Bekijk de catalogus. - Plantin Genootschap

Twee werelden
in Parijs, waar hij bevriend raakte met hoofdfiguren van de Europese avant-garde als
Mondriaan, het echtpaar Arp en de Vlaamse De Stijl-medewerker Vantongerloo;
hij werd een van de belangrijkste auteurs over abstracte kunst.
Nederland na 1945
In de jaren na 1945 waren de pioniers van het modernisme minder nadrukkelijk in
het landschap aanwezig dan voor de oorlog, al bleven sommigen invloedrijk als
docent. De behoefte aan extreme experimenten was geluwd; het lijkt erop dat vijf
jaar onderdrukking de Nederlanders achterdochtig had gemaakt voor grote woorden
en dwingende voorschriften. Veel ontwerpers – ook jongeren uit de modernistische
school – kozen bij het ontwerpen van affiches, brochures en boekomslagen
voor de menselijkheid van het handgemaakte, voor kleur en figuratie. Pas tegen
1960 zou, vooral onder invloed van de Zwitserse vormgeving, de draad van het
minimalistisch functionalisme weer worden opgepakt.
De decoratieve richting was onderbroken, of werd ervaren als een doodlopende
straat – dat was een Europees verschijnsel. Aandacht voor Art Nouveau en Art
Deco kwam er pas weer halverwege de jaren ’60, en in de daarop volgende tien jaar
liet menige ontwerper zich door die ‘foute’ stijlen inspireren tot veelal ironische
pastiches of parodieën.
De modern-klassieke typografie uit de school van De Roos en Van Krimpen
bleef, zowel tijdens als na de Duitse bezetting, in continue ontwikkeling. In de
periode 1940–1945 was er een druk verkeer van clandestiene publicaties; naast illegale
kranten en verzetspoëzie waren dat veelal ‘gewone’ literaire werken die buiten
het blikveld van de totalitaire bezettingsmacht werden geproduceerd en verdeeld.
Na de bevrijding gingen de makers als razenden aan het werk. ‘Er lagen plannen die
in de Duitse Tijd onuitvoerbaar waren,’ schreef uitgever Reinold Kuipers, ‘en manuscripten
die de vrijheid nodig hadden om uitgegeven te worden. De behoefte om
het werk goed te doen was, door hunkerend wachten tijdens de bezetting, groot.’
Er was, vervolgt Kuipers, ook een nieuwe centrale rol voor de boekvormgever,
die vroeger ‘slechts in gewichtige gevallen werd ingeschakeld.’ Nu werd hij bij de
serieuze uitgeverijen ‘een normale functionaris’. Opvallend was dat, juist in gedegen
boektypografie, veel ruimte was voor invloeden die als modernistisch konden
gelden: asymmetrische en links-lijnende opmaak, een doordacht en verrassend
gebruik van het ‘wit’ van de pagina, combinaties van schreef en schreefloos, het gebruik
van gekleurde papieren voor het binnenwerk van catalogi, aflopende foto’s,
kleurvlakken: al die elementen vonden niettemin op gepaste momenten hun plaats
binnen een traditie van boektypografische conventies. Kortom, de scheidslijnen
tussen ‘traditioneel’ en ‘modern’ vervaagden en de hoofdstroom in de Nederlandse
boektypografie, vooral bij geïllustreerde non-fictie, werd een soort ‘verlicht traditionalisme’
(de term heb ik geleend van Gerard Unger).
22