in pdf-formaat (1 Mb) - Bureau van der Laan

Kloosters
in de 12 e en de 20 e eeuw
Laboratoria voor fundamenteel architectuuronderzoek

Hans van der laan
Noch Robertus, die de orde van de cisterciënzers in het jaar 1098 stichtte, noch de Engelse monnik
Stefanus Harding, de tweede abt van het ‘nieuwe klooster’ van Cîteaux in de buurt van Dijon, hield
zich bezig met ambitieuze bouwplannen. Deze werden gaandeweg wel uiterst urgent door de aanmelding
van talrijke monniken voor de jonge orde.
Vooral de kwaliteiten van Stefanus lagen op een ander gebied en voorzagen in andere behoeften.
Hij bestudeerde de verschillende vertalingen van de Bijbel teneinde de meest oorspronkelijke teksten
aan zijn medebroeders te kunnen voorleggen. Hij nam het initiatief voor belangrijke hervormingen
van de liturgie en verzamelde gregoriaanse hymnen en gezangen. Die gingen het corpus van
religieuze teksten uitmaken in het dagelijks ritme van het monnikenleven, dat naar letter en geest
strikt naar de Regel van Benedictus was gemodelleerd. Hij codificeerde in 1109 de cisterciënzer
kloosterregel. De abdij van Cîteaux zou daarom vele jaren lang beperkt blijven tot zijn oorspronkelijke
kleine kapel uit 1106 en zijn eenvoudige houten gebouwen.
Pas na en mede door de komst van de novice Bernardus, zijn vier broers, een oom en enkele vrienden,
namen omvangrijke bouwactiviteiten een aanvang, die een schier eindeloze reeks van bruikbare en
overtuigende kloosters opleverden.
Abdij Roosenberg, Waasmunster,
trap naar de verdieping
(foto: Frans de la
Cousine).
Toevloed van monniken
Gedwongen door de onstuimige groei van het aantal monniken werd tussen 1113
en 1115 het initiatief genomen voor de bouw van de vier eerste dochters van
Cîteaux: de abdijen van La Ferté, Pontigny, Clairvaux en Morimond. Abt Stefanus
wees de abdij van Clairvaux toe aan Bernardus.
Dit Monasterium Vetus te Clairvaux (1115-1134), dat tot 1708 bestond en waarvan
wij een indruk krijgen uit een tekening van dom Milley uit die tijd, ademt nog
helemaal de sfeer van de eerste pioniers van de monastieke hervormingen. Het
refereert aan de Europese vertaling van de vroegchristelijke kluizenaarsgrot in de
woestijn, n.l. een primitieve hut op een open plek in het uitgestrekte, vijandige
woud. Zoals alle latere kloosters bevond het zich in de nabijheid van een overvloedige
hoeveelheid water, om volgens de Regel van Benedictus, volledig in de eigen
behoeften te kunnen voorzien.
Pas na de dood van Stefanus in 1134 begon Bernardus aan zijn magnum opus, de
bouw van een eigen nieuwe abdij: Clairvaux ii. Het zou het prototype blijken te
zijn voor honderden cisterciënzer abdijen in heel Europa.
Zo worden tussen 1136 en 1148 naar dit model in de Haute-Provence de drie zusters
gesticht, de abdijen van Le Thoronet, Silvacane en Sénanque. Deze zijn traditie-
89

getrouw opgetrokken in de lokale Romaanse bouwstijl, maar tegelijkertijd beantwoorden
ze compromisloos aan de nieuwe richtlijnen van Bernardus: er is geen versiering
of opsmuk te bekennen en de functionaliteit is als een blauwdruk opgevolgd.
De in deze kloosters verankerde, zeer directe en nuchtere opvatting over het bouwen
ten behoeve van een monastiek leefpatroon, in combinatie met de tijdloze, arcadische
vanzelfsprekendheid van die Provençaalse pierres sauvages 1 , heeft voor de
hedendaagse bezoeker nog steeds een ongeëvenaarde architectonische overtuigingskracht,
omdat ze ook voortspruit uit een zekere ongedwongenheid in de bouwstijl.
Het is de monnik zelf als handwerksman, de monachus-faber, die al bouwende zijn
levensvisie realiseert.
Afzien van een wereld van luxe en comfort, zo die in de middeleeuwse standenmaatschappij
al binnen bereik zou zijn geweest, bracht velen tot een keuze voor
eenvoud, directheid en spiritualiteit. Daar past geen vertoon van rijkdom bij, ook
geen intellectuele rijkdom, geen geleerdheid, doch slechts eenvoud en bezonken
levenswijsheid, gewonnen uit het leven van alledag en het ritme van de seizoenen.
Benedictus had er in zijn regel tot in de details de schema’s voor ontworpen en
Bernardus voegde daar zijn programma van eisen aan toe. Voor de adel waren de
burchten op de heuvels voorbehouden, de monniken zochten de lommerrijke
oases in de dalen op, plaatsen van bezinning en mysterie, vaak al eeuwenlang in
gebruik om de germaanse goden te eren, en daardoor stuk voor stuk symbolen van
de overwinning van het Christendom op de Germaanse oergodsdienst.
M e t de middelen van de architectuur
alleen
Jean Leering, museumdirecteur en kunstbeschouwer, formuleert het ruimtelijk
programma van Bernardus als volgt:
De door Bernardus van Clairvaux gestichte monnikenorde van de cisterciënzers
streefde een karigheid in uiterlijk vertoon in de architectuur na, waaraan echter
geenszins het principiële beeldkarakter ontbrak.
Als voorbeeld van deze karige bouwstijl kan het klooster in Le Thoronet, een cisterciënzer
abdij in Zuid-Frankrijk gelden. Het is een voorbeeld, waarin het abstracte
beeld, dat toch iets heel concreets tot uitdrukking brengt, op een wonderlijke wijze
aanwezig is. Het is een architectuur, die met bijna alleen haar eigen middelen, zoals
de lichtopeningen in solide wanden, de kolommen en architraven, de bogen en trapformaties
tot architectonische uitspraken komt, die voor ons nu nog typerend zijn
voor de devotie en stille aandacht, die hier werden nagestreefd.
90
De eerste abdij van Clairvaux,
het ‘Monasterium Vetus’
Het basisconcept van een
cisterciënzer abdij naar het
programma van Bernardus.

Abbaye du Thoronet,
detail van het exterieur
(foto: Jean Leering).
Abbaye du Thoronet,
plattegrond en doorsnede.
Het klooster roept in al zijn eenvoud het beeld op van een ingetogen religiositeit.
Een religieus leven van gemeenschappelijke contemplatie betreffende de goddelijke
communio, dat gebonden was aan een strenge, statische, zich dagelijks repeterende
leefwijze rond de kloosterhof.
Alle verandering, al het worden was doordrongen van het eeuwige, goddelijke zijn,
waarvan de bemoeienis met de wereld in een jaarkalender van liturgische feestdagen
gevierd werd.
Zo zien we het licht verglijden op de wanden en de vloerdelen van het kerkinterieur.
Zo beleven we het ritme van de stap tijdens het lopen door de kloostergang, die met
zijn open boogvensters uitzicht biedt op de tuin.
Ook bij ons komt nog die massieve en tegelijk lichtende voorstelling over van Gods
tegenwoordigheid, dat abstracte beeld, zoals dat ook van de gouden achtergronden
op de mozaïeken in de Dom van Monreale afstraalt en zoals dat te horen is in de
gregoriaanse gezangen.
Net zoals bij de eerste steenbouw in Egypte, zien we hier nauwelijks of geen beeldende
kunst. En ook hier wordt een sterk beeld bij de kijker opgeroepen met de middelen
van de architectuur alleen. 2
Deze typering vertegenwoordigt in feite een compleet nieuwe architectuurvisie,
die voortkwam uit de sociaal-politieke veranderingen in het Europa van de 12 e
eeuw en die een hele generatie monniken nodig had om tot volle wasdom te
komen.
Bernardus en zijn metgezellen, die hun enthousiasme voor de nieuwe orde projecteerden
in het concept Clairvaux en het oerschema van de Europese abdij, waren
bezield van eenzelfde verlicht pragmatisme, dat Benedictus had aangezet tot het
schrijven van zijn monachale huisregels. Regels die ook in onze tijd, vele eeuwen
later, nog steeds ongewijzigd bruikbaar blijken.
91

Een spiegelbeeld in de twintigste eeuw
Misschien is die oerkracht van pragmatisme en wijsheid van alledag er wel de reden
van, dat zich binnen die benedictijnse monnikentraditie, in onze tijd weer een opmerkelijke
hervorming naar eenvoud en directheid heeft voorgedaan.
Die manifesteert zich met name op het gebied van de architectuur. Maar zij strekt
zich ook uit tot het ontwerp van kleding, meubilair en gebruiksvoorwerpen zowel
voor de eredienst als het dagelijks leven, kortom voor alle artefacten van de twintigste-eeuwse
mens, die zich bezint op zijn bestaan in de wereld. De visie op leven en
omgeving die hieraan ten grondslag ligt, heeft, net als in de 12 e eeuw, een hele generatie
nodig gehad om tot volle wasdom te komen. Ook in andere opzichten zijn er
merkwaardige parallellen aan te wijzen tussen de moderne benedictijnen uit onze
tijd en de cisterciënzers van acht eeuwen daarvoor. Weer een citaat:
Dom Hans van der Laan stierf 19 augustus 1991 in de benedictijner abdij Sint-Benedictusberg
te Vaals. De architect-monnik kan worden beschouwd als de
leider van de zogeheten Bossche School, een naoorlogse architectuurstroming, die
uitging van wat zij zelf noemden ‘een herwonnen inzicht, dat kerkelijke architectuur
niets anders kan zijn dan architectuur in zijn meest pure vorm’. Onbevredigd door
het architectuurdebat van zijn studietijd en het gebrek aan enige theoretische
onderbouwing, had Van der Laan op 23-jarige leeftijd voortijdig zijn studies aan de
Technische Universiteit in Delft beëindigd, om zich terug te trekken in de abdij van
Oosterhout.
Vandaar uit begon hij een allesomvattende architectuurtheorie te ontwikkelen, die
uiteindelijk zijn concrete resultaat vond in een beperkt aantal, voornamelijk kerkelijke
gebouwen.
Zijn bedoelingen waren daarbij heel consistent, n.l. om de grondslagen van de
architectuur te verkennen, niet vanuit enig stelsel van sociale overwegingen of op
wat voor ideologische basis dan ook, maar vanuit een reeks opeenvolgende praktische
constateringen, die hij meende te hebben gevonden in de architectuur zelf en
de relatie tussen mens en natuur. 3
Uiteindelijk resulteerde dit in een compleet overzicht van zijn architectuurbeschouwingen,
genaamd: De Architectonische Ruimte 4 en een aantal jaren later in
een nadere verantwoording van zijn standpunten in: Het Vormenspel der Liturgie. 5
De ontwerpen van zijn hand die zijn uitgevoerd en die hij grotendeels samen met
zijn broer Nico, architect te ’s-Hertogenbosch, tot stand bracht, zijn:
• zijn eerste project, het gastenkwartier van zijn eigen Sint-Paulusabdij te
Oosterhout;
• zijn tweede ‘eigen huis’: de abdij Sint-Benedictusberg te Vaals, die hij als uitbreiding
en completering van een bouwwerk van Dominicus Böhm en Martin
Weber uit 1920 in diverse fasen tot stand bracht;
• twee gebouwen in Waasmunster (België), te weten een zusterklooster rond een
neobarok kerkgebouw in een stedelijke setting en een kleine abdij, genaamd
Roosenberg, in een zachtglooiende rurale omgeving juist buiten de stadsbebouwing;
• een particulier woonhuis in Best als een uiterste compilatie van architectuur
en stedenbouw in klein bestek;
92

pagina 92: Abbaye du
Thoronet, kerkinterieur en
kloostergang (foto’s Jean
Leering).
pagina 93: Dom Hans van
der Laan.
Abdij Sint-Benedictusberg,
Vaals; vooraanzicht; kloosterhof;
en bibliotheek
(foto’s Frans de la Cousine).
• en tenslotte: een klooster in Zweden, dat een finaal exposé vertegenwoordigt
van zijn theoretische en artistieke competentie.
Met name de abdijen in Vaals en Waasmunster (Roosenberg) leggen als ‘Gesamtkunstwerk’
op heldere en imposante wijze getuigenis af van de eerste impuls, die
zijn speurtocht naar de oorsprong van de architectuur in gang had gezet, namelijk
dat kerkelijke architectuur geen speciale stijlkenmerken nodig heeft, maar vooral
een eenvoudige, functionele en basale structuur. De vraag dringt zich daarbij op,
wat die sobere, kale hervormingsarchitectuur toch zo aantrekkelijk maakt om lang
in zo’n gebouw te verblijven? Waarschijnlijk leiden de maatschappelijke laboratoriumomstandigheden
van eertijds – opnieuw in de twintigste eeuw gerealiseerd in
die moderne benedictijner kloosters – ertoe, dat alle mogelijke sociale en ruimtelijke
voorwaarden tot een eenheid komen. Kortstondige ruis en modieuze besmetting
krijgen minder kans om door te dringen tot de bestaanscondities van die-
93

genen die bewust voor de essentie kiezen, maar ook van ons, die er als bezoeker
af en toe mee te maken krijgen. En de ruimte en het licht worden beter zichtbaar
en inspireren de aanwezigen hopelijk om na te denken over de plaats en de
tijd, waarin wij verkeren.
Het ritme van de dagen en de modulaties van eeuwenoud gezang dringen rustig
tot ons diepste innerlijk door met de intentie om ons even bewust te maken van
de compositie van ons eigen leven.
De ‘B o ssche School’
Van der Laans 20 e eeuwse speurtocht naar de basis en de kern van de architectuur
heeft van meet af aan zijn natuurlijk milieu en maatschappelijke bedding
gevonden in de Cursus Kerkelijke Architectuur, die van 1946 tot 1974 met enkele
tussenpozen plaatsvond in het Kruithuis in ’s-Hertogenbosch. Die Cursus vormde
na de Tweede Wereldoorlog een antwoord op de grote behoefte aan nieuwe katholieke
kerken vooral in de Zuid-Nederlandse bisdommen ’s-Hertogenbosch, Breda
en Roermond.
Het nu ingeburgerde begrip en het verschijnsel de ‘Bossche School’ danken er hun
ontstaan aan. De ‘Bossche School’ begon zich later ook als bouwstijl duidelijk te
manifesteren. Dit gebeurde in het begin van de jaren zestig vooral in de regio Brabant.
Het grote publiek begon toen bij de architecten die de Cursus volgden, een
aantal duidelijk verwante stijlkenmerken te ontdekken. Deze karakteristieken kwamen
het eerst tot uiting in de kerkenbouw, maar bleken daarna ook zeer herkenbaar
in de sociale en de particuliere woningbouw en in allerlei openbare gebouwen, zoals
bijvoorbeeld in nieuwe gemeentehuizen van veel Brabantse dorpen.
De oorzaak van die onderlinge verwantschap in verschijningsvorm was vanzelfsprekend
gelegen in de bindende factor, die het gemeenschappelijke studiemilieu van de
Cursus bood, maar die toch vooral zijn voedingsbodem vond in de inspirerende
invloed van Dom Hans van der Laan. De architecten van de Cursus deelden kennelijk
niet alleen de basisideeën voor hun architectuur met elkaar, maar ontwikkelden
daarbij gaandeweg ook een gezamenlijke vormentaal en uitdrukkingsvorm.
Opvallend was, dat de stijlmiddelen voortdurend aan kleine veranderingen onder-
94
Abdij Sint-Benedictusberg,
Vaals, refter.
Abdij Sint-Benedictusberg,
Vaals, crypte
(foto’s Frans de la Cousine).

Abdij Roosenberg,
Waasmunster, aanzicht
kapel vanuit de tuin
(foto Frans de la Cousine).
Abdij Roosenberg,
Waasmunster, plattegrond.
hevig waren, doordat het aandachtsveld verschoof naar nieuwe onderwerpen.
Enkele malen werd er zelfs heel pragmatisch en direct een bepaalde, nieuwe beeldvorming
geïntroduceerd om de theoretische standpunten beter weer te geven.
Maar steeds bleef in de hele periode van de Cursus het hoe en waarom in de architectuur
voorop staan. De opbouw van de theorie begon zich, zeker achteraf bezien,
steeds consistenter en meer doordacht af te tekenen.
De uitdaging
Een citaat uit de catalogus bij de tentoonstelling: ‘Architectuur – modellen en
meubels – Dom H. van der Laan, 1982’ illustreert de theoretische ambities van de
Bossche School heel treffend:
De tentoonstelling ‘Architectuur’ wil een beeld geven van een werkwijze om te geraken
tot de vormgeving van het menselijk verblijf. Deze werkwijze gaat uit van het natuurlijk
gegeven van ruimte en massa, dat wil zeggen van de ruimte waarin wij leven
en van de aarde waarop wij leven. Door middel van onze lichamelijke ervaring, onze
zintuiglijke waarneming en ons verstandelijk inzicht, wordt uit dit natuurlijk gegeven
het beginsel afgeleid, dat aan de grondslag ligt van de kunstmatige vormgeving
van het huis.
Bij deze algemene omschrijving van de theoretische ambities van de Bossche
School valt onmiddellijk een ogenschijnlijk gemis op aan directe praktische bruikbaarheid
en dat geldt zeker voor de onbevangen bezoeker van een architectuurtentoonstelling.
De auteur van de catalogus spreekt over een werkwijze, maar het
is geen werkwijze in de gebruikelijke zin van het woord, geen uitnodiging om iets
na te doen om tot een praktisch resultaat te komen, dat er zus of zo uitziet.
95

Nee, het is eerder een uitnodiging, of uitdaging om – vooralsnog lijdzaam als bezoeker
– een bepaalde gedachtelijn te volgen en tenslotte tot een conclusie te
komen, die nog steeds even abstract geformuleerd wordt als de kunstmatige vormgeving
van het huis. Werkwijze noch uitkomst vinden daarbij hun oorsprong in
enige andere gangbare architectuuropvatting.
Hoogstens zou je kunnen constateren, dat de gedreven ambitie die eruit spreekt,
een zekere gelijkenis vertoont met de vernieuwingsdrang van de onbuigzame utopisten
van het Bauhaus en de Stijl: Walter Gropius, Mies van der Rohe, Mart Stam,
Gerrit Rietveld.
De theorie
In de vertrouwde omgeving van zijn eigen klooster in Vaals en de even vertrouwde
omgeving van de Cursus in ’s-Hertogenbosch, die zijn broer Nico al die jaren overeind
wist te houden en waar hij zijn klankbord van toehoorders had, vond Dom
Van der Laan het milieu, dat hij nodig had om steeds maar weer tegen de stroom
op te roeien.
Van 1953 tot 1956 was de Cursus Kerkelijke Architectuur vooral gericht op de z.g.
architectonische ordonnantie, met de bedoeling om inzicht te verwerven in de maat
van de dingen. Deze studie resulteerde in 1960 in de uitgave Het Plastisch Getal, dat
een systematiek van verhoudingen beschrijft, gebaseerd op onze driedimensionale
menselijke waarneming. Het ruimtelijk schema en de vormentaal, die gehanteerd
werden bij de ontwerpen van de eerste kerken van de Bossche School, waren rechtstreeks
ontleend aan de vroegchristelijke basilieken.
Na een moeilijke periode met veel tegenwerking en kritiek volgen dan in de jaren
zestig de lessen over de dispositie, het oordeelkundig samen plaatsen van de verschillende
bouwdelen in één ontwerp én een grote versobering in de vormentaal en
detaillering.
96
Abdij Roosenberg,
Waasmunster, kloosterhof
(foto Frans de la Cousine).

Abdij Roosenberg, Waasmunster,
interieur van de
kapel (foto Frans de la
Cousine).
97
Het ontwerp van de abdijkerk in Vaals is voor
deze ontwikkeling van cruciaal belang geweest.
Maar ook de invloed en steun van architect Jan
de Jong, bouwer van vele kerken en raadhuizen
door heel Noord-Brabant was duidelijk aantoonbaar.
Het door deze medestander ontworpen
klooster in Maarssen, alsmede een prijsvraagplan
voor een grote bedevaartskerk in
Syracuse waren in die tijd toonaangevend in de
Cursus. Gaandeweg was de Bossche School een
vertrouwd en gewaardeerd begrip geworden in
brede kring.
Ten slotte zien we dan in het begin van de
jaren ’70, bij de eerste aanzetten tot de samenvatting
van Van der Laans levenswerk, het
boek De Architectonische Ruimte, de inlijving
van reeds lang sluimerende stedenbouwkundige
noties in een allesomvattende theorie, waarbij
de stukjes van de legpuzzel uiteindelijk
naadloos in elkaar bleken te passen.
Tot zo ver de theorie zoals Van der Laan die
ontwikkelde en uitdroeg tijdens de Cursus
Kerkelijke Architectuur, met de Bossche-
School-architecten in de rol van toehoorders.
De stijl
Rond 1975 was er naast de publicatie van het boek De Architectonische Ruimte zo
langzamerhand ook een ander opus magnum ontstaan, namelijk een omvangrijk
en belangwekkend oeuvre. Cursisten kregen namelijk opdrachten voor het maken
van ontwerpen voor echte gebouwen die ook daadwerkelijk zijn uitgevoerd. Dat
oeuvre besloeg niet alleen het gebied van de kerkenbouw, maar strekte zich ook
uit over het gehele terrein van stedenbouw en architectuur.
Er was een stijl geboren. Ook in de dagelijkse bureaupraktijk van vormgeven en
detailleren was er een soort beweeglijke consensus gegroeid, gevoed door de kleine
kring van echte zoekers en kenners en vrijelijk nagevolgd door een aantal oplettende
vakbroeders.
Het unieke van dit verschijnsel school daarin, dat een vrij groot gezelschap van
zo’n vijftig toehoorders met graagte bereid was om de eigen experimenten af te
stemmen op en voor te leggen aan het al dan niet milde oordeel van de eigen
groep. Dat thuisfront wikte en woog in de wandelgangen alle plannen tijdens de
zogenaamde algemene lesdagen en toetste die aan Van der Laans stellingen.
Als toetssteen gold daarbij niet alleen Van der Laans theorie, maar ook zijn werk.
De plannen voor zijn abdij in Vaals en later de kloosters in België en Zweden alsmede
zijn ontwerpen op het gebied van kleding, vaatwerk en meubels waren de
norm en fungeerden regelmatig als illustratiemateriaal voor de lessen. Van der
Laan had daarbij, ondanks zijn streven naar onbetwistbare objectiviteit, uiteraard

zijn eigen voorkeuren en zijn eigen hand van werken. Deze persoonlijke stijl is in
al zijn werken goed te herkennen.
Maar ook een soort stijlloosheid
De herkenbare stijlmiddelen van zijn leerlingen, die langzamerhand het gezicht van
de Bossche School zijn gaan bepalen, waren het onbedoelde en onvermijdelijke
nevenproduct van de eigen speurtocht van de monnik Hans van der Laan.
Daarbij was steeds meer dan duidelijk, dat zijn eigen handelsmerk, de uiterst sobere
vormen van zijn eigen architectuur, met hun direct aansprekende aardse gebondenheid,
niet omwille van zichzelf waren gezocht, maar om hun ruimtelijke werking, om
te zien wat er gebeurde als er massieven werden opgericht in de natuurlijke ruimte.
Binnen de Cursus bestond echter steeds het grote risico, dat er al experimenterend
resultaten tot stand kwamen, die weliswaar beantwoordden aan de zojuist geformuleerde
wetmatigheden, maar absoluut niet aan de geest van fundamenteel
onderzoek, waar de benedictijn Hans en zijn broer Nico zo door begeesterd waren.
Zij waren zich daar zelf overigens zeer van bewust en daarom eigenlijk voortdurend
op zoek naar een zekere stijlloosheid in de middelen en een terugdringen van
het artistieke, intuïtief persoonlijke, ten gunste van een algemeen objectieve
beeldvorming, zonder daarbij overigens het onvermijdelijke persoonlijke handschrift
van de diverse architecten te negeren.
98
Klooster zusters Kanunnikessen
van het Heilig Graf,
Maarssen, architect Jan de
Jong (foto Jutka Rona).

1. Pouillon Fernand, Les Pierres
Sauvages, Seuil 1964, een geromantiseerd,
historisch relaas
van de stichting van de abdij
van Le Thoronet.
2. Leering, Jean, Beeldarchitectuur
en Kunst, Thoth, 2001.
3. Nijs, Rik, in: Italiaans architectuurtijdschrift
Domus, februari
1992.
4. Laan, Dom Hans van der, De
architectonische ruimte, Brill,
Leiden 1976.
5. Laan, Dom Hans van der, Het
vormenspel der liturgie, Brill,
Leiden 1985.
In de begintijd van de Cursus, de tijd van de basilieken, ging bijvoorbeeld om die
reden de aandacht vooral uit naar de vroegchristelijke Syrische kerken, in de periferie
van de Romeinse invloedssfeer gebouwd, met een aanstekelijk primitieve eenvoud
en zeggingskracht. In dat kader vormde ook de St.-Jozefkapel in Helmond
van Nico van der Laan, met zijn teruggehouden detaillering binnen het vlak van de
muur, een geslaagde poging tot objectiviteit en een helder resultaat van die eerste
studieperiode. Deze kapel is direct na de oorlog gebouwd, in 1985 gesloopt, maar
in 1995 weer gerehabiliteerd en herbouwd als gedachteniskapel.
De eerste actieve interesse voor dispositieproblemen werd gevoed en ondersteund
door uitgebreide analyses van de Hagia Sophia in Istanbul, met zijn rijke, zeer uitgesponnen
ruimtewerking, die de kijker meeneemt in een tijdloos visueel en intellectueel
avontuur.
Aan het eind van zijn leven neemt Dom van der Laan meer dan duidelijk stelling
door in zijn boek een architectonische en stedenbouwkundige analyse van het bijna
vijf millennia oude megalithische monument Stonehenge te introduceren. Stijl
en inhoud vallen in dit bouwwerk vrijwel samen. Het merkwaardige kontrast tussen
de nauwelijks afgevlakte stenen en het raffinement van de ruimtelijke indrukken,
die diezelfde stenen weten op te roepen bij elk wisselend standpunt van de
toeschouwer, vormt een overtuigend bewijs voor de stelling, dat een menswaardige
omgeving allereerst bepaald wordt door de nobele eenvoud van een goed geproportioneerde
ruimteomhulling.
De historische parallel
De gemeenschappelijke noemer bij deze twee stukjes geschiedenis is het gegeven
dat de monachale samenlevingsvorm, zowel in de Middeleeuwen als in de 20 e
eeuw zo’n vruchtbaar milieu heeft gevormd voor de ontwikkeling van een nieuwe
architectonische beeldvorming.
De tijd en de omstandigheden waren blijkbaar in beide gevallen rijp voor een
strijdbaar, hervormingsgezind elan en boden de kans om door een diepgaand
onderzoek en zorgvuldige afwegingen voortdurend tot hecht gefundeerde en praktisch
buikbare stellingnamen te komen.
Zeker in onze tijd, waarin nieuwe snelle ontwikkelingen op alle gebied over elkaar
heen tuimelen, is het kloostermilieu nog steeds bij uitstek een plek, waar afstand
kan worden genomen van alle hectiek, teneinde door bezinning en reflectie een
eigen zelfstandige realiteit te creëren. Daarbij kun je dan tevens constateren, dat
de levenswijze en de spirituele methodiek, die er direct mee verbonden zijn, eigenlijk
altijd dwars op de gangbare maatschappelijke conventies hebben gestaan.
Misschien heeft het onmiskenbaar utopische karakter van zowel de 12 e als de 20 e
eeuw er wel toe geleid, dat die specifieke spiritualiteit juist in die perioden zo’n bijzondere
invloed heeft gehad.
Bij Bernardus van Clairvaux kunnen we uiteindelijk spreken van een hechte formule
voor kloosterarchitectuur die eeuwenlang heeft stand gehouden en bij Dom
Hans van der Laan van een toenemende invloed op het denken over architectuur,
waarvan de grenzen nog steeds niet ten volle zichtbaar zijn.
99