het rapport Prijsvorming in de varkensvleesketen.

Prijsvorming in de varkensvleesketen
Willy Baltussen
Paul Bens
Frank Bunte
Emil Mihaylov
Erno Kuiper
Robert Hoste
Gé Backus
Met de hulp van Jan Bolhuis en Arjan Wisman
LEI, Den Haag, Oktober 2011
1

1 Inleiding
De prijsvorming in de varkenshouderij staat sinds 2000 onder druk. De varkensprijzen hebben sinds
1997 meer onder dan boven de kostprijs gelegen. In 2005 en 2006 waren opbrengsten en kosten inclusief
een vergoeding voor de eigen arbeid in evenwicht. Sindsdien staat de vergoeding voor de eigen arbeid
onder druk. De variabele kosten worden weliswaar gedekt – met uitzondering van 2007 – maar de
opportuniteitskosten voor de eigen arbeidsinzet worden niet langer goedgemaakt. Dit betekent dat het
gezinsinkomen en de besparingen onder druk staan.
De slechte financieel-economische positie van primaire bedrijven in Nederland hangt niet samen met een
verslechtering van de prijsvorming voor varkensvlees, maar wel met de relatief hoge kosten die samenhangen
met milieu- en dierenwelzijnseisen en de hoge voerprijzen in 2007/2008 en 2010/2011 (zie figuur
4). Dit geldt ook voor de varkensprijzen in andere EU landen (zie AMI (2010), AMI-Marktbilanz Vieh
und Fleisch 2010, Tabel 10.12). De Europese markt is één geworden. De af boerderijprijzen waren in
Nederland relatief hoog in 2006 en 2008. Binnen Europa geldt dat de varkensprijzen relatief laag zijn in
Denemarken en Nederland, de twee belangrijkste exporteurs, en relatief hoog in Duitsland, Hongarije en
Polen. De exportpositie van Denemarken en Nederland is voor een belangrijk deel gebaseerd op de lage
kosten en prijzen voor varkens.
De kosten van milieu- en dierenwelzijnseisen zijn in Nederland relatief hoog. Dit geldt met name ten
aanzien van de kosten van milieueisen inclusief de kosten voor productierechten (Figuur 3).
Eurocent per kg geslacht gewicht
25
20
15
10
5
0
NL
2007
Figuur 3. Extra kosten door beleidsmaatregelen in 2007 en 2013 per land (eurocent/kg geslacht gewicht)
Bron: Hoste (2011).
NL
2013
FR
2007
FR
2013
DE
2007
DE
2013
De varkenscyclus in de oude vorm bestaat niet meer. Het aanbod van varkens(vlees) op de EU markt is
vrijwel continue groter dan de vraag. Dit heeft als gevolg dat perioden van schaarste en hoge prijzen niet
langer voorkomen, tenzij er een ernstige veterinaire crisis uitbreekt. Werden de toenemende prijzen voor
varkensvoer in 2008-2009 nog gecompenseerd door toenemende varkensvleesprijzen, de recente toename
in de prijzen van varkensvoer heeft (nog) niet geleid tot substantieel toenemende prijzen af boerderij
(Figuur 4).
2
DK
2007
DK
2013
ES
2007
ES
2013
PL
2007
Milieu Dierenwelzijn Volksgezondheid Ruimtelijke Ordening Productierechten
PL
2013

270
245
220
195
170
145
120
95
70
45
20
Figuur 4: Prijsindex voor varkensvlees af boerderij, af slachterij en in de retail, prijsindex voor varkensvoer
en de prijsindex voor olie (basis: 2004-2006=100)
Bron: consumentenprijs : CBS; overige prijzen LEI.
Uit figuur 5 blijkt dat er een sterk verband is tussen de schommelingen in de consumentenprijs en die
van de prijs voor varkensvlees af boerderij.
7.50
7.00
6.50
6.00
5.50
5.00
200
5
Indices van varkensvlees, varkensvoer en olie Basis 2004-2006 = 100
200
6
200
7
200
8
Figuur 5. Consumentenprijzen en producentenprijzen van varkensvlees in euro’s per kg, incl. BTW
Bron: consumentenprijs : CBS; producentenprijs LEI.
200
9
De lage prijzen voor varkens worden aan marktfalen geweten. In dit rapport gaan wij na of dit het geval
is. De tweede vraag die centraal staat in de studie is of er oplossingen voor de slechte prijsvorming zijn.
Kan de keten waarde creëren – ook voor zichzelf - door producten te produceren met meer of in ieder
geval een andere smaak, gezonder voor de consument, et cetera?
3
201
0
1.80
1.70
1.60
1.50
1.40
1.30
1.20
1.10
1.00
0.90
CPI
PPI af slachterij
PPI af boerderij
VP varkensvoer
Olie
Consumentenprijs
Producentenprijs

In deze notitie ligt de nadruk op de vers vleesmarkt in Nederland. Hierbij dient men zich te realiseren dat
van een varken van 118 kg levend gewicht slechts 70 kg geschikt is voor humane consumptie (zie Hoste
et al , 2004). Van deze 70 kg vlees wordt een deel als vers vlees verkocht en een deel wordt verwerkt
tot vleesproducten. Volgens ING Economisch Bureau (2011) komt circa 25 kg van het dier als ‘ sterrenvlees
in de schappen. Deze laatste verhouding is sterk afhankelijk van het land (in Spanje en Duitsland is
het aandeel vleesverwerking veel groter dan bijvoorbeeld in Nederland) maar de exacte verhouding tussen
vers en verwerkt is niet bekend.
4

2 Theorie
Er zijn in beginsel drie mogelijke oorzaken van marktfalen op het terrein van prijsvorming.
1. Marktmacht. Bepaalde schakels in de keten zijn sterk geconcentreerd. Dit geldt de slachterijen,
de vervolgfases in de vleesverwerking (uitsnijderijen en de vleeswarenindustrie) en de supermarktketens.
Er bestaat de verdenking dat bedrijven in geconcentreerde markten in staat zijn
leveranciers en afnemers uit te knijpen. Dit is geen wet van Meden en Perzen. Theorie en empirie
wijzen uit dat de prijs in geconcentreerde markten kan variëren van de kostprijs tot de monopolieprijs
1 ;
2. Gebrek aan informatie. Het is mogelijk dat partijen een slecht onderhandelingsresultaat boeken,
omdat zij te weinig inzicht in de verhouding tussen vraag en aanbod hebben. Met name kleine
partijen hebben waarschijnlijk niet de capaciteit om voldoende informatie te verzamelen over de
actuele prijsverhoudingen. Er bestaat een eenvoudige oplossing voor dit probleem. Partijen kunnen
een intermediair inschakelen om voor hen informatie te verzamelen en/of te onderhandelen.
Dit is één van de klassieke functies van de coöperatie. Een andere oorzaak voor marktfalen ligt op
het terrein van externe effecten: de milieubelasting van de productie;
3. Een andere mogelijke oorzaak voor marktfalen ligt op het terrein van externe effecten: de milieubelasting
van de productie en distributie van vlees. Er bestaan in potentie negatieve externe effecten. Echter,
als de productie en distributie van varkensvlees onvoldoende belast wordt, zijn de markt- en consumentenprijzen
eerder te laag dan te hoog. Er kan op dit punt ook een ander probleem zijn als er
geen level playing field in Europa bestaat (verschil in belasting door nationale overheden). In dat geval
worden de concurrentieverhoudingen door het milieubeleid verstoord. Merk echter op dat omdat de
milieubelasting in het dichtbevolkte Nederland hoger is dan elders, hier ook hogere kosten ontstaan bij
gelijke normstelling binnen de EU.
Er zijn ook andere mogelijke oorzaken van lage prijzen die niet aan marktfalen liggen, maar het gevolg
zijn van marktwerking:
Overcapaciteit. Er is sprake van een overaanbod aan varkensvlees en/of een overcapaciteit aan slachthaken.
Het uit de markt halen van overcapaciteit is een langdurig proces 2 . Figuur 6 laat zien dat de verhouding
tussen de productie en consumptie van varkensvlees in de EU in de tijd redelijk stabiel is op een
zelfvoorzieningsgraad van 109%. De toetreding van nieuwe EU lidstaten hebben de zelfvoorzieningsgraad
op EU niveau nauwelijks beïnvloed.
1
Onder bepaalde voorwaarden kan er sprake zijn van teveel concurrentie. De prijzen zijn in dat geval lager dan
in het lange termijn competitieve evenwicht.
2
Huidige consumptie van varkensvlees is hoog door de prijsacties in grootwinkelbedrijf. Indien de prijs stijgt
zal de afzet dalen. Gegeven het feit dat de productiecapaciteit op korte termijn inelastisch is (zie alinea over
prijsmechanisme) zal er extra afzet buiten Europa gezocht moeten worden wat waarschijnlijk een prijsdrukkend
effect in de markt tot gevolg hebben. Theoretisch is er geen overcapaciteit in de markt omdat er bij een lager
prijsniveau extra vraag gecreëerd kan worden. Omgekeerd geldt dat gezien het gewenste prijsniveau voor varkenshouders
er te veel aanbod is gegeven de vraag die hoort bij dat prijsniveau.
5

1.115
1.11
1.105
1.1
1.095
1.09
1.085
1.08
1.075
1.07
1.065
2004 2005 2006 2007 2008 2009
Figuur 6: Verhouding tussen productie en consumptie (ton /ton) in EU in periode 2004-2009; Bron: AMI
Marktbilanz Vieh und Fleisch 2010 3 .
Van het prijsmechanisme gaat een beperkte prikkel uit op het aanbod dat het marktevenwicht weer kan
herstellen. Omdat de vaste kosten in de varkenshouderij hoog zijn, vindt er in Nederland (bijna) nooit
een tijdelijke productiestop plaats in reactie op lage marktprijzen. Dit geldt ook meer en meer voor andere
Europese landen met uitzondering van gecombineerde akkerbouw-vleesvarkensbedrijven in Oost Europa
die bij hoge voerprijzen de neiging hebben om minder varkens te produceren en het voer op de
markt te verkopen. De opbrengstprijs voor vleesvarkens is doorgaans hoger dan de variabele kosten. De
productiebeslissing (inseminatie) is bovendien afhankelijk van prijsverwachtingen – de prijs over negen
maanden - en niet van actuele marktprijzen. Daarnaast kan maar beperkt in de tijd worden geschoven
met de leverantie van slachtrijpe vleesvarkens. Dit komt omdat de varkens blijven groeien en het slachtgewicht
van invloed is op de prijs. Ook slachterijen kunnen nauwelijks voorraad vormen, omdat varkensvlees
een vers product is.
In het vervolg van deze notitie beschrijven wij de wijze van prijsvorming en marge en inkomens van de
belangrijkste ketenpartijen.
3 Zie voetnoot 1; Cijfers hebben betrekking op EU-25 in de periode 2004-2006 en op EU-27 vanaf 2007.
6

3 Prijsvorming in varkensketen
3.1 Prijsvorming.
Prijzen op markten tussen diverse schakels in de varkensketen worden voor een belangrijk deel op
weekbasis bepaald. In essentie bestaat er een spotmarkt 4 door de gehele keten heen.
- De basisprijs die varkensboeren ontvangen wordt wekelijks door de slachterijen vastgesteld waarbij
in de marge over toeslagen (kwantum) nog te onderhandelen valt. Het is opvallend dat slachterijen
achteraf een overzicht van de opbrengsten naar de primaire ondernemers sturen en dat laatstgenoemden
niet zelf een rekening sturen naar de slachterij voor de afgenomen dieren. Er bestaan geen
tot weinig contracten die op toekomstige leveringen betrekking hebben. De prijs bestaat uit een basisprijs
aangevuld met toeslagen voor criteria als aantal varkens per levering, gewicht, kwaliteit
vlees et cetera. De prijssystemen verschillen van slachterij tot slachterij. We hanteren in NL wel gelijke
methoden (meting slachtgewicht, vleespercentage; omgaan met slachtafwijkingen; voorheen
ook transportkosten), maar de economische waardering per onderdeel verschilt tussen slachterijen
(en binnen slachterijen tussen marktconcepten). Dat is veel transparanter dan in Duitsland, waar in
het verleden wel 200 ‘Preismasken’ (waarderings- en uitbetaalsystemen) gebruikt werden. Varkenshouders
plannen de productie zodanig dat zij de vleesvarkens op een vaste dag in de week aanleveren.
Dit verschilt per varkenshouder waardoor de aanvoer binnen een week redelijk constant is. De
tussenhandel krijgt een vaste nominale beloning voor bemiddeling en transport van dieren. De slachterijen
kopen vleesvarkens en gaan vervolgens op zoek naar outlets voor te slachten / de geslachte
varkens. In dit stadium besluiten zij pas hoe zij de delen van de karkassen over potentiele klanten
verdelen. Slachterijen hebben op de korte termijn weinig invloed op de hoeveelheid aangevoerde
varkens en de kwaliteit ervan.
o Er vindt nauwelijks productie onder contract plaats (Janssens et al. 2011). Er bestaan wel
voergeldcontracten (productiecontracten) tussen varkenshouders en de veevoederindustrie.
o Er wordt in de varkenshouderij overwegend gehandeld op basis van mondelinge overeenkomsten
die niet schriftelijk vastgelegd worden.
o Toeslagen vormen een essentieel bestanddeel van de prijsvorming. Zij kunnen voor biggen
oplopen tot 15 euro per big op een basisprijs (roepprijs) van 25 euro per big. Toeslagen
worden gebruikt om varkenshouders te prikkelen kwaliteit te leveren en om varkenshouders
te binden. Toeslagen spelen een veel kleinere rol bij vleesvarkens.
- Supermarktketens organiseren tenders voor de toelevering van vers vlees (EC 2011). Er bestaan
weinig langetermijncontracten op schrift. Voor vers vlees worden wel raamcontracten afgesloten om
een lange termijn relatie op te bouwen en te bestendigen. Er worden in deze contracten indicaties
opgesteld voor het volume en het assortiment. Dit gebeurt echter niet tot in detail. In het algemeen
wordt in de raamcontracten geen prijs vastgelegd, uitzonderingen bestaan er wel. Dit gebeurt op
weekbasis. Voor promoties worden korte termijn tenders georganiseerd. Promoties betreffen 40%
van de omzet aan vers vlees (Hoste et al. 2004; EC 2011). Supermarkten en leveranciers blijven tot
aan de levering onderhandelen over de prijs en andere leveringsvoorwaarden (ibid.).
o Leveranciers ervaren late betalingen als een probleem dat de liquiditeit van de onderneming
in gevaar brengt.
o Omdat er weinig contractueel vastligt, ook in termen van klachtenprocedures, bestaan er
weinig mogelijkheden voor leveranciers om bij de klant of bij derden in beroep te gaan.
- Supermarkten zetten consumentenprijzen zodanig dat zij hun omzetdoelen halen en hun marktaandeel
veilig stellen ten opzichte van hun concurrenten. Dit geldt niet alleen voor de reguliere prijzen,
maar ook voor de prijzen van producten die in promoties ingezet worden. De prijszetting bij supermarkten
wordt in sterke mate door de volgende factoren bepaald (Hoste et al. 2004):
o Supermarkten streven naar maximalisatie van de omzet en houden het marktaandeel ten
opzichte van de concurrenten scherp in de gaten;
4 Een spotmarkt is hierbij gedefinieerd als: A commodities or securities market in which goods are sold for cash
and delivered immediately. Contracts bought and sold on these markets are immediately effective. Het begrip
spotmarkt dient niet gelezen worden als de restmarkt (zie bijvoorbeeld de elektriciteitsmarkt) waarbij de restpieken
en dalen opgevangen worden. Het woord “ immediately” is hierbij rekbaar gedefinieerd namelijk dat
tussen prijsafspraak en levering een periode van maximaal een week zit.
7

o Supermarkten voeren teveel producten om de bruto en netto marge van product tot product
in de gaten te houden. De transactiekosten zijn hiervoor te hoog. De korte termijn relatie
tussen inkoop- en verkoopprijzen in supermarkten is hierdoor waarschijnlijk zwak;
o Bij de prijszetting speelt de prijs van de concurrentie een cruciale rol. Supermarkten houden
elkaar op dit punt in de tang. Dit betekent overigens dat concurrentie op dit punt werkt. Supermarkten
zijn niet in staat dit Prisoner’s Dilemma te doorbreken;
o Supermarkten gebruiken versproducten waaronder vlees als traffic generator. Op vers vlees
maken zij waarschijnlijk geen of in beperkte mate netto winst
o Binnen het vlees kunnen hogere marges op producten behaald worden als deze zich weten
te onderscheiden van de bulkproducten die het schap bepalen;
o Promotionele acties spelen een belangrijke rol bij het verhogen van de verkopen / omzet in
varkensvlees en van de totale supermarktomzet (Hoste et al. 2004). Promotionele acties
vormen één van de instrumenten die supermarkten hebben om een onderscheid aan te
brengen tussen consumenten met een lage en een hoge prijselasticiteit, m.a.w. om prijsdiscriminatie
toe te passen tussen groepen consumenten.
3.2 Conclusies
- In de gehele keten komen spotmarktprijzen tot stand. De varkens(vlees)markt is een EU markt waar
grote exporteurs zoals Nederland en Denemarken sterk van afhankelijk zijn. Netto exporteert Nederland
twee derde deel van het varkensvlees, bruto is dit nog groter doordat ook vlees en vleeswaren
uit bijvoorbeeld Duitsland naar Nederland geïmporteerd wordt.
- Er is weinig tot geen coördinatie en coöperatie tussen varkensboeren onderling en verticaal tussen
boeren, slachterijen, overige verwerkers en supermarktketens.
- Het is mogelijk om hoge prijzen en marges te genereren als een bedrijf of een keten tot een product
of productgroep met een hoge toegevoegde waarde weet te komen. Dit is overigens binnen het
vlees, i.h.b. het varkensvlees, niet eenvoudig, maar ook niet onmogelijk. Enkele ketens onderscheiden
zich op dit moment onder andere Beter Leven kenmerk van de Dierenbescherming en Milieukeur.
Dit betekent dat een gesloten keten georganiseerd moet worden die de extra kwaliteit garandeert.
3.3 Promoties
Promoties spelen een belangrijke bij het vermarkten van varkensvlees. Zij stimuleren de verkopen van
varkensvlees in het supermarktkanaal. Promoties hebben twee gevolgen voor de rest van de keten:
Er is meer vraag naar varkensvlees. Dit betekent dat er meer slachthaken gevuld worden. Dit vergroot
de efficiëntie in de vleesverwerking. Om deze extra vraag wordt scherp geconcurreerd. De belangen zijn
groot (40% van de omzet) en dit is waarschijnlijk één van de redenen waarom supermarkten aparte tenders
voor promoties inzetten. Het is ook niet eenvoudig om extra vlees ten behoeve van promotionele
acties te beleveren. De vraag is beduidend groter en betreft een beperkt aantal onderdelen van een varken.
Dit kan betekenen dat supermarkten direct of indirect producten van een groter aantal leveranciers
dienen te betrekken.
Omdat promoties zich richten op een beperkt aantal onderdelen, staat de vierkantsverwaarding onder
druk. Als er meer vraag is naar schnitzels of schouderkarbonades, wat gebeurt er dan met de rest van
het varkensvlees? In theorie, dienen de andere onderdelen tegen lagere prijzen afgezet te worden. Echter,
er is meer dan één supermarkt. Het is onwaarschijnlijk dat supermarkten allemaal tegelijkertijd
schnitzels in de aanbieding doen. En de markt is beduidend groter dan Nederland. Slachterijen kunnen
acties coördineren over supermarkten heen – als de ene supermarkt schnitzels vraagt aan de slachterij
voor een promotie in week X, dan kan de slachterij een andere supermarkt acties met schnitzels direct of
indirect ontraden - en voor zover nodig arbitrage toepassen op de Europese markt. In de praktijk bepalen
supermarktketens zelf hun acties en staan de slachterijen voor de uitdaging om tot een goede vierkantsverwaarding
te komen. Het is niet zo dat de prijzen voor varkensvleesonderdelen in Nederland
scherpe schokken vertonen, omdat een bepaalde onderdeel in de aanbieding is bij een grote supermarktketen.
8

4 Marktfalen
Er is iets mis met de prijsvorming in de keten als (NMA 2009; Bunte et al. 2009):
- het gat tussen de af-boerderijprijs en de consumentenprijs te groot is waardoor bepaalde partijen
structureel winst halen op varkensvlees;
- er geen relatie bestaat tussen af-boerderij en consumentenprijs, als de schaarste in een schakel niet
doorgegeven wordt aan een andere schakel.
Voor varkensvlees zijn studies verricht naar beide aspecten. In paragraaf 4.1 gaan wij in op prijsopbouw
en in paragraaf 4.2 op studies naar prijsasymmetrie. Paragraaf 4.3 gaat in op econometrische analyses
die wij in het kader van deze studie uitgevoerd hebben.
4.1 Prijsopbouw
Een Europese studie naar de concurrentiepositie van de vleesverwerkende industrie (2011) laat zien hoe
de consumentenprijs van vers varkensvlees in Nederland opgebouwd is (zie figuur 7 voor de afzet via
supermarkten). In grote lijnen komen deze resultaten overeen met de resultaten uit Hoste (2004) In het
algemeen kan gesteld worden dat de toegevoegde waarde door de primaire bedrijven in de loop van de
tijd is afgenomen. Vooral in de verwerkende industrie is door toevoegen van marinades, het beter en
anders verpakken waarde toegevoegd aan het consumentenproduct. Hierdoor komt ook een groter deel
van de consumentenbesteding uiteindelijk bij de verwerkende industrie terecht. Voor de afzet via het
slagerskanaal ziet figuur 6 er geheel anders uit. Het aandeel van de ‘retail’ is in dat geval 50%.
Figuur 7. Opbouw consumentenprijs varkensvlees in 2005 in Nederland
Bron: EC (2011, Figuur C.12, p. 175)
4.2 Prijstransmissie
Voer 19%
Vermeerderaar
/mester 13%
Retail 24%
Verwerking
44%
Studies naar de relatie tussen af-boerderij- en consumentenprijzen komen tot tegengestelde resultaten.
- Bunte et al. (2003) constateren voor varkensvlees een prijsasymmetrie in de verhouding tussen de afindustrie
en de af-detailhandelsprijs. “Er is een prijsasymmetrie in het voordeel van de detailhandel. Een
daling van de producentenprijs (prijs van vleesvarkens) wordt wel gevolgd door de groothandel, maar
niet door de detailhandel. Een stijging van de producentenprijs wordt daarentegen niet alleen door de
groothandel, maar ook door de detailhandel gevolgd.”
9

- OECD (2006) komt tot de conclusie dat de prijstransmissie in de Nederlandse varkensvleesketen snel
en volledig plaatsvindt.
- EC (2011) concludeert dat het gat tussen de prijzen af-slachterij en af-detailhandel toegenomen is voor
spek, maar niet voor andere varkensvlees in het algemeen of voor karbonades of schnitzels. Aangezien
het alleen spek betreft is de meest waarschijnlijke verklaring dat de toename van het prijsverschil gerelateerd
is aan de toename van de kosten voor de bewerking van speklappen tot spekblokjes en –reepjes.
Dit vergt meer arbeid en eist dus een grotere marge. Deze extra marge komt met name de verwerkende
industrie ten goede.
4.3 Econometrische analyse
Econometrische analyses in het kader van deze studie leiden tot de volgende resultaten:
- Voor de periode 2003-2010 hebben wij geen klassieke varkenscyclus vast kunnen stellen. Deze bestond
wel in de periode 1977-1994 (Kuiper en Meulenberg 1997a, 1997b). Er bestaat wel een korte
termijn dynamiek in de prijzen af-boerderijniveau: de prijs in week t beïnvloedt de prijs in de daarop
volgende weken (t+1 en t+2).
- Uit econometrische analyses blijkt dat de Nederlandse varkensprijs de Duitse varkensprijs volgt in de
periode 1997-2003 en in de periode 2004-2010. Deze relatie geldt niet andersom. De Nederlandse
varkensprijs past zich dus aan de Duitse varkensprijs aan.
- Uit de analyse blijkt dat er alleen vaste opslagen tussen de af-boerderijprijs, de af-slachterijprijs en
de consumentenprijs bestaan. Het verschil tussen de af-boerderij- en de af-slachterijprijs bedraagt
0,47 euro per kg; het verschil tussen de af-slachterij en de consumentenprijs 4,70 euro per kg vlees.
Er is dus sprake van een perfecte prijstransmissie.
- In de periode 2002-2010 is geen sprake van asymmetrische prijsaanpassing. Supermarkten geven
een stijging van de kosten net zo snel door als een daling.
De resultaten van de econometrische analyse bevestigen de conclusies van de onderzoeken door OECD
in 2006 en EC in 2011 en bestrijden de conclusies uit Bunte et al. (2003) ten aanzien van de prijstransmissie
vanaf boerderij niveau tot consument. Door de uitbreiding van de EU, verdere specialisatie en
schaalvergroting van bedrijven in alle schakels van varkensvleesketen binnen de EU en door marktontwikkelingen
(aandacht voor prijstransmissie) is het mogelijk dat de conclusies tussen de verschillende
studies verschillen in de tijd.
Er bestaat geen lange termijn relatie tussen de varkensprijs af-boerderij en de prijs van veevoer. De
verhouding tussen beide prijzen was gunstig in 2005-2006 en ongunstig na 2006. Op korte termijn valt
geen prijstransmissie van voerprijzen op de varkensprijzen te verwachten. Varkenshouders hebben in
Nederland en in toenemende mate ook in de rest van Europa een gespecialiseerd bedrijf. Varkenshouders
gaan op korte termijn door met produceren zolang de variabele kosten (voer, big, dierenarts, mestafzet,
vreemde arbeid, energie, water rente omlopend vermogen etc) door de opbrengsten gedekt worden.
In deze situatie krijgen ze namelijk nog een deel van hun vaste kosten (eigen arbeid en gebouwkosten)
terug. Historisch gezien zijn de saldi, zelfs op de slecht presterende bedrijven positief (zie jaarlijkse
kengetallenspiegel van Agrovision). Een tweede aspect is dat er minimaal een pijplijn van 9 a 10 maanden
aanwezig is (vanaf het insemineren van zeugen tot het afleveren van vleesvarkens zit een periode
van 9 a 10 maanden). Het tussentijds slachten van dieren maakt het verlies alleen maar groter omdat er
nauwelijks markten zijn voor speenbiggen en vleesvarkens van 50 tot 80 kg. Indien voerprijzen nu stijgen
én er is een directe reactie van de zeugenhouders dan duurt het 9 a 10 maanden voordat het aanbod
van vleesvarkens minder wordt. Op korte termijn kan het aanbod van varkensvlees zelfs groeien als
er meer zeugen voor de slacht worden aangeboden en er minder jonge zeugen worden opgezet in de
zeugenhouderij. Het veronderstelde effect van voerprijzen op de varkensprijzen is een lange termijn effect
doordat meer varkenshouders stoppen (krijgen geen krediet meer of gebouwen zijn afgeschreven)
en minder varkenshouders investeren in uitbreiding. Ook bij uitbreiding is, zeker in Nederland anno
2011, sprake van een lange termijn effect omdat het vaak jaren duurt om de vergunningen en de financiering
te regelen voordat de bouw start. Door de beperkte geldigheid van vergunning is de optie om de
investering uit te stellen vaak maar in beperkte mate aanwezig.
10

4.4 Tendering
Onder bepaalde voorwaarden kan een tendersysteem ertoe leiden dat leveranciers te lage prijzen voor
hun product krijgen. Stel dat een groep vergelijkbare leveranciers een bod doet aan een supermarktketen
voor de levering van een product zonder de marktverhoudingen exact te kennen. Leveranciers hebben
gemiddeld de juiste verwachting van de marktverhoudingen en doen gemiddeld het juiste bod: een
bod dat overeenkomt met de marktprijs. Het gemiddelde van de biedingen is juist. Echter, degene die
het bod wint, is te optimistisch geweest en leidt ‘verlies’. Dit verschijnsel staat bekend als ‘winner’s curse’.
De kritiek op het concept van de ’winner’s curse’ is dat op lange termijn ‘slimme’ bedrijven dit verlies
incalculeren en een zodanige opslag bepalen dat de gemiddelde winst niet negatief is. Bajari en Hortacsu
(2003) laten zien dat vragers zich bewust zijn van de ‘winner’s curse’ en daar naar handelen. Het gemiddelde
bod is 10% lager dan de marktwaarde die de bieders inschatten. Dit is een verzekering tegen de
winner’s curse en houdt rekening met de door de bieder te maken transactiekosten.
De vloek van de winnaar is een voorbeeld van situaties waarin concurrentie te scherp is. Arrow (1962)
gaf aan dat concurrentie niet functioneert als een gebrek aan concurrentie tot te hoge prijzen leidt, maar
ook niet als teveel concurrentie tot te lage prijzen leidt. Dus de algemene kritiek dat een tendersysteem
dat door de supermarkten gebruikt wordt per definitie leidt tot te lage prijzen voor de leveranciers kan
op theoretische basis niet onderbouwd worden.
11

5 Inkomens in de varkensketen
5.1 Nederland
- De marges in de slachterijen, de uitsnijderijen en de vleesverwerkende industrie zijn laag. Dit illustreert
dat ook in geconcentreerde bedrijfstakken vaak tegen kostprijs gewerkt wordt.
- De marges in de Nederlandse supermarktketens zijn laag. Het is wel zo dat sommige supermarktketens
goed boeren en relatief veel winst maken. Dit geldt voor grote ketens, maar bijvoorbeeld ook
voor sommige kleine familiebedrijven. Dit ligt voor een belangrijk deel aan een verschil in de prestaties
van de ketens in termen van management en ondernemerschap. 5 Een probleem bij de analyse
van de prijzen en winst van supermarktketens is dat dit het gehele assortiment betreft. Het is voor
buitenstaanders vanwege het mogelijke bestaan van kruissubsidies onmogelijk om aan te geven
hoeveel winst supermarkten op vlees of varkensvlees behalen. Het is wellicht ook voor binnenstaanders
lastig om dit te bepalen, omdat kostentoerekening voor een deel een arbitrair karakter heeft.
De marge van supermarktketens geeft trouwens geen informatie over het rendement op eigen vermogen
van supermarktketens. Volgens Backus et al. (2007& 2011) is dit rendement hoog.
Het bedrijfsresultaat als percentage van de bedrijfsopbrengsten (omzet plus voorraadmutatie) zijn laag
door de gehele keten heen. Het CBS heeft in 2008 een benchmarkanalyse uitgevoerd naar de financiële
opbrengsten in alle sectoren voor verschillende grootteklassen. De resultaten van de schakels die voor de
varkenssector van belang zijn, staan in Tabel 1. Het bedrijfsresultaat bedroeg in 2008 1-3% behalve
voor relatief kleine bedrijven en middelgrootte slachterijen (-8%). Het bedrijfsresultaat is relatief laag
(2%) in grote bedrijven (> 250 werknemers).
Tabel1 Bedrijfsresultaat als % bedrijfsopbrengsten per schakel in de varkenshouderijketen in 2008
Aantal werknemers
Totaal 2-10 10-50 50 - 100 100 - 250 >250
Varkenshouderij
2
Slachterijen (geen pluimvee)
23 3 3 -8 2
Vleesverwerkende industrie
6 9 3 2 0
Groothandel in levende dieren
- 3 - - -
Supermarkten
- 3 3 1 2
Slagerijen en poeliers
- 11 - - -
Bron: CBS: Benchmarkgegevens van bedrijfsopbrengsten en –kosten en LEI (varkenshouderij). De LEI cijfers zijn exclusief een
beloning voor eigen arbeid.
Het inkomen van primaire varkensbedrijven uit normale bedrijfsvoering laat een wisselend beeld zien
(figuur 8). Periodes met negatieve inkomens worden gevolgd door periodes met positieve resultaten. Het
gemiddeld inkomen in de periode 2001-2003 was negatief voor alle typen varkensbedrijven. De situatie
van de vleesvarkenshouders was gemiddeld het slechtst, op afstand gevolgd door gesloten bedrijven en
fokvarkensbedrijven. In de daarop volgende jaren, 2004-2006, boekten alle typen varkensbedrijven gemiddeld
een positief inkomen. Vleesvarkensbedrijven scoorden wederom relatief slecht. Na een slecht
jaar in 2007 schommelde het inkomen rond de nullijn in de periode 2008-2010. Als er echter rekening
gehouden wordt met de inzet van eigen arbeid en vermogen, is het netto inkomen over de periode 2001-
2010 negatief m.u.v. 2005 (zie figuur 9).
5 Bij slecht management kan een groot supermarktconcern ook in een mum van tijd imploderen.
12

Figuur8: Inkomensontwikkeling 6 van verschillende typen varkensbedrijven in Nederland
120000
100000
80000
60000
40000
20000
0
-20000
-40000
-60000
-80000
-100000
Bron: LEI-Binternet.
Figuur 9. Ontwikkeling netto inkomen (bedrijfsresultaat) 7 per type varkensbedrijf in Nederland.
50000
0
-50000
-100000
-150000
-200000
Bron: LEI-Binternet.
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Vleesvarkensbedrijven Fokvarkensbedrijven Gesloten bedrijven
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Vleesvarkensbedrijven Fokvarkensbedrijven Gesloten bedrijven
Door de gemiddeld lage inkomens in de afgelopen jaren staat de solvabiliteit en het vermogen om te investeren
onder druk. Het is echter niet zo dat de solvabiliteit historisch laag is. In 2002-2003 stond de
varkenshouderij er ook relatief slecht voor (zie figuur 10).
6 1 Het inkomen (bedrijfswinst uit normale bedrijfsvoering) wordt berekend door op de opbrengsten van
het bedrijf de betaalde kosten enafschrijvingen in mindering te brengen. Het geeft een beeld van het
gezinsinkomen dat vanuit de gewone bedrijfsvoeringverdiend is.
7 Het Netto inkomen (bedrijfsresultaat) wordt berekend door op de totale opbrengsten van het bedrijf de
betaalde kosten en afschrijvingen en de berekende kosten voor arbeid en vermogen in mindering te
brengen.
13

70.0%
65.0%
60.0%
55.0%
50.0%
45.0%
40.0%
Figuur 10:. Solvabiliteit (verhouding eigen vermogen / totaal vermogen) van primaire varkensbedrijven
(bron LEI-Binternet)
5.2 Europa
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Nederlandse varkenshouders scoren echter niet slecht ten opzichte van andere Europese collega’s. Een
harde onderbouwing van deze stelling is moeilijk te geven door enerzijds grote verschillen in bedrijfsstructuur
en bedrijfsomvang tussen bedrijven met varkens in de verschillende EU landen. Aanwijzingen
zijn er wel voor deze stelling in bijvoorbeeld de Europese studie ‘ Production costs and margins of pig
fattening farms – 2008 Report’ (EC, 2009). Daaruit blijkt dat de toegevoegde waarde in de Nederlandse
vleesvarkenshouderij hoger is dan de gerealiseerde toegevoegde waarde in Spanje, Duitsland, Polen en
Hongarije. De netto toegevoegde waarde per fte in Nederland is vergelijkbaar met die in Denemarken
(60,000 euro). Soortgelijke resultaten van bedrijven met zeugen of gesloten bedrijven zijn niet verschenen.
Een ander aanwijzing is dat de roep om EU steun vaak uit verschillende EU landen tegelijk komt als
primaire bedrijven slechte financiële jaren achter de rug hebben
Ook in België en Frankrijk worden momenteel acties ondernomen. In België is voorgesteld om kostprijsontwikkelingen
op primaire bedrijven door te vertalen in marktprijzen. In mei 2011 heeft de Franse Minister
van Landbouw een vrijwillig convenant ondertekend met producenten, verwerkers en distribiteurs
van varkens-, rundvee- en vleeskuikenketens met als doel om de volatiliteit van de prijzen in de veehouderij
te verminderen (agriculture.gouv.fr).
5.3 Risico afdekking tegen lage inkomens
Risico afdekking op de korte termijn is mogelijk. FS-innovators hebben voor de periode 2002-2009 onderzocht
wat de mogelijkheden zijn om varkensvoerprijzen met varkensprijzen te hedgen. De zogenaamde
hedging effectiveness in deze periode was zeer laag (namelijk 13%) en erg onstabiel. Een optie
is om afzonderlijk de voerprijsgrondstoffen (mais, tarwe, sojabonen) en de varkensprijzen te hedgen op
de termijnmarkt. Een groot probleem hierbij is dat de huidige termijnmarkt voor varkensvlees in Frankfurt
een groot basisrisico kent door de zeer beperkte handel. Doordat varkenshouders, zeker de grotere
bedrijven wekelijks leveren is het risico dat ze alleen te maken hebben met lage prijzen en de hoge prijzen
missen zeer klein. Dit kan geheel anders liggen als in de toekomst vleesvarkenshouders besluiten om
bedrijfs all-in-all-out toe te passen. Dit resulteert dan in 3 keer aankopen van biggen per jaar en circa 6
keer afleveren per jaar (twee keer per ronde). Een veevoederbedrijf probeert dit risico voor de varkenshouder
op te vangen door in contracten op te nemen dat de gemiddelde prijs over een periode van 17
weken zal gelden als uitbetalingsprijs. De mengvoerindustrie in Nederland maakt gebruik van termijnmarkten
voor de grondstoffen van het veevoer. In deze zin worden de korte termijnontwikkelingen op de
veevoergrondstoffenmarkt al afgevlakt. Ook een varkenshouder kan een deel van de prijsrisico afdekken
door contracten op de termijnmarkt af te sluiten.
14
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008

6 Toegevoegde waarde
Een van de oplossingsrichtingen waaraan de primaire producenten denken is het creëren van toegevoegde
waarde.
Op dit moment is varkensvlees een commodity. Dit geldt voor de levende varkens en voor het varkensvlees
in het schap. Er wordt in beperkte mate toegevoegde waarde gecreëerd met biologisch vlees, beter-leven
kenmerk vlees, kant-en-klaar en/of gekruid vlees. De toegevoegde waarde komt in beginsel de
schakel ten goede die de toegevoegde waarde produceert en/of vermarkt.
- Het snijden en kruiden van vlees en het samenstellen van barbecue pakketten zijn activiteiten die de
vleesverwerkende industrie ten goede komen en wellicht supermarktketens als het vlees onder
huismerk vermarkt wordt.
- De meerwaarde van biologisch en beter-leven vlees komt in beginsel de boer ten goede, omdat deze
hiervoor activiteiten uitvoert of juist nalaat.
Voor de landbouw geldt dus dat zij na dient te denken over de vraag of zij varkens kan produceren die
aan het eind van de keten meerwaarde opleveren: varkens met een beter kwaliteit in termen van vlees
(smaak) of imago (duurzaam, gezond, regionaal, ambachtelijk). De bewerking van vlees komt industrie
en/of detailhandel ten goede.
Bij ontwikkelen van nieuwe producten en markten voor varkensvlees ligt het accent vaak op de markt
voor verse producten. Hierbij dient gerealiseerd te worden dat in de Nederlandse situatie slechts 25 kg
vlees van een dier van 118 kg levend gewicht als vers vlees geconsumeerd wordt. Circa 55 kg komt via
bewerking van vlees beschikbaar voor humane consumptie terwijl bijna 50 kg nog aangewend wordt buiten
de humane consumptie (botten, bloed, …). Voor de prijsvorming is het dus van essentieel belang om
na te gaan of van een vers product met toegevoegde waarde (bijvoorbeeld het Beter leven kenmerk of
milieukeur) ook via vleesbewerking en/of alternatieve aanwending van overige producten een meerprijs
in de markt gerealiseerd kan worden. Stel dat een vleesvarken 5 Euro per stuk meer kost op het primaire
bedrijf doordat extra eisen gesteld worden aan de houderij:
• Indien alleen het vers vlees verwaard kan worden zal de meerprijs op consumentenniveau
dan minimaal 20 cent per kg extra ( 5 euro/25 kg) moeten opleveren als verondersteld
wordt dat in de keten geen extra kosten gemaakt hoeven te worden voor dit
marktsegment. Dit is vaak wel het geval waardoor in de praktijk de vuistregel gehanteerd
wordt dat een kostenstijging op boerderijniveau zich vertaalt met een factor 5 op
retailniveau (Ingenbleek et al, 2006).
• Indien zowel vers vlees als het bewerkte vlees verwaard kan worden zal de meerprijs op
consumentenniveau minimaal 7 cent per kg extra (5 euro/70 kg) bedragen.
De mogelijkheden voor marktintroductie van nieuwe concepten nemen dus sterk toe indien niet alleen
het vers vlees maar ook andere onderdelen van het dier beter verwaard worden (de zogenaamde vierkantsverwaarding).
De creatie van een onderscheidend varken vergt afstemming tussen primaire producenten onderling en
tussen primaire producten en andere schakels van de keten. De kwaliteit van het product dient bewaakt
te worden. Dit betekent dat de autonomie van de spelers kleiner wordt en er vrijheid opgegeven dient te
worden. Een tweede kenmerk is dat er vaak meer coördinatie noodzakelijk is in de keten om vraag en
aanbod af te stemmen (zoals eerder vermeld is voorraadvorming vrijwel niet mogelijk bij varkens(vlees)).
Ook dit zal de autonomie van de spelers in de keten verkleinen. Zoals in het bovenstaande
vermeld is een optimale verwaarding van het hele dier van groot belang (vierkantsverwaarding) indien
het onderscheidend varken tot een forse stijging van de productiekosten op de primaire bedrijven leidt.
De biologische varkensvleessector is een voorbeeld waar dit geslaagd is met de nodige steun vanuit de
politiek en van diverse ketenpartijen.
De prijzen van Iberico en Parma ham zijn stabiel van af-boerderijniveau tot aan consumentenniveau. Dit
is mogelijk, omdat de keten de productie beheerst en garandeert dat er sprake is van schaarste (aanbod
gelijk of lager dan de koopkrachtige vraag).
15

7 Andere prijsmechanismen
In de literatuur en in de praktijk leven diverse ideeën voor verbetering van de prijsvorming:
a) Afstemming van vraag naar en aanbod van vleesvarkens. Dit kan bijvoorbeeld door het produceren
van vleesvarkens met bepaalde kenmerken, maar ook door minder vleesvarkens te produceren
(in het geval van een structureel overschot).
b) Verstrekken van informatie over vraag en aanbod, die gemakkelijk begrepen kan worden door
producenten, verpakkers en andere marktdeelnemers. Bijvoorbeeld het Amerikaanse Ministerie van
Landbouw heeft in 2001 een verplichte prijsrapportage voor vee ingevoerd, de zogenaamde
Livestock Mandatory Price Reporting wet (Becker, 2006). De belangrijkste doelen van deze wetgeving
waren: (i) verstrekking van informatie over vraag en aanbod, die gemakkelijk begrepen kan
worden door producenten, verpakkers en andere marktdeelnemers; en (ii) bevordering van de concurrentie
op de markt voor dieren en dierlijke producten (Federal Register, 2000). Op deze wijze
wordt de prijsvorming iets transparanter maar het effect op de prijs is nihil.
Handelsorganisaties – al dan niet coöperatief zoals de Duitse Erzeugergemeinschaften – kunnen als
schakel fungeren tussen varkenshouderij en slachterij. Handelsorganisaties hebben schaalvoordelen,
kunnen professioneel onderhandelen en kunnen ondersteuning bieden in de kanalisatie van de gewenste
kwaliteiten te selecteren. Zij kunnen o.a. schaalvoordelen behalen in transactiekosten waaronder het
verzamelen en verwerken van marktinformatie.
c) Verticale integratie van verschillende schakels: van producent tot retail.
d) Langere termijnprijzen: Dit vergt vertrouwen over en weer tussen slachterij en varkenshouder.
Dit werkt alleen in combinatie met afspraken die de ketenlogistiek en/of –kwaliteit verbeteren. Een
slachterij profiteert dan van leveringszekerheid en een optimale capaciteitsbenutting. Varkenshouders
die voor marktconcepten produceren, ontvangen een premie ten opzichte van de commodityprijs.
Overstappen naar een andere afnemer is dan minder snel aantrekkelijk. Dit geldt ook voor
slachterijen.
e) Rendement koppelen: Koppelen van rendement van slachterijen en eventuele verdere schakels
met dat van de varkenshouder. Dit is goed voor de onderlinge betrokkenheid en kan het onderlinge
vertrouwen versterken en bespaart daarmee transactiekosten. Deze koppeling kan plaatsvinden door
onderlinge contracten door de keten heen (met leverantie- en afnameplicht).
f) Veilingen: Door de varkenshandel te centraliseren via een veiling, zal de drang voor individuele ondernemers
om andere afnemers te kiezen, minder sterk zijn. De prijsvorming is meer transparant en
naar verwachting ook minder volatiel. In Duitsland worden varkens geveild via de ISW, in Frankrijk
gebeurt dat via de Marché du Porc Breton en in Oostenrijk via de Österreichische Schweinebörse. In
alle drie de landen zijn de varkenshouders tevreden met het systeem.
g) Termijnmarkt: Varkenshouders dekken zich niet in voor prijsrisico's omdat grote bedrijven wekelijks
leveren en dus zowel prijspieken als dalen meemaken en uiteindelijk een gemiddeld prijs op de
lange termijn ontvangen. Voor bedrijven die minder frequent leveren (vergelijk aardappels) is het
prijsrisico veel groter en kan het aantrekkelijk zijn om de prijsrisico’s via termijnmarkten in te dekken.
h) Egalisatiefonds: In Oost-Nederland heeft jarenlang een egalisatiefonds bestaan. Deelnemende varkenshouders
droegen bij hoge prijzen een deel af aan het fonds en bij lage prijzen kregen ze daarvan
een uitkering.
In figuur 11 is kort weergegeven hoe diverse vormen van prijsvorming (prijsmechanismen) aansluiten bij
bepaalde typen markten.
Figuur 11: Geschiktheid van bepaalde prijsvormingsmechanismen voor bepaalde type markten.
Optie Type markten
a. afstemmen vraag en Past bij alle markten maar afstemming is vooral vereist bij ketenproducties
16

aanbod van relatief kleine omvang (vermijden overaanbod (dumpen voor lage
prijs) en vermijden lege schappen (teleurstelling bij trouwe klanten).
b. verstrekken van informatie
Past bij alle markten maar afstemming is vooral vereist bij ketenproducties
van relatief kleine omvang (vermijden overaanbod, dumpen voor lage prijs
en vermijden lege schappen (teleurstelling bij trouwe klanten)). Ook voor
spotmarkten is vraag naar informatie over vraag en aanbod, zie bijvoorbeeld
DCA op de aardappelmarkt en varkensmarkt.
c. verticale integratie Past bij contractproductie waarin enerzijds afstemming van vraag en aanbod
plaatsvindt en bepaalde vormen van prijsvorming / margeverdeling
aan de orde komen. Verticale integratie stelt bedrijven in staat productie
en distributie in de opeenvolgende schakels tot in detail op elkaar af te
stemmen. Er zijn geen transactiekosten met externe partijen, maar de interne
coördinatiekosten in de integratie zijn hoog. Efficiënte concurrenten
van schakels in de integratie worden eerder buitengesloten.
d. lange termijnprijzen Prijsafspraken passen het beste bij niche afspraken waar sprake is van lock
in situaties (zie bijvoorbeeld de biologische landbouw). Hierdoor loont het
voor producenten om te investeren in bepaalde producten. Voor de gangbare
markt werken dergelijke afspraken nauwelijks omdat één van de partijen
in de kolom de prijsrisico’s moet dragen (zowel hoge als lage prijzen).
e. koppelen van rendementen
Dit geldt vooral voor producten die in ketenverband geproduceerd worden.
Naast de opbrengsten dienen dan ook de kostenontwikkelingen in de keten
gemonitord te worden. Deze optie heeft als nadeel dat efficiëntieverbetering
in één schakel van de keten ten goede komt aan andere schakels in de
keten wat de innovatiesnelheid mogelijk vermindert. Anderzijds kunnen
ketenverliezen (zie VARKEL project) sterk verminderd worden en rendementen
verbeterd worden.
f. Veilingen Past bij een spotmarkt waarbij vele aanbieders en vragers zijn.
g. Termijnmarkt Past vooral op markten voor commodity’s waarbij de productiebeslissingen
ruime tijd aan het verkoopmoment voorafgaat. Het verschil tussen productiebeslissing
en verkoopmoment creëert prijsrisico’s./ Varkens in de EU zijn
commodity’s. Door continue levering van varkens vangen varkenshouders
prijsrisico’s vaak zelf op, waardoor weinig handel op de termijnmarkt optreedt
wat het basisrisico verhoogt. De termijnmarkten voor varkensvlees
zijn momenteel onvoldoende liquide.
h. Egalisatiefonds Dit past bij alle markten en zorgt voor stabiele opbrengsten in de tijd.
Vooral bedrijven met hoge financiële lasten (jonge ondernemers, ondernemers
met hoge financieringslasten) hebben hier baat bij omdat geld lenen
voor het levensonderhoud vaak duur is. Er dient wel een partij te zijn
die bereid is het risico te lopen dat varkenshouders uiteindelijk niet kunnen
betalen (egaliseren). Daarnaast dient deze partij een forse financiële buffer
te hebben om prijsschommelingen op te vangen.
In de basis kunnen de meeste van bovenstaande opties met betrekking tot prijsvorming ingedeeld worden
in twee hoofdcategorieën:
1. Opties die transactiekosten verlagen en de prijsvorming efficiënter maken zoals
a. Verstrekken van informatie over vraag en aanbod;
b. Veilingen;
17

c. Termijnmarkten.
Deze opties hebben geen impact op de kostprijs en vormen veelal geen prikkel om toegevoegde waarde
te creëren, tenzij de spotmarkt kwaliteitsverschillen tot uitdrukking brengt. Dit gebeurt in de sierteeltmarkt.
2. Opties die primair tot doel hebben om toegevoegde waarde in de totale keten te verhogen:
a. Ketenafspraken;
b. Lange termijn prijzen;
c. Koppelen van rendementen;
d. Verticale ketenintegratie.
Dit kan ten koste gaan van de efficiëntie van prijsvorming, doordat prijzen niet meer reageren op wijzigingen
in vraag en aanbod (prijzen zeer star). Ook worden kostprijzen in veel gevallen in een deel van
de keten verhoogd om tot de hogere toegevoegde waarde te kunnen komen. Door meer afspraken over
een langere periode tussen ketenpartijen vast te leggen is het aantal keer dat transactiekosten gemaakt
worden laag. De transactiekosten per keer zijn hoog omdat er meer afspraken geregeld moeten worden.
Enkele hamvragen ten aanzien van integrale ketenvorming (meest vergaande vorm van afstemming in
de keten) zijn:
a. Waarom kan afstemming bij pluimvee en kalveren wel en bij varkens niet?
Afstemming tussen ketenpartijen kan zowel bij varkensvlees, pluimveevlees, eieren als vleeskalveren.
Voorbeelden zijn in alle sectoren beschikbaar : Smithfield voor varkensvlees, label rouge voor pluimveevlees,
en VanDrie Group voor kalfsvlees.
b. Ligt het aan de spelers of aan de eigenschappen van de keten?
De eigenschappen van de keten zijn voor alle drie de sectoren vrijwel gelijk: mengvoer, producenten van
dieren en slachterijen. Productieproces van het vleesdieren verschilt van 8 maanden bij kalveren (blank);
4 maanden bij vleesvarkens en 6 weken bij vleeskuikens. Alle ketens kenmerken zich door beperkt aantal
mengvoerleveranciers, vele producenten en beperkt aantal slachterijen.
Integratie bij kalfsvlees was en is sterk dominant. Door het gemeenschappelijk landbouwbeleid is de
markt voor kalfsvlees ook een beschermde markt (dit neemt wel langzaam maar zeker af). Tussen kalfsvleesintegraties
bestond een sterke concurrentie. Door diverse overnames is VanDrie Group als winnaar
naar voren gekomen. Bij pluimveevlees is de integratievorm nog sterk aanwezig in Duitsland Spanje,
Italië en Frankrijk maar niet in Nederland (PINGO van Nutreco heeft in het verleden deze opzet gehad
maar dit is vervolgens geheel afgebouwd). Als belangrijkste oorzaak wordt genoemd dat primaire ondernemers
in andere EU landen meer vakman willen zijn en Nederlandse ondernemers veel hechten aan
onafhankelijk ondernemerschap. Belangrijke voordelen van geïntegreerde productie is dat kwaliteit van
het eindproduct door de gehele keten geregeld kan worden (IKB versus (bedrijfs-)kwaliteitssystemen) en
informatie-uitwisseling in de keten tussen ketenpartijen kan plaatsvinden. Een belangrijk kenmerk van
Nederlandse varkenshouders is dat ze veel waarde hechten aan individueel ondernemerschap.
18

Referenties
Backus, G.B.C., J.A. Boone, E. ten Pierick, F.H.J. Bunte en K.J. van Calker (2007), Ketenrendementen in
de Nederlandse agribusiness: varkensvlees, zuivel, groente en fruit, Den Haag, LEI, Rapport 5.07.05.
http://www.lei.dlo.nl/publicaties/PDF/2007/5_xxx/5_07_05.pdf
Bajari, P. en A. Hortacsu (2004), Economic insights from internet auctions, Journal of Economic Literature
42(2), pp. 457-486.
Baltussen W.H.M., Hoste R., H.B. van der Veen, S. Bokma, P. Bens en H. Zeewuster (2010), Economische
gevolgen van bestaande regelgeving voor de Nederlandse varkenshouderij, Den Haag, LEI, Rapport
2010-010.
http://www.lei.dlo.nl/publicaties/PDF/2010/2010-010.pdf
Becker, G. S. (2006). Livestock Marketing and Competition Issues. Congressional Research Service. The
Library of Congress.
Bunte, F., M. van Galen, E. Kuiper en S. Goddijn (2003), Macht en prijsvorming in agrofoodketens, Den
Haag, LEI, Rapport 5.03.01.
http://www.lei.wur.nl/NL/publicaties+en+producten/LEIpublicaties/?id=375
Bunte, F., J. Bolhuis, C. de Bont, G. Jukema en E. Kuiper (2009), Prijsvorming van voedingsproducten,
Den Haag, LEI, Nota 09-074.
http://www.lei.wur.nl/NR/rdonlyres/2A3C9F9F-BAD0-4BB3-8769-
53B40EABC049/97023/LEINota09075.pdf
EC (2009), Production costs and margins of pig fattening farms – 2008 Report, European Commission,
Brussels, 20 February 2009.
EC (2011), The competitiveness of the European meat processing industry, European Commission, Brussels,
Report for DG Enterprise, 2011.
ING Economisch Bureau (2011) Consument bepaalt succes ketenconcepten varkensvlees. 28 juni 2011.
Ingenbleek, P.T.M., G.B.C. Backus, M.H.A. Binnekamp, N. Bondt en S.T. Goddijn (2006),Dierenwelzijn in
transitie: Thema's rond de implementatie van de dierenwelzijnsindex, Den Haag, LEI, 2006, Rapport
5.06.04; ISBN 978-90-8615-071-7.
Janssens, B., R. Hoste, W. Baltussen en F. Bunte (2011), Handelsrelaties in de aardappel en varkenssector,
Den Haag, LEI, forthcoming.
Hoste, R., N. Bondt en P. Ingenbleek (2004), Visie op de varkenskolom, Den Haag, LEI, Rapport
PR.04.05.
http://www.lei.dlo.nl/publicaties/PDF/2004/PR_xxx/PR_04_05.pdf
Hoste, R. (2011), Productiekosten van varkens; Resultaten van InterPIG over 2009, Den Haag, LEI, Rapport
2011-012.
http://www.lei.dlo.nl/publicaties/PDF/2011/2011-012.pdf
Kohlmüller, M. en D. Weiß (2010), AMI-Marktbilanz Vieh und Fleisch 2010, Agrarmarkt Informations-
Gesellschaft, Bonn Duitsland, 16 April 2010.
Kuiper, W.E. en M.T.G. Meulenberg (1997a), Voorspellingsmethoden voor het maandelijkse aanbod van
vleesvarkens in Nederland, rapportnummer 9702 b, Rijswijk: Productschappen Vee, Vlees en Eieren.
Kuiper, W.E. en M.T.G. Meulenberg (1997b), Cointegration and prediction analysis of market supply in
the Dutch pig-farming industry, European Review of Agricultural Economics, 24, 285-312.
NMa (2009), Prijsvorming in de agri-food sector. Den Haag: Nederlandse Mededingingsautoriteit.
OECD (2006), Supermarkets and the meat supply chain: the economic impact of food retail on farmers,
processors and consumers, Paris: OECD, joint work with Pavel Vavra.
19