale Reisopera heeft in 2005 het RAP ontwikkeld om
jong talent een kans te bieden zich binnen het professionele
operagezelschap te bekwamen in het vak. Ervaringstrajecten zijn er
niet alleen voor zangers, maar ook voor dirigenten, regisseurs, decor­
en kostuumontwerpers, musici, repetitoren en theatertechnici. RAP
ontwikkelt kleinschalige, toegankelijke operaproducties.
Ontwikkeling
Aan de wieg van RAP stond Jean Copland, zangeres, maar later
o.a. ook koormanager en directeur van het Deutekom Concours.
Met haar oog voor jong talent en haar netwerk begon zij op kleine
schaal met het Resident Artists Programme omdat ze vond dat
talent een kans moest krijgen ervaring op te doen. De directie
van de Nationale Reisopera onderkende het belang van een goede
programmaontwikkeling. Hans Middelhuis, vanaf 1984 repetitor bij
Opera Forum, later de Nationale Reisopera, werd gevraagd Jean te
ondersteunen. Toen Jean Copland met vervroegd pensioen ging werd
Hans Middelhuis coördinator.
Hans Middelhuis is trots op de ontwikkeling van het programma:
‘De afgelopen zes jaar heeft RAP een enorme groei doorgemaakt.
Ik ben verheugd over deze kwaliteitsimpuls. We hebben een groot
aantal talenten ontdekt en begeleid en zeer succesvolle opvoeringen
gepresenteerd. Twee producties die er voor mij uitsprongen waren
Offenbachs Robinson Crusoe en The Lighthouse van Peter Maxwell
Davies. De eerste werd in 2009 enorm enthousiast ontvangen tijdens
het Oerol Festival op Terschelling en met de tweede kwamen we tot
een opzienbarend kwaliteitsniveau: The Lighthouse kon tijdens de
13e editie van het Grachtenfestival op grote belangstelling rekenen’.

19
Deelnemers
Hans vertelt: ‘Op onze website staat een aanmeldingsformulier. We
houden twee keer per jaar audities. “Jong” talent is relatief: voor
zangers geldt gemiddeld een leeftijd tot 32 jaar, maar iemand die zijn
of haar zangstudie later begon en bijzonder getalenteerd blijkt, kan
als uitzondering worden toegelaten. Ook voor de overige disciplines
geldt dat een leeftijdsgrens niet bepalend hoeft te zijn, alhoewel
we het jonge, jeugdige elan wel graag gewaarborgd willen hebben.
Sommigen studeren nog, anderen zijn afgestudeerd of staan al op
een podium. Voor ons is van belang dat iemand past binnen het
profiel van het programma. We willen graag dat deelname bijdraagt
aan de carrièreontwikkeling, dat er toekomstperspectief is en dat
het een zinvolle investering in de toekomst is. Dat zijn belangrijke
criteria .
We krijgen natuurlijk veel aanvragen van zangers, maar ook
van andere disciplines en met theatermakers vanuit diverse
opleidingsachtergronden, is de belangstelling groot. We zoeken naar
een balans bij het samenstellen van de artistieke teams, en streven
naar een totaalpakket van elementen die we nodig achten om een
productie te maken. We zoeken zelf het ensemble bij elkaar.
De meesten melden zich aan, maar we benaderen zelf ook soms
mensen: een meersporenbeleid. Dat kan variëren per productie:
afhankelijk van artistieke en financiële mogelijkheden.
Jonge mensen worden er, in financiële zin, niet rijk van. We
vergoeden reis­ en verblijfskosten en daarnaast krijgen de
deelnemers een klein, kostendekkend honorarium. Geld kan en
mag voor deelnemers niet de doelstelling en drijfveer zijn. Wij
verwachten dat onze Resident Artists het ervaren en beleven als
toekomstinvestering en daar de zin van inzien. Ze kunnen hier
‘hun rugzak’ vullen met kennis, ervaring en netwerkopbouw.
RAP biedt deelnemers de kans tot profilering. Zowel binnen het
operagezelschap als daarbuiten. Vermelding op hun CV is van
positieve invloed.
Candide
RAP wil volop kans bieden aan Nederlands talent. Daarnaast
opereren we ook bewust internationaal. We hebben contacten met
opleidingsinstituten, conservatoria en impresariaten in al onze
omringende landen. Dat heeft geresulteerd in grote belangstelling
vanuit de Europese landen. Zelfs vanuit andere continenten komen
aanmeldingen binnen. Zo hadden we deelnemers uit Amerika,
Australië en Azië. Ons netwerk breidt zich steeds meer uit’.

Op Oerol
20
Ongewisse toekomst
Hans Middelhuis heeft geen idee hoe de toekomst van RAP er uit
ziet. ‘De onzekerheid rondom ons gezelschap is groot. Dat bepaalt
mede het toekomstperspectief voor het programma.
We zijn er de afgelopen jaren in geslaagd een groot aantal
sponsoren en fondsen aan het RAP te binden. Instellingen die
onze betrokkenheid bij en inzet voor het jonge talent waardeerden.
Zo werden we o.a. ondersteund door VandenEnde Foundation,
Het Kersjes Fonds, KF Heinfonds, SNS Reaalfonds, BNG, Norma
Fonds, VSB, van Bijleveltstichting en de gemeente Enschede. Ook
de Vereniging Vrienden gaf dit jaar € 5.000,­. De criteria bij de
subsidiegevers veranderen echter, de crisis slaat toe en je merkt dat
alles moeizamer gaat.
Op het programma staan dit seizoen nog de opera’s “Il Segreto di
Susanna” en “Le Nozze di Figaro”, Laatstgenoemde productie zal
worden ontwikkeld met medewerking van Opera Studio Nederland.
Première is op 13 april in Enschede (Theater Concordia), daarna is
de voorstelling te zien in Amsterdam. We kunnen nauwelijks iets
vastleggen, plannen is onmogelijk. Dat maakt het ook zo frustrerend.
Je wilt door met het ingezette traject, kansen grijpen, nieuwe ideeën
en initiatieven ontwikkelen. Eerst moet er echter duidelijkheid
komen met betrekking tot de toekomst van de Reisopera.
Ondanks alle onzekerheid ben ik trots op wat we tot nu toe met RAP
hebben bereikt: een groot veld van jong internationaal talent heeft
zich aangesloten en we hebben prachtige en vooral zeer gevarieerde,
korte operaproducties uitgebracht. Dat dit proces zich binnen een
bestaand operagezelschap heeft kunnen ontwikkelen is een uniek
gegeven in ons land! Het zou een groot gemis zijn als alles wat we
de afgelopen jaren hebben opgebouwd weer verloren zou gaan. Niet
alleen voor die vele talenten, maar ook voor de Reisopera. Naar mijn
menig speelt RAP voor de profilering van het gezelschap een uiterst
belangrijke rol.’

21
Rap­producties tot nu toe
2005: The Rake’s Progress
Pelléas et Mélisande
2006: The Turn of the Screw
2007: Les Contes d’Hoffmann
Die Entführung aus dem Serail
2008: Zauber ohne Flöte
La Traviata
2009: Candide
Robinson Crusoe
The Bear
2010: La Cenerentola
The Lighthouse
2011: La Bohème
Il segreto di Susanna
Volgende Rap­productie
Le nozze di Figaro
Candide
Enschede | Theater Concordia | vrijdag 13 april 2012 | 20.30 uur

22
Eerste bedrijf | Platée in haar woning
Recensies Platée
In de laatste twee maanden van het jaar 2011 bracht de Nationale
Reisopera, in samenwerking met Onafhankelijk Toneel/Opera
O.T. en Combattimento Consort Amsterdam onder leiding van Jan
Willem de Vriend, het ballet­bouffon Platée in twaalf verschillende
Nederlandse theaters. Recensenten van deze succesvolle herneming
uit 2002 lijken zich vooral te hebben gericht op de thematiek van de
opera en op de regie van Gerrit Timmers en Mirjam Koen.
Karel Masselink (TCTubantia) is van mening dat de Disney­achtige
omgeving, compleet met sprookjeskasteel, dierenfiguren en
westernelementen, bedoeld is om de tegenstellingen en parodieën
in het verhaal extra te benadrukken. Hij stelt dat ‘functionele
beeldprojecties en filmopnames [plaatsvinden] tussen zeer vernuftig
geconstrueerde decorstukken’. Frederike Berntsen (Trouw) ziet
in de enscenering een pretpark, met als grootste attractie tenor
Harry Nicoll in de travestierol van Platée. Ze schrijft: ‘niet alleen
als geweldig zanger steelt Nicoll de show, maar ook als topacteur:
bevend mondje, draaiende ogen, kont naar achteren. Hilarisch!’.
Ze beschrijft met enthousiasme verschillende elementen uit de
regie, maar stelt uiteindelijk ook: ‘Voor het overige meligheid troef
in de enscenering van deze tragikomedie, ondanks gave vondsten
als ter plekke gefilmd beeldmateriaal’. Ook Guido van Oorschot (De
Volkskrant) vindt dat er genoeg te lachen valt bij de Reisopera, maar
hij vervolgt: ‘bij de zoveelste linedance op een barokke rigeaudon
slaat de verzadiging toe. Het is een eeuwig dilemma: waar laat je
Rameau’s balletten? Schrappen helpt, maar heeft als nadeel dat er
geniale muziek verdwijnt’.

23
Over de rolbezetting zijn de recensenten lovend, zij het kort van
stof. Tenor Harry Nicoll zet Platée ‘werkelijk schitterend neer’
(Masselink). Claron Mc Fadden steelt, lenig van lijf en stem,
op hartverwarmende wijze de show als La Folie (Berntsen en
Masselink). Philippe Kahn is overtuigend als Jupiter (Masselink).
Het enige tegengeluid op het muzikale vlak wordt geplaatst door van
Oorschot, die de voorstelling in Groningen heeft bijgewoond. Hij
schrijft: ‘De Groningse Stadsschouwburg beschikt over een akoestiek
van schuurpapier. Harry Nicoll’s wapperstem kon daar slechter mee
overweg dan de evenwichtiger kelen van Philippe Kahn (Jupiter),
Vincent Lesage (Mercure) en Machteld Baumans (Junon). Komisch
kwakend moerasgeluid was in veilige handen bij dirigent Jan Willem
de Vriend en het Combattimento Consort Amsterdam’.
H.W.
Eerste bedrijf
Platée (Harry Nicoll) in gesprek met bergkoning Cithéron (Frans Fiselier)
Derde bedrijf | Platée (Harry Nicoll) en Mercure (Vincent Lesage)

24
‘A Meezing Messiah’
Iedereen kan meedoen!
‘Als je met elkaar iets bijzonders doet, is het de kunst juist die
bijzonderheid vast te houden’
Voor de laatste keer initieert de Nationale Reisopera het meezing
event ‘A Meezing Messiah’. Onder leiding van dirigent Nicolas
Mansfield daagt de Nationale Reisopera alle zangliefhebbers uit om
in het gelegenheidskoor aan de slag te gaan met Händels beroemde
oratorium. Liefhebbers die liever niet zelf zingen, kunnen ook als
luisteraar genieten van deze bijzondere samenzang.
Iedereen kan meedoen! Jong en oud, mensen met concertervaring en
zonder, mensen die kunnen zingen en denken te kunnen zingen. De
Nationale Reisopera nodigt iedereen uit om deel uit te maken van dit
unieke event!
A Meezing Messiah live vanuit uw eigen woonkamer
Speciaal voor mensen die het meezing event graag willen mee­
maken, maar niet in de gelegenheid zijn om naar één van de drie
con certen te komen, organiseert de Nationale Reisopera, met
medewerking van de Provincie Overijssel een livestreamverbinding.
Iedereen kan vanuit de eigen woonkamer de A Meezing Messiah van
vrijdag 16 december in de Jacobuskerk Enschede live volgen.
De A Meezing Messiah wordt in ieder geval gestreamd op
www.jijenoverijssel.nl en www.reisopera.nl
A Meezing Messiah concert data
Enschede | Vrijdag 16 december | 20:00 uur | Jacobuskerk Enschede
(bijna uitverkocht)
Enschede | Zondag 18 december | 15:00 uur | Grote Kerk Enschede
Zwolle | Woensdag 21 december | 20:00 uur | Grote kerk Zwolle
Kosten meezingen € 16.­ | Kosten luisteren € 16.­

25
Kaartje kopen
of aanmelden als meezinger
Kaartjes voor vrijdag 16 december en
woensdag 21 december zijn via de webshop
van de Nationale Reisopera te verkrijgen.
www.reisopera.nl
Kaartjes voor zondag 18 december
kunt u bestellen bij de kassa van het
Wilminktheater Enschede.
www.wilminktheater.nl
Meezingen met het lezerskoor van De Twentsche
Courant Tubantia is wegens grote belangstelling
helaas niet meer mogelijk.
Kijk op www.wagnergenootschap.nl
of bel 075 6157793 voor een gratis informatiepakket

26
Inleidingen
La Traviata
Enschede | 21 januari | Ben Coelman | 19.00 uur
Den Haag | 24 januari | Erik Jan Bakker | 19.00 uur
Deventer | 26 januari | Huub van ’t Hek | 19.00 uur
Arnhem | 28 januari | Rudolf Nammensma | 19.15 uur
Maastricht | 31 januari | Len van Schaik | 19.00 uur
Utrecht | 4 februari | Machteld van Bronkhorst | 19.00 uur
Eindhoven | 7 februari | Erik Jan Bakker | 19.15 uur
Heerlen | 9 februari | Len van Schaik | 19.00 uur
Drachten | 11 februari | Geen Inleiding
Rotterdam | 15 februari | Machteld van Bronkhorst | 19.30 uur
Zwolle | 18 februari | Inge Griffioen | 19.15 uur
Groningen | 21 februari | Rudolf Nammensma | 19.15 uur
Apeldoorn | 24 februari | Machteld van Bronkhorst | 19.15 uur
Le nozze di Figaro
Enschede | 24 maart | Ben Coelman | 18.30 uur
Zwolle | 27 maart | Inge Griffioen | 18.45 uur
Doetinchem | 29 maart | Inleiding Bastiaan Cats | 18.30 uur
Arnhem | 31 maart | Inge Griffioen | 18.30 uur
Rotterdam | 3 april | Erik Jan Bakker | 18.45 uur
Utrecht | 10 april | Machteld van Bronkhorst | 18.30 uur
Eindhoven | 12 april | Erik Jan Bakker | 18.45 uur
Apeldoorn | 14 april | Inge Griffioen | 18.45 uur
Amsterdam | 17 april | Machteld van Bronkhorst | 18.45 uur
Den Haag | 19 april | Erik Jan Bakker | 18.30 uur
Den Haag | 21 april | Erik Jan Bakker | 18.30 uur
053-4878500 | info@reisopera.nl | www.reisopera.nl
Podia & data
La Traviata
Le Nozze di Figaro
VAN La Traviata CONCEPT NAAR REGIE
Door: Marcel Sijm
Operaregisseur Enschede | Stadsschouwburg Marcel Sijm zal | aan zaterdag de hand 21 van januari drie producties | 20 uur
inzicht Den Haag geven | Lucent in het artistieke Danstheater proces | dinsdag dat aan 24 een januari voorstelling | 20 uur
voorafgaat. Deventer | Waarom Deventer maakt Schouwburg een regisseur | donderdag bepaalde 26 keuzes? januari Wat | 20 is uur
het Arnhem achterliggende | Schouwburg concept? Arnhem Wat heeft | zaterdag deze opera 28 januari met ons | 20.15 te maken? uur
De Maastricht regisseur, | Theater het artistieke aan het team Vrijthof en de directie | dinsdag van 31 een januari operahuis | 20.15 uur
werken Utrecht – | vaak Stadsschouwburg jarenlang – intensief | zaterdag samen 4 februari aan het ontwikkelen | 20 uur van
een Eindhoven ‘concept’ | Parktheater voor een opera. Eindhoven Aan de hand | dinsdag van filmfragmenten 7 februari | 20 [van uur
uitvoeringen Heerlen | Theater van andere Heerlen operahuizen] | donderdag worden 9 februari de keuzes | 20 van uurhet
DNO­regieteam Drachten | Schouwburg in een breder De Lawei perspectief | zaterdag geplaatst. 11 februari | 20 uur
Tijden Rotterdam cursusavonden: | Rotterdamse 19.30 Schouwburg tot 21.30 uur|
wo 15 februari | 20.15 uur
Zwolle | Theater De Spiegel | zaterdag 18 februari | 20.15 uur
1. Groningen | Stadsschouwburg | dinsdag 21 februari | 20.15 uur
Il Apeldoorn Turco in Italia | Schouwburg | Rossini Orpheus | vrijdag 24 februari | 20 uur
donderdag 5 april 2012
2.
Don Le nozze Carlo di | Verdi Figaro
donderdag 26 april 2012
3. Enschede | Wilminktheater | zaterdag 24 maart | 19.30 uur
Parsifal Zwolle | Wagner Theater De Spiegel | dinsdag 27 maart | 19.30 uur
donderdag Doetinchem 7 juni | Schouwburg 2012 Amphion | do 29 maart | 19.30 uur
Arnhem | Schouwburg Arnhem | zaterdag 31 maart | 19.30 uur
Alleen Rotterdam cursus | Rotterdamse Schouwburg | dinsdag 3 april | 19.30 uur
EUR Utrecht 103,­ | Stadsschouwburg Utrecht | dinsdag 10 april | 19.30 uur
Cursus Eindhoven met | rang Parktheater 1 Eindhoven | donderdag 12 april | 19.30 uur
EUR Apeldoorn 463,­ | Schouwburg Orpheus | zaterdag 14 april | 19.30 uur
Cursus Amsterdam met rang | Stadsschouwburg 2
| dinsdag 17 april | 19.30 uur
EUR Den Haag 433,­ | Lucent Danstheater | donderdag 19 april | 19.30 uur
Cursus Den Haag met | rang Lucent 3 Danstheater | zaterdag 21 april | 19.30 uur
EUR 403,­
Bestellen Lucia di Lammermoor | Donizetti
Meld 12 mei u t/m aan via 15 juni het Kassa­bespreekbureau van
Het Muziektheater Amsterdam, T 020 6 255 455

Kelly God
27
De in 1975 geboren Nederlandse sopraan Kelly God vertolkte bij de
Nationale Reisopera in 2010 een schitterende Amelia in Verdi’s ‘Un
Ballo in Maschera’ en een ontroerende Sieglinde in ‘Die Walküre’
van Wagner.
Na haar studie aan het conservatorium van Maastricht, waar ze
studeerde bij Mya Besselink, kreeg ze een engagement aan het
theater in Erfurt.
Sinds het seizoen 2006-2007 is ze geëngageerd bij de Staatsopera
van Hannover. Daar zong ze de afgelopen tijd rollen als Liu
in ‘Turandot’ , Marschallin in ‘Der Rosenkavalier’ en eveneens
Sieglinde. In de komende maanden is ze in Hannover te zien als
Butterfly en de moeder in ‘Hänsel und Gretel’. In de maanden
januari, februari en maart 2012 zingt ze Agathe in ‘Der Freischütz’
van Von Weber in Erfurt , een rol die haar op het lijf geschreven
lijkt. Na deze reeks voorstellingen van ‘Der Freischütz’ keert
Kelly God terug naar Hannover om in mei weer te schitteren als
Sieglinde. Ook zingt ze dan in ‘Götterdämmerung’ de rol van
Gutrune. Aan het einde van dit seizoen treedt ze nog op als
Giorgietta in Puccini’s ‘Il Tabarro’. Naast haar optredens in de opera
werkt Kelly God regelmatig mee aan concerten, zoals afgelopen
september in een aantal uitvoeringen van Beethovens ‘Missa
Solemnis’ bij het Limburgs Symfonieorkest en van de ‘Vier letzte
Lieder’ van Richard Strauss met Holland Symfonia. Daar Kelly God
voorlopig in ons land niet te zien zal zijn in een operarol, lijkt het
de moeite waard om voor haar eens naar Hannover te reizen.
Kelly God heeft een mooie website: www.kellygod.com
Operanieuws
Cristina Deutekom | 80
Wim Stam
Onze Nederlandse diva Cristina Deutekom kreeg woensdag 26
oktober in Theater Carré een warm onthaal. Ter gelegenheid van
haar 80ste verjaardag, die ze in augustus vierde, werd haar een
groots Operagala aangeboden.
Het programma van aria’s en koren werd gepresenteerd door Ernst
Daniël Smid en op radio 4 uitgezonden.
Naast de koren van De Nederlandse Opera en Operette vereniging
Thalia – waar Cristina Deutekom ooit begon – werkten mee de
sopranen Sylvia Lee, Charlotte Margiono en Eva Maria Westbroek,
de tenor Harrie van der Plas en de drie baritons Ernst Daniël Smid,
Marco Bakker en Henk Poort.
Hoogtepunt van de avond was het optreden van Eva Maria
Westbroek met de aria: ‘Sola, perduta, abbandonata’ uit Manon
Lescaut van Giacomo Puccini.
Dit Galaconcert wordt op 25 december door Omroep Max op TV
uitgezonden. Kijken dus!
Annemarie Kremer | Salome
De Nederlandse sopraan Annemarie Kremer maakte in oktober
haar debuut in Wenen. In de Volksoper debuteerde zij in de rol van
‘Salome’ in de gelijknamige opera van Richard Strauss.
Annemarie, die opmerkelijk genoeg diverse operastijlen beheerst
be haalde een eclatant succes en werd aan het slot maar liefst tien
keer teruggeroepen. Zij zong Donizetti (‘La fille du Régiment) en
Bellini (‘Norma’) in ons land. Puccini (‘Tosca’ en ‘Butterfly’) en Verdi
(‘Luisa Miller’) in Duitsland en nu dus ‘Salome’ in Wenen.

28
Van lyriek naar dramatiek
Introductiecursus
Door: Willem Bruls
Wie een aria van Rossini vergelijkt met een passage uit een laat
werk van Wagner moet concluderen dat de kunst van het zingen in
de negentiende eeuw een enorme verandering heeft doorgemaakt.
Het belcanto, de kunst van het mooie zingen, kwam steeds meer
onder druk te staan. Voor Bellini en Donizetti ging dramatische
uitdrukkingskracht al een concurrentiestrijd aan met zuivere lyriek
en coloraturen, zodanig zelfs dat Rossini volledig afhaakte en stopte
met het componeren van opera’s. Verdi voerde in Italië een eenzame
strijd om orkestrale en vocale expressie in evenwicht te brengen
met de schoonheid van het zingen. Zijn Don Carlo vormt daarin het
ultieme hoogtepunt.
Maar het Duitse streven naar dramatische uitdrukkingskracht,
gepersonifieerd in de figuur van Wagner, trok de uiterste
consequentie en legde de nadruk volledig op tekstuele inhoud en
verstaanbaarheid. De technieken die Wagner daarvoor bedacht zijn
in de opera na hem nog allemaal terug te vinden.
Dramaturg en auteur Willem Bruls schreef diverse boeken over
theater en muziek, zoals Godenschemering (1999) en Ontvoering,
verleiding en bevrijding (2004). In 2009 verschenen zijn verzamelde
essays onder de titel Mijn opera. Als dramaturg werkte en werkt
hij samen met regisseurs en choreografen als Ramsey Nasr, Pierre
Audi, Krzysztof Pastor en Ivo van Hove. Bruls gaf workshops
over muziektheater en librettoschrijven in binnen­ en buitenland.
Ook is hij als dramaturg betrokken bij het Kameroperahuis en de
Operadagen Rotterdam.
Ontwikkeling van de stem
Cursusdata | dinsdag 10 april, dinsdag 8 mei, dinsdag 5 juni 2012
Tijden cursusavonden: 19.30 tot 21.30 uur
Voorstellingsdata
DNO – Il Turco in Italia | di 25 januari 2012 – 20.00 uur
DNO ­ Don Carlo | di 15 februari 2012 – 20.00 uur
DNO ­ Parsifal | wo 22 juni 2012­ 20.00 uur*
Alleen cursus € 103,­
Cursus met rang 1 € 493,­
Cursus met rang 2 € 463,­
Cursus met rang 3 € 433,­
Cursussen Muziek

29
Ter kennismaking met opera zijn er twee cursussen Kijkje achter de
schermen.
Deelnemers die voor het eerst naar de opera gaan krijgen ter
kennismaking met het theater en de kunstvorm een inleiding. Aan
de productie verbonden medewerkers vertellen over hun vak en
hun specifieke bijdrage aan de voorstelling die de deelnemers gaan
bezoeken.
In ‘Kijkje achter de schermen I’ zal de eerste avond productie en
theatertechniek belicht worden door Dein Schmidt (Hoofd Productie­
en voorstellingsleiding) en Fred Hendriks (Adjunct­hoofd Toneel­ en
belichtingsdienst). De tweede avond zal de regie van Robert Lepage
toegelicht worden door collega­regisseur Floris Visser en kunt u
tijdens een meet & greet vragen stellen aan dirigente Xian Zhang.
De sprekers tijdens ‘Kijkje achter de schermen II’ worden later
bekendgemaakt.
Een kijkje achter de schermen
theater Amsterdam
Kijkje achter de schermen I
cursusavonden | donderdag 15 en 22 december 2011
Voorstelling
De nachtegaal en andere fabels ­ Igor Stravinsky
donderdag 12 januari 2011
Alleen cursus € 63,­
Cursus met rang 1 € 163,­
Cursus met rang 2 € 153,­
Cursus met rang 3 € 143,­
Kijkje achter de schermen II
Cursusavonden | dinsdag 8 en 15 mei 2012
Tijden cursusavonden: 19.30 tot 21.30 uur
Voorstelling | Don Carlo ­ Giuseppe Verdi | dinsdag 22 mei 2012
Alleen cursus € 63,­
Cursus met rang 1 € 183,­
Cursus met rang 2 € 173,­
Cursus met rang 3 € 163,­
Bestellen
Meld u aan via het Kassa­bespreekbureau van
Het Muziektheater Amsterdam, T 020 6 255 455
of download het bestelformulier.
www.het­muziektheater.nl/ontdek/operacursussen/

30
Hoofdsponsor
INTERNATIONAAL VOCALISTEN CONCOURS ’S-HERTOGENBOSCH
Laureatenconcerten
22 december 2011 20.15 uur • Theater Markant Uden
23 december 2011 20.15 uur • Het Concertgebouw Amsterdam
Estefanía Perdomo, sopraan • Rosanne van Sandwijk, mezzosopraan
Seil Kim, tenor • Sinfonia Rotterdam o.l.v. Conrad van Alphen
Een gouden kerst met muziek van Händel, Haydn, Mozart en Schubert
€ 27,50 • € 22,50 • www.sinfoniarotterdam.nl
Nieuwjaarsconcert
8 januari 2012 14.30 uur • Muziekcentrum De Toonzaal 's-Hertogenbosch
Aylin Sezer, sopraan • Oleksandr Pushniak, bariton • Hans Eijsackers, piano
Liederen, opera-aria's en duetten
€ 19,50 • www.detoonzaal.nl
Speciaal voor de Vrienden van de Nationale Reisopera:
Passe-partout € 50,-
Kwartfinales, halve finales en pianofinale IVC 2012
Reserveer nu: info@internationalvocalcompetition.com
Zolang de voorraad strekt
www.internationalvocalcompetition.com
49ste Internationaal Vocalisten Concours
21 t/m 30 september 2012 • Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch
Opera
Lied & Oratorium
Jury: Nelly Miricioiu (sopraan), Peter Schreier (tenor / dirigent)
Sergej Leiferkus (bariton), Arnold Alons (casting Toulouse / Chili)
Peter de Caluwe (intendant De Munt Brussel)
Sabine Hödl-Weinberger (casting Weense Staatsopera)
Hein Mulders (hoofd artistieke zaken De Nederlandse Opera)
Voorzitter: Ioan Holender (voormalig intendant Weense Staatsopera)

31
Word ook Vriend van de Nationale Reisopera
Vrienden lidmaatschap | Vriendenpas
• U krijgt vier maal per jaar ons magazine Opera Informa
toegezonden.
• Jaarlijks gratis de seizoensbrochure van de Nationale Reisopera..
• De mogelijkheid om jaarlijks deel te nemen aan de operareis naar
het nabije buitenland (veelal Duitsland).
• Een (voucher voor een) programmaboek als welkomstgeschenk.
Vrienden Plus lidmaatschap | Vrienden plus pas
Naast de voordelen van de VriendenPas ontvangt u een gratis
programmaboek bij elke door u bezochte uitvoering van de
Nationale Reisopera.
Jonger dan 19 jaar | Jongerenpas
Lid worden kan eenvoudig door onderstaand formulier
in te vullen en op te sturen naar:
Ledenadministratie Vrienden Nationale reisopera
Breemarsweg 479
7555 KA Hengelo
n Vriendenpas | € 20,- per jaar
n Vrienden plus pas | € 30,- per jaar
n Jongerenpas | € 10,- per jaar
dhr. | mevr.
straat | nr.
postcode | plaats
telefoon
e-mail
banknummer
n Ik geef de Vrienden van de Reisopera toestemming
tot een jaarlijkse automatische incasso.
U kunt dit formulier ook invullen op
www.vriendenreisopera.nl

32
Op het gezelligste plein van Nederland, de Oude Markt in Enschede,
vind je Sam Sam Café met Eetgelegenheid.
Lekker wegkruipen aan de leestafel met een grote kop cappuccino en
muffins uit onze eigen bakkerij met keuze uit diverse magazines en dag­
bladen. ’s Avonds genieten van een (vegetarische) dagschotel of heerlijk
à la carte dineren.
De lunchkaart biedt een keur aan creatieve broodjes en originele gerechten.
TIP voor na een concert of voorstelling: tot middernacht serveren we onze
‘Night Bite’: sweet, fresh, special of traditional...geniet van deze parade
van lekkernijen en sensatie van smaak!
In de zomer is het ruime terras een echte hotspot. Aan de gezellige
buitenbar kun je vast een drankje drinken terwijl je een keuze maakt
uit de gevarieerde kaart...
Het hechte team straalt enthousiasme en toewijding uit...
Van harte welkom bij Sam Sam!
Sam Sam Café
met Eetgelegenheid
Oude Markt 15-17
7511 GA Enschede
053-4303929
www.samsam-enschede.nl

33
*) Bij afhalen in
één van de filialen,
anders g 1,95
verzendkosten.
Vriendenwinkel
BON
Handel
Arias uit: Clori, Theodora, Ottone, Arianna,
Susanna, Messias, Radamisto, Agrippina
Philharmonia Baroque Orchestra
o.l.v. Nicholas McGegan
Lorraine Hunt
€ 8.99*
Souvenirs | Limited Edition + DVD
Arien & Lieder van Kalman, Heuberger,
Lehar, Charpentier, Offenbach, Strauss,
Grieg, Messager, Dvorak, Rimsky-
Korssakoff, Lloyd Webber, Hahn,
Guastavino, Gimenez, Arditi,
incl. “Meine Lippen, sie küssen so heiß”
Philharmonic Choir, Prague PO,
o.l.v. Emmanuel Villaume
+ DVD met Musik-Clips
Netrebko, Garanca, Beczala
€ 9.99*
Giacomo Puccini
La Bohème (Complete)
London Philharmonic Orchestra
o.l.v. Georg Solti
Caballe, Domingo, Milnes, Blegen,
Sardinero, Raimondi
€ 12.99*
Jean Philippe Rameau
Platée (Complete)
Les Musiciens du Louvre
o.l.v. Marc Minkowski
Ragon, Smith, Mey, Texier, Laurens, Gens
€ 9.95*
Koornmarkt 24
7607 HZ Almelo
dhr. | mevr.
straat | nr.
postcode | plaats
telefoon
e-mail
Wemenstraat 45
7551 EW Hengelo
Bon in voldoende gefrankeerde enveloppe zenden naar:
Boekhandel Broekhuis bv
Marktstraat 12
7511 GD Enschede
www.boekhandelbroekhuis.nl
Bij uw bestelling ontvangt u een acceptgiro.
Deze aanbieding is alleen voor leden van de
Vereniging Vrienden Nationale Reisopera
en is geldig zolang de voorraad strekt.
Marktstraat 12
7511 GD Enschede

34
Platée | Derde bedrijf | La Folie (Claron McFadden, l) en Clarine (Eugénie
Warnier, r) prepareren de pijlen van Amor en schieten ze naar het hart van
Jupiter.
Advertentietarieven
Voor drie achtereenvolgende uitgaven
Hele pagina binnenwerk | breedte x hoogte 194 x 236 mm € 365,-
Halve pagina, liggend of staand | 94 x 236 / 194 x 118 mm € 205,-
Kwart pagina, liggend of staand | 89 x 118 / 194 x 64 mm € 112,50
Voor één uitgave
Hele pagina binnenwerk | 194 x 236 mm € 150,-
Halve pagina, liggend of staand | 104 x 236 / 194 x 118 mm € 90,-
Kwart pagina, liggend of staand | 89 x 118 / 194 x 64 mm € 45,-
Uitvoering: zwart-wit, aangeleverd op origineel opmaakmodel, digitaal
of als pdf bestand.
Afwijkende formaten zijn binnen de pagina grootte mogelijk.
Tarieven voor inserts
Briefkaart en A5 formaat € 15,- per 100 inserts
A4, gevouwen € 16,- per 100 inserts
A4, ongevouwen € 20,- per 100 inserts
Brochures prijs afhankelijk van gewicht
Inserts niet voor bezoekers schouwburgen en relaties/medewerkers
Nationale Reisopera.
Oplage
1.000 exemplaren (voor inserts 800 exemplaren)
Verspreidingsgebied
Nederland (leden Vereniging Vrienden Nationale Reisopera, medewerkers
en relaties Nationale Reisopera, via schouwburgen aan bezoekers voorstellingen
Nationale Reis opera)
Prijzen zijn inclusief 19% BTW.
Voor meer informatie
Vereniging Vrienden Nationale Reisopera
Parijsstraat 75 | 7559 KP Hengelo
redactie@vriendenreisopera.nl

35
Colofon
Vereniging Vrienden Nationale Reisopera
Bestuur
Dennis Bouwman | Voorzitter
Henk Hoving | Penningmeester
Maria Kranendonk | Secretariaat /Leden administratie
Nel van Duuren | Operareizen/Contactpersonen
Fenny Koffijberg
Lidmaatschap
VriendenPas | g 20,–
VriendenPlusPas | g 30,–
Jongerenpas | g 10,-
(VriendenPlusPas inclusief programmaboeken)
Te voldoen aan het begin van het verenigingsjaar dat loopt
van 1 januari t/m 31 december.
Het lidmaatschap wordt automatisch verlengd, tenzij uiterlijk
vier weken voor het verstrijken van het verenigingsjaar schriftelijk
is opgezegd bij het secretariaat.
Bankrekening 44 51 41 387
t.n.v. Vrienden Nationale Reisopera | Enschede
Ereleden | Piet Goedemoed, Louwrens Langevoort,
Ans Wijtmans, Tony de Haan
Secretariaat en Ledenadministratie
Breemarsweg 479 | 7555 KA Hengelo
074 29 14 099
info@vriendenreisopera.nl
leden@vriendenreisopera.nl
Het bestuur verzoekt leden die een nieuw of ander emailadres
hebben gekregen, dit door te geven aan ons secretariaat:
info@vriendenreisopera.nl.
Foto’s Platée | Hermann & Clärchen Baus
Foto’s educatie | Bastiaan van Musscher
Foto’s La Traviata | Hermann en Clärchen Baus
Foto’s RAP op Oerol zijn van ‘Tims Imaging’
Entfuhrung is van Jurjen Stekelenburg
Hoffmann en La Traviata zijn van Mark Morris.
Candide | Bastiaan van Musscher
Opera Informa
Uitgever | Vereniging Vrienden Nationale Reisopera
Hoofdredactie | Ingrid Bosman
Redactie | Hinke Wissink, Fenny Koffijberg
Vaste medewerkers | Wim Stam, Puck Kooij
Opmaak | Gerrit Ebbink bNO
Webmaster | Wij maken Het, Eefde
Druk | SWB Grafisch Bedrijf, Hengelo
Basisvormgeving | AKI, Enschede
Aan dit nummer werkten verder mee
Lidwiene Vermeij, Benjamin Rous
Redactieadres
Redactie Opera Informa
redactie@vriendenreisopera.nl
www.vriendenreisopera.nl
Omslag
voor | PLatée | Derde bedrijf
Platée (Harry Nicoll, middenvoor) wordt bespot door
Cithéron (Frans Fiselier, l) La Folie (Claron McFadden, m)
en Momus (Ashley Catling, r).
Foto | Hermann & Clärchen Baus
achter | Kinderen van groep 6 aan het werk in de
mini-opera ‘De Roof van het Rijngoud’
Foto | Bastiaan van Musscher
De standpunten in de artikelen zijn niet altijd die van
redactie en/of bestuur. De verantwoordelijkheid ligt bij de
auteur. De redactie behoudt zich het recht toegezonden
artikelen in te korten of niet te plaatsen.
Overname van (gedeelten van) artikelen is alleen
toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever.
Opera Informa verschijnt volgend jaar vier keer.
©2011 Vereniging Vrienden Nationale Reisopera
Nationale Reisopera
Postbus 1321 | 7500 BH Enschede | 053 4878500
info@reisopera.nl | www.reisopera.nl