Jaarverslag 2010 - Mulier Instituut
Jaarverslag 2010 - Mulier Instituut
Jaarverslag 2010 - Mulier Instituut
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Jaarverslag</strong> <strong>2010</strong><br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
centrum voor sociaal-wetenschappelijk sportonderzoek
<strong>Jaarverslag</strong> <strong>2010</strong><br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
centrum voor sociaal-wetenschappelijk sportonderzoek
Inhoudsopgave<br />
6<br />
10<br />
10<br />
12<br />
14<br />
22<br />
22<br />
24<br />
26<br />
38<br />
38<br />
40<br />
42<br />
Van het bestuur - <strong>2010</strong> - een enerverend jaar<br />
In de spo(r)tlights:<br />
Afstand tot sportaccommodatie geen belemmering<br />
Bewegen door de schoolomgeving<br />
De organisatie<br />
In de spo(r)tlights:<br />
Waterdichte registratie zwemvaardigheid<br />
Dag van het sportonderzoek<br />
Volgen Begrijpen Verspreiden<br />
In de spo(r)tlights:<br />
Leefstijlsport, wat is dat?<br />
Monitoren van sportdeelname onder gehandicapten<br />
Publicaties
Zowel voor de sport in het algemeen<br />
als voor het sportonderzoek en het<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> (MI) in het<br />
bijzonder was <strong>2010</strong> een enerverend<br />
jaar.<br />
van het bestuur<br />
Sportief zal <strong>2010</strong> altijd wel te boek blijven staan als<br />
het jaar dat Nederland wederom tot de finale reikte<br />
van een WK, én verloor. Dat gebeurde met mooi<br />
voetbal, maar tevens met ruw spel waar ook heel<br />
wat over te doen was, nationaal en internationaal.<br />
Verder zorgde de toewijzing van het WK voetbal<br />
in 2018 aan Rusland, en 2022 aan Dubai, voor<br />
de nodige commotie. Dat dit toernooi niet aan<br />
Nederland en België werd toegewezen vormde<br />
een domper voor al diegenen die het Olympisch<br />
Plan 2028 een warm hart toedragen, maar ook een<br />
opluchting voor hen die hun twijfels hadden over<br />
de waarde van een dergelijk evenement voor de<br />
Nederlandse economie en samenleving. Beleidsmatig<br />
stond <strong>2010</strong> in het teken van de val van het kabinet<br />
Balkenende IV en de langdurige formatie van Rutte I.<br />
<strong>2010</strong> - een enerverend jaar<br />
Met Schippers heeft de sport nu zijn vijfde<br />
vrouwelijke bewindspersoon (en dit keer<br />
op het gewenste ministeriële niveau).<br />
<strong>2010</strong> stond ook in het teken van de emancipatie van<br />
het sportonderzoek. Met de Kennisagenda Sport<br />
2011-2016 en het Sectorplan sportonderzoek- en<br />
onderwijs 2011-2016 gaf het sportonderzoek blijk<br />
van zijn ambities. Zelden is er door zoveel partijen zo<br />
intensief gediscussieerd over inhoud en vormgeving<br />
van het sportonderzoek en over de versterking van<br />
de kennisinfrastructuur voor de sport. Het MI was<br />
bij beide projecten nauw betrokken. Ook de Dag<br />
van het sportonderzoek, op 7 oktober <strong>2010</strong> voor het<br />
eerst gehouden op initiatief van het instituut, vormde<br />
met 280 deelnemers en bijna 90 gepresenteerde<br />
papers een belangrijke gebeurtenis voor het nog<br />
betrekkelijk jonge veld van het sportonderzoek.<br />
Als laatste jaar van het onderzoeksprogramma<br />
Sport: Passie, Praktijk en Profijt was <strong>2010</strong> voor<br />
het MI en zijn medewerkers een druk, maar ook<br />
een productief jaar. Veel projecten liepen af of<br />
bevonden zich in een laatste stadium. Een deel van<br />
de projecten loopt door tot de eerste maanden<br />
van 2011. Zeker geldt dat voor de twee grote<br />
beleidsevaluaties waar het MI in <strong>2010</strong> bij betrokken<br />
was, het ‘Meedoen’ programma en de nota Tijd<br />
voor sport. Laatstgenoemde evaluatie werd in <strong>2010</strong><br />
opgewaardeerd tot een Beleidsdoorlichting Sport.<br />
Dat het MI gevraagd werd om ook daar handen en<br />
voeten aan te geven, was voor het instituut een<br />
eervolle opdracht en kan gezien worden als een<br />
erkenning van de kwaliteiten van het instituut.<br />
In <strong>2010</strong> viel er nog relatief weinig te merken<br />
van bezuinigingen. Enkele verwachte projecten<br />
vonden geen doorgang. Daar stond een toestroom<br />
van andere nieuwe projecten tegenover, met<br />
name van bonden, koepelorganisaties en<br />
provincies. Verder kregen discussies rondom<br />
sport en school in <strong>2010</strong> een belangrijke impuls<br />
(Brede Analyse II, Platform Sport, Bewegen en<br />
Onderwijs). Tezamen betekende dat voor <strong>2010</strong><br />
een verdere groei in omzet en personele omvang.<br />
Het pand aan de Postelstraat werd daarmee te<br />
klein. In de zomer van <strong>2010</strong> is een nevenlocatie<br />
in gebruik genomen, met vier werkplekken, op<br />
loopafstand van het pand aan de Postelstraat.<br />
Het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> ziet in het landschap van het<br />
sportonderzoek een rol voor zichzelf weggelegd<br />
als coördinerend instituut voor het sociaalwetenschappelijk<br />
sportonderzoek. Dat onderzoek<br />
heeft uiteraard betrekking op wat in het Olympisch<br />
Plan bekend staat als de ‘Meedoen’ ambitie<br />
(sportdeelname, sportinfrastructuur), maar beziet<br />
ook de sociaal-wetenschappelijke aspecten van
Koen Breedveld<br />
Paul Verweel<br />
andere onderdelen van dat plan (gezondheid, topsport, economie,<br />
ruimte). Om zijn rol beter te kunnen vervullen, zal het MI in 2011 een<br />
statutenwijziging doorvoeren. Die wijziging opent de deur om vanuit<br />
het MI niet alleen te stimuleren dat er meer hoogleraren in de sport<br />
komen, maar ook om na te denken over in te stellen lectoraten. Dat<br />
doet recht aan de groeiende betekenis van het hogere onderwijs voor<br />
het praktijkgerichte sportonderzoek. De Raad van Toezicht zal worden<br />
omgezet in een meer inhoudelijk georiënteerde Raad van Advies. Verder<br />
zal het MI, als netwerkorganisatie, blijven investeren in goede relaties en<br />
wederzijds zinvolle projecten met belangrijke partijen die aanpalende<br />
functies en rollen vervullen in de kennisinfrastructuur van de sport.<br />
Nationale en Europese netwerken worden daarin van belang, en het MI<br />
zal daar ook nadrukkelijk op inzetten. Deels zal dat gebeuren vanuit een<br />
nieuw Meerjarenonderzoeksprogramma Sportland Nederland, ambities en<br />
prestatie. 2011 vormt de aftrap voor dat nieuwe programma, dat evenals<br />
de vorige programma’s een looptijd kent van vier jaar. De definitieve<br />
afronding van een oud programma, de start van een nieuw programma,<br />
alsmede een lonkend perspectief van een Sectorplan sportonderzoek<br />
en -onderwijs: 2011 belooft wederom een spannend jaar te worden!<br />
Koen Breedveld, directeur<br />
Paul Verweel, voorzitter van het bestuur
In de spo(r)tlights<br />
Afstand tot sportaccommodatie geen<br />
belemmering<br />
Nederland Sportland, zo luidt<br />
het motto van het Olympisch<br />
Plan. Nederland moet in 2016<br />
op ‘Olympisch niveau’ zijn<br />
en daarbij hoort volgens de<br />
opstellers van het plan een<br />
sportparticipatie van 75 procent.<br />
Een voorwaarde om te komen tot<br />
een dergelijke participatie, is de<br />
nabijheid van sportaccommodaties.<br />
In de Rapportage Sport <strong>2010</strong><br />
schreven Remco Hoekman (<strong>Mulier</strong><br />
<strong>Instituut</strong>) en Hugo van der Poel<br />
(Universiteit van Tilburg/NHTV/<br />
<strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>) samen met Frans<br />
Knol (SCP) een bijdrage over<br />
‘ruimte en accommodaties voor<br />
sport’. Aangezien de insteek van<br />
de Rapportage Sport ‘sport in de<br />
levensloop’ is, keken de onderzoekers<br />
naar de mate waarin de afstand<br />
en reistijd tot de sportvoorziening<br />
in de verschillende levensfasen<br />
bepalend zijn voor de participatie.<br />
“Hoewel internationaal is aangetoond dat<br />
de afstand en reistijd tot de sportaccommodatie<br />
van invloed zijn op de sportparticipatie,<br />
bleek dit in Nederland anders te<br />
liggen. De spreiding van sportaccommodaties<br />
in Nederland is zo groot, dat de meeste<br />
mensen binnen een kwartier bij een sportaccommodatie<br />
zijn” aldus Remco Hoekman.<br />
Op internationaal niveau doet Nederland<br />
het bovengemiddeld goed, zo valt in<br />
het rapport te lezen. Ook de Nederlandse<br />
fietscultuur en het goede wegennet zorgen<br />
ervoor dat de reis naar de sportaccommodatie<br />
nooit lang hoeft te zijn.<br />
“De spreiding van sportaccommodaties<br />
in Nederland is zo<br />
groot, dat de meeste mensen<br />
binnen een kwartier bij een<br />
sportaccommodatie zijn.”<br />
Volgens Hugo van der Poel zijn er nauwelijks<br />
verschillen in afstand tot sportvoorzieningen<br />
tussen sporters en niet-sporters.<br />
“Een paar procent van de respondenten<br />
geeft aan dat de grote afstand tot de sportvoorziening<br />
de belangrijkste reden is om<br />
niet te sporten. In Nederland zijn geen<br />
zin en geen tijd, of niet passen in de cultuur,<br />
belangrijkere belemmeringen voor de<br />
sportdeelname dan de bereikbaarheid van<br />
de sportvoorziening.” Dat speelt vooral bij<br />
25-44 jarigen een grote rol.<br />
“Geen zin en geen tijd zijn belangrijker<br />
voor de sportdeelname<br />
dan de bereikbaarheid van<br />
de sportvoorziening.”<br />
Wat betreft de spreiding van sportaccommodaties<br />
is Nederland dus al een echt<br />
sportland. Voor de toekomst is niettemin<br />
aandacht geboden. Enerzijds in de krimp-<br />
gebieden in het oosten en zuiden van het<br />
land, waar het draagvlak onder sportvoorzieningen<br />
dreigt weg te vallen. Anderzijds in<br />
het midden en westen van het land, vooral<br />
in de grote steden, waar de bevolking nog<br />
groeit. Als hier het aanbod van sportvoorzieningen<br />
achterblijft, zullen wachtlijsten<br />
de groei in sportdeelname gaan belemmeren.
In de spo(r)tlights<br />
Bewegen door de schoolomgeving<br />
Tegenwoordig is er, mede door<br />
berichten over toename van<br />
overgewicht en obesitas, veel<br />
aandacht voor sporten en bewegen.<br />
Kinderen en jongeren vormen een<br />
belangrijke doelgroep als het gaat<br />
om het stimuleren hiervan. Het<br />
onderzoek School, Bewegen en<br />
Sport door Mirjam Stuij et al. is<br />
een grootschalig onderzoek onder<br />
leerlingen in Nederland en heeft als<br />
doel om relaties tussen de school<br />
en het beweeg- en sportgedrag<br />
van leerlingen in kaart te brengen.<br />
Het onderzoek bevat kennis over de<br />
inrichting van de school(omgeving)<br />
en het schoolbeleid op het<br />
gebied van bewegen en sport<br />
in Nederland, het beweeg- en<br />
sportgedrag van leerlingen en<br />
relaties tussen de schoolfactoren en<br />
het beweeggedrag van leerlingen.<br />
Mirjam Stuij is vanuit het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
en Ger van Mossel vanuit Stichting Leerplan<br />
Ontwikkeling betrokken bij het onderzoek.<br />
Stuij: “De school speelt een belangrijke rol<br />
in het dagelijks leven van jongeren, niet<br />
alleen omdat ze er veel tijd doorbrengen,<br />
maar ook omdat er ideeën kunnen worden<br />
opgedaan door contacten met leerkrachten<br />
en medeleerlingen. Daarnaast zijn er<br />
vormen van lichaamsbeweging die direct<br />
aan school verbonden zijn, zoals lopen en<br />
fietsen naar school, lichamelijke opvoeding<br />
en activiteiten tijdens de pauzes.”<br />
“Als je het bewegen wilt bevorderen<br />
is het belangrijk dat de<br />
gymlessen gericht zijn op het<br />
plezier hebben in bewegen.”<br />
Het onderzoek toont onder meer aan dat<br />
voor scholieren van de basisschool, jongens<br />
en autochtone leerlingen geldt dat zij vaker<br />
dan respectievelijk middelbare scholieren,<br />
meisjes en allochtone leerlingen, bewegen<br />
en sporten vanwege het intrinsieke motief<br />
beweegplezier. Van Mossel: “Het intrinsieke<br />
motief beweegplezier blijkt de sterkste<br />
relatie te hebben met het activiteitsniveau.<br />
“De school is een waardevolle<br />
omgeving om het bewegen<br />
onder kinderen en jongeren te<br />
stimuleren.”<br />
Leerlingen die vooral bewegen en sporten<br />
vanwege het beweegplezier, bewegen en<br />
sporten veel meer dan leerlingen die minder<br />
waarde hechten aan dit motief. Het is<br />
dus belangrijk dat de lessen lichamelijke<br />
opvoeding gericht zijn op plezier hebben in<br />
het bewegen zelf als je het bewegen wilt<br />
bevorderen.”<br />
3
Het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> is een<br />
samenwerkingsverband tussen<br />
het voormalige onderzoeksbureau<br />
Diopter - Janssens & Van Bottenburg<br />
bv, de Universiteit van Tilburg, de<br />
Universiteit Utrecht, de Universiteit<br />
van Amsterdam en Rijksuniversiteit<br />
Groningen. Met het ministerie van<br />
VWS en verschillende partijen uit het<br />
veld wordt het onderzoek afgestemd.<br />
Het MI staat midden in de<br />
sportwereld met de opdracht<br />
om de onderlinge coördinatie<br />
en diepgang van het sociaalwetenschappelijk<br />
sportonderzoek<br />
in Nederland te bevorderen. Het<br />
verrichten van fundamenteel<br />
en toegepast, beleidsgericht<br />
wetenschappelijk onderzoek op<br />
het gebied van sport en bewegen<br />
vormt de kerntaak van het instituut.<br />
Het instituut ziet zichzelf<br />
daarbij als een onafhankelijk,<br />
innovatief en gezaghebbend<br />
interuniversitair onderzoeksinstituut.<br />
Voor medewerkers en<br />
externe onderzoekers<br />
wil het een stimulerende en<br />
uitdagende werksfeer creëren.<br />
Organisatie<br />
Het werk van het instituut<br />
speelt zich af op drie<br />
terreinen: volgen, begrijpen<br />
en verspreiden.<br />
Kerntaken<br />
1. Het instituut wil de trends en ontwikkelingen in de sport en in het sportbeleid<br />
volgen en deze in kaart brengen. De Verenigingsmonitor en SportersMonitor zijn<br />
voorbeelden van instrumenten om deze informatie te verzamelen.<br />
2. Het onderzoek is er vervolgens op gericht actuele vraagstukken en bredere veranderingen te<br />
begrijpen door het verdiepen en vernieuwen van de kennis erover. Het instituut ziet sport en hiermee<br />
verweven terreinen, waaronder in het bijzonder de lichamelijke opvoeding, altijd als onderdeel<br />
van de samenleving en heeft in haar werk oog voor de maatschappelijke context. Het gaat hierbij<br />
om hoogwaardig, probleemgestuurd beleidsonderzoek. Daarnaast voorziet het in theoretische<br />
verdieping en in innovatief, longitudinaal en internationaal vergelijkend sportonderzoek.<br />
3. Ook het verspreiden van de resultaten van het onderzoek behoort tot de kerntaken. Dat blijkt onder meer<br />
uit de eigen publicaties en uit debatten en bijdragen aan congressen. Voor het uitwisselen en overdragen van<br />
kennis en inzicht is ook de communicatie met relevante beleids- en onderwijsinstanties van groot belang.<br />
Doelstellingen<br />
De hier genoemde kerntaken zijn ontleend aan de in de statuten vastgelegde doelstellingen:<br />
• het verrichten van fundamenteel en toegepast sociaal-wetenschappelijk sportonderzoek;<br />
• het bevorderen van de coördinatie en kwaliteit van het fundamenteel<br />
en toegepast sociaal-wetenschappelijk sportonderzoek;<br />
• het bijdragen aan de opbouw, synthese en overdracht aan wetenschappers en<br />
beleidsmakers van sociaal-wetenschappelijke kennis op sportgebied;<br />
• het bevorderen van de instelling van bijzondere leerstoelen op dit werkgebied;<br />
• het ondersteunen van universiteiten bij de opleiding van onderzoekers op dit werkgebied.
Het instituut ondersteunt universiteiten ook in hun opleidingsfunctie, door:<br />
• medewerkers beschikbaar te stellen voor ondersteuning in<br />
het universitair en hoger beroepsonderwijs;<br />
• studenten en beginnende onderzoekers de mogelijkheid te bieden<br />
werkervaring op te doen in een inspirerende werkomgeving.<br />
Meerjarenprogramma 2007-<strong>2010</strong><br />
Het ministerie van VWS verstrekte het MI van 2007 tot <strong>2010</strong> een subsidie voor een<br />
wetenschappelijk onderzoeksprogramma dat als centrale opdracht het inventariseren<br />
en analyseren van fundamentele processen in de sport had. Bij beleidsrelevante<br />
thema’s zoals obesitas, integratie, agressie, professionalisering en commercialisering<br />
analyseerden de onderzoekers de relaties tussen maatschappelijke en institutionele<br />
structuren, bredere historische processen en handelingsmogelijkheden van het<br />
individu. Het jaar <strong>2010</strong> stond in het teken van de afronding van dit programma.<br />
Om de onderzoeken uit het meerjarenprogramma te bediscussiëren en<br />
kennisuitwisseling tussen de betrokken onderzoekers te bevorderen,<br />
zijn er in <strong>2010</strong> drie gezamenlijke bijeenkomsten gehouden.<br />
De klankbordcommissie van het Meerjarenonderzoeksprogramma kwam in <strong>2010</strong> één<br />
keer bij elkaar. In deze commissie hadden geheel <strong>2010</strong> op persoonlijke titel zitting<br />
Jan-Willem Duyvendak (Universiteit van Amsterdam), Maarten Koornneef (ministerie<br />
van VWS) en Nicolette van Veldhoven (NOC*NSF). Arie de Ruijter (Universiteit van<br />
Tilburg) verliet per 1 september <strong>2010</strong> de klankbordgroep vanwege zijn pensionering.<br />
Zijn plaats werd ingenomen door Jos de Haan (Sociaal en Cultureel Planbureau).<br />
In <strong>2010</strong> werd gestart met de voorbereidingen van een nieuw meerjarenonderzoeksprogramma<br />
2011-2014. Onderzoekers konden hier in het begin van het jaar onderzoeksvoorstellen voor<br />
inleveren. In verschillende bijeenkomsten werd hier door het bestuur over gediscussieerd.<br />
Stichting Bevordering Sociaal Wetenschappelijk Sportonderzoek<br />
De Stichting Bevordering Sociaal Wetenschappelijk Sportonderzoek (Stichting BSWS) is<br />
per 7 april <strong>2010</strong> opgeheven. Alle activiteiten en verplichtingen zijn overgedragen aan<br />
het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>. Hiermee hopen de founders van de in 2006 opgerichte stichting<br />
(NOC*NSF, KVLO en MI) om met nog meer kracht te kunnen werken aan de versterking van<br />
het sociaal-wetenschappelijk onderzoek op het gebied van sport, lichamelijke opvoeding<br />
en bewegingsleer. De bijzondere leerstoelen op het gebied van pedagogiek en didactiek<br />
van de lichamelijke opvoeding en de sport (prof. dr. Annelies Knoppers) en sporteconomie<br />
(prof. dr. Ruud Koning) werden door de stichting ingesteld. Daarnaast was de stichting<br />
nauw betrokken bij het instellen van de bijzondere leerstoel sportontwikkeling (prof.<br />
dr. Maarten van Bottenburg) en de nog vacante bijzondere leerstoel sportsociologie.<br />
Stichting<br />
Het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> is een stichting, waarvan het bestuur wordt gevormd door<br />
vertegenwoordigers van de participerende universiteiten. Dit bestuur stelt<br />
de missie en kerntaken vast. De Raad van Toezicht, bestaande uit afgevaardigden van<br />
belanghebbende organisaties in de sportsector met een onafhankelijk voorzitter, is<br />
adviseur van het bestuur. Het instituut wordt geleid door een managementteam bestaande<br />
uit de directeur en twee managers die het team van onderzoekers aansturen.<br />
Bestuur<br />
• Prof. dr. Paul Verweel | onafhankelijk voorzitter | Universiteit Utrecht,<br />
Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap<br />
• Dr. ir. Hugo van der Poel | secretaris | Universiteit van Tilburg,<br />
Faculteit Sociale Wetenschappen, departement Vrijetijdwetenschappen<br />
• Prof. dr. Ruud Koning | penningmeester | Rijksuniversiteit Groningen,<br />
Faculteit Economie en Bedrijfskunde, Department of Economics, Econometrics & Finance<br />
• Dr. Ruud Stokvis | lid | Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Maatschappij-<br />
en Gedragswetenschappen, Amsterdam School for Social Science Research<br />
• Prof. Dr. Maarten van Bottenburg | lid | Universiteit Utrecht,<br />
Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap<br />
Het bestuur heeft in <strong>2010</strong> vijf keer vergaderd.<br />
Raad van Toezicht<br />
• Paul Rosenmöller | onafhankelijk voorzitter<br />
• Paul Coppes | Vereniging Sport en Gemeenten<br />
• Gert van Driel | Koninklijke Vereniging van Leraren Lichamelijke Opvoeding<br />
• Drs. Clémence Ross | Nederlands <strong>Instituut</strong> voor Sport en Bewegen<br />
• Geert Slot | Nederlands Olympisch Comité*Nationale Sport Federatie<br />
De Raad van Toezicht (RvT) heeft in <strong>2010</strong> één keer vergaderd. In <strong>2010</strong> werd door het bestuur<br />
het besluit genomen de Raad van Toezicht om te zetten in een Raad van Advies (RvA). De leden<br />
van de RvT stemden met deze beslissing in. De nieuwe RvA zal in 2011 een meer inhoudelijk<br />
karakter krijgen. Personen van belanghebbende organisaties zullen zitting krijgen in de raad.<br />
Financiën en personeel<br />
Tot de taken van het MI behoren het uitvoeren van een vierjarig onderzoeksprogramma Sport:<br />
Passie, Praktijk en Profijt, dat gefinancierd wordt door het ministerie van VWS. In <strong>2010</strong> maakten<br />
de inkomsten uit dit programma 45 procent uit van de inkomsten van het instituut. Een deel van<br />
dit programma wordt uitgevoerd door de universiteiten die participeren in de stichting en in<br />
het onderzoeksprogramma. De overige inkomsten bestaan uit opdrachtonderzoek voor onder<br />
andere lokale overheden, sportorganisaties (bonden, koepelorganisaties) en ministeries. In<br />
vergelijking met 2009 zijn de inkomsten in <strong>2010</strong> met 16 procent gegroeid.<br />
Het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> heeft geen eigen gebouwen of materiële eigendommen. De ‘bezittingen’<br />
van het instituut bestaan vooral uit kasmiddelen en uit vorderingen uit hoofde van uitgevoerd<br />
onderzoek (en verder uit het ‘menselijk kapitaal’ van haar medewerkers). Geen van de<br />
uitstaande vorderingen is ouder dan één jaar.
In <strong>2010</strong> werd een bescheiden positief saldo gegenereerd (€ 22.500). Dat saldo is toegevoegd<br />
aan de reserves van het instituut. Het instituut hanteert als streefcijfer dat het eigen vermogen<br />
33 procent dient te zijn van de vaste lasten, voldoende om deze bij wegvallende inkomsten drie<br />
tot vier maanden te kunnen doorbetalen. Dat streefcijfer was eind <strong>2010</strong> net niet gehaald (31%).<br />
De integrale jaarrekening is op te vragen bij de directie.<br />
Liquiditeiten 380<br />
Vaste activa 14<br />
Kortlopende vorderingen 289<br />
Kortlopende schulden 341<br />
Voorzieningen 21<br />
Eigen vermogen 320<br />
Het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> had begin <strong>2010</strong> een personeelsformatie van 16 fte (directie,<br />
office management en onderzoekers). Gedurende het jaar werd het onderzoeksteam<br />
uitgebreid. Ook het office management kreeg er versterking bij. Aan het einde<br />
van het jaar was het personeelsbestand toegenomen tot 18,5 fte.<br />
Mannen<br />
Vrouwen<br />
Het percentage ziekteverzuim lag in <strong>2010</strong> op 1,4 procent (in 2009 rond de 2 procent). De<br />
gemiddelde leeftijd van de medewerkers in <strong>2010</strong> was 37 (in 2009 was de gemiddelde leeftijd<br />
36). Er werkten in <strong>2010</strong> meer vrouwen dan mannen bij het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>, rond de 63 procent<br />
(61% in 2009).<br />
In <strong>2010</strong> werkten er geen medewerkers met een niet-westerse achtergrond bij het instituut.<br />
Het voorjaar van <strong>2010</strong> stond voor veel medewerkers in het teken van persoonlijke ontwikkeling.<br />
De projectleiders en directie/MT namen deel aan een cursus projectmanagement. Ook konden<br />
de medewerkers deelnemen aan een workshop persberichten schrijven, die werd gegeven door<br />
Jurryt van der Vooren. Tevens verzorgde hij een presentatie over de werking van de media.<br />
Directie/management team<br />
• Dr. Koen Breedveld | directeur | sportdeelname, sportbeleid,<br />
monitoringonderzoek, sportsociologie<br />
• Dr. Agnes Elling | manager onderzoek en publieke taken | sociale diversiteit,<br />
sportkeuzes en biografieën, topsportloopbanen<br />
• Drs. Jo Lucassen | manager onderzoek en interne zaken | leefstijlsporten,<br />
governance in sport, kwaliteitsmanagement, beleidsonderzoek<br />
Office management<br />
• Elise van Dinther-Schoenmakers | secretarieel medewerker<br />
• Drs. Madeleine Frelier | medewerker financiën en onderzoek (tot 11 juni <strong>2010</strong>)<br />
• Clemy Goossens | financieel-administratief medewerkster (vanaf 16 augustus <strong>2010</strong>)<br />
• Drs. Saskia de Groot-Nuijten | office manager<br />
• Maria Vissers-Mathijssen | medewerkster huishoudelijke dienst<br />
• Christine Vos | financieel medewerkster (vanaf 15 mei <strong>2010</strong>)<br />
Onderzoekers<br />
• Justus Beth MSc. | junior-onderzoeker | bewegingsonderwijs en schoolsport,<br />
Impuls brede scholen sport en cultuur, effectieve interventies<br />
• Drs. Astrid Cevaal | onderzoeker | sportpedagogiek, openbare sport- en speelruimte,<br />
sportverenigingen, voetbalaanbod, sportiviteit & respect<br />
• Dr. Dorine Collard | onderzoeker (vanaf 1 juli <strong>2010</strong>) | intervention mapping,<br />
effectevaluaties, sportblessures, jeugdsport<br />
• Drs. Remko van den Dool | senior-onderzoeker | sportdeelname,<br />
dataverzameling, sportbeleving, gehandicaptensport, monitoringonderzoek<br />
• Marit Gijsbers MSc | junior-onderzoeker (vanaf 7 april tot 7 oktober <strong>2010</strong> |<br />
topsport, talentontwikkeling, lokaal sportbeleid<br />
• Drs. Anneke von Heijden | onderzoeker | combinatiefuncties, effectieve interventies<br />
• Drs. Remco Hoekman | onderzoeker | sportdeelname, ruimtelijke ontwikkeling,<br />
sportbeleid, topsport, integratie, monitoringonderzoek<br />
• Drs. Paul Hover | senior-onderzoeker | sportmarketing, sporteconomie,<br />
sportsponsoring, Olympisch Plan 2028, sportevenementen<br />
• Marcia de Jong | junior-onderzoeker | sportverenigingen, sportorganisaties,<br />
sportbeleid, gehandicaptensport<br />
• Drs. Janine van Kalmthout | onderzoeker | sportverenigingen, monitoringonderzoek,<br />
sportbonden, vrijwilligers, sportiviteit & respect<br />
• Drs. Fons Kemper | senior-onderzoeker gedetacheerd vanuit Kemper<br />
Conseil Publishing | evaluatie en monitoring van (sport)beleid,<br />
integratie, sportgeschiedenis, sportsociologie, sportverenigingen<br />
9
• Drs. Caroline van Lindert | senior-onderzoeker | gehandicapten(sport), openbare sport- en<br />
speelruimte, effectieve interventies, sport en toerisme, sport en ontwikkelingssamenwerking<br />
• Drs. Ger van Mossel | senior-onderzoeker gedetacheerd vanuit SLO (tot 1 december<br />
<strong>2010</strong>) | bewegingsonderwijs en schoolsport, sportbeleid van scholen<br />
• Wouter Nootebos MSc. | junior-onderzoeker (vanaf 1 maart tot 1 juni <strong>2010</strong>) |<br />
jongeren met gedragsproblemen | effectieve interventies | voetbalaanbod<br />
• Raoul Notté | trainee (vanaf 15 juni <strong>2010</strong>) | gehandicaptensport, sportbonden<br />
• Niels Reijgersberg MSc. | junior-onderzoeker | topsport en<br />
talentontwikkeling, bewegingsonderwijs, leefstijlsporten<br />
• Jan-Willem van der Roest | trainee (tot 1 juli <strong>2010</strong>) / junior-onderzoeker (vanaf<br />
1 juli <strong>2010</strong>) | sportsociologie, sport en religie, sportverenigingen, integratie<br />
• David Romijn MSc. | junior-onderzoeker | sportsociologie,<br />
openbare sport- en speelruimte, sportdeelname, voetbalaanbod<br />
• Froukje Smits MSc. | junior-onderzoeker | leefstijlsporten, sportpedagogiek,<br />
bewegingsonderwijs, gehandicaptensport<br />
• Mirjam Stuij MSc. | junior-onderzoeker | sociologie, gezondheid,<br />
lichaamsidealen, school en sport<br />
• Drs. Harold van der Werff | onderzoeker (vanaf 15 mei <strong>2010</strong>) |<br />
schoolactieve sportvereniging, sportbeleid, monitoringonderzoek<br />
• Ester Wisse MSc. | onderzoeker | etniciteit, sportdeelname, sportbeleving,<br />
bewegingssport en onderwijs, vechtsport, zwemmen, leefstijlsporten<br />
Onderzoeksassistenten<br />
• Talitha Boorsma (tot 1 september <strong>2010</strong>)<br />
• Jeroen van Leeuwen (vanaf 1 september <strong>2010</strong>)<br />
• Steven Wijker<br />
• Renskje de Wit<br />
Het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> had in <strong>2010</strong> in totaal vier stagiaires voor kortere of langere tijd in dienst.<br />
Een deel van hen is doorgestroomd naar de functie van onderzoeksassistent en/ of junioronderzoeker.<br />
Naast alle hierboven genoemde personen waren in <strong>2010</strong> verschillende onderzoekers vanuit<br />
een dienstverband bij andere organisaties betrokken bij het meerjarenonderzoeksprogramma.<br />
Gelieerde onderzoekers<br />
• Dr. Jan Boessenkool | senior-onderzoeker | Universiteit Utrecht,<br />
Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap<br />
• Dr. Inge Claringbould | senior-onderzoeker | Universiteit Utrecht,<br />
Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap<br />
• Drs. Marianne Dortants | onderzoeker | Universiteit Utrecht,<br />
Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap<br />
• Dr. Mark van den Heuvel | senior-onderzoeker | Remarkable Research |<br />
Lector iMotion of Sportbusiness | Fontys Economische Hogeschool Tilburg<br />
• Dr. Ivo van Hilvoorde | senior-onderzoeker | Vrije Universiteit Amsterdam,<br />
Faculteit Bewegingswetenschappen | Lector ‘Bewegen, School & Sport’<br />
aan de School of Human Movement & Sport | Windesheim, Zwolle<br />
• Drs. Roelien Luijt | junior-onderzoeker | Zeal Sport & Media<br />
• Lotte Salome MSc | promovendus | Fontys Economische Hogeschool Tilburg<br />
• Niek Pot MSc | junior-onderzoeker | Vrije Universiteit Amsterdam,<br />
Faculteit Bewegingswetenschappen<br />
• Maikel Waardenburg MSc. | junior-onderzoeker | Universiteit Utrecht,<br />
Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap<br />
20<br />
Benoeming en eervolle vermelding<br />
Mark van den Heuvel is op 1 november <strong>2010</strong> benoemd<br />
tot lector aan de Fontys Hogeschool te Tilburg. Binnen<br />
het lectoraat iMotion of Sportbusiness richt hij zich op<br />
onderwijsinnovatie en kennisontwikkeling voor studenten<br />
en docenten die in de markt het verschil maken en die<br />
worden geïnspireerd door de emotie van de sport.<br />
Remco Hoekman ontving voor het paper dat hij op het<br />
European Association for Sociology of Sport (EASS) congres<br />
presenteerde een eervolle vermelding van de jury voor de EASS<br />
Young Researcher Award <strong>2010</strong>. Hoekman presenteerde zijn<br />
paper, getiteld Influence of neighborhood and sport facilities<br />
on sport participation in an urban area tijdens het congres<br />
dat plaatsvond van 5 tot en met 8 mei in Porto (Portugal).
In de spo(r)tlights<br />
Waterdichte registratie zwemvaardigheid<br />
In verband met de financiële<br />
crisis dreigt door bezuinigingen<br />
in steeds meer gemeenten in<br />
Nederland het doek te vallen<br />
voor het schoolzwemmen. De<br />
verantwoordelijkheid voor de<br />
zwemles komt daarmee op het<br />
bordje van de ouders te liggen.<br />
Onderzoeksrapporten van het<br />
<strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> uit het jaar 2009<br />
kwamen door deze heikele kwestie<br />
weer volop in de belangstelling te<br />
staan. Het rapport Schoolzwemmen<br />
ter discussie uit 2009, over de<br />
meerwaarde van schoolzwemmen<br />
en vangnetregelingen, leverde<br />
een belangrijke bijdrage aan<br />
de gevraagde kennis over het<br />
vraagstuk naar de afschaffing<br />
van het schoolzwemmen.<br />
Ook het in 2009 verschenen rapport ‘Ik wil<br />
wel dat mijn kind leert zwemmen…’, waarin<br />
de resultaten beschreven worden van een<br />
groot onderzoek naar de factoren die de<br />
zwemvaardigheid beïnvloeden en de rol<br />
van allochtone ouders, werd regelmatig<br />
geraadpleegd en aangehaald in het jaar<br />
<strong>2010</strong>. In de rapportages van het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
staat vermeld dat door de eventuele<br />
maatregelen vooral allochtone kinderen,<br />
kinderen uit zeer sterk stedelijke gebieden<br />
en kinderen van ouders met een laag inkomen<br />
de dupe zullen worden van de voornemens<br />
om het schoolzwemmen weg te<br />
“Het is niet precies duidelijk<br />
hoeveel kinderen in het bezit<br />
zijn van een zwemdiploma.<br />
Met de zwemmonitor brengen<br />
we dat in beeld.”<br />
bezuinigen. Ester Wisse (<strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>),<br />
die een grote bijdrage heeft geleverd aan<br />
de totstandkoming van deze rapporten zegt<br />
hierover: “Nederland is een waterland, dus<br />
is het van groot belang dat alle kinderen<br />
goed leren zwemmen. De ouders van deze<br />
kinderen weten niet altijd de weg te vinden<br />
naar de zwembaden, lopen tegen lange<br />
wachtlijsten aan of kunnen zwemles niet<br />
betalen. Deze kinderen zijn daarom afhankelijk<br />
van schoolzwemmen om hun diploma’s<br />
te halen.”<br />
“Kinderen uit lagere sociale<br />
klassen zijn veelal afhankelijk<br />
van het schoolzwemmen om<br />
hun diploma te halen”.<br />
Vanwege het ontbreken van een landelijke<br />
systematische registratie van zwemvaardigheid<br />
en de noodzaak om gemeenten<br />
adequaat te kunnen informeren, heeft het<br />
<strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> in <strong>2010</strong> in samenwerking<br />
met de Vereniging Sport en Gemeenten het<br />
project ‘Waterdicht’ opgestart. Harold van<br />
der Werff (<strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>) is medeverantwoordelijk<br />
voor dit ambitieuze project: “op<br />
dit moment is het nog niet precies duidelijk<br />
hoeveel kinderen die de basisschool verlaten<br />
in het bezit zijn van een zwemdiploma,<br />
ook is nog weinig bekend over het aanbod<br />
van zwemwater en zwemlessen. Met de<br />
zwemmonitor die onderdeel is van het project<br />
‘Waterdicht’ wordt dit wel mogelijk.”<br />
De eerste feiten en rapportages worden in<br />
het najaar van 2011 verwacht.<br />
23
In de spo(r)tlights<br />
Dag van het sportonderzoek<br />
Op 7 oktober <strong>2010</strong> werd in<br />
Amsterdam de eerste Dag van het<br />
sportonderzoek georganiseerd. Het<br />
<strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> verwelkomde, samen<br />
met het sportcentrum Universum<br />
en de Universiteit van Amsterdam/<br />
Hogeschool van Amsterdam ruim<br />
275 bezoekers, die luisterden naar<br />
ruim 90 presentaties. Voor een<br />
land waarin sportonderzoek steeds<br />
verder wordt uitgebreid en steeds<br />
meer in de schijnwerpers komt te<br />
staan is dat een mooie score, vindt<br />
organisator Koen Breedveld. In<br />
samenwerking met Universum, het<br />
congresbureau van de UvA en NISB<br />
was hij met Jan-Willem van der Roest<br />
en Saskia de Groot verantwoordelijk<br />
voor deze eerste editie.<br />
De directeur van het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> ziet<br />
het veld sportonderzoekers uitbreiden:<br />
“Steeds meer organisaties gaan zich bezighouden<br />
met sportonderzoek, de diversiteit<br />
van de onderzoeken wordt dus ook steeds<br />
groter. De Dag van het sportonderzoek<br />
bood een mooie gelegenheid om met elkaar<br />
te discussiëren over de gepresenteerde<br />
papers.”<br />
“Steeds meer organisaties houden<br />
zich met sportonderzoek<br />
bezig, de diversiteit van de onderzoeken<br />
wordt steeds groter.”<br />
Ruud Stokvis leidde de dag in met een presentatie<br />
over sport en innovatie. De sportsocioloog<br />
schreef in 1989 het klassieke<br />
werk De Sportwereld: een sociologische<br />
inleiding. In <strong>2010</strong> verscheen een geheel<br />
vernieuwde versie van dit boek. De centrale<br />
stelling van zijn presentatie was dat<br />
innovatie in de sport of onsportief is (als<br />
maar één deelnemer over de innovatie kan<br />
beschikken) of zinloos (als alle deelnemers<br />
erover kunnen beschikken). Stokvis: ‘Na afloop<br />
werd hier in de wandelgangen en in<br />
SportKnowHowXl.nl nog flink over gediscussieerd.’<br />
Naast de inhoudelijke bijdragen was er<br />
“De Dag van het sportonderzoek<br />
bood een mooie gelegenheid<br />
voor sportonderzoekers<br />
om met elkaar in discussie te<br />
gaan.”<br />
ook ruimte voor sport en ontspanning. Het<br />
avondprogramma bestond uit een sportactiviteit<br />
en een diner. Van der Roest: “Het<br />
gloednieuwe sportcentrum Universum op<br />
het Amsterdam Science Park was een bijzondere<br />
congreslocatie en het bood ons de<br />
gelegenheid enkele sportieve activiteiten<br />
aan te bieden. Zo brachten we theorie en<br />
praktijk bij elkaar!”<br />
2
Volgen Begrijpen Verspreiden<br />
Het volgen van trends en<br />
ontwikkelingen op sportgebied<br />
is een van de kerntaken van het<br />
instituut. Voor dit monitoren zijn<br />
diverse instrumenten beschikbaar.<br />
De onderzoekers benutten de<br />
gegevens die ermee worden<br />
verzameld zowel voor fundamenteel<br />
wetenschappelijk onderzoek, als<br />
voor beleidsgericht onderzoek en<br />
advisering over sport in Nederland.<br />
Het monitoren gebeurt op drie<br />
niveaus: dat van de sporters, dat<br />
van de sportorganisaties en dat van<br />
de functies en effecten van sport.<br />
Volgen Begrijpen Verspreiden<br />
Om ontwikkelingen in de sport beter<br />
te begrijpen en antwoord te kunnen<br />
geven op actuele vraagstukken voert<br />
het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> fundamenteel<br />
en toegepast onderzoek uit. Dit<br />
onderzoek vindt plaats in opdracht<br />
van overheden, sportorganisaties en<br />
anderen. Vanuit meerdere sociaalwetenschappelijke<br />
disciplines,<br />
theorieën en methoden dragen<br />
onderzoekers bij aan de verdieping<br />
en vernieuwing van kennis van sport<br />
in een maatschappelijke context.<br />
Op de volgende pagina’s staan de<br />
projecten op het terrein van volgen<br />
en begrijpen waaraan in <strong>2010</strong> is<br />
gewerkt of waarvan een publicatie is<br />
verschenen. Er is daarin onderscheid<br />
gemaakt naar type opdrachtgever:<br />
ministerie van VWS, gemeenten en<br />
provincies, sportkoepels en -bonden<br />
en overige opdrachtgevers.<br />
2
Ministerie van<br />
Volksgezondheid,<br />
Welzijn en Sport<br />
Meerjarenprogramma<br />
/<br />
Looptijd<br />
2007 > <strong>2010</strong><br />
SamenSpel<br />
Studies over etniciteit, integratie en sport<br />
Samenspelen en meedoen zijn belangrijke begrippen wanneer we het hebben over<br />
sport en integratie. Sport brengt mensen samen omdat ze eenzelfde belangstelling<br />
hebben en die het liefst samen vormgeven. Op plaatsen waar de regels van de sport<br />
en sportiviteit het gedrag bepalen. Voor iedereen ongeacht kleur, afkomst, sekse,<br />
positie en inkomen. In die kenmerken van sport ligt een belofte besloten. Door mee<br />
te doen aan sport kun je vertrouwen in en betrokkenheid bij een ander ontwikkelen.<br />
Al samenspelend worden ervaringen en competenties opgebouwd die overdraagbaar<br />
zijn naar andere levensgebieden. Belangrijk voor iedereen en zeker voor ‘nieuwe<br />
Nederlanders’. Maar hoe werkt dat nu precies en waarom is succes niet altijd verzekerd?<br />
Het WJH <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> heeft het initiatief genomen om de opbrengsten van<br />
onderzoek naar deze vragen samen te brengen. In de bundel Samenspel bieden<br />
onderzoekers hun kennis en inzichten aan over de relatie tussen sport en integratie.<br />
Daarbij is veel ruimte vrijgemaakt voor etniciteit als factor. De artikelen belichten<br />
de veronderstelde samenhang op maatschappelijk (macro)niveau, laten zien hoe<br />
integratie ‘werkt’ bij de sportvereniging (mesoniveau) en welke rol sport en etniciteit<br />
speelt in sportloopbanen (microniveau).<br />
Tussen onderzoek enerzijds en beleid en praktijk anderzijds dient vaak bemiddeld<br />
te worden om tot werkbare toepassingen te komen. Het NISB als kennis- en<br />
ontwikkelingsinstituut ziet het als een uitdaging dat samenspel te versterken.<br />
Nieuwe<br />
commerciele<br />
actoren<br />
SamenSpel<br />
Studies over etniciteit, integratie en sport<br />
Diversiteitsmanagementsportverenigingen<br />
Sportvereniging<br />
tussen traditie &<br />
transitie<br />
Topsport<br />
nationale trots<br />
SamenSpel<br />
Studies over etniciteit, integratie en sport<br />
Sportbeleving<br />
jeugdige<br />
verenigingssporters<br />
Leefstijlsporters<br />
Sportdeelname<br />
in cross nationaal<br />
perspectief.<br />
Benchmark<br />
sportdeelname<br />
op basis van de<br />
Eurobarometer<br />
<strong>2010</strong> en het<br />
International Social<br />
Survey Programme<br />
2007<br />
Meedoen<br />
Monitoring en<br />
eindevaluatie<br />
Buitengewoon<br />
grensoverschrijdend<br />
Sportervaringen van transseksuele<br />
mannen en vrouwen<br />
Agnes Elling<br />
Meedoen alle<br />
jeugd door Sport.<br />
2-meting 2009<br />
Risicomanagement<br />
Lichaamsideaalbeelden<br />
In 2004 aanvaarde het Internationale Olympisch Comité<br />
richtlijnen voor deelname van transgendermannen en<br />
-vrouwen aan internationale wedstrijden. Meer dan<br />
25 jaar nadat de als Richard geboren Renée Richards<br />
na een juridische strijd deelnam aan het professionele<br />
vrouwentenniscircuit. In de afgelopen drie decennia<br />
zijn in Nederland duizenden mensen met transseksuele<br />
gevoelens begeleid in hun transitie van man naar vrouw<br />
of vice versa. De begeleiding en behandeling van mensen<br />
die een geslachtstransitie ondergaan is steeds verder<br />
geprofessionaliseerd. Maar ook de emancipatie van en<br />
publieke aandacht voor transseksuele mannen en vrouwen<br />
is gegroeid. In Buitengewoon grensoverschrijdend staat de<br />
sportdeelname van transgenders centraal. In welke mate<br />
waren en zijn mensen die ‘in het verkeerde lichaam geboren<br />
zijn’ actief in de sport en wat zijn hun ervaringen?<br />
Meer nog dan andere in andere omgevingen confronteert<br />
sport mensen met hun lichamelijke zijn. Niet alleen<br />
tijdens de sportbeoefening zelf waarbij het gaat om fysieke<br />
mogelijkheden en het aangaan van een ‘eerlijke’ strijd,<br />
maar bijvoorbeeld ook door letterlijk bloot te gaan in de<br />
kleedkamer. In Buitengewoon grensoverschrijdend gaat de<br />
auteur aan de hand van interviews met transseksuele<br />
mannen en vrouwen in op hun ‘sportloopbaan’ en de<br />
‘onderhandelingen’ die zij voeren voor, tijdens en na hun<br />
geslachtstransitie in de gegenderde structuur en cultuur van<br />
de (wedstrijd)sport.<br />
De biografische portretten van transgenders laten zien dat<br />
sport voor hen zowel onderdrukkend als bevrijdend kan<br />
zijn. Van een ‘gevaarlijke’ omgeving waarin schaamte voor,<br />
ontkenning van en/of controle over het ‘foute’ lichaam tot<br />
uitdrukking komt tot een praktijk waar bewustwording van<br />
en trots op het ‘juiste’ lichaam gevierd kan worden. Zonder<br />
records te hoeven breken overschrijden transgendermannen<br />
en -vrouwen op hun eigen manieren sportieve grenzen.<br />
Bewegingsonderwijs<br />
versus<br />
verenigingssport<br />
Dromen van<br />
de Top. Over<br />
investeringen van<br />
(ex-)status talenten<br />
en de invloed van<br />
topsportbeoefening<br />
op hun leven<br />
Agnes Elling Buitengewoon grensoverschrijdend <strong>Mulier</strong> Fonds<br />
Niet sporters<br />
Sport en<br />
stedelijke<br />
ontwikkeling<br />
<strong>Mulier</strong> Fonds<br />
Buitengewoon<br />
grensoverschrijdend<br />
Sportervaringen van transseksuele mannen en vrouwen<br />
Agnes elling<br />
Monitoring<br />
Tijd voor Sport/<br />
Beleidsdoorlichting<br />
Overige<br />
opdrachten<br />
Kennisagenda Sport 2011-2016<br />
Koen Breedveld<br />
Gerard Molleman<br />
Froukje Smits<br />
Niels Reijgersberg<br />
De afgelopen jaren heeft het sportbeleid een hoge vlucht genomen. Steeds meer partijen<br />
realiseren zich dat ze met en door sport iets waardevols kunnen bereiken. Binnen de sport<br />
zelf groeit de wens om via gericht beleid sturing te geven aan de verdere ontwikkeling van de<br />
sector. Het Olympisch Plan 2028 en het daaropvolgende kabinetsstandpunt ‘Uitblinken op<br />
alle niveaus’ zijn te lezen als een uitdrukking van die gestegen ambities en vormen tevens een<br />
belangrijke motor daarachter.<br />
Wil de sportsector tegemoet komen aan de groeiende beleidsmatige interesse in de sport,<br />
dan ontkomt ze er niet aan meer te investeren in de productie van kennis en onderzoek<br />
en in de vertaling en toepassing daarvan in de praktijk. In de Kennisagenda Sport<br />
2011-2016 geven onderzoekers van het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> en van ZonMw een eerste aanzet tot<br />
een kennisinfrastructuur van de sport die recht doet aan die ontwikkelingen. Op basis van<br />
gesprekken met ruim tachtig sportbeleidsmakers en -onderzoekers wordt nagedacht over de<br />
vraag op welke wijze zinvol kan worden geïnvesteerd in versterking van het sportonderzoek.<br />
Voorgesteld wordt om het onderzoek de aankomende jaren te bundelen in vijf heldere<br />
onderzoeksprogramma’s, ingericht rondom de thema’s van het Olympisch Plan (Vitaal<br />
Nederland, Meedoen, Talentvol, Kaart van Nederland en Nederland in beeld). In aanvulling<br />
daarop worden handreikingen geboden om de programmering van het onderzoek en de<br />
verspreiding van onderzoeksresultaten verder te verbeteren.<br />
Met de realisatie van de Kennisagenda Sport 2011-2016 wordt een belangrijke stap gezet in<br />
de verdere professionalisering van de sector en in het vormgeven van de ambities van het<br />
Olympisch Plan.<br />
Brede analyse<br />
sport &<br />
onderwijs<br />
‘09-’11<br />
Kennisagenda Sport 2011-2016 |<br />
Koen Breedveld, Gerard Molleman, Froukje Smits en Niels Reijgersberg<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> / ZonMw<br />
Notitie WK 2018<br />
Kennisagenda Sport 2011-2016<br />
Beleving<br />
playgroundgebruikers<br />
‘10-’11<br />
Koen Breedveld<br />
Gerard Molleman<br />
Froukje Smits<br />
Niels Reijgersberg<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> | ZonMw<br />
Quickscan<br />
accomodaties<br />
‘10-’11<br />
Monitoring<br />
combinatiefuncties<br />
‘10-’12<br />
Sportersmonitor<br />
<strong>2010</strong><br />
‘10-’11<br />
Draagvlak OS<br />
2028<br />
‘10-’11<br />
Kinderen met<br />
gedragsproblemen<br />
en sport.<br />
Bevindingen uit<br />
de literatuur<br />
en uit recent<br />
cijfermateriaal<br />
Monitor<br />
rijksregelingen<br />
sport<br />
‘10-’11<br />
‘We zijn nog wel een<br />
beetje zoekende’.<br />
Eindrapportage<br />
monitoring<br />
en evaluatie<br />
pilotprojecten<br />
KNVB en KNGU<br />
participatie<br />
allochtone vrouwen<br />
in de sport<br />
29
Gemeenten en<br />
provincies<br />
Gemeenten<br />
Special heroes<br />
‘s-Hertogenbosch<br />
‘10-’11<br />
“Kortere lijntjes”.<br />
Evaluatie Impuls<br />
brede scholen,<br />
sport en cultuur<br />
gemeente Heusden<br />
Sportdeelname<br />
Noordoostpolder<br />
<strong>2010</strong><br />
Lokale<br />
verenigingsmonitor<br />
Arnhem<br />
‘10-’11<br />
Sport in collegeprogramma’s:<br />
belangrijke bijzaak.<br />
Analyse van sport in<br />
collegeprogramma’s<br />
gemeenten<br />
<strong>2010</strong>-2014<br />
Sportdeelname<br />
Schijndel 2009<br />
Verenigingsmonitor<br />
<strong>2010</strong> Venlo<br />
Zwemmen in<br />
Houten<br />
Tarievenvergelijking<br />
4 brabantse<br />
gemeenten<br />
Eindhoven<br />
‘10-’11<br />
Delft beweeg(t)<br />
mee(r)! - sporten<br />
en bewegen in de<br />
gemeente Delft<br />
Sportdeelname in<br />
grote steden: een<br />
wereld van verschil?<br />
Een beschrijving van<br />
de sportdeelname<br />
in Almere,<br />
Amsterdam, Den<br />
Haag, Eindhoven,<br />
Rotterdam en<br />
Utrecht van 2006<br />
tot 2008<br />
Vitaliteit<br />
sportverenigingen<br />
Eindhoven<br />
Evaluatieonderzoek<br />
Doelbewust,<br />
‘s-Hertogenbosch<br />
Met sportverenigingen<br />
naar sportnota<br />
Leiden<br />
Gemeente Leiden<br />
‘10-’11<br />
Provincies<br />
Overige opdrachten<br />
lokale overheid<br />
Lokale<br />
verenigingsmonitor<br />
Sportservice.net<br />
‘09<br />
Sportevenementen<br />
op waarde geschat.<br />
Over de effecten<br />
van vier voetbalevenementen<br />
en de rol<br />
van de provinciale<br />
overheid bij sportevenementen<br />
Recessiepeiling<br />
gemeenten <strong>2010</strong>.<br />
Doorwerking<br />
economische<br />
recessie op<br />
gemeentelijk<br />
sportbudget<br />
Vervolg<br />
olympische<br />
ambitie<br />
Overijssel<br />
‘10-’11<br />
Sportstichting<br />
Sittard-Geleen,<br />
Adviesrol<br />
Sportstichting<br />
Sittard-Geleen<br />
<strong>2010</strong><br />
Evaluatie lokale<br />
netwerkvorming<br />
Vereniging Sport en<br />
Gemeenten<br />
<strong>2010</strong><br />
Positionering<br />
Overijssel binnen<br />
het Olympisch Plan<br />
2028<br />
Jeugdsportpas<br />
effectiviteit<br />
Sportservice<br />
Noord Holland<br />
<strong>2010</strong><br />
Sportkengetallen &<br />
Actieve Leefstijl<br />
Flevoland <strong>2010</strong><br />
VSG,<br />
Waterdicht<br />
Vereniging Sport en<br />
Gemeenten<br />
‘10-’11<br />
3
Sportkoepels<br />
en -bonden<br />
Tijd voor korfbal<br />
KNKV<br />
'10-'11<br />
Samen voor<br />
Sportiviteit en<br />
Respect<br />
KNHB<br />
'10-'12<br />
Zicht op zaalvoetbal.<br />
Een onderzoek naar<br />
huidige, vroegere en<br />
potentiële spelers<br />
Ontwikkeling<br />
onderzoeksprogramma<br />
KNLTB<br />
'10-'11<br />
Monitor Zo kan het ook!<br />
Remko van den Dool<br />
Marcia de Jong<br />
Astrid Cevaal<br />
Dorine Collard<br />
Verkenning<br />
draagvlak onderzoekmiddelgrotesportevenementen<br />
Atletiekunie<br />
'10-'11<br />
Beweegstimuleringsprogramma voor mensen met een<br />
verstandelijke handicap, de startsituatie<br />
Volgens een onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen is meer dan 80 procent<br />
van de mensen met een verstandelijke handicap inactief. Decentralisatie van de zorg<br />
en de hoge werkdruk zorgen er bovendien voor dat dag- en woonvoorzieningen voor<br />
mensen met een verstandelijke handicap niet of nauwelijks nog aandacht hebben<br />
voor (stimulering van) sport en bewegen. Dit vergroot voor deze doelgroep het<br />
risico op bewegingsarmoede, overgewicht en leidt tot een grotere behoefte aan zorg.<br />
Gehandicaptensport Nederland brengt met het programma Zo kan het ook!<br />
mensen met een verstandelijke handicap in beweging. Centraal daarbij staat het op<br />
structurele basis bevorderen van het bewegen en sporten, binnen en buiten de dagen<br />
woonvoorziening. Een belangrijk onderdeel van het programma is het monitoren<br />
KNVB spelerspas<br />
van de effecten van het programma.<br />
Gedurende de looptijd van het programma vindt op drie momenten een evaluatie<br />
<br />
van het programma. Dit rapport geeft de stand van zaken weer bij de start van<br />
het programma. Met onderzoek onder de deelnemende instellingen en onder een<br />
steekproef van alle instellingen in Nederland schetsen we de huidige stand van<br />
zaken rond het sporten en bewegen van de cliënten van de instellingen.<br />
Verenigingsmonitor<br />
2009 Basis<br />
Landelijke evaluatie<br />
Proeftuin 45+<br />
KNVB<br />
'10-'11<br />
Sportieve<br />
wensen van<br />
ouderen<br />
NBB-Bridge<br />
'10-'11<br />
Monitor Zo kan het ook! |<br />
Remko van den Dool, Marcia de Jong, Astrid Cevaal en Dorine Collard<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
Monitor Zo kan het ook!<br />
Beweegstimuleringsprogramma voor mensen met een<br />
verstandelijke handicap, de startsituatie<br />
Remko van den Dool<br />
Marcia de Jong<br />
Astrid Cevaal<br />
Dorine Collard<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
Organisatorische<br />
integratie<br />
Gehandicaptensport<br />
Nederland<br />
'10-'11<br />
Sportaanbod<br />
voor het<br />
onderwijs<br />
NOC*NSF<br />
'10-'12<br />
Homotolerantie<br />
Homosport<br />
Nederland<br />
Sportonderzoek in<br />
'10-'11 beeld<br />
Sportloopbanen<br />
NOC*NSF<br />
'10-'11<br />
Monitor paardensportaanbieders<br />
in<br />
Nederland <strong>2010</strong><br />
Special Heroes<br />
Gehandicaptensport<br />
Nederland<br />
'09-'13<br />
Sport terug in de wijk<br />
(Mooi) weer<br />
voetbal(len)!<br />
Monitoring<br />
45-plusvoetbal,<br />
nulmeting<br />
Een studie naar de potentie van sporten in de openbare ruimte<br />
Zeeburg<br />
effectiviteit<br />
KNVB<br />
'10-'11<br />
Astrid Cevaal<br />
David Romijn<br />
Koen Breedveld<br />
Gerge Emmen (NBB)<br />
Esther Wender (NBB)<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
Overige<br />
opdrachtgevers<br />
‘Alles is mogelijk in de toekomst’<br />
De sportmindedness van de Universiteit van Amsterdam<br />
Mirjam Stuij<br />
Ruud Stokvis<br />
Er zijn diverse redenen waarom de verhouding tussen de Universiteit van Amsterdam<br />
en sport interessant is. Zo is er de ambitie om in 2028 de Olympische Spelen naar<br />
Nederland te halen. Dit Olympisch Plan 2028, met als doel ‘heel Nederland naar<br />
Olympisch niveau’, heeft niet alleen de ambitie om de sport te stimuleren, maar ook<br />
om een impuls te geven aan onderwijs en wetenschap. Daarnaast is de opening van<br />
een nieuw, groot universitair sportcentrum in Amsterdam medio <strong>2010</strong> een extra<br />
impuls tot bezinning op de rol van sport in de universiteit.<br />
Het W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> heeft daarom een onderzoek uitgevoerd naar het belang<br />
dat de universiteit hecht aan sport, ofwel de sportmindedness van de Universiteit<br />
van Amsterdam. Dit rapport gaat in op de ambities en idealen van de top van de<br />
universiteit met betrekking tot sport en de dagelijkse praktijk. Wat wordt er in sport<br />
geïnvesteerd? Hoe sportief zijn studenten en personeelsleden zelf? In welke mate is<br />
sport onderwerp van onderzoek en onderwijs aan de Universiteit van Amsterdam?<br />
In hoeverre wordt het door de universiteitspopulatie als een legitiem onderwerp<br />
beschouwd? Ook is achterhaald hoeveel alumni van de universiteit sinds 1948 hebben<br />
deelgenomen aan de Olympische Spelen, wat de mogelijkheden voor topsportende<br />
studenten zijn en hoe de universiteit tegenover haar topsporters staat.<br />
Al met al blijken studenten en personeelsleden van de Universiteit van Amsterdam<br />
sportief te zijn, maar grotendeels onbekend met sport als object van wetenschappelijk<br />
onderwijs en onderzoek. Maar, zoals een onderzoeksdirecteur het verwoordde, ‘alles<br />
is mogelijk in de toekomst’. Gezien de interesse van studenten en personeelsleden is<br />
er voldoende ruimte om de rol van sport binnen de universiteit uit te breiden.<br />
‘Alles is mogelijk in de toekomst’ |<br />
Mirjam Stuij en Ruud Stokvis<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
‘Alles is mogelijk in de toekomst’<br />
De sportmindedness van de Universiteit van Amsterdam<br />
Monitoring<br />
sport &<br />
onderwijs<br />
Platform Sport,<br />
Bewegen en<br />
Onderwijs<br />
‘09-’12<br />
Mirjam Stuij<br />
Ruud Stokvis<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
Niet-sporters:<br />
achtergronden<br />
en opvattingen.<br />
Aanvullende<br />
rapportage<br />
SportersMonitor<br />
2008<br />
Playing for success<br />
KPC<br />
'10-'11<br />
Effectiviteit<br />
interventies<br />
sport &<br />
onderwijs<br />
Platform Sport,<br />
Bewegen en<br />
Onderwijs<br />
‘09-’11<br />
Gezond op<br />
school<br />
NSA<br />
'10-'11<br />
Vrijwilligerswerk<br />
Verweij Jonker<br />
<strong>Instituut</strong><br />
‘09-’10<br />
Evaluatie<br />
interventie<br />
diversiteit<br />
sportbesturen<br />
NISB<br />
'10-'11<br />
Cruyff Courts<br />
Monitor <strong>2010</strong>.<br />
Resultaten van de<br />
tweede meting<br />
Lokaal<br />
Sportbeleid<br />
NISB<br />
'10-'11<br />
Jeugdsportfonds:<br />
half jaar cijfers <strong>2010</strong><br />
Data analyse<br />
internationale<br />
sportprojecten<br />
meisjes<br />
Women Win<br />
'10-'11<br />
Tussen veerkracht<br />
en vrees. De impact<br />
van de recessie op<br />
de georganiseerde<br />
sport<br />
School,<br />
bewegen en<br />
sport<br />
ZonMw<br />
'08-'11<br />
Second opinion<br />
kosten-batenanalyse<br />
van het WK<br />
voetbal 2018.<br />
Eindrapportage<br />
MBO gezonde<br />
school<br />
ZonMw<br />
'10-'11<br />
33
Als maatschappelijke organisatie wil<br />
het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> de uit onderzoek<br />
verworven kennis en inzichten op<br />
een systematische wijze toegankelijk<br />
maken voor de sportwereld. De<br />
samenleving moet hier bij het<br />
vaststellen van sportbeleid over<br />
kunnen beschikken, voor uitwisseling<br />
en discussie. Daarom is verspreiden<br />
de derde van de drie kerntaken,<br />
naast en na volgen en begrijpen.<br />
Het instituut benut hiervoor diverse<br />
mogelijkheden. De belangrijkste<br />
is het al dan niet digitaal uitgeven<br />
van eigen publicaties. Achteraan<br />
in het jaarverslag is een overzicht<br />
opgenomen van alle publicaties<br />
die in <strong>2010</strong> zijn verschenen. Op de<br />
volgende pagina’s staan de overige<br />
verspreidingsactiviteiten vermeld.<br />
Volgen Begrijpen Verspreiden<br />
Website en nieuwsbrief<br />
Het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> verzamelt niet alleen kennis over sport, maar verspreidt<br />
deze ook, met name via publicaties. Daarbij spelen ook de<br />
website en de digitale nieuwsbrief een belangrijke rol.<br />
Het merendeel van de rapportages is via de website aangekondigd en veel<br />
publicaties (of samenvattingen daarvan) zijn digitaal beschikbaar. Ook worden<br />
via de website andere aankondigingen gedaan zoals van debatten of congressen.<br />
In <strong>2010</strong> is een start gemaakt met het ontwikkelen van een nieuwe website<br />
om de verzamelde kennis over sport nog beter toegankelijk te maken.<br />
De verspreiding van de digitale nieuwsbrief werd verder verbeterd. De nieuwsbrief<br />
verscheen in <strong>2010</strong> maandelijks. Sinds 1 oktober 2009 mogen door nieuwe wetgeving<br />
rondom e-mailcommunicatie alleen nog digitale nieuwsbrieven met toestemming van de<br />
ontvanger worden verstuurd. Het aantal contactpersonen is daardoor in het begin gedaald.<br />
In <strong>2010</strong> hebben veel mensen en organisaties zich weer aangemeld voor de nieuwsbrief.<br />
In <strong>2010</strong> heeft het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> meer gebruik gemaakt van sociale<br />
media. Naast de LinkedIn accounts die diverse medewerkers gebruiken,<br />
beschikt het MI sinds <strong>2010</strong> ook over een Twitter-account. Hierin worden<br />
de berichten geplaatst, die ook op de website verschijnen.<br />
<strong>Mulier</strong> debatten<br />
De <strong>Mulier</strong> debatten vormen een podium waarop onderzoeksgegevens over actuele<br />
ontwikkelingen in de sport kunnen worden gepresenteerd én bediscussieerd. In<br />
<strong>2010</strong> vonden drie <strong>Mulier</strong> debatten plaats. Op 14 januari werd in samenwerking met<br />
Rooilijn het debat Sport en stad georganiseerd. Op 4 juni volgde een debat over<br />
talentontwikkeling in de sport. Dit debat ging vooraf aan het Holland Sport festival.<br />
Het laatste <strong>Mulier</strong> debat van <strong>2010</strong> vond op 4 november plaats. Centraal daarin<br />
stond de heruitgave van De Sportwereld, het standaardwerk van Ruud Stokvis.<br />
Dag van het sportonderzoek en<br />
(inter)nationale congressen<br />
Het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> organiseerde op 7 oktober <strong>2010</strong> voor<br />
het eerst de Dag van het sportonderzoek. Dit nieuwe<br />
initiatief werd in samenwerking met het Amsterdamse<br />
sportcentrum Universum, het congresbureau van de<br />
Universiteit van Amsterdam en NISB georganiseerd.<br />
De dag werd, met bijna 90 gepresenteerde papers<br />
(waaronder zestien bijdragen van het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>) en<br />
280 deelnemers goed bezocht. Elders in dit jaarverslag<br />
leest u meer over de Dag van het sportonderzoek.<br />
Ook verzorgden veel medewerkers een presentatie bij (inter)nationale<br />
congressen, zoals het EASM congres in Praag (Tsjechië), het EASS congres in<br />
Porto (Portugal), maar ook bij congressen in Kopenhagen (Denemarken), Leuven<br />
(België), Malmö (Zweden), Frankfurt (Duitsland) en Göteborg (Zweden).<br />
Lesgeven en begeleiden studenten<br />
Medewerkers van het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> hebben in <strong>2010</strong> meerdere studenten begeleid<br />
in hun afstudeerstage of masterscriptie. Dit waren onder andere studenten van<br />
de opleiding Sportbeleid en Sportmanagement aan de Utrechtse School voor<br />
Bestuurs- en Organisatiewetenschap en van de opleiding Pedagogiek van de<br />
Universiteit Utrecht. Ook enkele studenten van de Universiteit van Tilburg werden<br />
begeleid bij het schrijven van hun masterthesis Vrijetijdwetenschappen.<br />
3
J a a r b o e k S p o r t beleid en onderzoek editie 2009/<strong>2010</strong><br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> | Arko Sports Media<br />
Gebruik bibliotheek<br />
Boeken en andere publicaties in de bibliotheek van het instituut zijn een dankbare<br />
bron voor veel studenten die een bachelor- of masterscriptie schrijven over een<br />
sportonderwerp. In <strong>2010</strong> werd hier veelvuldig gebruik van gemaakt. Er werden<br />
ruim 260 digitale en papieren publicaties aan de collectie toegevoegd.<br />
Redacties, adviescommissies en platforms<br />
Het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> was in <strong>2010</strong> vertegenwoordigd in verschillende redactieraden.<br />
Sport & Strategie, katern Wetenschap & Onderzoek | Koen Breedveld en Saskia de Groot-Nuijten<br />
Sport Lokaal | Remco Hoekman<br />
Redactie ‘t Web, Netwerk rondom bewegen | Justus Beth<br />
Vrijetijdstudies | Saskia de Groot-Nuijten<br />
Plein Sport en Kennis | Agnes Elling en Saskia de Groot-Nuijten<br />
Redactieraad Sport en Kennis | Koen Breedveld<br />
Diverse collega’s zijn actief als (bestuurs)lid in adviescommissies en platforms.<br />
Extended Board ISSA | Agnes Elling<br />
Technische commissie OBiN | Remco Hoekman<br />
Werkgroep Evaluatie Sportevenementen | Paul Hover<br />
Commissie Kwaliteitsbeleid Fit!vak | Jo Lucassen<br />
Fit for Life | Koen Breedveld (stuurgroep), Caroline van Lindert (werkgroep)<br />
Veldadviescommissie opleiding Sport en Bewegen Hogeschool Windesheim | Agnes Elling<br />
Adviescommissie universitaire bachelor NHTV | Koen Breedveld<br />
Trequartista NHTV | Jo Lucassen (Raad van Advies)<br />
Platform Sport, Bewegen en Onderwijs | Koen Breedveld (stuurgroep effectieve interventies),<br />
Jo Lucassen, Anneke von Heijden (effectieve interventies), Remco Hoekman<br />
(werkgroep accommodaties), Justus Beth (communicatie)<br />
NEN-commissie avontuurlijke vrijetijdsactiviteiten | Caroline van Lindert<br />
Beoordelingscommissie verkiezing sportgemeente van het jaar | Remco Hoekman<br />
Nederlands <strong>Instituut</strong> voor Vechtsport en Maatschappij | Agnes Elling (Raad van Toezicht)<br />
Meedenkgroep toekomst Stichting Homoport Nederland | Agnes Elling<br />
Stichting Sportatlas | Koen Breedveld (voorzitter bestuur), Remco Hoekman<br />
MEASURE, Meeting for European Sport Participation and Sport Culture Research | Koen Breedveld,<br />
Remco Hoekman<br />
INSPIRE, Interdisciplinary Network of SPort Inspiration and Research Exchange | Remco Hoekman,<br />
Froukje Smits, Mirjam Stuij, Ester Wisse<br />
Jaarboek Sport<br />
beleid en onderzoek editie 2009/<strong>2010</strong><br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> | Arko Sports Media<br />
Jaarboek Sport<br />
Het Jaarboek Sport wordt ieder jaar in samenwerking met Arko Sports Media<br />
uitgegeven en laat een overzicht zien van alle relevante wetenschappelijke<br />
en beleidsmatige publicaties op het gebied van sport en van beleidsmatige<br />
ontwikkelingen. In <strong>2010</strong> verscheen de negende editie. De digitalisering<br />
van het jaarboek is in <strong>2010</strong> doorgezet, maar nog niet afgerond.<br />
In de media<br />
Er werden in <strong>2010</strong> door verschillende medewerkers van het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> bijdragen geleverd<br />
in de media aan de hand van hun onderzoeksbevindingen. Naast diverse interview- en<br />
columnbijdragen aan het digitale Platform SportKnowHow XL werden onder andere bijdragen<br />
geleverd aan landelijke en regionale (dag)bladen door Agnes Elling (Trouw 1 februari, 10<br />
mei, 4, 6 en 8 november <strong>2010</strong>, Het Parool 4 november <strong>2010</strong>, Brabants Dagblad 30 oktober<br />
<strong>2010</strong>, Viva 11-17 juni <strong>2010</strong>, Sporta Magazine en Medisch Contact), Remko Hoekman (Trouw<br />
15 januari <strong>2010</strong>) en Fons Kemper (De Volkskrant 6 februari <strong>2010</strong>). Op radio en televisie werd<br />
in <strong>2010</strong> opgetreden door Agnes Elling over ‘Allochtonenstop voetbalvereniging’ op Omroep<br />
Gelderland en Radio 1 en over het WK voetbal op Radio 1. Harold van der Werff verscheen<br />
in november <strong>2010</strong> op RTV Noord-Holland naar aanleiding van de Zwembadmonitor.<br />
36<br />
Volgen Begrijpen Verspreiden<br />
Selectie uit de persberichten van het MI<br />
Meedoen Alle Jeugd door Sport: georganiseerde sport bewijst zich<br />
Het programma Meedoen Alle Jeugd door Sport heeft veel betekend voor de<br />
georganiseerde sport, zo blijkt uit de eindevaluatie van het W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Met een ledengroei van ruim 27.000 leden, sterkere sportverenigingen, bonden als<br />
volwaardige beleidspartner en een verbeterde lokale samenwerking heeft het programma<br />
Meedoen duidelijk haar vruchten afgeworpen. Het programma biedt daarmee voldoende<br />
aanknopingspunten om te blijven investeren in burgers en verenigingen die willen<br />
meedoen. Maar er zijn ook verbeterpunten aan te wijzen. Het boek Samenspel werd op<br />
21 januari <strong>2010</strong> gepresenteerd.<br />
Een derde van sportverenigingen in zwaar weer<br />
Slechts tweederde van de verenigingen (64%) beschouwt de eigen financiële positie als<br />
gezond. Er is nog weinig bekend over verenigingen die daadwerkelijk ‘omvallen’, een flink<br />
deel van de verenigingen is er al wel financieel op achteruit gegaan. Dit is een belangrijke<br />
conclusie uit het in maart <strong>2010</strong> verschenen onderzoek naar de invloed van de recessie op<br />
sportverenigingen in 2009 en de verenigingsmonitor 2009. Zowel dit onderzoek, als de<br />
Verenigingmonitor zijn op verzoek van NOC*NSF door het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> afgenomen bij<br />
1300 sportverenigingen.<br />
Kennisagenda sport 2011-2016 vergt additionele impuls van 50 miljoen euro<br />
Om de doelstellingen van het Olympisch Plan te realiseren zal meer moeten worden<br />
geïnvesteerd in kennis en onderzoek en zal, samen met een breed scala aan stakeholders,<br />
een Kennisagenda sport moeten worden ontwikkeld. In opdracht van het ministerie<br />
van VWS schetste het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>, samen met ZonMW, de contouren van een<br />
dergelijke Kennisagenda sport. Op basis van het onderzoek wordt geadviseerd om de<br />
kennisinfrastructuur voor sport en bewegen te versterken, onder andere door te investeren<br />
in een Sportkompas; om de deskundigheid in de sector ten aanzien van onderzoek en<br />
kennis te vergroten, onder andere door te investeren in ‘capacity building’; en om nader<br />
onderzoek te doen in vijf inhoudelijke onderzoekslijnen naar zeven onderzoeksmatige<br />
zwaartepunten. Om dit alles te realiseren is een additionele investering in sportkennis en<br />
– onderzoek van 50 miljoen nodig. Dat bleek uit de rapportage Kennisagenda Sport 2011-<br />
2016 die op 29 juni <strong>2010</strong> verscheen.<br />
Trotse Nederlanders onderschrijven Olympische ambities 2028<br />
De meest recente metingen over de relatie tussen topsport en nationale trots laten zien<br />
dat de meeste Nederlanders trots waren op de prestaties van de Nederlanders tijdens<br />
de Olympische winterspelen in Vancouver en het WK voetbal <strong>2010</strong>. Het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
verricht samen met onderzoekers van de UvA en de VU in Amsterdam een onderzoek naar<br />
de relatie tussen sport en nationale trots. Onderdeel is een reeks metingen van 2008-<strong>2010</strong><br />
onder de Nederlandse volwassen bevolking. De resultaten laten zien dat prestaties in de<br />
topsport (76%) samen met wetenschappelijke en technologische prestaties (74%) het<br />
meest bijdragen tot gevoelens van nationale trots. Vooral trotse Nederlanders en zij die<br />
waarde hechten aan internationale sportprestaties van Nederland omarmen de ambities<br />
om de Olympische Spelen in 2028 naar Nederland te halen.<br />
De kwetsbare positie van transgenders in de sport<br />
Op 11 oktober <strong>2010</strong>, internationale coming out dag , verscheen de publicatie Buitengewoon<br />
grensoverschrijdend, over sport’loopbanen’ en ervaringen van transseksuele mannen<br />
en vrouwen. Het is een boek dat niet alleen herkenning biedt voor transgendersporters,<br />
maar voor overige sporters en sportorganisaties ook veel inzicht geeft in de ervaringen<br />
van mensen met transseksuele gevoelens. Het eerste exemplaar werd door TNN voorzitter<br />
Carolien van de Lagemaat uitgereikt aan de burgemeester van Dordrecht Arno Brok, op een<br />
bijeenkomst rondom het thema ‘veiligheid’ ter gelegenheid van coming out dag.
In de spo(r)tlights<br />
Leefstijlsport, wat is dat?<br />
Iedere sporter beleeft zijn of<br />
haar sport weer anders. Mensen<br />
variëren bovendien in de wijze<br />
waarop en de intensiteit waarmee<br />
ze bij de sport betrokken zijn.<br />
Waar de een al jaren lid en<br />
medebestuurder is van dezelfde<br />
sportvereniging, probeert een<br />
ander steeds weer nieuwe sporten<br />
uit. Het doel van de programmalijn<br />
‘beleving en betrokkenheid’ is<br />
om meer grip te krijgen op de<br />
diversiteit van sportbeleving<br />
en sportbetrokkenheid, onder<br />
andere bij ‘leefstijlsporters’<br />
en verenigingssporters.<br />
Jo Lucassen is vanuit het<br />
<strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> betrokken als<br />
projectleider bij het onderzoek<br />
naar leefstijlsporten. Vanuit<br />
de Universiteit Utrecht (USBO)<br />
werkte Inge Claringbould<br />
mee aan het onderzoek naar<br />
jonge verenigingssporters.<br />
Lucassen: “De sportsector is de laatste<br />
decennia enorm in beweging. Regelmatig<br />
verschijnen nieuwe activiteiten op het<br />
sporttoneel. Sommige daarvan verwerven<br />
in korte tijd een grote belangstelling.<br />
Vrijwel altijd ontstaan deze activiteiten in<br />
eerste instantie buiten het georganiseerde<br />
aanbod van verenigingen en sportcentra.<br />
Maar ze worden ook snel opgepakt door<br />
de commercie en door sportbonden. Dit<br />
onderzoeksproject is gericht op de sporten<br />
die bekend staan onder namen als ‘alternative<br />
sports’, ‘extreme sports’ of leefstijlsporten.<br />
Denk aan uiteenlopende sporten<br />
”Kitesurfen wordt gezien als<br />
een leefstijl waarbij je helemaal<br />
vrij bent. In de praktijk<br />
legt de subcultuur ook beperkingen<br />
op.”<br />
als snowboarden, capoeira, golfsurfen en<br />
kitesurfen. Via kwalitatieve case-studies<br />
en een landelijke survey hebben we laten<br />
zien hoe die sporten in de greep raken van<br />
de commercie en verstrengeld raken met<br />
gevestigde organisaties (en/of zich daartegen<br />
verzetten). Daarbij hebben we ook<br />
gekeken naar hoe de leefstijlsportbeoefenaars<br />
hierop reageren en hoe zij dit proces<br />
ervaren.” Froukje Smits (<strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>)<br />
laat in haar deelonderzoek zien hoe jonge<br />
“Jongeren zetten zich af om hun<br />
identiteit te behouden, dat zie<br />
je ook binnen het kitesurfen.”<br />
kitesurfers hun sport beleven. Smits: “Deze<br />
jongens hechten sterk aan hun gevoel van<br />
vrijheid in en tijdens het kitesurfen en van<br />
de mogelijkheid om daar zelf invulling aan<br />
te geven. Toch legt het subcultuurtje dat er<br />
heerst ook beperkingen aan die vrijheid op.<br />
Niet alles mag of wordt evenzeer gewaardeerd.<br />
Daarnaast ervaren de jongens druk,<br />
bijvoorbeeld vanuit sponsoren, commercie,<br />
ouders, en (nieuwe) media. 100% vrij in het<br />
vorm geven van je leefstijl ben je nooit.”<br />
Inge Claringbould (USBO), werkte aan een<br />
onderzoek naar jeugdige verenigingssporters.<br />
Ze heeft bekeken hoe jongeren hun<br />
vereniging en sport ervaren en wat daarbij<br />
de invloed van ouders is. “Volwassenen<br />
spelen een belangrijke rol in de jeugdsport,<br />
als coach, trainer, toeschouwer, scheidsrechter<br />
of anderszins. Zo dragen ze bij aan<br />
de ontwikkeling van sociale en culturele<br />
identiteiten van de jongeren en zijn ze van<br />
invloed op de sportparticipatie en motivatie<br />
van jongeren. Toch nemen jongeren<br />
de meningen, ideeën en gedragingen van<br />
volwassenen niet klakkeloos over”, aldus<br />
Claringbould. “Jongeren houden hun eigen<br />
denkbeelden en verzetten zich actief tegen<br />
de inmenging door de volwassenen.”<br />
39
In de spo(r)tlights<br />
Monitoren van sportdeelname onder gehandicapten<br />
De sportdeelname van mensen<br />
met een handicap blijft nog steeds<br />
achter in vergelijking tot die van<br />
mensen zonder handicap. Om<br />
een grotere sportdeelname bij<br />
mensen met een handicap te<br />
realiseren, zijn er in Nederland<br />
verschillende initiatieven genomen.<br />
Gehandicaptensport Nederland heef<br />
het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> gevraagd om een<br />
aantal programma’s te monitoren<br />
en evalueren. Het programma ‘Zo<br />
kan het ook’ stimuleert mensen<br />
met een verstandelijke handicap<br />
vanuit dag- en woonvoorzieningen<br />
om een actievere leefstijl aan te<br />
nemen. Centraal daarbij staat<br />
het structureel meer bewegen en<br />
sporten. Remko van den Dool was<br />
verantwoordelijk voor de nulmeting.<br />
Het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> heeft bij de start van<br />
dit programma de stand van zaken weergegeven<br />
in een onderzoeksrapport. Van den<br />
Dool: “Uit de metingen blijkt dat in een<br />
kwart van de instellingen binnen de gehandicaptenzorg<br />
vrijwel geen enkele cliënt aan<br />
sport en bewegen doet. Verder gaf slechts<br />
één op de vijf woonvoorzieningen aan<br />
dat bijna iedere cliënt sport en beweegt.”<br />
Verder zegt Van den Dool: “Gedurende de<br />
looptijd van het programma evalueren we<br />
op nog twee andere momenten de voortgang.<br />
Met deze drie metingen kunnen we<br />
vaststellen of dit programma aan de verwachtingen<br />
voldoet.”<br />
“In een kwart van de instellingen<br />
binnen de gehandicaptenzorg<br />
sport vrijwel geen enkele<br />
cliënt.”<br />
Het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> verzorgt tevens de monitoring<br />
en evaluatie van het programma<br />
Special Heroes. Caroline van Lindert is projectleider<br />
van dit onderzoek. Special Heroes<br />
is een sportstimuleringsprogramma dat<br />
zich richt op kinderen met een beperking<br />
die speciaal onderwijs scholen bezoeken.<br />
Het programma ondersteunt de scholen bij<br />
het aanbieden van sportkennismakingsactiviteiten<br />
tijdens de gymles. “Trainers van<br />
lokale of regionale sport- en beweegaan-<br />
“Als trainers zowel op school<br />
als op de club de training verzorgen,<br />
verlaagt dat de drempel<br />
voor gehandicapte kinderen<br />
om lid te worden van een<br />
sportclub.”<br />
bieders (veelal sportverenigingen) verzorgen<br />
de training zowel op school als ook<br />
op de club. Leerlingen maken in een ver-<br />
trouwde omgeving kennis met verschillende<br />
sporten en verenigingen.” Het voor de<br />
leerlingen inmiddels ‘bekende’ gezicht van<br />
de trainer draagt bij aan het verlagen van<br />
de drempels om zich aan te melden bij een<br />
vereniging. “Het onderzoek zal uitwijzen of<br />
de leerlingen die hebben meegedaan aan<br />
het programma structureel meer zijn gaan<br />
sporten bij reguliere sport- en beweegaanbieders.<br />
Daarnaast zullen we ook nagaan<br />
welke stimulerende en belemmerende factoren<br />
een rol spelen bij de implementatie<br />
van het programma bij de deelnemende<br />
scholen”, aldus Van Lindert.<br />
4
<strong>2010</strong> was een vruchtbaar jaar voor<br />
het <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong> wat publicaties<br />
betreft. Er verschenen 46 zelfstandige<br />
rapportages of boeken van de<br />
hand van medewerkers van het<br />
instituut, bestuursleden en gelieerde<br />
onderzoekers. Daarnaast werden er<br />
ruim 60 hoofdstukbijdragen in boeken<br />
en artikelen voor wetenschappelijke<br />
tijdschriften en vakbladen geschreven.<br />
Publicaties<br />
Medewerkers van het<br />
<strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
Boeken en rapporten<br />
Anderson, A., Bottenburg, M. van, Lindert, C. van & Westerbeek, H. (<strong>2010</strong>). Sport, bewegen en<br />
ouderen. Van wetenschap naar praktijk. Nieuwegein: Arko Sports Media.<br />
Beth, J. & Lucassen, J. (<strong>2010</strong>). “Kortere lijntjes”. Evaluatie Impuls brede scholen, sport en cultuur<br />
gemeente Heusden. ’s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Bottenburg, M. van, Scheerder, J. & Hover, P. (<strong>2010</strong>). Don’t miss the next boat. Chances and<br />
challenges of the second wave of running for European Athletics’ member federations. Utrecht:<br />
Utrecht University School of Governance.<br />
Breedveld, K., Bruining, J.W., Dorsselaer, S. van, Mombarg, R. & Nootebos, W. (<strong>2010</strong>). Kinderen<br />
met gedragsproblemen en sport. Bevindingen uit de literatuur en uit recent cijfermateriaal.<br />
‘s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Breedveld, K., Jong, M. de, Boers, E. & Steenbergen, J. (<strong>2010</strong>). Sportonderzoek in beeld.<br />
‘s-Hertogenbosch/ Nijmegen: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>/ Kennispraktijk - voor sport, onderwijs &<br />
gezondheid.<br />
Breedveld, K., Molleman, G., Smits, F. & Reijgersberg, N. (<strong>2010</strong>). Kennisagenda Sport 2011-2016.<br />
‘s-Hertogenbosch/ Den Haag: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>/ ZonMw.<br />
Cevaal, A., Lindert, C. van & Wijker, S. (<strong>2010</strong>). (Mooi) weer voetbal(len)! Monitoring<br />
45-plusvoetbal, nulmeting. ’s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Cevaal, A., Romijn, D. & Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). Sport terug in de wijk. Een studie naar de potentie<br />
van sporten in de openbare ruimte. Nieuwegein/ ’s-Hertogenbosch: Arko Sports Media/ W.J.H.<br />
<strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
43
Cevaal, A., Smits, F., Nootebos, W., Lucassen, J. & Slettenhaar, G. (<strong>2010</strong>). Evaluatieonderzoek<br />
Doelbewust. ’s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Chorus, A., Galindo Garre, F., Stubbe, J., Hoekman, R. & Schmikli, S. (<strong>2010</strong>). ‘Mixed Mode Design’<br />
van de Monitor Ongevallen en Bewegen in Nederland (OBiN): Steekproef- en methode-effect<br />
onderzocht. Leiden: TNO.<br />
Collard, D. (<strong>2010</strong>). Jeugdsportfonds: half jaar cijfers <strong>2010</strong>. ’s-Hertogenbosch:<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Dool, R. van den (<strong>2010</strong>). Sportdeelname Noordoostpolder <strong>2010</strong>. ‘s-Hertogenbosch:<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>, rapport.<br />
Dool, R. van den & Hoekman, R. (<strong>2010</strong>). Sportdeelname Schijndel 2009. ‘s-Hertogenbosch:<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Dool, R. van den & Hoekman, R. (<strong>2010</strong>). Sportkengetallen & Actieve Leefstijl Flevoland <strong>2010</strong>.<br />
’s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Dool, R. van den, Jong, M. de, Cevaal, A. & Collard, D. (<strong>2010</strong>). Monitor Zo kan het ook!<br />
Beweegstimuleringsprogramma voor mensen met een verstandelijke handicap, de startsituatie.<br />
‘s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Dool, R. van den & Romijn, D. (<strong>2010</strong>). Zicht op zaalvoetbal. Een onderzoek naar huidige,<br />
vroegere en potentiële spelers. ’s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Elling, A. (<strong>2010</strong>). Buitengewoon grensoverschrijdend. Sportervaringen van transseksuele<br />
mannen en vrouwen. Nieuwegein/ ‘s-Hertogenbosch: Arko Sports Media/<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Elling, A. (<strong>2010</strong>). Niet-sporters: achtergronden en opvattingen. Aanvullende rapportage<br />
SportersMonitor 2008. ‘s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Elling, A., Jong, M. de & Wisse, E. (<strong>2010</strong>). ‘We zijn nog wel een beetje zoekende’. Eindrapportage<br />
monitoring en evaluatie pilotprojecten KNVB en KNGU participatie allochtone vrouwen in de<br />
sport. ‘s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Elling, A. & Wisse, E. (<strong>2010</strong>). Beloften van vechtsport. Nieuwegein/ ‘s-Hertogenbosch:<br />
Arko Sports Media/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Frelier, M. & Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). Meedoen alle jeugd door Sport. 2-meting 2009.<br />
‘s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Hoekman, R. (<strong>2010</strong>). Recessiepeiling gemeenten <strong>2010</strong>: doorwerking economische recessie op<br />
gemeentelijk sportbudget. ’s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Hoekman, R. & Dool, R. van den (<strong>2010</strong>). Sportdeelname in grote steden: een wereld van<br />
verschil? Een beschrijving van de sportdeelname in Almere, Amsterdam, Den Haag, Eindhoven,<br />
Rotterdam en Utrecht van 2006 tot 2008. ‘s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Hoekman, R. & Gijsbers, M. (<strong>2010</strong>). Sport in collegeprogramma’s: belangrijke bijzaak. Analyse<br />
van sport in collegeprogramma’s gemeenten <strong>2010</strong>-2014. ’s-Hertogenbosch:<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Hoekman, R. & Wisse, E. (<strong>2010</strong>). Zwemmen in Houten. ’s-Hertogenbosch,<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Hover, P. (<strong>2010</strong>). Positionering Overijssel binnen het Olympisch Plan 2028. ‘s-Hertogenbosch:<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Hover, P., Heuvel, M. van den & Oldenboom, E. (<strong>2010</strong>). Sportevenementen op waarde geschat.<br />
Over de effecten van vier voetbalevenementen en de rol van de provinciale overheid bij<br />
sportevenementen. ’s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Hover, P. & Romijn, D. (<strong>2010</strong>). Cruyff Courts Monitor <strong>2010</strong>. Resultaten van de tweede meting.<br />
‘s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Hover, P., Romijn, D. & Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). Sportdeelname in cross nationaal perspectief.<br />
Benchmark sportdeelname op basis van de Eurobarometer <strong>2010</strong> en het International Social<br />
Survey Programme 2007. ‘s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Jong, M. de, Groot-Nuijten, S. de, Elling, A., Breedveld, K., Eyssen, N. & Westermann, J. (<strong>2010</strong>).<br />
Jaarboek Sport, beleid en onderzoek editie 2009-<strong>2010</strong>. Nieuwegein/ ’s-Hertogenbosch: Arko<br />
Sports Media/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Kalmthout, J., Hoekman, R., Hover, P. & Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). Tussen veerkracht en vrees. De<br />
impact van de recessie op de georganiseerde sport. ’s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Kalmthout, J. van & Jong, M. de (<strong>2010</strong>). Verenigingsmonitor 2009 Basis. ’s-Hertogenbosch:<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Kalmthout, J. van & Romijn, D. (<strong>2010</strong>). Verenigingsmonitor <strong>2010</strong> Venlo. ‘s-Hertogenbosch: W.J.H.<br />
<strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Kalmthout, J. van & Werff, H. van der (<strong>2010</strong>). Monitor paardensportaanbieders in Nederland<br />
<strong>2010</strong>. ‘s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Meerwaarde/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>/ Hypercube/ Sport2B (<strong>2010</strong>). Second opinion kostenbatenanalyse<br />
van het WK voetbal 2018. Eindrapportage. Hoofddorp: Meerwaarde/<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>/ Hypercube/ Sport2B.<br />
Reijgersberg, N., Gijsbers, M. & Elling, A. (<strong>2010</strong>). Dromen van de Top. Over investeringen van<br />
(ex-)status talenten en de invloed van topsportbeoefening op hun leven. ‘s-Hertogenbosch:<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Roest, J.W. van der (<strong>2010</strong>). Mozes, Mohammed en Messi. Onderzoek naar betekenisgeving in<br />
sport en religie. Utrecht/ ‘s-Hertogenbosch: Universiteit Utrecht/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Romijn, D. & Hoekman, R. (<strong>2010</strong>). Delft beweeg(t) mee(r)! - sporten en bewegen in de gemeente<br />
Delft. ’s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Romijn, D. & Kalmthout, J. van (<strong>2010</strong>). Vitaliteit sportverenigingen Eindhoven.<br />
’s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Romijn, D., Kalmthout, J. van & Jong, M. de (<strong>2010</strong>). Landelijke evaluatie KNVB spelerspas.<br />
‘s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
4
Stuij, M. & Stokvis, R. (<strong>2010</strong>). ‘Alles is mogelijk in de toekomst’. Onderzoek naar de<br />
sportmindedness van de Universiteit van Amsterdam. Nieuwegein/ ‘s-Hertogenbosch:<br />
Arko Sports Media/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Tiessen-Raaphorst, A., Verbeek, D., Haan, J. de & Breedveld, K. (red.) (<strong>2010</strong>). Sport: een leven<br />
lang. Rapportage Sport <strong>2010</strong>. Den Haag/ ‘s-Hertogenbosch: Sociaal en Cultureel Planbureau/<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Veldhoven, N. van, Breedveld, K., Loo, H. van der & Rijpstra, J. (red.) (<strong>2010</strong>). Sport en haar<br />
professoren. Sportwetenschap in ontwikkeling. Deventer: ...daM uitgeverij.<br />
Artikelen en hoofdstukken in boeken<br />
Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). De wereld van het sportonderzoek. In: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>. Dag van het<br />
sportonderzoek <strong>2010</strong>. Abstractboek (pp. 3). ’s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). Money, money, money: hoe het geld de bal doet rondgaan en vice versa.<br />
In: C. van den Brink & E. Wieldraaijer. Kop of munt. Geldstromen in de sport<br />
(pp. 159-170). Deventer: …daM uitgeverij.<br />
Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). Naar betere kennis voor de sport. Sport gericht 64/6: 38-41.<br />
Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). Sportdeelname: de balans van de jaren nul. Sport en Strategie 4/1: 33.<br />
Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). Sportjaar 2009/<strong>2010</strong>: reculer pour mieux sauter. In: M. de Jong, S. de<br />
Groot-Nuijten, A. Elling, K. Breedveld, N. Eyssen & J. Westermann. Jaarboek Sport, beleid en<br />
onderzoek editie 2009-<strong>2010</strong> (pp. 13-18). Nieuwegein/ ’s-Hertogenbosch: Arko Sports Media/<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). Waar is Broeke naar op zoek? Over de waarde van onderzoek voor de<br />
sport en vice versa. Sport Knowhow XL 2 november <strong>2010</strong>.<br />
Breedveld, K., Bottenburg, M. van & Klomp, R. (2011). Meedoen (sportparticipatie). In: N. van<br />
Veldhoven & L. van Vucht Tijsen (red.) Fundament onder de olympische ambities. Sectorplan<br />
Sportonderzoek en –onderwijs 2011-2016 (pp. 74-84). Arnhem/ Deventer: NOC*NSF / …daM<br />
uitgeverij.<br />
Breedveld, K. & Hoekman, R. (<strong>2010</strong>). Sport and European Identity. Sport and Citizenship 10: 26.<br />
Breedveld, K., Hover. P., Kalmthout, J. van, Lindert, C. van, Veldhoven, N. van, Werff, H. van der<br />
& Wisse, E. (<strong>2010</strong>). Georganiseerde sportaanbieders in de levensloop. In: A. Tiessen-Raaphorst,<br />
D. Verbeek, J. de Haan & K. Breedveld (red.) Sport: een leven lang. Rapportage Sport <strong>2010</strong><br />
(pp. 173-188). Den Haag/ ’s-Hertogenbosch: Sociaal en Cultureel Planbureau/ W.J.H. <strong>Mulier</strong><br />
<strong>Instituut</strong>.<br />
Breedveld, K. & Molleman, G. (<strong>2010</strong>). Eerst onderzoek, dan Spelen. Sport en Strategie 4/9: 21.<br />
Breedveld, K., Smits, F., Reijgersberg, N. & Molleman, G. (<strong>2010</strong>). Doeners, geen denkers.<br />
Waarom de sport meer moet investeren in zijn kennisinfrastructuur Sport Knowhow XL<br />
6 juli <strong>2010</strong>.<br />
Breedveld, K. & Wisse, E. (<strong>2010</strong>). Uitdaging voor de zwembadbranche.<br />
Zwembadbranche 23 :10-13.<br />
Collard, D. & Lucassen, J. (<strong>2010</strong>). Bewegen en sport in het MBO: pak de kansen! Lichamelijke<br />
Opvoeding 98/9: 18-20.<br />
Elling, A. (<strong>2010</strong>). Van sport als jong menselijke activiteit tot Senior Games. Geron. Tijdschrift over<br />
ouder worden & samenleving 12/4: 8-11.<br />
Elling, A. Hilvoorde, I. & Dool, R. van den (<strong>2010</strong>). Topsport als motor voor nationale trots? Sport<br />
en Strategie 4/8: 29-30.<br />
Elling, A. & Maasen, C. (<strong>2010</strong>). Sport is goed voor en ander. Vrijetijdstudies 28/3: 35-46.<br />
Elling, A. & Schelven, W. van (<strong>2010</strong>). Uitdaging voor sportstimuleringsbeleid: Niet sporters<br />
hebben geringe sportintentie. Sportlokaal 5/3: 28-29.<br />
Elling, A. & Sterkenburg, J. van (<strong>2010</strong>). ‘Etnische (non)identificaties in teamsportloopbanen: een<br />
biografisch perspectief’. In: F. Kemper (red.) Samenspel. Studies over etniciteit, integratie en<br />
sport (pp. 257-273). Bennekom/ ’s-Hertogenbosch: NISB/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Hilvoorde, I. van, Elling, A. & Stokvis, R. (<strong>2010</strong>). How to influence national pride? The Olympic as<br />
a unifying narrative. International Review for the Sociology of Sport 45/1: 87-102.<br />
Hoekman, R. (<strong>2010</strong>). PhD Summer School Copenhagen 2009. ISHPES-bulletin 38: 6-8.<br />
Hoekman, R. (<strong>2010</strong>). Sportdeelname cijfers zijn relatief. SportLokaal 5/1: 27.<br />
Hoekman, R. (<strong>2010</strong>). Sport en ruimtelijke ordening: verleden, heden en toekomst. Reeks Lokaal<br />
Sportaccommodatiebeleid <strong>2010</strong>. Vereniging Sport en Gemeenten 54-55.<br />
Hoekman, R. (<strong>2010</strong>). Sport tussen veerkracht en vrees. Vrijetijdstudies 28/1: 58-61.<br />
Hoekman, R. & Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). Bezuinigingen bij gemeenten raken ook de sport.<br />
SportLokaal 5/1: 12-13.<br />
Hoekman, R. & Dool, R. van den (<strong>2010</strong>). ‘Bewegen in Nederland: het belang van sport’.<br />
In: V. Hildebrandt, A. Chorus & J. Stubbe (red.), Trendrapport Bewegen en Gezondheid<br />
2008/2009 (pp. 109-120). Leiden: TNO Kwaliteit van Leven.<br />
Hoekman, R., Gils, B. & Swindells, M. (<strong>2010</strong>). Summer School Copenhagen 2009. European<br />
Journal for Sport and Society, 7/1: 91-94.<br />
Hoekman, R. & Huijser, R. (<strong>2010</strong>). Een tandje terug? Bezuinigingsstrategieën en ambities nader<br />
bekeken. SportLokaal 5/4: 40-42.<br />
Hoekman, R., Kemper, F., Frelier, M. & Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). ‘Meedoen in perspectief’. In: F.<br />
Kemper (red.), Samenspel. Studies over etniciteit, integratie en sport (pp. 167-187). Bennekom/<br />
’s-Hertogenbosch: NISB/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Hoekman, R., Knol, F. & Poel, H. van der (<strong>2010</strong>). ‘Ruimte en accommodaties voor sport’.<br />
In: A. Tiessen-Raaphorst, D. Verbeek, J. de Haan & K. Breedveld (red.), Sport: een leven lang.<br />
Rapportage Sport <strong>2010</strong> (pp. 204-218). Den Haag/ ’s-Hertogenbosch: Sociaal en Cultureel<br />
Planbureau/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
4
Hover, P. & Heuvel, M. van den (<strong>2010</strong>). Sportevenementen op waarde geschat. Sport & Strategie<br />
4/6: 27.<br />
Hover, P. & Oldenboom, E. (<strong>2010</strong>). ‘Het maatschappelijke effect van een sportevenement’.<br />
SportLokaal 5/6: 22-23.<br />
Janssens, J., Elling, A. & Verweel, P. (<strong>2010</strong>). ‘De sport: een uitgelezen ontmoetingsplaats voor<br />
iedereen? Over participatie in en integratie door sport’. In: F. Kemper (red.) Samenspel. Studies<br />
over etniciteit, integratie en sport (pp. 103-128). Bennekom/ ’s-Hertogenbosch: NISB/<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Kalmthout, J. van & Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). ‘Verenigingsmonitor 2009: veerkrachtige<br />
verenigingen’. SPORT Bestuur & Management 13/2: 40-42.<br />
Lucassen, J. (<strong>2010</strong>). Professionalisering van sportverenigingen: sterke verenigingssport vraagt<br />
professionalisering op maat. Sport Lokaal 5/2: 37-39.<br />
Lucassen, J. (<strong>2010</strong>). Verenigingscultuur in sport meer waard dan stapel gouden medailles.<br />
Sport Knowhow XL 2 maart <strong>2010</strong>.<br />
Lucassen, J., Mossel, G. van & Wisse, E. (<strong>2010</strong>). ‘Jeugd: sport, bewegen en onderwijs’. In<br />
A. Tiessen-Raaphorst, D. Verbeek, J. de Haan & K. Breedveld (red.) Sport: een leven lang.<br />
Rapportage Sport <strong>2010</strong> (pp. 107-124). Den Haag/ ’s-Hertogenbosch: Sociaal en Cultureel<br />
Planbureau/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Rijpstra, J., Kemper, F. & Roest, J.W. van der (<strong>2010</strong>). Sport en politiek in Nederland.<br />
De Sportwereld 57/58: 3-12.<br />
Tiessen-Raaphorst, A., Haan, J. de & Breedveld, K. (<strong>2010</strong>). Sport: een leven lang – ook in de<br />
toekomst? In: A. Tiessen-Raaphorst, D. Verbeek, J. de Haan & K. Breedveld (red.) Sport: een<br />
leven lang. Rapportage Sport <strong>2010</strong> (pp. 219-231). Den Haag/ ’s-Hertogenbosch: Sociaal en<br />
Cultureel Planbureau/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Werff, H. van der & Kesteren, A. van (<strong>2010</strong>). Waterdicht: zwemvaardigheid en -veiligheid in het<br />
basisonderwijs. Zwembadbranche 6/26: 14-15.<br />
Wisse, E. (<strong>2010</strong>). Wie zwemt er en hoe. Zwembadbranche 22: 14-17.<br />
Wisse, E. & Elling, A. (<strong>2010</strong>). ‘Watervrees, mannenvrees en burqinivrees’. In: F. Kemper (red.)<br />
Samenspel. Studies over etniciteit, integratie en sport (pp. 63-83). Bennekom/ ’s-Hertogenbosch:<br />
NISB/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Publicaties van bestuursleden en gelieerde<br />
onderzoekers<br />
Anderson, A., Bottenburg, M. van, Lindert, C. van & Westerbeek, H. (<strong>2010</strong>). Sport, bewegen en<br />
ouderen. Van wetenschap naar praktijk. Nieuwegein: Arko Sports Media.<br />
Bottenburg, M. van, Scheerder, J. & Hover, P. (<strong>2010</strong>). Don’t miss the next boat. Chances and<br />
challenges of the second wave of running for European Athletics’ member federations. Utrecht:<br />
Utrecht University School of Governance.<br />
Dortants, M. (<strong>2010</strong>). ‘Iedereen mag hier boksen, als je je maar aan de regels houdt!’ De invloed<br />
van disciplinering op in- en uitsluiting in een boksvereniging. In: F. Kemper (red.) Samenspel.<br />
Studies over etniciteit, integratie en sport (pp. 143-164). Bennekom/ ’s-Hertogenbosch: NISB/<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Hover, P., Heuvel, M. van den & Oldenboom, E. (<strong>2010</strong>). Sportevenementen op waarde geschat.<br />
Over de effecten van vier voetbalevenementen en de rol van de provinciale overheid bij<br />
sportevenementen. ’s-Hertogenbosch: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Kemper, F. (red.) (<strong>2010</strong>). Samenspel. Studies over etniciteit, integratie en sport. Bennekom/ ’s-<br />
Hertogenbosch: NISB/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Stokvis, R. (<strong>2010</strong>). De sportwereld. Een inleiding. Nieuwegein: Arko Sports Media.<br />
Stuij, M. & Stokvis, R. (<strong>2010</strong>). ‘Alles is mogelijk in de toekomst’. Onderzoek naar de<br />
sportmindedness van de Universiteit van Amsterdam. Nieuwegein/ ‘s-Hertogenbosch: Arko<br />
Sports Media/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Artikelen en hoofdstukken in boeken<br />
Bosscher, V. de, Shibli, S., Bottenburg, M. van & Knop, P. de (<strong>2010</strong>). Developing a method for<br />
comparing the elite sport systems and policies of nations: a mixed research methods approach.<br />
Journal of Sport Management 24: 567-600.<br />
Bottenburg, M. van (<strong>2010</strong>). Beyond Diffusion. Sport and its remaking in cross-cultural contexts.<br />
Journal of Sport History 37/1: 41-53.<br />
Bottenburg, M. van (<strong>2010</strong>). De passie voor sport is meer dan een passie voor sport. Sport<br />
Knowhow XL 19 Januari <strong>2010</strong>.<br />
Bottenburg, M. van (<strong>2010</strong>). Levensloop van topsporters: van pril talent tot oud-topsporter.<br />
In: A. Tiessen-Raaphorst, D. Verbeek, J. de Haan & K. Breedveld (red.) Sport: een leven lang.<br />
Rapportage sport <strong>2010</strong> (pp. 152-168). Den Haag/ ’s-Hertogenbosch: Sociaal en Cultureel<br />
Planbureau/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Bottenburg, M. van (<strong>2010</strong>). The Netherlands. In: M. Nicholson, R. Hoye & B. Houlihan (eds.)<br />
Participation in sport. International policy perspectives (pp. 25-41). London / New York:<br />
Routledge.<br />
Bottenburg, M. van & Salome, L. (<strong>2010</strong>). The indoorisation of outdoor sports: an exploration of<br />
the rise of lifestyle sports in artificial settings. Leisure Studies 29/2: 143-160.<br />
Breedveld, K., Bottenburg, M. van & Klomp, R. (2011). Meedoen (sportparticipatie). In: N. van<br />
Veldhoven & L. van Vucht Tijsen (red.) Fundament onder de olympische ambities. Sectorplan<br />
Sportonderzoek en –onderwijs 2011-2016 (pp. 74-84). Arnhem/ Deventer: NOC*NSF / …daM<br />
uitgeverij.<br />
Claringbould, I. (<strong>2010</strong>) ‘Hé … een teamleidster bij het jongensvoetbal!’. Sport Knowhow XL 2<br />
februari <strong>2010</strong>.<br />
Elling, A. Hilvoorde, I. & Dool, R. van den (<strong>2010</strong>). Topsport als motor voor nationale trots? Sport<br />
en Strategie 4/8: 29-30.<br />
49
Hilvoorde, I. van & Pot, N. (<strong>2010</strong>). Bewegingsonderwijs: gevoed door evidentie. Lichamelijke<br />
opvoeding, 98/5: 38-40.<br />
Hilvoorde, I. van, Elling, A. & Stokvis, R. (<strong>2010</strong>). How to influence national pride? The Olympic as<br />
a unifying narrative. International Review for the Sociology of Sport 45/1: 87-102.<br />
Hoekman, R., Knol, F. & Poel, H. van der (<strong>2010</strong>). ‘Ruimte en accommodaties voor sport’.<br />
In: A. Tiessen-Raaphorst, D. Verbeek, J. de Haan & K. Breedveld (red.), Sport: een leven lang.<br />
Rapportage Sport <strong>2010</strong> (pp. 204-218). Den Haag/ ’s-Hertogenbosch: Sociaal en Cultureel<br />
Planbureau/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Hover, P. & Heuvel, M. van den (<strong>2010</strong>). Sportevenementen op waarde geschat. Sport & Strategie<br />
4/6: 27.<br />
Janssens, J., Elling, A. & Verweel, P. (<strong>2010</strong>). ‘De sport: een uitgelezen ontmoetingsplaats voor<br />
iedereen? Over participatie in en integratie door sport’. In: F. Kemper (red.) Samenspel. Studies<br />
over etniciteit, integratie en sport (pp. 103-128). Bennekom/ ’s-Hertogenbosch: NISB/<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Kemper, F. & Verweel, P. (<strong>2010</strong>). Sport verbindt; de evidentie neemt toe.<br />
Sport en Strategie 4/2: 31.<br />
Kemper, F. (<strong>2010</strong>). ‘Inleiding’. In: F. Kemper (red.) Samenspel, studies over etniciteit, integratie en<br />
sport. (pp. 101-130). Bennekom/ ’s-Hertogenbosch: NISB/ W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>.<br />
Koning, R.H. (<strong>2010</strong>). Voetbal als bedrijfstak. Justitiële Verkenningen 1: 28-40.<br />
Rutten, E. A., Verweel, P. e.a. (<strong>2010</strong>). Using form theatre in organized youth soccer to positively<br />
influence antisocial en prosocial behavior. The Journal of Moral Education 39/1: 65-78.<br />
Salome, L. (<strong>2010</strong>). Constructing authenticity in contemporary consumer culture: The case of<br />
lifestyle sports. European Journal for Sport and Society 7/1: 69-87.<br />
Scheerder, J. & Bottenburg, M. van (<strong>2010</strong>). Sport light. De opkomst van lichte organisaties<br />
in de sport. In: B. Pattyn & B. Raymaekers (red. In gesprek met morgen. XXI Lessen voor de<br />
eenentwintigste eeuw (pp. 89-120). Leuven: Universitaire Pers Leuven.<br />
Stokvis, R. (<strong>2010</strong>). Sports history around the world. Belgium and the Netherlands. In: S.W. Pope<br />
& J. Nauright (red.). Routledge companion to sports history (pp. 350-360). London/ New York:<br />
Routledge.<br />
Stokvis, R. (<strong>2010</strong>). The integration of migrants into the Amsterdam sport pattern. In: J. Rath<br />
(red.) Etnic Amsterdam (pp. 177-192). Amsterdam: Amsterdam University Press.<br />
Vermeulen, J., Verweel, P. & Veen, R. van (<strong>2010</strong>). De Richard Krajicek Foundation maakt het<br />
verschil. Utrecht/ Den Haag: RKF Foundation.<br />
Verweel, P. (<strong>2010</strong>). Sportmanagement. In: N. van Veldhoven, K. Breedveld, H. van der Loo &<br />
J. Rijpstra (red.) Sport en haar professoren. Sportwetenschap in ontwikkeling (pp .95-105).<br />
Deventer: ...daM uitgeverij.<br />
Verweel, P. (<strong>2010</strong>). Sport maakt het verschil. In: F. Kemper (red.) Samenspel, studies over<br />
etniciteit, integratie en sport (pp. 299-311). Bennekom: NISB.<br />
0
W.J.H. <strong>Mulier</strong> (1865-1954)<br />
W.J.H. (Pim) <strong>Mulier</strong> kan worden beschouwd als de aartsvader van de Nederlandse sport. Hij richtte de eerste Nederlandse<br />
voetbal-, hockey- en bandyclub op, was één van de initiatiefnemers van de Elfstedentocht en de Nijmeegse Vierdaagse en stond<br />
aan de basis van de oprichting van de Atletiekunie (KNAU), de voetbalbond (KNVB) en de internationale schaatsunie (ISU).<br />
Bezoekadres<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
Postelstaat 59<br />
5211 DX ’s-Hertogenbosch<br />
Telefoon: 073 612 64 01<br />
E-mail: info@mulierinstituut.nl<br />
Website: www.mulierinstituut.nl<br />
Postadres<br />
W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong><br />
Postbus 188<br />
5201 AD ’s-Hertogenbosch<br />
Colofon<br />
Interviews en redactie: Froukje Smits, Saskia de Groot-Nuijten, Agnes Elling<br />
Eindredactie: W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>, ‘s-Hertogenbosch<br />
Ontwerp en vormgeving: Yanniek ontwerpers, ‘s-Hertogenbosch<br />
Fotografie binnenwerk: Yanniek ontwerpers, ‘s-Hertogenbosch<br />
Fotografie omslag: Saskia de Groot-Nuijten, ‘s-Hertogenbosch<br />
Druk: BibloVanGerwen, ‘s-Hertogenbosch<br />
© W.J.H. <strong>Mulier</strong> <strong>Instituut</strong>, 2011