Duurzame Melkveehouderij - Kop in 't Zand - Spade

Duurzame
Melkveehouderij
4 jaar praktijkervaringen uit
het project ‘Kop in ’t zand’
• Bodemvruchtbaarheid
• Mest en bemesting
• Bouwplan melkveebedrijf
• Voeding en veestapel
• Lucht en water
• Duurzame bedrijfsstrategieën

2
Duurzame
Melkveehouderij
Deelnemende bedrijven Kop in ‘t Zand
Fam. Roelofs
Fam. Valk
Fam. Dijsselhof en
Strijdveen
Zwolle
Deventer
Holten
Projectgroep Kop in ’t Zand
Joop Rensen
Stimuland, projectleider
Harry Roetert
Stimuland, projectmanager
Broekland
Dalmsholte
Lemelerveld
Gerrit de Lange
Countus accountants +
adviseurs, begeleider
Fam. Grotenhuis Bakhuis VOF
Fam. Ormel
Daarle
Bruinehaar
Fam. Bos Fam. Blankena Fam. Vedders Fam. Lansink
Nutter
Almelo
Hengelo
Haaksbergen
Gerrit Bossink
ForFarmers, begeleider
Lattrop-
Brecklenkamp
Enschede
Herman van Schooten
WUR Livestock Research,
begeleider
Fam. Bouhuis
Fam. Groeneveld

Voorwoord
Voor u ligt de uitgave ‘Duurzame Melkveehouderij’ van het project Kop in ’t Zand. Dit project is gericht op
een duurzame melkveehouderij met daarin vooral aandacht voor bodemvruchtbaarheid, voeding, bemesting,
economie en milieu. De twaalf voorlopers in het project hebben gezamenlijk gewerkt aan een melkveehouderij
die klaar is voor de toekomst. Maar wat is nu eigenlijk duurzaam? Hoe word je duurzaam? En als je
niet duurzaam doet, ben je dan zelf ook niet duurzaam?
Voor de deelnemers aan Kop in ’t Zand betekent duurzaam het beoefenen van een landbouw die een positief
effect op het gezin en de omgeving en zo weinig mogelijk negatief effect op het milieu heeft. Vanzelfsprekend
moet er ook een goede boterham kunnen worden verdiend. Met de gedachte ‘het kan altijd beter’ heeft het
project veel nieuwe inzichten opgeleverd. Met name de uitdaging om samen ergens voor te gaan heeft geleid
tot een mooi resultaat. Daarvan getuigt deze uitgave. Ik hoop dat de resultaten er toe leiden dat u zich als
lezer bewust wordt ‘dat het altijd beter of anders kan’.
Ik wil iedereen die een bijdrage heeft geleverd aan dit project bedanken voor hun medewerking. In het bijzonder
de deelnemers die het uiteindelijk mogelijk hebben gemaakt dat dit project van de grond is gekomen
en Stimuland die dit project de afgelopen vier jaar heeft uitgevoerd. De provincie Overijssel heeft daaraan
graag een bijdrage geleverd.
Ik wens u veel leesplezier en hoop dat deze uitgave u inspireert, zodat wij samen kunnen zorgen voor een
duurzame Overijsselse landbouw!
Piet Jansen
Gedeputeerde Landelijk Gebied, Landbouw en Water
3

Colofon
4
Duurzame
Melkveehouderij
Teksten:
Joop Rensen (Stimuland), Herman van
Schooten (WUR Livestock Research),
Gerrit de Lange (Countus accountants +
adviseurs), Gerrit Bossink (ForFarmers)
Eindredactie:
Stimuland, Ommen
Fotografi e:
Stimuland, fam. Ormel, Ilse Fotografi e,
WUR Livestock Research
Productie:
Roodbont Publishers B.V.
Vormgeving:
Varwig Design
Inhoudsopgave
Deze brochure is uitgegeven ter
gelegenheid van de afsluiting van
het project ‘Kop in ’t Zand’.
© Stimuland, februari 2011
Inleiding 5
Bodemvruchtbaarheid 6
Deelnemer in Beeld: Familie Groeneveld 10
‘Volg je eigen lijn en sta achter de dingen die je doet.
Zo hou je plezier in het werk.’
Mest en bemesting 12
Bouwplan op een melkveebedrijf 16
Deelnemer in beeld: melkveehouderij Bakhuis VOF 20
‘Een goede duurzaamheid begint bij een goede
economische duurzaamheid.’
Voeding en veestapel 22
Lucht en water 26
Deelnemer in beeld: familie Grotenhuis 30
‘Besteed aandacht aan de bodem en wees
zuinig op je grond.’
Duurzame bedrijfsstrategieën 32
Bedrijfspagina’s projectpartners 36
- BLGG AgroXpertus
- WUR Livestock Research
- ForFarmers
- Countus accountant + adviseurs
Routekaart naar duurzaamheid 39

Inleiding
De Nederlandse landbouw is van een hoog niveau,
heeft een intensief karakter en is de laatste decennia
fl ink gegroeid. Zelfs de Nederlandse melkveehouderij is
ondanks haar grondgebondenheid nog steeds relatief
intensief. Veel van de grondstoffen die op deze bedrijven
gebruikt worden, komen van buiten de eigen kringloop
en mest moet worden afgezet.
In de maatschappij rijst de vraag of deze landbouwmethode
in de nabije toekomst houdbaar is en agrariërs
vragen zich af op welke manier ze het bedrijf kunnen
aanpassen aan de toekomstige ontwikkelingen. Voor
de provincie Overijssel reden om een project te starten
in haar reconstructiegebieden, met als doel het werken
aan een robuuste en duurzame landbouw in Overijssel.
Stichting Stimuland heeft de uitvoering van dit project
opgepakt en het de titel Kop in ’t Zand meegegeven.
De Dikke van Dale geeft bij ‘duurzaamheid’ de volgende
betekenissen: geschikt, bestemd om lang te
blijven bestaan, bestendig, durabel, permanent. Een
duurzame landbouw zou je dus kunnen omschrijven
als een landbouwmethode die zodanig is ingericht dat
ze geschikt is om lang te blijven bestaan. En dat is ook
het doel geweest van de deelnemers aan dit project: een
milieutechnisch en economisch gezond melkveebedrijf
dat ook voor volgende generaties geschikt is om van te
kunnen bestaan.
In het project Kop in ’t Zand is het begrip duurzaamheid
opgehangen aan de vier P’s van planet, people, profi t en
pleasure/passion. Ofwel: milieukundige duurzaamheid,
sociale duurzaamheid, economische duurzaamheid en
tot slot plezier in en passie voor het werk.
In maart 2007 zijn twaalf melkveehouders gestart met
het project. Gezamenlijk in de deelnemersgroep en
individueel met de begeleider zijn ze op zoek gegaan
naar mogelijke aanpassingen die positief uitpakken
voor milieu en omgeving, met behoud van de economie
en de sociale kant van het bedrijf. Hieruit is per bedrijf
een actieplan gekomen, afgestemd op de individuele
situatie van het bedrijf en de ondernemer. Door alle
verschillende actieplannen werden over de gehele
groep veel actiepunten opgepakt en kwam veel kennis
beschikbaar.
Veel kennis is er opgedaan over het benutten van stikstof.
Bij vrijwel alle bedrijven is de hoeveelheid stikstof
op grasland gereduceerd. Ook wordt er minder vroeg
gemaaid om meer structuur in het kuilvoer te krijgen.
En bij vrijwel alle bedrijven is het ureum lager dan het
landelijk gemiddelde. Geen enkele deelnemer twijfelt
er nog aan dat deze aspecten bijdragen aan een betere
gezondheid van de veestapel en daarmee de reductie
van de kosten. Gevolg hiervan is dat het werk makkelijker
wordt en het plezier toeneemt. Meer van dit soort
voorbeelden vindt u in deze brochure.
De brochure is opgebouwd uit zes hoofdstukken. Ze
gaan over bodemvruchtbaarheid, mest en bemesting,
bouwplan op een melkveebedrijf, voeding en veestapel,
lucht en water en duurzame bedrijfsstrategieën. In alle
hoofdstukken zijn mini-interviews met de deelnemende
melkveehouders opgenomen. Drie deelnemers vertellen
in bedrijfsreportages uitgebreider over hun ervaringen.
5

Restant org. stof (%)
1
Duurzame
Melkveehouderij
Bodemvruchtbaarheid
Bodemvruchtbaarheid wordt bepaald door chemische,
fysische en biologische kwaliteitsfactoren. Van oudsher is er
vooral aandacht voor het chemische deel: het gehalte aan N,
P, K, Mg, enzovoort en het fysische deel: structuur, vochtleverend
vermogen en dergelijke. De laatste tijd is er steeds meer
aandacht voor het biologische deel.
Organische stof is een essentieel onderdeel van de bodem. Het
levert een positieve bijdrage aan de chemische, de fysische
en de biologische factoren. Met de aanvoer van organische
materialen dien je twee doelen: 1. verhoging van het gehalte
aan organische stof en 2. levering van voedingstoffen.
Teruggevonden percentage organische stof na een
eenmalige toediening van verschillende materialen.
6
Verhogen organischestofgehalte
100
90
Zaagsel
Stalmest
80
Stro
70
60
50
40
30
20
10
0
Groen materiaal
0 2 4 6 8 10
Jaren na toediening
Een landbouwkundige defi nitie van bodemvruchtbaarheid
is: het vermogen van de bodem
om gewassen op langere termijn van
voldoende water en nutriënten te voorzien
zodat de gewassen tot een hoge productie
per eenheid productiefactor komen met een
lage belasting voor de omgeving. Een goede
bodemvruchtbaarheid is van groot belang
voor het effi ciënt produceren van voer. Organische
stof speelt een centrale rol bij het
realiseren van een vruchtbare bodem.
Het succes van verhoging van het organischestofgehalte in de
bodem hangt af van de afbreekbaarheid van het materiaal.
Hoe gemakkelijker en sneller het organisch materiaal wordt
afgebroken, hoe minder het na een bepaalde tijd nog bijdraagt
aan het organischestofgehalte. Zo bevat groen materiaal
relatief veel gemakkelijk afbreekbare verbindingen, zoals
suikers en cellulose. Het breekt daardoor sneller af dan zaagsel,
dat relatief veel lignine bevat. Stro en stalmest zitten daar
tussenin.
De fi guur laat van verschillende materialen het percentage
overgebleven organische stof in een aantal jaren na toediening
zien. Het organisch materiaal dat na toediening wordt
afgebroken, kan niet meer bijdragen aan een verhoging van
het organischestofgehalte. In dit verband wordt daarom
gesproken van effectieve organische stof (e.o.s.). Dit is de
hoeveelheid organische stof die één jaar na toedienen van het
organische materiaal nog aanwezig is.
Herinzaai grasland
In voorjaar van 2010 heeft Rolf Roelofs een perceel grasland
op twee manieren gescheurd: een deel door frezen en
ploegen en een deel door gebruik van de pennenfrees. ‘Bij
de pennenfrees is de benutting van stikstof beter. Ik heb
met weinig bemesting over het gehele seizoen een goede opbrengst
kunnen realiseren, daar waar het geploegde deel het
op een gegeven moment liet afweten.’ Kortom, de stikstof
uit de ondergewerkte zode wordt beter benut als die bovenin
blijft. Aandachtspunt is wel de hogere onkruiddruk. Rolf is
tevreden: hij heeft in het najaar - binnen de tijdelijke uitzonderingsregel
op het scheurverbod - weer een stuk laten
inzaaien met de pennenfrees. Zijn tip: ‘Maai het gras voor
het frezen heel kort, zodat de frees minder snel last heeft van
overtollig gras.’

Leverancier van voedingsstoffen
De gehalten aan voedingsstoffen en de afbraaksnelheid
van het materiaal bepalen gezamenlijk de betekenis van het
organisch materiaal als leverancier van voedingsstoffen. In
organisch materiaal zijn de voedingsstoffen voor een belangrijk
deel gebonden in organische verbindingen. Ze zijn dan
niet opneembaar voor planten. Ze moeten eerst ‘gemineraliseerd’
worden: de organische verbindingen moeten door
micro-organismen worden omgezet in een voor de plant
opneembare vorm.
De micro-organismen hebben naast koolstof (C) ook stikstof
(N) nodig om zich te kunnen vermeerderen. Bij organisch
materiaal met relatief veel stikstof ten opzichte van koolstof
(groen materiaal) hebben de micro-organismen voor de
Gras onder maïs
Op proefbedrijf De Marke wordt al jaren met succes gras
als vanggewas onder maïs gezaaid. Voor Gerrit Blankena
aanleiding om dit ook te proberen en zo op de scherpere
bemestingsnormen in te spelen. Op één perceel is deze
werkwijze drie jaar achtereen toegepast. ‘Ik heb geleerd
dat je beter iets eerder kunt onderzaaien dan vlak voor het
sluiten van het gewas.’ In 2007 en 2008 is op een perceel
deels gras onder maïs gezaaid en is het N-min gehalte in de
laag 0-60 cm na de maïsoogst gemeten. Op het deel zonder
grasonderzaai was het N-min gehalte 61 kg /ha en op het
deel met grasonderzaai 38 kg. Voor Gerrit is dit een bewijs
dat het werkt.
Beluchting zorgt voor een
betere zuurstofvoorziening
van de bodem: positief voor
de bodemvruchtbaarheid.
afbraak niet alle stikstof nodig en blijft er stikstof over
(= netto-mineralisatie). Bij organisch materiaal met relatief
veel koolstof zullen de micro-organismen voor de afbraak
echter stikstof gaan gebruiken van andere bronnen in de
bodem. Dit gaat ten koste van de hoeveelheid stikstof die
beschikbaar is voor de plant (= immobilisatie).
De C/N-verhouding van het organisch materiaal bepaalt dus
of de afbraak stikstof oplevert voor de plant of juist stikstof
kost. Organische materialen met een C/N-verhouding < 15
hebben de neiging netto stikstof te mineraliseren en bij een
C/N-verhouding > 25 juist te immobliseren. Daar tussenin
kan het afhankelijk van de omstandigheden beide kanten op,
maar zullen de effecten niet groot zijn.
Een goed geslaagde onderzaai van gras levert veel organische stof.
7

8
Organischestofbalans, ook op melkveebedrijven
Uit onderzoek blijkt het voor melkveehouders te lonen om met
name van hun maïspercelen een organischestofbalans op te
stellen. Dit brengt het verschil in jaarlijkse aanvoer en afbraak
van organische stof (afvoer) in beeld. Zo kun je op jaarbasis
zien of er extra organische stof nodig is. Ook kun je maatregelen
doorrekenen op hun positieve of negatieve bijdrage aan
de balans.
Rekenvoorbeeld snijmaïsperceel
Effectieve organische stof (kg/ha)
Aanvoer Afvoer
40 m³ rundveedrijfmest 1.200 Afbraak 2.625
Gewasresten 660
Totaal zonder groenbemester 1.860 Totaal 2.625
Groenbemester, goed geslaagd 850
Totaal met groenbemester 2.710
Ook de aanvoer van compost
verhoogt het organischestofgehalte
in de bodem.
Zandgrond met 3% organische stof, bouwvoor 25 cm,
40 m 3 rundveedrijfmest per jaar, groenbemester winterrogge.
Uit de berekening in de voorgaande tabel blijkt dat er een groenbemester
nodig is om de afvoer van organische stof op een snijmaïsperceel
voldoende te compenseren. De aanvoer van organische stof uit een
groenbemester is afhankelijk van de mate waarin de groenbemester
geslaagd is. Om genoemde hoeveelheid e.o.s. uit een groenbemester te
behalen moet er 2.500-3.000 kg drogestof aan gewasopbrengst staan.
In de praktijk wordt dit meestal niet gehaald en beperkt de aanvoer
zich tot 100-400 kg e.o.s. per ha.
Aanvoerbronnen zijn gewas(resten) en organische meststoffen.
Niet alle verse organische stof is bruikbaar om het gehalte
bodemorganische stof op peil te houden. Verse organische
stof die binnen één jaar verteert, levert wel voedingsstoffen
en is goed voor het bodemleven, maar draagt niet bij aan het
organischestofgehalte. Daarom wordt bij een organische stof
balans gerekend met effectieve organische stof, de organische
stof die na één jaar nog aanwezig is (e.o.s.).
Opstellen van een balans
TIP!
• Zaai eens gras als
groenbemester
onder maïs.
Stap 1. Aanvoer van organische stof
Voor de bijdrage van verschillende bronnen zijn normen
bekend (zie www.handboeksnijmais.nl, hoofdstuk 3.4).
Bereken voor elke aanvoerpost (mest, gewasresten,
groenbemester, compost, enzovoort) hoeveel effectieve
organische stof op perceelsniveau wordt aangevoerd.
Stap 2. Bepaal de afvoer van organische stof
De hoeveelheid organische stof die wordt afgebroken, hangt
af van grondsoort, organischestofgehalte, bouwvoordikte,
bewerkingsintensiteit, vocht, temperatuur en pH. Vuistregel:
jaarlijks breekt 2-3% van de organische stof af in de
bouwvoor. Dit komt overeen met ongeveer 2.000-3.000 kg
organische stof per ha. Op gronden met een organischestofgehalte
van 2% of lager en lage mestgiften is de afbraak
soms maar 750 kg per ha. Een laboratorium als Blgg
AgroXpertus kan de afbraaksnelheid nauwkeurig bepalen.
Stap 3. Maak de organischestofbalans
Bereken het verschil tussen aanvoer van (effectieve) organische
stof en afbraak van organische stof in de bodem.
Stap 4. Interpretatie
Als de balans op nul uitkomt, blijft de toestand van de
bodem gelijk. Bij een positieve balans wordt voorraad opgebouwd.
Als de balans negatief uitpakt, teert de bodem in op
organischestofvoorraad: die verschraalt. Bedenk dan een
maatregel om de balans in orde te krijgen via extra aanvoer
van organische stof.
Ondergewerkt
maïsstro levert
fl ink wat
organische stof.

Langdurig compostgebruik en mest
Deelnemer Gerard Bouhuis gebruikt al meerdere jaren
compost van maaisel van nabijgelegen natuurgraslanden op
het maïsland. Om het effect van langdurig compostgebruik
op maïsland te bekijken, is op een strook binnen het perceel
twee jaar geen drijfmest toegediend en is de maïsopbrengst
vergeleken met het normaal bemeste deel (zie tabel). Op het
normaal bemeste deel is 40 m 3 /ha RDM toegediend. Alle maïs
is gezaaid met een normale NP-rijenbemesting.
Gemiddelde maïsopbrengst Bouhuis 2008 en 2009
Analyse compost Geen RDM (g/kg) 40 m3 RDM
Ton/ha 57,5 52,7
Ds% 34,2 35,2
Ton ds/ha 19,7 18,6
Uit de voorgaande tabel blijkt dat de gemiddelde opbrengst
van de maïs zonder RDM zelfs iets hoger uitkomt dan van de
maïs met RDM. De oorzaak hiervan is niet duidelijk. Het langdurig
gebruik van compost heeft echter een dusdanig effect
op de bodemvruchtbaarheid en de nalevering van mineralen,
dat zelfs zonder bemesting met drijfmest een goede opbrengst
kan worden gehaald.
In de volgende tabel is een compostanalyse van 2010 weergegeven.
Hieruit blijkt dat de C/N-verhouding vrij laag is. Deze
compost zal dus relatief veel voedingstoffen leveren en wat
minder organische stof voor de lange termijn.
Analyse van compost in g/kg tenzij anders vermeld
Droge stof Org.stof C/N-verh. Stikstof- Stikstof- Fosfaat
amm. org.
Kali Magnesium Natrium
239 155 11 6,6 0,4 2,3 5.9 1.7 1.6
TIP!
• Structuur in het rantsoen is
goed voor koe en mest. De
samenstelling van mest kun je
bijsturen via het rantsoen en
met strooiselgebruik. Stro is
een goede basis.
Mestanalyses
De samenstelling van mest is bij te sturen via het rantsoen en
met strooiselgebruik. Dat bewijzen de mestanalyses bij het
bedrijf van Jeroen Groeneveld. Rantsoenen met meer structuur
en minder eiwit geven minder stikstofverliezen en een
hogere C/N-verhouding van de mest. Ook stro in de ligboxen
verhoogt de structuurwaarde en de C/N-verhouding in de
mest. Het bodemleven profi teert van deze verrijkte mest. Mede
om die reden voert Groeneveld sinds een paar jaar standaard
ongeveer driekwart kilo gehakseld stro. Daarnaast gaat sinds
2009 een deel als strooisel in de boxen. De verwachting is dat
het stro in de kringloop uiteindelijk ook de bodemvruchtbaarheid
verbetert. Dat het toepassen van stro effect heeft op de
mest, blijkt wel uit de mestanalyses van 2008 en 2010 in de
volgende tabel. De gehalten aan stikstof, fosfaat en kali zijn
gedaald terwijl de C/N-verhouding sterk is gestegen. Hiermee
zal de mest meer e.o.s. aan de bodem leveren.
Mestanalyses Groeneveld in g/kg tenzij anders vermeld
Droge stof Org.stof C/N-verh. Stikstof- Stikstofamm.
org.
Fosfaat Kali
2008 91 72 8 1,9 2,4 1,8 6,4
2010 84 65 16 1,6 1,9 1,4 5,8
Vuistregel voor effect van
organische stof op zandgrond
1% organische stof extra geeft per ha:
• 500 kg drogestof extra opbrengst
• 6 mm meer vochthoudend vermogen
• 25 kg hogere N-levering
Economisch voordeel: 130-170 euro
9

10
Duurzame
Melkveehouderij
Deelnemer in beeld:
Familie Groeneveld
Deelnemer Jeroen Groeneveld runt samen met zijn vrouw
een melkveebedrijf in het Twentse Lattrop-Breklenkamp. Het
bedrijf wordt in maatschap gevoerd met de ouders van Jeroen,
die nog op de oude locatie in Oud Ootmarsum wonen. In mei
2005 hebben Jeroen en Angelique op de huidige locatie de
melkveehouderij voortgezet. Hier worden nu op een pachtboerderij
van Twickel de melkkoeien gehouden.
Consequent
De reden voor Jeroen om mee te doen aan het project Kop in
’t Zand is zijn nieuwsgierige instelling. ‘Ik ben altijd benieuwd
of iets nog beter kan’, zegt hij. ‘Dat betekent overigens niet dat
ik me van alles laat aanpraten. Ik volg wel heel erg mijn eigen
Naam: Jeroen (37) en Angelique (38) Groeneveld
Melle (9), Wessel (7) en Linde (4)
Woonplaats: Lattrop-Breklenkamp
Bedrijf: 100 melkkoeien
880.000 kg melkquotum
48 ha pachtgrond
68 ha cultuurgrond in gebruik.
Op de ouderlijke locatie wordt het jongvee
gehuisvest en worden 750 vleesvarkens
gehouden.
Gegevens Melkproductie: 8.963 kg melk
2010 4,28% vet
3,45% eiwit
EJR 2207
Gem. leeftijd koeien: 5.01 jaar
Ureumgehalte melk: 18,0
gevoel en ben dan ook consequent.’ Als voorbeeld noemt hij
de wiedeg die hij destijds via een ander project van Stimuland
al eens heeft aangeschaft. Deze machine wordt nog steeds
volop gebruikt, zowel in maïs als in gras. Naar aanleiding van
het project Kop in ’t Zand zijn er ook diverse nieuwe zaken
geïntroduceerd, zoals de teelt van kropaar en het toepassen
van nieuwe kunstmestsoorten. Nieuw is ook het gebruik van
zeeschelpenkalk om de pH van de grond op een goed en
stabiel niveau te houden. Ook werd op het bedrijf tijdelijk een
toevoegmiddel in de mest gebruikt, maar het gebruik van stro
heeft volgens Jeroen hetzelfde effect.
Kostprijs laag houden
Jeroen en Angelique vinden het allebei belangrijk dat er naast
het bedrijf tijd overblijft voor andere dingen. ‘We hebben nu
kleine kinderen. Het is belangrijk om daar ook tijd aan te
kunnen besteden’, zegt Angelique. Het bedrijf moet op een
acceptabele wijze inkomen opleveren. Voor Jeroen betekent
dat een arbeidsinzet van circa 70 uur per week. Op zich staan
beide ondernemers positief tegenover de melkveehouderij.
‘Met onze visie, waarin we gaan voor het gezinsbedrijf, blijft er
in deze omgeving vast plek voor ons. Al die toeristen die hier
nu al rond fi etsen, komen vast niet alleen voor de natuur, maar
ook een beetje voor ons. Wat dat betreft zie ik de toekomst niet
somber in’, fi losofeert Jeroen.
Dankzij de lage kostprijs kunnen de Groenevelds prima leven
van hun bedrijf met deze omvang. De lage kostprijs wordt
onder andere gerealiseerd door volop te weiden en zomerstalvoedering
toe te passen. Gevolg: weinig krachtvoer- en
loonwerkkosten en dat maakt de extra kosten van mechanisatie
meer dan goed. Tussen 1 april en 1 november wordt er
maximaal geweid, ook met het jongvee. Het verse gras moet
zoveel mogelijk rechtstreeks de koe in. Dat drukt de kosten, is
de fi losofi e van Jeroen en Angelique.

Stro
Wat Jeroen zijn collega’s wil meegeven, is de gedachte dat
koeien herkauwers zijn. Als de pens optimaal functioneert,
is de koe gezond. Al enkele jaren wordt daarom standaard
ongeveer driekwart kilo gehakseld stro bijgevoerd en worden
de boxen ook met stro ingestrooid. De verwachting is dat dit
stro dat via de mest in de kringloop komt uiteindelijk ook de
bodemvruchtbaarheid verbetert. Daar twijfelt Jeroen niet aan.
De mest is goed te mixen en uit een mestmonster bleek dat de
koolstof-stikstofverhouding 16 was. Bijna twee keer zo hoog
als gemiddeld. ‘Wat mooi is om te zien, is dat de rest van de
projectdeelnemers ook overtuigd raakt van deze werkwijze.
Steeds meer deelnemers besluiten om op deze manier wat
meer structuur in de kringloop te krijgen.’
Het gras wordt geoogst met een niet te hoog ruweiwitgehalte.
Maximaal 170 tot 180 RE per kg droge stof. Er wordt
gevoerd met een doseerwagen en er wordt niet gewogen.
Toch resulteert dit momenteel in een melkproductie van zo’n
Keuzes maken
Met betrekking tot de toekomst zijn er geen grote plannen.
Jeroens advies: ‘Volg je eigen lijn en sta achter de dingen die
je doet. Zo hou je plezier in het werk.’ Het bedrijf is voor hem
en Angelique nu groot genoeg. Ze kiezen er bewust voor om
niet alleen in de stal bezig te zijn, er wordt immers ook veel
plezier beleefd aan de werkzaamheden op het land. Om die
reden wordt niet alle werk uitbesteed aan de loonwerker.
‘Volg je eigen lijn en sta
achter de dingen die je
doet. Zo hou je plezier in
het werk.’
30 kg per koe per dag, met goede gehaltes en een ureumgehalte
onder de 20. ‘Het loopt echt als een trein, de veearts
heeft een slechte klant aan ons’, geeft Jeroen aan, terwijl hij
zich haast om deze opmerking af te kloppen. ‘Ik durf dit wel
voor een groot deel op het conto van het project te schuiven.
Er is nog zo veel mogelijk.’
11

2
12
Duurzame
Melkveehouderij
Mest en bemesting
Vloeibare bemesting op grasland
Stikstofkunstmeststoffen bevatten verschillende stikstofvormen:
nitraat (NO 3 ), ammonium (NH 4 ) en ureum. Nitraat is
snel opneembaar door de plant, maar spoelt gemakkelijk
uit. Ammonium wordt voor een groot deel eerst in de bodem
omgezet in nitraat, waardoor het trager werkt dan nitraat. Het
spoelt daarentegen minder gemakkelijk uit. Ureum wordt
niet of nauwelijks door de plant opgenomen en moet in de
bodem eerst omgezet worden in ammonium en nitraat. Bij
de omzetting van ureum naar ammonium bestaat de kans op
vervluchtiging. Door de benodigde omzettingen werkt ureum
relatief langzaam, maar het spoelt het ook niet makkelijk uit.
Werken met een spaakwielbemester
Op het bedrijf van Bos wordt al jaren vloeibare bemesting
toegepast. Er wordt anasol met 15% stikstof en
circa 10% zwavel uitgereden met een spaakwielbemester.
Hiermee kun je op grasland vloeibare kunstmest
ondiep injecteren. Rinus Bos noemt als voordelen
de nauwkeurige verdeling van de meststof en de prijs.
Volgens hem kost anasol inclusief uitrijden door de
loonwerker omgerekend per kg stikstof net zoveel als
KAS ‘en dan heb ik de zwavel gratis’. Uit opbrengstbepalingen
blijkt gemiddeld nauwelijks verschil tussen
korrelmeststof en anasol.
Kg ds per ha
Bemesten is noodzakelijk voor een rendabele
teelt van ruwvoer. De kunst is het
vinden van een goede balans tussen een
maximale opbrengst en minimale verliezen.
Binnen het project ‘Kop in ’t Zand’ zijn
proeven gedaan met vloeibare bemesting
op grasland en rijenbemesting in maïs, met
soms verrassende resultaten. Bij stikstofnalevering
uit gescheurd grasland kan
bemesting snel te veel zijn.
Vloeibaar of korrel?
De opbrengst- en voederwaardeverschillen
tussen de verschillende vloeibare en
korrelstikstofmeststoffen zijn beperkt en
niet eenduidig. Dit blijkt uit onderzoek en
praktijkervaringen.
Demo diverse kunstmestsoorten
Op een graslandperceel op het bedrijf van Roelofs is in 2009
een vergelijkende demo aangelegd met als doel de verschillen
in beeld te brengen tussen kunstmestsoorten en aanwendingstechnieken.
De gemiddelde totale opbrengst lag
op 13.500 kg drogestof per ha. Er zijn vijf combinaties van
kunstmestsoorten en aanwendingsmethoden vergeleken:
• KAS Zwavel (korrel, strooien)
• Sulfammo (korrel, strooien)
• Anasol (vloeibaar, spaakwiel)
• NTS (vloeibaar, veldspuit met druppeldoppen)
• Flex Fertilizer (vloeibaar, veldspuit met druppeldoppen)
Tussen de verschillende bemestingsmethoden zaten nauwelijks
verschillen in opbrengst. Dit is te zien in de volgende
fi guur. Ook de voederwaarde verschilde niet noemenswaardig.
In de kosten zat wel verschil. De toepassing van KAS Zwavel,
Anasol en NTS lagen dicht bij elkaar. De toepassing van Sulfammo
was ongeveer 20 euro per ha duurder en die van Flex
ongeveer 95 euro per ha, waarbij volgens de leverancier het
effect van Flex pas op langere termijn zichtbaar wordt .
16000
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
1 2 3 4
KAS Zwavel
Sulfammo
Anasol spaakwiel
NTS spaakwiel
NTS spuit
Flex spuit
Snede
De cumulatieve opbrengsten van verschillende
bemestingsmethoden geven aan dat er geen
noemenswaardig verschil in opbrengst zit tussen de
meststoffen.

Mest: meer dan stikstof
Bij het vergelijken van de prijzen van meststoffen is het goed
om ook rekening te houden met andere elementen dan alleen
stikstof. Veel vloeibare meststoffen bevatten bijvoorbeeld zwavel.
Het aanwenden van vloeibare meststoffen is loonwerk.
Voor het aanwenden wordt een hectaretarief gehanteerd. Het
gebruik van een vloeibare meststof blijkt daarom vooral aantrekkelijk
bij het bemesten van de eerste en eventueel tweede
snede. Bij latere snedes zijn de giften klein (< 40 kg N/ha).
Dan worden de aanwendkosten relatief hoog (zie tabel).
De deelnemers aan het project realiseren een lager ruweiwitgehalte
in de graskuilen dan gemiddeld. Zij geven in
het voorjaar gemiddeld 70 kg N per ha uit kunstmest voor de
eerste snede, ten opzichte van 80 kg gemiddeld. Op jaarbasis
strooien zij gemiddeld 130 kg N uit kunstmest op grasland,
ten opzichte van 150 landelijk.
De keuze voor een bepaald systeem hangt naast de kosten
ook af van de beschikbaarheid van meststoffen en machines,
de dosering en verdeling van de meststoffen en het effect op
de pH van de grond. Vloeibare meststoffen werken wat meer
verzurend dan korrelmeststoffen.
TIP!
Demo bemestingstechnieken.
• Wees kritisch op de voorgestelvoorgestelde
effectiviteit van toevoegmiddelen.
Vraag om goed onderbouwde
onderzoeksresultaten
en/of ervaringen van collega’s
over een langere periode.
TIP!
• Laat voor nauwkeurig strooien
uw strooier eens testen en
gebruik eventueel een strooicomputer.
Kosten van verschillende bemestingsmethoden (prijspeil 2009)
Analyse compost (g/kg)
Prijs Aanwend- Bemestings
kosten1 ) kosten
€/kg N Kunstmest €/ha €/ha verh.
KAS Zwavel 1,25 194 40 234 89
Sulfammo 1,54 216 40 256 98
Anasol spaakwiel 0,80 131 100 231 88
NTS spuit 0,85 138 100 238 91
Flex 2 ) spuit 1,67 253 100 353 135
1) Aanwendkosten kunstmeststrooier € 10 per ha incl. arbeid, spaakwiel
en spuit € 30 per ha.
2) Volgens de leverancier stimuleert dit product de wortelontwikkeling,
waardoor het voordeel op langere termijn tot uiting komt.
Toevoegmiddelen aan mest
Redenen voor het gebruik van een toevoegmiddel aan
(rundvee)drijfmest zijn: minder stank, betere mengbaarheid
bij (sterk) ontmengde drijfmest, minder ammoniakemissie
en een hogere N-werking. Er is een groot assortiment van
toevoegmiddelen in de handel. Het aantal groeit nog jaarlijks.
Over de herkomst en samenstelling van de producten is echter
betrekkelijk weinig bekend. Over hun effectiviteit verschillen
de meningen en vaak ontbreekt informatie uit objectief
onderzoek.
De middelen zijn ook vaak duur. WUR Livestock Research
berekende de economische waarde van toevoegmiddelen op
basis van 10% verbeterde N-werking uit drijfmest en een extra
N-levering van 10 kg uit de bodem door verbeterd bodemleven.
Bij een N-prijs van 0,49 euro per kg bleek dit 11-12 euro
per ha per jaar te zijn.
13

14
Duurzame
Melkveehouderij
Levende mest
Op het bedrijf van Erik en Rianne Valk is de insteek van duurzaamheid
en werken volgens de kringloopgedachte circa 10
jaar geleden al gestart. Sinds die tijd wordt ook mestbehandeling
toegepast om via betere mest beter voer te krijgen.
Op het bedrijf wordt de mest behandeld met Agri-mest en
EM (effectieve micro-organismen). Volgens Erik levert dit
mest op die leeft en meer effect heeft op het bodemleven.
Ook tijdens het inkuilen van het gras wordt EM toegevoegd.
Erik: ‘Daarnaast let ik scherp op de pH van de grond. Samen
met de minder zware bemesting levert dit betere kuilen op
met lagere ruw eiwitgehaltes die veel beter zijn dan jaren
geleden.’
Resultaten rijenbemesting in snijmaïs
Op het bedrijf van Grotenhuis is op een maïsperceel met een
relatief hoge fosfaattoestand (pw >55) drie jaar gekeken naar
het effect van rijenbemesting met KAS en Physiostart (zie
tabel). Physiostart is een microgranulaatmeststof op basis
van zeewierextract dat de wortelgroei moet stimuleren. De
dosering is 20 kg per ha, waarmee je 1,6 kg stikstof en 5,6 kg
fosfaat geeft.
Drogestofopbrengsten bemestingsdemo Grotenhuis, gem. 2007-2009
25 m3 RDM 35 m3 RDM
200 kg KAS 20 Kg Physiostart 100 kg KAS 20 kg Physiostart
16.350 14.860 15.570 16.010
De varianten zijn vergeleken bij twee rundveedrijfmestniveaus,
te weten 25 en 35 m 3 per ha. De beide drijfmestniveaus
zijn breedwerpig aangevuld met respectievelijk 240 en 100 kg
kali-40 per ha. Bij 25 m 3 drijfmest geeft rijenbemesting met
KAS een duidelijk hogere opbrengst dan Physiostart. Bij 35 m 3
drijfmest is er geen noemenswaardig verschil. Helaas is niet
bekeken wat de opbrengst zou zijn geweest zonder rijenbemesting.
Bemesting van maïs
Nalevering stikstof na scheuren
Wanneer je maïs op gescheurd grasland teelt, komt er door
mineralisatie van de ondergeploegde zode stikstof vrij die de
maïs kan opnemen. Daarom kun je bij de teelt van maïs na
gras een hoeveelheid stikstof van de adviesgift aftrekken (zie
tabel). Die hoeveelheid is afhankelijk van de leeftijd van de
zode en het aantal jaren na scheuren.
Mogelijke stikstofkorting op adviesnorm na scheuren (kg N/ha/jaar)
Aantal jaren Grondsoort Leeftijd gescheurde zode
na scheuren 1 jaar 2 jaar 3 jaar en ouder
1 Alle gronden 50 100 100
2 Klei op veen 0 0 60
Overige gronden 0 0 30
Om te voorkomen dat de stikstof te laat vrijkomt voor een
optimale benutting, moet de zode tijdig worden gescheurd.
Half maart is de beste periode. Naast stikstof komt ook fosfaat
en kali vrij uit de ondergeploegde zode. Hiervoor zijn echter
geen normen bekend. Als richtlijn wordt daarom wel
aangehouden dat de verhouding N, P en K die vrijkomt,
gelijk is aan de verhouding in gras. Wanneer er bijvoorbeeld
100 kg N vrijkomt uit de zode, komt er daarnaast 30-40 kg
fosfaat en circa 120 kg kali vrij.
TIP!
• Pas op maïsland niet standaard
een NP-rijenbemesting toe. Bij
hogere P-toestanden is alleen
rijenbemesting met stikstof
vaak voldoende.

TIP!
• Let bij lage rundveedrijfmestgiften
(35-40 m3 • Let bij lage rundveedrijfmestgiften
per ha) op de kali-bemesting.
Bij een kali-toestand van de bodem van
‘voldoende’ of lager moet er volgens
de norm kali uit kunstmest worden
aangevuld.
Op het bedrijf van Dijsselhof/Strijdveen zijn KAS, Entec en
géén rijenbemesting met elkaar vergeleken (zie tabel). Entec
is een stikstofmeststof waaraan een nitrifi catieremmer is
toegevoegd. Daardoor komt de stikstof langzamer beschikbaar
voor de plant. In de demo is geen fosfaat aangevuld met
rijenbemesting, omdat de P-toestand van de percelen hoog
was (pw > 55).
Opvallend is dat de opbrengst bij alleen 35 m 3 rundveedrijfmest
al 17 ton drogestof per ha was. Rijenbemesting met 200
kg KAS gaf gemiddeld een ton drogestof extra opbrengst.
Rijenbemesting met Entec daarentegen gaf nauwelijks een
opbrengstverhoging. Een verklaring hiervoor kan zijn dat de
maïs vooral tijdens de beginontwikkeling behoefte heeft aan
snel opneembare stikstof en dat de stikstof uit Entec daarvoor
te laat beschikbaar komt.
Drogestofopbrengsten (kg/ha) bemestingsdemo
Dijsselhof/Strijdveen , gem. 2007-2008
Geen rijenbemesting 200 kg KAS 200 kg Entec
16.910 18.000 17.240
Dat in sommige gevallen een aanvullende rijenbemesting met
kunstmest niet nodig is, bleek uit een bemestingsdemo op
het bedrijf van Ormel (zie tabel). De opbrengsten van het veld
zonder rijenbemesting en van het veld met 150 kg per ha NP
27-10 waren allebei even hoog. De basisbemesting was 35
m 3 /ha rundveedrijfmest.
Drogestofopbrengsten (kg/ha) bemestingsdemo Ormel 2008
Geen rijenbemesting Met rijenbemesting 150 kg per ha 27-10
17.818 17.778
Resultaten demo maïs op gescheurd grasland
Om de nalevering uit een ondergeploegde zode te testen is
op het bedrijf van Vedders snijmaïs geteeld op een perceel
gescheurd grasland, waarbij de opbrengsten bij respectievelijk
0, 20 en 40 m 3 drijfmest per ha zijn vergeleken (zie tabel). De
zode is in maart doodgespoten en begin april ondergeploegd.
De velden met geen en 20 m 3 drijfmest zijn tot het bemestingsadvies
aangevuld met fosfaat en kali. De opbrengst was
bij alle drie bemestingsniveaus gelijk. Hieruit kun je concluderen
dat de nalevering aan stikstof uit de ondergeploegde zode
voldoende was voor een optimale opbrengst.
Resultaat bemestingsproef maïs 1e jaar na scheuren
0 m3 RDM 20 m3 RDM 40 m3 RDM
Kg/ha 56.598 56.916 55.644
Ds% 33,7 34,0 33,6
Kg ds/ha 19.073 19.351 18.696
Verhouding 100 102 98
Werken met RTK-GPS
Bij rijenbemesting met drijfmest in maïs wordt
de mest beter benut. Door de plaatsbepaling met
RTK-GPS-techniek kan het toedienen van drijfmest
door rijenbemesting en het zaaien van de maïs in
aparte werkgangen worden uitgevoerd. De GPStechniek
zorgt ervoor dat mest en maïs bij elkaar
komen te liggen. De zaaicapaciteit wordt dan niet
meer beperkt door de drijfmestaanvoer.
Stikstofnalevering onderschat
Op het bedrijf van Vedders is de bemesting bijgesteld
naar aanleiding van de resultaten van de bemestingsproef
‘Snijmaïs telen op gescheurd grasland.’ Afhankelijk
van de leeftijd van de oude zode wordt er geen of nog
slechts 20 m³ drijfmest gegeven op dergelijke percelen.
‘Ik heb geleerd dat we de nalevering vanuit de zode
onderschatten’, zegt Eddie Vedders. ‘Wel is een startgift
met stikstof en eventueel een kleine gift fosfaat in de rij
gewenst.’
Mestscheiding kan een bijdrage leveren
aan een effi ciëntere bemesting.
Ook bemesten wordt met
GPS precisiewerk.
15

3
TIP!
16
Duurzame
Melkveehouderij
Bouwplan melkveebedrijf
Vruchtwisseling
In het project is gezocht naar maatregelen om de gewoonte
van continuteelt te doorbreken. Een van de mogelijkheden
is het afwisselen van maïs met gras. Hierdoor kan de maïs
enerzijds profi teren van de opgebouwde organischestofvoorraad
in de zode, en kan anderzijds de vruchtbaarheid van de
bodem verhoogd worden in de jaren dat het maïsperceel gras
is.
Wisselbouw of vruchtwisseling kan dus een werkwijze zijn om
de afbraak van organische stof binnen de perken te houden.
Zo kun je 3 jaar maïsteelt afwisselen met 3 jaar grasteelt. Omdat
de meeste melkveehouderijbedrijven aan derogatie meedoen,
kan maximaal 30% van het areaal bouwland zijn. In dit
geval hoeft er maximaal 60% van het areaal mee te draaien in
de vruchtwisseling, zodat er 40% nog blijvend grasland kan
blijven. De vruchtwisseling bestaat dan uit een afwisseling van
3 jaar maïs en 3 jaar kortdurend grasland. Eventueel kan het
derde jaar maïs ook ingeruild worden voor graan, zodat je het
nieuwe gras in het najaar ruim op tijd kunt inzaaien.
• Houd er rekening
mee dat de stikstoflevering
bij ouder
grasland hoger
is dan bij tijdelijk
grasland.
Continuteelt van gras en maïs is op veel
veehouderijen gewoon. Nadeel van dit
systeem is dat op de maïspercelen het
organischestofgehalte fl ink onderuit gaat
omdat de aanvoer van organische stof bij
de teelt van maïs minimaal is. Met wisselbouw
ofwel vruchtwisseling is deze praktijk
te doorbreken. Een kiene bemesting is
hierbij van belang. De teelt van klaver of
graan of bijzondere grassoorten zorgt ook
voor verbetering van het rantsoen.
Structuurrijke grassen, een
welkome aanvulling voor
jongvee en droge koeien.
Teelt nieuwe grassoorten
Op het bedrijf van Grotenhuis worden al meerdere jaren een aantal niet gangbare grassoorten
geteeld. Het ras Elgon, een Engels tetraploïde raai gras is het langst op het bedrijf. Het blijkt
een goede keuze. Het gras heeft ervoor gezorgd dat de van oorsprong schrale zandgrond is
veranderd in een humeuze grondsoort met een goed vochthoudend vermogen. ‘Vooral door ook
tussentijds niet te scheuren is veel goede organische stof opgebouwd en behouden gebleven
voor de grond’, aldus Erik Grotenhuis. In een later stadium is kropaar en rietzwenkgras aan het
areaal toegevoegd. Deze rassen zijn met name om hun structuur aan de ruwvoervoorziening
toegevoegd. ‘Kropaar wordt gebruikt op de drogere percelen en rietzwenk op de lagere percelen.’
Het voer dat met deze rassen wordt geproduceerd, wordt vooral gebruikt voor het jongvee en de
droge koeien. Bij de melkkoeien wordt het met name voor correctie van het structuuraanbod
gebruikt.

Wisselschema voor gras en maïs
1e jaar Blijv. gras Blijv.gras Blijv. gras Blijv. gras Tijd. gras Tijd. gras Tijd. gras Maïs/Graan Maïs Maïs
2e jaar Blijv. gras Blijv.gras Blijv. gras Blijv. gras Maïs Tijd. gras Tijd. gras Tijd. gras Maïs/Graan Maïs
3e jaar Blijv. gras Blijv.gras Blijv. gras Blijv. gras Maïs Maïs Tijd. gras Tijd. gras Tijd. gras Maïs/Graan
4e jaar Blijv. gras Blijv.gras Blijv. gras Blijv. gras Maïs/Graan Maïs Maïs Tijd. gras Tijd. gras Tijd. gras
5e jaar Blijv. gras Blijv.gras Blijv. gras Blijv. gras Tijd. Gras Maïs/Graan Maïs Maïs Tijd. gras Tijd. gras
6e jaar Blijv. gras Blijv.gras Blijv. gras Blijv. gras Tijd. gras Tijd. gras Maïs/ Graan Maïs Maïs Tijd. gras
Voorbeeld:
Een bedrijf met 60 ha grond teelt 18 ha maïs. Om de vruchtwisseling in bovenstaande opzet rond te zetten is 36 ha
grond nodig die werkelijk in de roulatie ligt. Het bouwplan bestaat dan uit 24 ha blijvend grasland, 18 ha tijdelijk
grasland en 18 ha maïs. Naarmate het maïsaandeel lager ligt, wordt ook het aandeel tijdelijk grasland lager en wordt
het aandeel blijvend grasland hoger. Afhankelijk van de bedrijfssituatie kun je hiermee schuiven. In het project is een
geleidelijke verschuiving te zien naar een rantsoen met meer gras in de basis. Voordelen zijn een betere balans in
voederwaarde wat betreft energie en eiwit en een lagere kostprijs, vooral bij beweiding.
Hoog aandeel maïs
Op het bedrijf van Dijsselhof-Strijdveen wordt gekozen voor
een hoog aandeel maïs in het rantsoen. Het is een intensief
bedrijf met een hoge melkproductie per ha en er moet dus
relatief veel voer worden aangekocht. Dit gebeurt hoofdzakelijk
in de vorm van maïs. Hierdoor is de kostprijs wel wat
hoger, maar de aanpak werkt positief op de stikstofeffi ciëntie.
Het ureumgetal is prima te sturen via de eiwitcorrectie in het
rantsoen. Met name wanneer de eiwitgrondstoffen duur zijn,
werken deze rantsoenen negatief door in de kostprijs. ‘Voor
een gezonde koe is het wel belangrijk dat je bij veel maïs
voldoende snelheid in het rantsoen houdt’, tipt deelnemer
Rob Strijdveen.
Demo bemestingstechnieken
TIP!
• Als vruchtwisseling
bij maïs geen optie is,
zorg dan in ieder geval
voor een optimale
teelt van een groenbemester.
Een geslaagde
groenbemester zorgt
altijd nog voor een
aanzienlijke aanvoer
van organische stof.
17

18
Duurzame
Melkveehouderij
Bemesting na scheuren
Belangrijk aspect bij de inzaai van maïs op gescheurd grasland
is de bemesting. Uit het project is gebleken dat maïsteelt
in het eerste jaar na het scheuren van grasland goed mogelijk
is zonder drijfmesttoediening. Om de gescheurde zode
optimaal te benutten moet de bemesting met drijfmest dus
worden aangepast. Uit onderzoek blijkt dat ook in het tweede
jaar onder invloed van de stikstofnawerking de drijfmestgift
lager kan blijven. Op deze manier blijft er meer drijfmest
beschikbaar voor grasland en daarop is de mineralenbenutting
vaak veel beter.
In een vruchtwisseling van 3 jaar gras en 3 jaar maïs zou het
volgende bemestingsadvies (zie tabel) aangehouden kunnen
worden.
TIP!
• De mogelijkheden van klaver
worden nog altijd onderschat.
Bij herinzaai is klaver te overwegen,
het bindt stikstof en
verhoogt de diversiteit van de
grasmat. Vooral bij percelen
voor alleen maaien kan rode
klaver zonder veel nadelen
worden toegepast.
Bemestingsadvies voor snijmaïs na grasland
1e jaar na gras 0 m 3 drijfmest
2e jaar na gras 20 m 3 drijfmest
3e jaar na gras 40 m 3 drijfmest
Wel kan een aanvulling plaatsvinden met kunstmestrijenbemesting
om een goede begingroei te realiseren. Overigens
blijft ook bij dit systeem van vruchtwisseling de teelt van een
goed wintergewas noodzakelijk. Bij voorkeur gras onder maïs,
omdat maïs al vroeg stopt met de opname van stikstof uit de
grond en het na de oogst gekiemde gras meteen de achtergebleven
stikstof kan gaan opnemen.
Gedeeltelijk scheuren
Om het beschikbaar komen van de stikstof door mineralisatie
te beteugelen is het gedeeltelijk scheuren van het grasland
een optie. Daarvoor moet de maïs dan met een speciale
machine gezaaid worden. Eén mogelijkheid is om een smalle
strook te frezen en daarin de maïs te zaaien. Veehouder
Henk Pol in Uffelte heeft hiervoor een machine ontwikkeld.
Een andere optie is de maïs te zaaien met een Evers Hunter
zaaimachine waarbij de maïs in een door een woelpoot losgetrokken
spoor wordt gezaaid. Doordat de zode niet geheel
gescheurd wordt, verloopt de mineralisatie van de oude zode
geleidelijker, waardoor verliezen beperkt worden.
Met de strokenfrees wordt slechts
een smalle strook van de oude zode
gescheurd.
Met de Evers Hunter maïszaaicombinatie
wordt de oude zode minimaal gescheurd.

Klaver of graan
TIP!
Om de afhankelijkheid van kunstmeststikstof te verminderen
kun je ervoor kiezen de inzaai van het tijdelijke grasland te
combineren met rode of witte klaver. Het risico dat de klaver
het gras gaat overheersen is relatief klein, doordat de mat
maar kortdurend blijft liggen. Daarnaast kan de klaver voor
extra stikstofl evering zorgen in het eerste jaar na scheuren.
Bij de inzaai van gras-klaver na het laatste jaar maïs is in de
roulatie met name van belang dat de inzaai niet te laat plaatsvindt
in verband met de kieming en beginontwikkeling van
de klaver. Zeker op de percelen die ingezaaid moeten worden,
is de keuze van een vroeg ras belangrijk, zodat uiterlijk eind
september de inzaai kan plaatsvinden. Vooral om deze reden
kun je het laatste jaar bouwland ook invullen met graanteelt,
die je dan in de zomer oogst als GPS of als korrel. Zo ben je
vrijwel altijd op tijd met de inzaai van het gras.
Op Praktijkcentrum De Marke wordt in het laatste jaar een
mengsel van gerst en gras ingezaaid. Het gras is dan meteen
als ondervrucht aanwezig en kan zich na de oogst direct
ontwikkelen. Een ander voordeel is dat een zaaibewerking uitgespaard
wordt en het gras meteen na de oogst kan groeien.
• Als u vruchtwisseling wilt gaan
toepassen maak dan voortijdig
een goed plan. Een goede
uitvoering hiervan vergt een
akkerbouwmatige aanpak.
Graanteelt
Op het bedrijf van Groeneveld wordt al meerdere jaren graan
geteeld voor het melkvee. In tegenstelling tot wat vaak wordt
gedacht, is niet de graankorrel de belangrijkste drijfveer om
graan te telen. Vooral het stro wordt op het bedrijf ingezet.
Gehakseld als onderdeel van het basisrantsoen zorgt de
structuur in het stro voor een optimale penswerking, waardoor
het gezondheidsniveau van de dieren een fl ink eind wordt
opgekrikt. De kosten voor diergezondheid liggen op dit bedrijf
dan ook ver onder het gemiddelde. Daarnaast zorgt stro in
het rantsoen ook voor een goede kwaliteit mest. Het andere
deel van het stro gaat in de boxen. ‘Het stro geeft naast een
prettig ligbed voor de koeien ook de nodige structuur in de
mest. Koeien die dat nodig hebben, kunnen in de box nog wat
stro opnemen’, aldus Jeroen Groeneveld. Al met al levert deze
aanpak mest op met een hoge C/N-verhouding dan gangbaar
en dichter bij de C/N-verhouding van grond. ‘Hierdoor wordt
de balans in de grond na een bemesting minder verstoord en
zorgt het stro uiteindelijk ook voor een betere bodemvruchtbaarheid.’
Gras onder graan versnelt
de gewasovergang.
19

20
Duurzame
Melkveehouderij
Deelnemer in beeld:
Melkveehouderij Bakhuis VOF
Deelnemer Herman Bakhuis runt een melkveebedrijf in
Daarle. De reden waarom hij is gaan meedoen aan het project
Kop in ’t Zand is dat hij het belangrijk vindt om collega’s te
ontmoeten. ‘Ik zit eigenlijk altijd wel in één of twee studiegroepen.
Het houdt me scherp, ik kan me spiegelen aan anderen
en er wordt kennis gedeeld. Onze bedrijfsvoering wordt er
beter van.’ Op de vraag wat tot nu toe het meest waardevol aan
het project is geweest, antwoordt Herman: ‘De duogesprekken
met een collega-deelnemer. Ik had een goede sparringpartner
aan hem, zeker omdat we bij de start van het project
beiden bezig waren plannen te maken voor uitbreiding en
nieuwbouw.’ Het kan dus erg nuttig zijn om met een collega te
praten over dilemma’s, zaken die je van elkaar herkent.
Naam: Herman (46) en Bernadien (45) Bakhuis
Jan Willem (19), Kees (16) en Peter Jort (11)
Woonplaats: Daarle
Bedrijf: 300 melkkoeien
2.600.000 kg melkquotum
90 stuks jongvee < 1 jaar
jongveeopfok > 1 jaar wordt uitbesteed
120 ha cultuurgrond in gebruik
Gegevens: Melkproductie: 9.607 kg melk
2010 4,35% vet
3,51% eiwit
ERJ 2418
Gem. leeftijd koeien: 4.01 jaar
Ureumgehalte melk: 21,1
Een keer vrij
Intussen is de stal al volop in gebruik en worden er door
vier robots zo’n 270 koeien gemolken. ‘Als gevolg van deze
uitbreiding hebben we nu een fulltime medewerker in vaste
dienst. Hierdoor ervaar ik veel meer vrijheid in mijn werk dan
enkele jaren geleden. Ik heb nu ook gewoon eens een middag
vrij.’ Daarnaast vindt Herman dat er naast het gezin iemand
moet zijn die het bedrijf makkelijk kan overnemen als je als
gezin eens een keer weg wilt. Met een meermansbedrijf kan
dat makkelijker. ‘Ik heb nu meer tijd voor mezelf en voor andere
dingen die ik leuk vind’, geeft hij aan. In deze situatie is
arbeidsorganisatie heel belangrijk. Daarvoor is veel aandacht
op het bedrijf. ‘We hebben in principe een vaste planning van
de werkzaamheden gedurende de week, waarvan we alleen
in bijzondere gevallen afwijken. Daarnaast is in zogenoemde
protocollen vastgelegd hoe we de verschillende werkzaamheden
uitvoeren.’

Economische duurzaamheid
Op een bedrijf waar ruim 300 koeien rondlopen, is welzijn en
diergezondheid een belangrijk aspect. Tijdens de bouw van de
stal is hiermee zoveel mogelijk rekening gehouden. Het koppel
is gesplitst in vier groepen, waarbij de vaarzen en de nieuwmelkte
koeien apart lopen. Voor deze laatste dieren is er een
uitloop naar buiten om ze meer te kunnen laten bewegen.
Naarmate een bedrijf groter wordt en met vreemde arbeid
werkt, moet het rendement omhoog. Vaak wordt gezegd dat
een groter bedrijf effi ciënter kan werken, maar voor Herman
is dat allerminst vanzelfsprekend. ‘Eigenlijk zou je je eerst
moeten bewijzen door een lage kostprijs te realiseren voordat
je de keuze maakt om te groeien’, zegt hij. In het project Kop
in ’t Zand is aan dit aspect veel aandacht besteed. ‘Een goede
duurzaamheid begint bij een goede economische duurzaamheid.’
Veranderingen
Pratend over alle plannen straalt
Herman een bepaalde rust uit. Het lijkt
erop dat er bij hem geen twijfel bestaat
over de gemaakte keuzes. Herman
bevestigt dat en sluit vervolgens af
met de woorden: ‘Niet de sterkste wint,
maar degene die het best kan omgaan
met veranderingen.’
‘Een goede duurzaamheid
begint bij een
goede economische
duurzaamheid.’
21

4
22
Duurzame
Melkveehouderij
Voeding en veestapel
Effi ciënt melk maken
Alle projectdeelnemers kiezen voor deelname aan derogatie.
Dit houdt in dat agrarische bedrijven werken met een
gebruiksnorm voor dierlijke mest van 250 kg stikstof per
hectare per jaar. Bij derogatie is minimaal 70% van de landbouwgrond
grasland. Omdat de effi ciëntie van voer naar melk
hoger is dan die van voer naar vlees, is het voor de melkveehouderij
interessant om met zo weinig mogelijk dieren het
quotum vol te melken. Het verhogen van de levensduur en
daardoor minder jongvee hoeven aanhouden draagt ook bij
aan de doelstelling van effi ciëntie.
De doelstelling van het project is om zo effi ciënt mogelijk melk
te maken uit zo veel mogelijk ruwvoer, het liefst geteeld op de
zandgrond in de regio en met zo weinig mogelijk verliezen.
Naast het reduceren van de verliezen naar het milieu is er ook
zeker aandacht voor het economisch rendement met betrekking
tot de productie van ruwvoer op het eigen bedrijf.
Veestapel
Voor een duurzame veestapel is het van belang dat de koeien
meer lactaties melk kunnen geven en er mede hierdoor
TIP!
• Voer jongvee op de
norm en corrigeer
het gras- of graskuilrantsoen
voor
jongvee ouder dan
12 maanden naar
800 VEM en 120
ruw eiwit.
Rundveevoeding is een heel belangrijk onderdeel
van de bedrijfsvoering op een melkveebedrijf.
Een groot deel van de stikstof-
en fosfaateffi ciëntie wordt bepaald door de
omzetting van voer naar melk in de koe. Als
basis voor deze effi ciënte omzetting moet
voer worden aangeboden dat ervoor zorgt
dat de pens in balans blijft. Zorg voor een
passend aanbod van energie en eiwit, met
voldoende structuur.
minder jongvee nodig is voor vervanging. De economische
voordelen van deze aanpak kunnen stijgen naar ruim 10.000
euro voor het gemiddelde Nederlandse melkveebedrijf
(1,65 euro per 100 kg melk). Ook zijn er grote milieutechnische
en maatschappelijke voordelen. De mestproductie
en dus de methaan- en ammoniakemissie worden
fors verlaagd doordat de melkveebedrijven minder jongvee
aanhouden.
De gemiddelde melkkoe in Nederland haalt nog geen
3 lactaties. In het project zijn er echter deelnemers die gemiddeld
ruim 4 lactaties realiseren. De koplopers binnen het
project hebben als doelstelling om met 4,5 tot 5 stuks jongvee
per 10 melkkoeien de vervanging te kunnen realiseren. De
melkkoeien op deze bedrijven produceren dan gemiddeld
> 5 lactaties met behoud van diergezondheid en dierenwelzijn.
De jongveeopfok en de transitieperiode, de periode
rondom de droogstand, van melkkoeien zijn de meest bepalende
factoren voor de duurzaamheid van melkvee. Het loont
om op deze twee aspecten van de dagelijkse bedrijfsvoering
scherp te zijn en scherp te blijven.

Voeding
Op het gebied van de rundveevoeding blijkt dat er onder
gemiddelde Nederlandse omstandigheden grote verliezen optreden
bij het voeren van het oudere jongvee en droge koeien.
Vaak ontbreekt het bij deze dieren aan een goede rantsoenberekening
terwijl dit ook bij deze diergroepen noodzakelijk
is om een goede normvoedering te bewerkstelligen. Deze
groepen mogen niet de sluitpost worden van de voerplanning.
Voor het optimaliseren van rantsoenen voor melkgevende
koeien is al veel kennis en aandacht in de sector aanwezig.
Het model Bedrijfsspecifi eke excretie melkveehouderij (BEX)
biedt handvatten om de voeding verder te optimaliseren.
Resultaten deelnemers
Analyse compost (g/kg)
jaar 2007 jaar 2010 Voordeel
RE gehalte in rantsoen 165 155 9%
RE / kVEM verhouding 170 160 9%
P-gehalte in rantsoen 4,1 3,9 10%
P / kVEM verhouding 4,2 4,0 10%
Kg melk per koe 8.472 8.745 3%
Kg melk per ha 18.126 18.332 --
% vet in melk 4,49 4,43 - 0,06
% eiwit in de melk 3,49 3,49 --
Ureumgetal 23 21 9%
Minder jongvee
Op het bedrijf van Erik en Rianne Valk wordt al meerdere jaren
gewerkt met 4,5 stuks jongvee per 10 melkkoeien. De vervanging van
de melkkoeien ligt op 20 tot 22% en daarmee wordt een hoge effi ciëntie
gerealiseerd. Het standpunt van Erik is dat hij liever 100 melkkoeien
heeft van 8.000 kg melk per koe en daarbij 45 stuks jongvee, dan 90
melkkoeien van 8.900 kg en daarbij 63 stuks jongvee. Berekeningen in
BEX geven als resultaat dat er bij de aanpak van Valk 10% minder voer
nodig is voor de productie van totaal 800.000 kg melk. Verder zijn er
geen hogere gebouwenkosten en de mestproductie is 3 tot 5% lager.
Alle deelnemers aan Kop in ’t Zand maken gebruik van BEX.
De deelname in het derde en vierde jaar leverde de bedrijven
al een voordeel op van een 10% lagere stikstofexcretie en 15%
lagere fosfaatexcretie. Dit betekent naast de grote milieuwinst
een fi nancieel voordeel van ruim 3.000 euro per bedrijf. Uit de
eerste analyses van BEX bleek dat er met name op het gebied
van de totale ruwvoer- en krachtvoerbenutting in de rantsoenen
van de melkveehouderij nog een fl inke effi ciëntieslag te
maken is. Dit geldt voor alle groepen: melkgevende koeien,
droge koeien en jongvee (zie schema).
TIP!
• Voer voldoende
structuurvoer aan
droogstaande
koeien. De pens
moet iedere dag
goed ‘vol’ zijn.
23

1
2
3
4
5
24
Duurzame
Melkveehouderij
Effi ciënt melk maken, hoe doe je dat?
Uit het project blijkt dat de deelname aan BEX voor vrijwel alle
deelnemers voordelen opleveren. De effi ciëntie van stikstof en
fosfaat worden hoger. Daarvoor zijn door de deelnemers een
aantal managementmaatregelen opgepakt om dit te realiseren.
De volgende punten geven de belangrijkste maatregelen
van de deelnemers aan Kop in ’t Zand weer.
Analyseren van de aanwezige landbouwgronden en kiezen voor
het meest optimale gewas, dus passend bij de grondkwaliteit,
de verkaveling en doelstelling van het melkveebedrijf.
Optimaliseren van de verdeling van dierlijke mest over de
verschillende percelen landbouwgrond. Bijvoorbeeld minder
dierlijke mest naar snijmaïsland en een betere benutting van de
mest op grasland waarbij ook wordt gekeken naar de behoefte
van het gewas en de gehaltes in de grond van stikstof en fosfaat.
Verlagen van de te gebruiken hoeveelheid stikstof en fosfaat uit
kunstmest. Hiermee wordt de input van deze stoffen uit ruwvoer
op rantsoenniveau verlaagd.
Aanpassing van de rantsoenen voor droge koeien naar meer
normvoeding voor deze diergroep. Een aantal bedrijven heeft
dit gerealiseerd door speciaal gras (kropaar, rietzwenk) te gaan
telen voor droge koeien. Dit gras bevat een lagere voederwaarde
voor energie/ruweiwit (is stikstof en fosfaat) en kalium. Dit
laatste element is zeer belangrijk voor een goede diergezondheid.
Meerdere bedrijven hebben een vergelijkbaar resultaat
bereikt door een aanzienlijk deel graanstro toe te voegen aan het
basisrantsoen voor droge koeien.
Speciale grassoorten en graanstro worden tevens gebruikt om
de rantsoenen voor jongvee te optimaliseren, met als resultaat
een groot effi ciëntievoordeel en een betere diergezondheid. In
de bedrijfsreportage van deelnemer Groeneveld is de motivatie
voor het gebruik van stro uitgebreid toegelicht. De deelnemers
Grotenhuis, Ormel en Blankena werken op hun bedrijven ook
met speciale grassoorten, waaronder rietzwenk en kropaar.
Rantsoenoptimalisatie bij de melkgevende koeien door scherp
te letten op het ureumgetal in de melk. Dit getal geeft in de vorm
van een verhoudingsgetal aan hoe effi ciënt de eiwitbenutting in
de koe is. De streefwaarde is gemiddeld 20 punten op jaarbasis,
met een geaccepteerde variatie van 15 tot 25. Dit ureumgetal is
alleen te realiseren als het gehele rantsoen voor deze diergroep
geoptimaliseerd is. De streefwaarde van het gemiddelde ureumgetal
in de melk geldt ook voor de bedrijven met weidegang van
melkgevende koeien. Een extra moeilijkheid hierbij is de sterke
afhankelijkheid van weersinvloeden. Overigens bleek dat deelnemer
Groeneveld, één van de deelnemers met het laagste gemiddelde
ureumgehalte juist maximaal op weidegang insteekt.
Een aangepaste bemesting en een goed inschaarmanagement
zijn hierbij de kernpunten. Van de 12 deelnemers in het project
zijn er 8 die weidegang met melkgevende koeien toepassen. Dit
is ruim 65% van de deelnemers. Landelijk ligt dit getal op 80%.

Droogstaande koeien Beweiding
De droogstaande koeien bij bedrijf Vedders kunnen in de
weideperiode genieten van een zeer ontspannen droogstand.
Voor deze groep dieren is een speciale weide gereserveerd.
Volgens Eddie Vedders een perfecte manier om droge koeien
voor te bereiden op de nieuwe lactatieperiode. ‘Voeren op de
norm en veel beweging is voor deze diergroep zeer belangrijk.
Weidegang geeft de dieren de beweging en door circa 3 tot
4 kg ds snijmaïs en 4 kg graanstro bij te voeren als aanvulling
op de grasopname, worden de dieren op de norm gevoerd.’
Circa 2 weken voor de kalfdatum wordt gestart met aanvullend
krachtvoer. Gedurende de gehele droogstand worden er ook
droogstandsmineralen gevoerd.
Eddie: ‘We gaan bij de nieuwbouw van onze stal ruimte maken
voor één diergroep droge koeien en een krachtvoerbox. Na
het afkalven gaan ze dan naar de melkgevende groep. Koeien
laten afkalven met een fl inke hoeveelheid stro in de pens en
een goede bewegingsconditie voorkomt veel problemen en
geeft de koe een goede start van de volgende lactatie.’
Maïskolvenschroot
TIP!
Voor bedrijven die meer grond hebben dan die ze voor
de productie van ruwvoer kunnen benutten is het een
optie om die grond te benutten voor het verbouwen
van eigen krachtvoer. Het telen van graan is dan een
goede optie, de korrel kan na een bewerking, bijvoorbeeld
malen of pletten, op het eigen bedrijf ingezet
worden en het stro kan ook prima ingezet worden
als structuurbron of strooisel. Ook maïs kan als
krachtvoervervanger gebruikt worden, bijvoorbeeld
als maïskolvenschroot waarbij alleen de kolf met het
schutblad gehakseld wordt. Het maïsstro blijft dan
op het land achter en zorgt voor extra aanvoer van
organische stof op het land.
Op bedrijf Groeneveld is beweiding een onlosmakelijk onderdeel
van de bedrijfsvoering. Het zorgt ervoor dat de kostprijs
laag blijft. ‘We passen de maximaal mogelijke weidegang
toe, zowel bij melkkoeien als bij het jongvee. We starten er
begin april mee en stoppen met het oudere jongvee rond
1 december’, zegt Jeroen Groeneveld. Het jongvee wordt
geweid op percelen die daar speciaal voor bestemd en bemest
zijn. De melkkoeien worden alleen overdag geweid en ’s
nachts bijgevoerd met snijmaïs en vers gras. Jeroen: ‘Ik schrik
bij een ureumgetal van 25 en niet bij 15.’ Met deze aanpak
produceren de Groenevelds veel kilo’s melk uit ruwvoer
met een lage kostprijs.’ Zie verder de bedrijfsreportage op
pagina 10.
• Stem de bemesting
van het grasland af
op wat je met een
grasproduct wilt
bereiken. Effi ciënt
voeren geeft goede
melk.
25

5
26
Duurzame
Melkveehouderij
Lucht en water
Op melkveehouderijbedrijven is vooral op maïsland de chemische
onkruidbestrijding elk jaar een noodzakelijk kwaad. In
sommige percelen is zelfs met maximale inzet van chemie het
perceel niet onkruidvrij te houden is. Het streven in de gangbare
landbouw is dan ook niet om door middel van mechanische
bestrijding de chemische volledig achterwege te laten.
Door aanvullende inzet van wiedeg of schoffel kan wel de
dosering van onkruidbestrijdingsmiddlelen in de aanvullende
bestrijding verminderd worden. In de praktijk is mechanische
onkruidbestrijding in maïs een afweging van willen, kunnen
en doen. De technische voorzieningen zijn voorhanden. Wil je
minder afhankelijk worden van chemische middelen, dan ligt
in de maïsteelt op een relatief eenvoudige wijze het resultaat
voor het oprapen.
Veel maïstelers zijn afkerig van mechanische onkruidbestrijding.
Dat komt doordat bijvoorbeeld bij het wiedeggen het
moment van bewerking erg nauw steekt. Ten eerste moeten
de weersomstandigheden goed zijn en vervolgens speelt ook
het ontwikkelstadium van de maïs een belangrijke rol. Ten
Minder chemische onkruidbestrijding, minder
nitraat in het grondwater en reductie
van ammoniak en broeikasgassen. Dat zijn
de uitdagingen met betrekking tot lucht en
water voor boeren die duurzaam verder willen.
Met een combinatie van mechanische
en chemische onkruidbestrijding zijn goede
resultaten te behalen. De forse bemesting
van jaren geleden zorgde voor uitspoeling
van stikstof naar het diepere grondwater.
Streef daarom aan het eind van het seizoen
naar een zo klein mogelijke voorraad stikstof
in de bouwvoor. Ook de uitstoot van
schadelijke gassen kan omlaag.
Gewasbescherming en mechanische onkruidbestrijding
De schoffelbewerking in maïs kan goed gecombineerd
worden met grasonderzaai.
slotte moet er in de betreffende periode vaak ook gras worden
gemaaid of ingekuild. Een optie is om niet te wiedeggen maar
te gaan schoffelen op het moment dat de maïs bijna sluit. Het
moment van bewerking speelt dan wat minder nauw en er is
vaak wat meer tijd in deze periode. Door de schoffelbewerking
worden de nakiemers tussen de rijen goed bestreden en wordt
een eventuele slemplaag gebroken.
Na één van beide genoemde mechanische bewerkingen kun
je over het algemeen met een lagere dosering spuiten dan bij
een chemische onkruidbestrijding alleen.
In het project heeft in 2009 een demoveld gelegen waarop
deze varianten zijn gedemonstreerd. Op enkele mechanisch
bewerkte stroken is daar met een 20% lagere dosering
gespoten dan standaard en aan het eind van het groeiseizoen
was er geen hogere bezetting van onkruid te zien. Een goede
optie is ook nog om de schoffelbewerking te combineren met
grasonderzaai, waardoor ook de stikstofeffi ciëntie verbeterd
kan worden.

N-mineraal en nitraat in het grondwater
Te veel nitraat in het grondwater is een belangrijke aanleiding
voor het aangescherpte mestbeleid. Dit nitraat is schadelijk
voor de gezondheid en dient dus uit het opgepompte
grondwater te worden verwijderd alvorens dit als drinkwater
kan dienen. De forse bemesting van jaren geleden zorgde
voor uitspoeling van stikstof naar het diepere grondwater. Om
deze reden is er een maximum gesteld aan de hoeveelheid te
gebruiken drijf- en kunstmest op landbouwgrond. De mate
van stikstofuitspoeling hangt mede af van de hoeveelheid
stikstof die in het najaar nog in de grond zit. Vooral dan stopt
de plant met het opnemen van stikstof en kan de nog aanwezige
stikstof in de grond gemakkelijk uitspoelen. Streef bij de
bemesting dus naar een zo klein mogelijke voorraad stikstof
aan het eind van het seizoen.
Uit het project is gebleken dat dit op grasland makkelijker
is te realiseren dan op maïsland. Maïs stopt al in augustus
met het opnemen van stikstof, terwijl gras stikstof opneemt
zolang het groeit. De problematiek van stikstofuitspoeling ligt
dus met name op de maïspercelen. De gegevens in de tabel
geven een indruk van de bodemvoorraad stikstof in de herfst,
die projectdeelnemers gedurende de projectperiode van een
aantal percelen hebben laten bepalen.
Na de oogst van de maïs heeft dit gekiemde gras
al een grote voorsprong als stikstofvanggewas en
groenbemester.
Stikstofvoorraad in de herfst op gras en maïs
N-mineraal Grasland Maïsland 70% grasland
2007 t/m 2010 30% maïsland
Aantal 147 93
Gemiddelde 31 67 42
Spreiding Max. 142 256
Min. 6 18
Er is een aantal structurele oorzaken aan te wijzen voor de
hoge uitkomsten. Daarnaast zijn er ook maatregelen te nemen
die tot gevolg hebben dat de N-mineraaluitkomsten lager en
dus acceptabel zijn. In de volgende tabel zijn deze oorzaken
en maatregelen naast elkaar gezet.
Oorzaken en beïnvloeding van nitraat in de grond
Oorzaken hoog
(> 60 kg N-voorraad
per ha)
Gescheurd grasland
Royale bemesting op grond met
hoog organischestofgehalte
Te weinig grasoogst in het najaar
Veel bloten
Matige of te late groenbemester
Late drijfmestgift op lage grond
(eind augustus)
Lage opbrengst met royale
bemesting
De uitdaging ligt dus vooral in het terugdringen van het
stikstofverlies op maïsland. Beperken van het gebruik van
grotere hoeveelheden drijfmest op maïs (> 45 m 3 per ha) en
eventueel wat meer de nadruk op rijenbemesting en gebruik
van snelle stikstofmeststoffen kan daarbij helpen. Niettemin
blijft maïs een gewas waarbij een hoge stikstofeffi ciëntie op
perceelniveau lastig haalbaar is.
TIP!
Maatregelen laag
(< 40 kg N-voorraad
per ha)
Op tijd stoppen met bemesting
Veel maaien, vooral in het najaar
Matige mestgift op maïsland
(< 40 m3 per ha)
Effectieve groenbemester
Hoge opbrengst met een
normale bemesting
Onbemest land
• Een goede onkruidbestrijding begint met het
inventariseren van de probleempercelen of
probleemplekken. Door op deze plekken een
aanvullende bewerking uit te voeren hoef je
niet voor alle percelen een hogere dosering
aan te houden.
27

28
Duurzame
Melkveehouderij
Emissie van ammoniak
Een andere grote verliespost en een bedreiging voor het
milieu is ammoniak. Ammoniak komt vrij bij de opslag en
het uitrijden van drijfmest. Vooral bij natuurgebieden die
gevoelig zijn voor ammoniak is dit een probleem. Naarmate
er meer stikstof via mest en urine de koe verlaat, is de kans
groter dat via ammoniakemissie de stikstof verloren gaat. De
mate van stikstofverlies via mest en urine is gekoppeld aan
het ureumgehalte in de melk. Bepaling hiervan gebeurt al
standaard bij elke afl evering van melk. In het jaar 2009 hebben
projectdeelnemers een streefwaarde aangehouden van
20. Het uiteindelijke resultaat was 20,7. Dat is 2 punten lager
dan het Nederlands gemiddelde. In 2010 was het resultaat
gemiddeld 21. In de grafi ek is het resultaat van de deelnemers
in de projectperiode weergegeven.
Ureumgehalte
(mg/100 gr melk)
29
27
25
23
21
19
17
15
2007 2008
Jaar
2009 2010
Verloop van het gemiddelde ureum bij de deelnemers
aan Kop in ’t Zand in vergelijking met het landelijk
gemiddelde.
De belangrijkste maatregel om het ureumgetal omlaag te
krijgen is een uitgebalanceerd aanbod van energie en eiwit.
Zorg dus voor zicht op het totale niveau van eiwit in het
rantsoen. De ervaring leert dat de deelnemers aan het project
intussen het eiwitniveau in het rantsoen zo’n 10 tot 20 gram
ruweiwit lager hebben dan gemiddeld. Dat niveau ligt rond de
150 gram per kg droge stof. Recept voor dit succes: kuilvoer
winnen dat ook niet meer dan 180 gram ruweiwit totaal bevat
per kg droge stof.
Het lagere eiwitaanbod leidt meestal niet tot minder melk.
Wel tot lagere stikstofgehaltes in de mest. Dit wordt nogal
eens als een nadeel gezien, omdat er dan meer kuubs mest
afgezet moeten worden om eenzelfde hoeveelheid stikstof af te
voeren. Ook moet er in sommige gevallen wat meer gecorrigeerd
worden met kunstmest. Maar: een lagere stikstofrest
in de mest duidt op een effi ciëntere benutting van de stikstof
in de koe. Uiteindelijk zal daardoor ook minder mest afgezet
hoeven te worden.
TIP!
Landelijk
Kop in ‘t Zand
• Maak gebruik van de broeikasgaswijbroeikasgaswijzer
om de broeikasgasemissie van uw
bedrijf en de gevolgen van een aantal
maatregelen door te rekenen.
Kijk op www.broeikasgaswijzer.nl
Door het hoge zetmeelgehalte
heeft een hoger aandeel maïs in het
rantsoen een gunstige invloed op de
methaanuitstoot.
Uitstoot verminderen kan
‘Als het aantrekkelijk is voor de portemonnee,
moet je de uitdaging aangaan en de uitstoot van
broeikasgassen verminderen’, zegt Rogier Lansink,
melkveehouder in Haaksbergen. Berekeningen
binnen het deelproject Klimaat en Koeien wezen
uit dat investeren in warmteterugwinning en/of
voorkoeling zowel geld als CO 2 zou kunnen besparen
op het bedrijf van Lansink. Bewustwording en
verspreiding van kennis is volgens Lansink echter
de eerste stap. ‘Het is voor melkveehouders een
nieuw onderwerp. Je kunt wachten op regelgeving,
maar je kunt ook zorgen dat je zicht krijgt op de
problematiek en de wijze waarop je daar invloed op
kunt uitoefenen.’

TIP!
Broeikasgassen
In totaal draagt de melkveehouderij voor circa 5% bij aan
de totale broeikasgasuitstoot, waarvan 50% in de vorm van
methaan, 20% in de vorm van lachgas en 30% in de vorm
van kooldioxide. In de afgelopen jaren is de uitstoot door de
melkveehouderij al met zo’n 18% verminderd door de melkquotering,
het aangescherpte mestbeleid en een effi ciëntere
bedrijfsvoering. De vraag is hoe de uitstoot van broeikasgassen
nog verder kan worden verlaagd.
Droogstaande koeien Beweiding
Methaan
Methaan komt voor een groot deel vrij bij het afbraakproces
in de pens en verlaat de koe via oprispingen. Het is een van
de afbraakproducten van ruwe celstof die vooral voorkomt in
producten als gras en maïs. Een oplossing zou kunnen zijn
om meer krachtvoer te gaan voeren ten koste van ruwvoer,
maar dat lijkt tegenstrijdig met de duurzaamheidsgedachte.
Daarnaast komt methaan vrij bij de opslag van mest. Met
minder dieren het quotum vol melken lijkt vooralsnog de
meest effectieve en economisch meest interessante oplossing
om de methaanuitstoot terug te dringen.
Lachgas
Bij het omzetten van verschillende stikstofvormen in de
bodem komt lachgas vrij. Vooral het scheuren van grasland
veroorzaakt een verhoogde emissie van lachgas door de
grote hoeveelheid organische stof die wordt afgebroken. Een
minimale omzetting van grasland is voor dit broeikasgas de
beste maatregel.
Als herinzaai onvermijdbaar is, kan door frezen de
stikstof het best worden benut.
Mestvergisting is een mogelijkheid
om een broeikasgas als methaan
zinvol te benutten.
Kooldioxide
Kooldioxide komt met name vrij bij het gebruik van brandstof
en elektriciteit. Energiebesparing en de toepassing van
duurzame energie beperkt de uitstoot. Voor het produceren en
vervoeren van met name krachtvoer en kunstmest zijn grote
hoeveelheden energie nodig. Het gebruik van deze zogenoemde
indirecte energie moet voor een eerlijke benadering worden
meegenomen in de totaalsom aan uitstoot. Het beperken van
het krachtvoer- en kunstmestgebruik draagt in belangrijke
mate bij aan de beperking van de uitstoot van kooldioxide op
een melkveebedrijf.
In het project hebben de deelnemers de broeikasgasuitstoot
van hun bedrijven laten berekenen. Ook is berekend hoe de
uitstoot verandert na het nemen van een aantal managementmaatregelen
in het bedrijf. De gegevens in de tabel laten zien
wat het effect per maatregel is op de arbeidsopbrengst en op
de uitstoot van broeikasgassen.
Effect van diverse maatregelen op arbeidsopbrengst
en broeikasgasuitstoot
Maatregel Arbeidsopbrengst Uitstoot CO 2 eq.
Lager N-niveau (- 50 kg) -/0 ++
Minder jongvee + ++
Lagere veevervanging + ++
Hogere levensproductie + +
Hogere melkproductie - -/+
Ruweiwit 170 naar 150 0 +
Betere graskuil + +
Minder snijmaïs -- --
Voorkoeler / warmtepomp 0/+ +
Doorzaai i.p.v. herinzaai 0/+ +
Opstallen -- +
+ betekent een gunstig effect: bij arbeidsopbrengst dus een hoger
inkomen, bij uitstoot een lagere uitstoot.
29

30
Duurzame
Melkveehouderij
Deelnemer in beeld:
Familie Grotenhuis
Deelnemer Erik Grotenhuis runt samen met zijn vrouw een
melkveebedrijf in Dalmsholte. Het bedrijf ligt tegen de lichte
zandgronden van de Lemelerberg. Het is voor Erik en Paulien
al lange tijd een uitdaging om op deze van oorsprong lichte
zandgronden voldoende ruwvoer te winnen voor de veestapel.
Het project Kop in ’t Zand helpt hen bij het verbeteren van het
bedrijfsmanagement en geeft ook de mogelijkheid om eens
iets uit te proberen.
Elgon
Velen kennen het bedrijf van de teelt van het grasras Elgon.
Waar op de meeste gangbare bedrijven wordt gekozen voor
het inzaaien van grasmengsels, kiest Erik Grotenhuis al 14
jaar voor een monocultuur met Elgon. ‘Dit tetraploïde Engels
raaigras zorgt bij ons voor een goede opbrengst en een goede
voederwaarde. Met name de opbrengstcapaciteit ligt hoger
Naam: Erik (45) en Paulien (43) Grotenhuis
Bjorn (11), Sven (9) en Elke (7)
Woonplaats: Dalmsholte
Bedrijf: 87 melkkoeien, 72 stuks jongvee
795.000 kg melkquotum
52,15 ha cultuurgrond
Gegevens: Melkproductie: 8.309 kg melk
2010 4,58% vet
3,51% eiwit
Gem. leeftijd koeien: 4.02 jaar
Ureumgehalte melk: 22,1
dan bij de mengsels. Beregenen is bij ons wel een must’,
geeft hij aan. In het begin werd er vrij veel maïs bijgevoerd,
waardoor de Elgon vrij jong werd gemaaid. Nu er minder maïs
wordt gevoerd, moet het gras wat meer stengel bevatten. Maar
ook dan blijft het voedertechnisch een heel goed voer in het
basisrantsoen. Voor droge koeien en jongvee teelt Erik nu ook
12 ha kropaar en rietzwenkgras.
Bodemvruchtbaarhe id
Er wordt veel aandacht besteed aan de bodem. Opvallend is
de stijging van het organischestofgehalte van de grond in de
afgelopen 12 jaar. Diverse percelen zijn van 3-4% gestegen
naar circa 10% nu. Volgens Erik zijn daar een aantal redenen
voor. ‘Ten eerste wordt er bij ons vrijwel niet meer geploegd
bij herinzaai. Zaaifrezen is de standaard. Dan houd je de
organische stof bovenin. Ten tweede hebben we jarenlang
zeeschelpenkalk en kleimineralen gebruikt. Hiermee stimuleer
je het bodemleven en zorg je voor
een stabiele pH. En last but not least:
wees zuinig op je grond. Hanteer een
lage bandenspanning en ga er niet op
bij slechte omstandigheden.’
Op de maïspercelen zorgt het hoge
organischestofgehalte in het najaar
nog voor zoveel mineralisatie dat
het N-mineraalgehalte zelfs bij een
aangepaste bemesting nog aan de
hoge kant is. ‘In zulke gevallen kunnen
we beter gras telen, omdat dit in
het najaar nog stikstof kan opnemen’,
aldus Erik. Niettemin is hij blij met de
grond. Bij de aanscherping van het
mestbeleid geeft die ze waarschijnlijk
een voorsprong.

Eigen koers
Omdat het bedrijf goed draait, is de huidige omvang voor Erik
en Paulien voorlopig voldoende. ‘Als we met deze bedrijfsomvang
in ons inkomen kunnen voorzien, wat moeten we dan
met meer?’, zegt Erik vrij resoluut. ‘Vrije tijd is mij ook veel
waard en die wordt alleen maar minder als je meer hebt dan
dat je alleen aankunt.’
Enkele jaren geleden is er op het bedrijf een nieuwe stal in
gebruik genomen. Dat was een weloverwogen besluit en over
elk detail is goed nagedacht. ‘We wilden toch wel enigszins
groeien en de oude stal was eigenlijk niet meer geschikt voor
onze huidige veestapel’, zegt Erik. Vooral over de swing-overmelkstal,
waarbij met één melkstel aan beide kanten van de
put gemolken wordt en daardoor relatief goedkoop is, is goed
nagedacht. Bijvoorbeeld dat alle krachtvoer in de melkstal
wordt gegeven. Er staan dus geen extra krachtvoerboxen in de
stal. ‘Daar heb ik veel vragen over gekregen’, zegt Erik. ‘Maar
ik wilde de koeien vlot in de melkstal hebben en ik wilde niet
Toekomst
Bedrijfsmatig verwacht Erik de
komende jaren qua omvang geen
grote ontwikkelingen. ‘We gaan
door met het optimaliseren van het
bedrijf. Ik vind dat nog steeds een
gigantisch mooie uitdaging waar we
met plezier aan werken.’
‘Besteed aandacht aan
de bodem en wees
zuinig op je grond.’
te hoge bouwkosten. En aan deze koers heb ik vastgehouden.’
In de stal kunnen ruim 100 koeien worden gehouden en met
een kleine uitbreiding zouden dat er 140 kunnen worden.
Erik: ‘Eerst het quotum er maar af.’
Studiegroep
Gedurende het project heeft Erik een aantal studiegroepen
ontvangen om kennis en ervaringen te delen. ‘Dat zijn voor
mij altijd weer heel interessante bijeenkomsten. Enerzijds
omdat ik er zelf altijd weer van leer, maar anderzijds wil ik mijn
collega’s ook graag iets meegeven.’ Het valt hem op in welke
beperkte denkwereld sommige mensen zitten. ‘Dat is jammer,
want daardoor geef je jezelf erg weinig ruimte. Als je je bedrijf
wilt ontwikkelen, is het belangrijk dat je zelf mee ontwikkelt.
Als dat goed gaat, is er veel mogelijk.’ Een vorm van sociale
duurzaamheid.
31

6
32
Duurzame
Melkveehouderij
Duurzame bedrijfsstrategieën
Kengetallen
De belangrijkste kengetallen bij de beoordeling van duurzame
bedrijfsstrategie houden vooral verband met de P’s van
people, profi t, planet en passion, met de nadruk op profi t en
passion (zie de tabel).
Kiezen voor duurzaam
De ondernemers die hebben deelgenomen aan het project
Kop in ’t Zand kenmerken zich door gedrevenheid en ambitie
om duurzaam ondernemen in de volle breedte uit te oefenen.
Het hele palet van ondernemerskenmerken vind je bij hen
terug. De deelnemers hanteren verschillende duurzame strategieën.
Die worden toegelicht aan de hand van de volgende
thema’s:
• Bedrijfsomvang consolideren/continueren
• Vergroting van de bedrijfsomvang
• Intensief en duurzaam
Bedrijfsomvang consolideren/continueren
Een aantal projectdeelnemers kiest om verschillende redenen
voor het consolideren of continueren van hun veebedrijf. Niet
‘groot is beter’ maar ‘beter is groot’ is hierbij de achterliggende
gedachte. De omvang van de gezinsbedrijven bij deze
deelnemers is zodanig dat verdere opschaling geen prioriteit
heeft. De kwaliteit van de bedrijfsvoering staat voorop en het
rendement van het bedrijf is voldoende om in een aanvaardbaar
gezinsinkomen te voorzien.
Kengetallen duurzame bedrijfsstrategie
Bij duurzame bedrijfsstrategie is sprake
van een ideaal evenwicht tussen ecologische
(planet), economische (profi t) en sociale
(people) belangen. Alle ontwikkelingen
die op deze gebieden bijdragen aan een
gezonde bodem en lucht, aan de welvaart
van het landbouwbedrijf en het welzijn van
de ondernemer zijn duurzaam. Een vierde
aspect is misschien wel het belangrijkste:
passion. Plezier in het werk en in het bedrijf
is de motor voor een duurzame bedrijfsstrategie.
Hoofdaspect Deelaspect Criteria Streefwaarde
Economie (Profi t)
Arbeid (Passion)
Technischeconomisch
Risicoanalyse
Rentabiliteit
Arbeidseffi
ciëntie
Sociaal
Arbeidsvreugde
Brutooverschot
Kritieke opbrengstprijs
Marge
Kg melk
per uur
Gemiddelde
aantal uren
per week
Rapportcijfer
1 – 10
> (Landelijk)
gemiddelde
< (Landelijk)
gemiddelde
> (Landelijk)
gemiddelde
> 200
< 60
Jongveeopfok uitbesteden
Rinus Bos heeft gekozen voor het uitbesteden van de
jongveeopfok omdat er onvoldoende huisvestingsmogelijkheden
zijn voor jongvee op zijn eigen bedrijf.
Hij ziet het uitbesteden als een tussenstap. Rinus heeft
samen met Gerdien een bedrijf in Deventer. Het quotum
is circa 550.000 kg. Er is 33 ha grond in gebruik,
waarvan 30 ha als pachtgrond van een landgoed. Over
enkele jaren willen de ondernemers een nieuwe melkveestal
bouwen en het jongvee in de oude ligboxenstal
huisvesten. De strategie van nu consolideren is
bedoeld als voorsorteren op de toekomst. Deze keuze
brengt voorlopig extra kosten met zich mee. De kosten
voor het uitbesteden zijn omgerekend ongeveer 3,00
euro per 100 kg melk.
>7

Vergroting van de bedrijfsomvang
Andere ondernemers zijn duidelijke vertegenwoordigers van
de strategie van vergroten van de bedrijfsomvang. Hun doel
is inkomensverbetering en effi ciënt werken en daarbij past in
hun visie een toekomstige schaalgrootte van > 200 melkkoeien.
Het resultaat van effi ciënter werken blijkt uit tijdsregistraties
van een groep bedrijven. De grootste groep bedrijven
heeft ongeveer 10 uur arbeid per 100.000 kg per week nodig.
Op jaarbasis is dit 192 kg melk per uur. De productiviteit bij
één projectdeelnemer is ongeveer 2,5 keer zo hoog als het
landelijk gemiddelde! Een en ander is weergegeven in de
volgende grafi ek.
Intensief en duurzaam
Deze categorie bedrijven produceert veel melk per ha wat in
eerste instantie niet samen lijkt te gaan met duurzaamheid.
Toch is het met deze bedrijfsopzet ook mogelijk duurzaam te
zijn. Allereerst weiden een aantal van deze intensieve veehouders
de koeien zoveel mogelijk. Daarnaast is het belangrijk dat
ze zich bewust zijn waar hun aangekochte voer vandaan komt
en hoe het verbouwd is. In het project Kop in ’t Zand zijn we
tot de conclusie gekomen dat in principe elke bedrijfsopzet
duurzaam te maken is en dat het niet zo is dat een bepaalde
bedrijfsopzet per defi nitie wel of niet duurzaam is. Wat dat betreft
is het goed om welke bedrijfsopzet dan ook bij regelmaat
eens tegen het licht te houden.
Uren
TIP!
• De basis voor een sterk bedrijf en bedrijfsbedrijfsontwikkeling is een bovengemiddelde rentabiliteit
en anticiperen op ontwikkelingen.
Bespreking van de cijfers in een studiegroep
geeft inzicht en frisse ideeën.
Tijdbesteding per 100.000 kg
30
25
20
15
10
5
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
Geleverde melk (x 100.000)
Resultaat arbeidseffi ciëntie, minder uren per week
per 100.000 kg melk
1,1 miljoen kg melk
Een ondernemer met een duidelijke groeiambitie is deelnemer
Rob Strijdveen. Hij werkt in maatschap met Berend Dijsselhof.
Het melkveebedrijf en pluimveeopfokbedrijf ligt in Broekland
(gemeente Raalte). De melkproductie bedraagt ongeveer 1,1
miljoen kg. Er zijn plannen om de stal te vergroten en een
nieuwe melkstal te bouwen. De koeien staan zomers op stal
in verband met de beperkte huiskavel en omdat het bedrijf
qua ruwvoerproductie niet zelfvoorzienend is. Omdat er ook
boerderijkamers worden verhuurd, is er veel contact met consumenten
over deze bedrijfskeuze. Het bedrijf wil transparant
zijn in het bedrijfssysteem en de strategie.
Scherp voeren
Rolf en Yvonne Roelofs hebben samen een melkveebedrijf
in Lemelerveld. Ze kiezen voor het uitbesteden
van jongvee. Gezien de intensiteit van het bedrijf met
bijna 30.000 kg melk/ha is uitbesteden een logische
keuze. Het bedrijf telt ongeveer 100 koeien en heeft
een melkquotum van ongeveer 915.0000 kg. Er is
32 ha grond beschikbaar. Hiervan bestaat 27 ha uit
grasland. De huiskavel beslaat 16 ha. Rolf richt zich in
de bedrijfsvoering vooral op het realiseren van hoge
gewasproducties met minimale mineralenverliezen.
Ook wordt gezocht naar het optimale beweidingssysteem.
De totale voerkosten liggen op dit bedrijf
scherper dan de norm.
33

34
Duurzame
Melkveehouderij
Bedrijfsomvang en prestaties
In algemene zin laten bedrijven in de loop van de tijd verschillende
ontwikkelingen zien. Sommige bedrijven groeien in
omvang, andere krimpen. De bedrijven van de projectdeelnemers
laten geen krimp zien. De bedrijven die groeien, hebben
een hogere rentabiliteit en een hoger inkomen dan gemiddeld.
Hiermee wordt in fi nancieel opzicht een basis gelegd om groei
van het bedrijf mogelijk te maken. Het is echter niet zo dat
grotere bedrijven ook per defi nitie een hoger fi nancieel resultaat
hebben, niet in het project en ook niet over een grotere
groep bedrijven. De economische duurzaamheid hangt dus in
principe meer af van de ondernemerscapaciteiten dan van de
omvang van het bedrijf. Waar dus vaak groei wordt gezien als
een middel de rentabiliteit van een melkveebedrijf te verhogen
zou het dus beter zijn eerst de fi nanciële resultaten op peil te
brengen. Vaak is daar nog genoeg mee te verdienen. Is dit in
orde dan pas biedt het bedrijf de fi nanciële mogelijkheden om
te groeien.
Ook uit het klantenbestand van Countus blijkt dat de 30%
beste bedrijven een gemiddelde omvang hebben. De fi nancieringslasten
zijn rond het gemiddelde en er worden weinig
kosten gemaakt voor het leasen van melk. Het verschil van
ongeveer 4 eurocent/kg melk wordt voor ca. 75% verklaard
vanuit het saldoverschil (na aftrek van loonwerk). Grote
bedrijven zijn wat intensiever dan kleinere bedrijven. Er is
geen tot weinig verband tussen de geproduceerde kilogrammen
melk (schaalgrootte) en de rentabiliteit. Grote bedrijven
zijn ook niet zwaarder gefi nancierd. Er is op grote bedrijven in
absolute euro’s wel meer geldstroom beschikbaar.
Wel blijkt dat naarmate de intensiteit toeneemt het brutooverschot
daalt. Met name de kosten voor voervoorziening en
mestafvoer zijn hoger.
TIP!
• Een bruto-overschot per 100 kg melk
heeft geen direct verband met bedrijfsomvang.
Kies bij opschaling voor
intensivering: meer melk per ha en per
man.

Bedrijfsgegevens en bedrijfseconomische gegevens
KiZ deelnemers t.o.v. Countus (excl. BTW)
Bedrijfsgegevens KiZ 2009 Countus Countus 30%+
12 deeln. gem. 2009 2009*
Droogstaande koeien
In de groepsbijeenkomsten gedurende het project is ieder jaar
aandacht besteed aan de fi nanciële resultaten. Van het jaar
2009 zijn enkele bedrijfsgegeven weergegeven. Ze zijn vergeleken
met het gemiddelde van Countus en met de 30% hoogst
scorende bedrijven qua bruto-overschot bij Countus (zie de
volgende twee tabellen). Hieruit blijkt dat de deelnemers
aan Kop in ’t Zand (KiZ) uitstekende fi nanciële resultaten
neerzetten, zeker als je in ogenschouw neemt dat de intensiteit
hoger is dan het gemiddelde van de 30% beste bedrijven.
Het bruto-overschot is het resultaat voor rente, afschrijvingen
pacht en lease. Het niveau van het bruto-overschot wordt
naast de beïnvloedbare kosten mede bepaald door onder
meer de melkprijs.
Beweiding
Afgeleverde kilogrammen melk 830.822 694.198 667.513
Geleverd vetgehalte 4,43 4,41 4,42
Geleverd eiwitgehalte 3,49 3,52 3,53
Afgeleverde melk per ha 17.592 15.506 14.486
Aantal melkkoeien 95,6 83,2 81,3
Jongvee per 10 melkkoeien 6,0 7,8 8,2
Kg melk per koe 8.742 8.344 8.210
Bedrijfseconomische gegevens KiZ 2009 Countus Countus 30%+
12 deeln. gem. 2009 2009*
Melkgeld 27,96 27,76 28,23
Omzet en aanwas 2,96 3,19 3,54
Totaal opbrengsten 36,52 36,11 37,47
Totaal voerkosten
Diergebonden kosten incl.
6,24 7,03 6,11
mestafzet en opfokkosten 3,49 3,22 2,78
Grond- en hulpstoffen 1,22 1,66 1,59
Saldo
Bewerkingskosten incl.
25,57 24,35 26,99
afschrijvingen
Kosten onroerende zaken incl.
7,81 8,12 7,11
pacht/huur 2,36 2,11 1,99
Kosten leasemelk
Algemene kosten incl.
0,04 0,40 0,19
nutskosten 3,67 3,11 2,85
Totaal afschrijvingen 9,51 8,58 9,30
Bruto-overschot 16,23 14,42 18,52
* De selectie 30%+ van Countus bestaat uit de 30% bedrijven met
het hoogste bruto-overschot.
Financiële resultaten
Kritieke melkprijs
De kritieke melkprijs is een indicator
die aangeeft bij welke melkprijs een
bedrijf nog aan alle betalingsverplichtingen
kan voldoen. Als de werkelijke
melkprijs onder de kritieke opbrengstprijs
komt, resteert er geen kasstroom
en verslechtert de liquiditeitspositie
van het bedrijf.
Vanuit de kasstroom worden de privéuitgaven
en belastingen betaald. Dan
resteert de reserveringscapaciteit:
het bedrag dat nodig is om de afl ossingen
en de vervangingsinvesteringen
te betalen. Wat er dan overblijft is de
marge: Het overschot aan liquiditeit.
De liquiditeitsmarge varieert sterk over
de laatste jaren: van circa 6-7 eurocent/
kg melk in 2007 tot nihil in 2009.
De combinatie van een hoog brutooverschot
per kg melk en veel kilogrammen
melk per uur leidt tot een
goede arbeidsbeloning. Voorbeeld: bij
een bruto-overschot van 18 eurocent/
kg melk en een productie van 200 kg
melk per uur is de vergoeding 36 euro
per uur.
35

Wageningen UR Livestock Research
Partner in livestock innovations
Wageningen UR Livestock Research ontwikkelt kennis voor
een duurzame en renderende veehouderij, vertaalt deze
naar praktijkgerichte oplossingen en innovaties, en zorgt
voor doorstroming van deze kennis. Onze wetenschappe-
lijke kennis op het gebied van veehouderijsystemen en van
voeding, genetica, welzijn en milieu-impact van landbouw-
huisdieren integreren we, samen met klanten en de prak-
tijk, tot veehouderijconcepten voor de 21e eeuw.
Wageningen UR Livestock Research 0320 238 238 info.livestockresearch@wur.nl
www.livestockresearch.wur.nl
Dit instituut is NEN-EN-ISO 9001:2000 gecertificeerd

dE ENIgE EchTE
NuMMER 1 IN MElkEIwIT!
Al jaren blijkt ForFarmers prima te scoren met hoge
Al eiwitgehaltes jaren blijkt in ForFarmers de melk. U prima wilt toch te scoren ook het met hoogste hoge
eiwitgehaltes melkeiwitgehalte? in de Het melk. is U de wilt ambitie toch ook van het ForFarmers hoogste
melkeiwitgehalte? om samen met u te Het werken is de aan ambitie nog hogere van ForFarmers melkeiwit-
om gehaltes. samen met u te werken aan nog hogere melkeiwitgehaltes.
BOEREN
BOEREN
MET
MET
AMBITIE
AMBITIE
ForFarmers, Postbus 91, 7240 AB Lochem, T: +31 (0)573 28 88 00, info@forfarmers.eu, www.forfarmers.eu
ForFarmers, Postbus 91, 7240 AB Lochem, T: +31 (0)573 28 88 00, info@forfarmers.eu, www.forfarmers.eu
DÉ NUMMER ÉÉN IN MELKEIWIT
DÉ NUMMER ÉÉN IN MELKEIWIT

Inzicht met een +
Actuele informatie
U - als ondernemer - wilt tijdig beschikken over informatie die het mogelijk maakt de juiste maatregelen
in een vroeg stadium te nemen. Dit is de belangrijkste conclusie uit diverse klankbordbijeenkomsten met
klanten en sectordeskundigen die Countus het afgelopen jaar heeft georganiseerd. U wilt graag snel
inzicht in uw actuele cijfers. Niet achteraf in een jaarrekening, maar vaker en vooral sneller, zodat u tijdig
actie kunt ondernemen en uw koers kunt aanpassen.
Countus Signaal +Analyse
Als vervolg op ons kwartaaloverzicht, hebben wij Countus Signaal +Analyse ontwikkeld. Hiermee kunnen
wij u snel inzicht geven in uw actuele operationele cijfers:
l Resultaten laatste kwartaal en lopend boekjaar (totalen in €)
l Resultaten rollend 12 maanden (€/100 kg melk) incl. de kritieke opbrengstprijs melk
l Vergelijking met de actuele cijfers (over dezelfde periode!) van een referentiegroep
l Diverse overzichtelijke grafische weergaven van de belangrijkste gegevens (actuele periode, vorig
jaar en ten opzichte van de referentiegroep)
l Diverse specificaties in cijfers en grafisch zoals:
melk, veestapel, veevoer, directe kosten grond en veestapel, bewerkingskosten, financiering
De gegevens worden gebaseerd op de ontvangsten en uitgaven. Dat maakt het mogelijk zeer snel te
rapporteren. U kunt zelf kiezen hoe vaak en wanneer u dit rapport wenst te ontvangen.
Signalerend Overzicht: uw resultaat ten opzichte van de referentiegroep
Financiële kerngetallen (E per 100 kg melk)
Saldo
Bruto overschot
Kasstroom
Reserveringscapaciteit
Mutatie liquiditeit
Melkprijs (E per 100 kg melk)
Kritieke melkprijs
Melkgeld
-2,5 -1,5 -0,5 0,5 1,5 2,5
-2,5 -1,5 -0,5 0,5 1,5 2,5
Minder gunstig Gunstig
Countus Signaal +Bedrijfsvergelijking
Deelnemers van studiegroepen weten al hoe belangrijk het is om onderling hun resultaten te bespreken.
Kennis, ervaringen en inzichten met en van collega’s delen, en ervan leren, daar draait het om. Met
Countus Signaal +Bedrijfsvergelijking wordt het mogelijk om dat op een efficiënte wijze te doen, direct na
afloop van een tijdvak. Door de systematiek maakt het niet uit of u een administratie over een kalenderjaar
of een boekjaar heeft, of u btw-plichtig bent of deelneemt aan de landbouwregeling.
Natuurlijk is deze rapportage ook beschikbaar voor ondernemers die de administratie elders hebben
ondergebracht.

Routekaart naar duurzaamheid in het
project Kop in ‘t Zand
Hoofdaspect Deelaspect Criteria Streefwaarde Uw resultaat
Milieu (Planet) Stikstof Kg N-mineraal op grasland ≤ 40 kg/ha
(nitraat, ammoniak, Kg N-mineraal op maïsland ≤ 60 kg/ha
lachgas) Ureum melk (mg/ltr) ≤ 20
RE in graskuil (BEX) 150 - 170 gr/kg ds
N-gehalte in mest 3,0 - 4,0 kg/ton
RE in rantsoen (BEX) 140 - 160 gr/kgds
Fosfaat Fosfaatgehalte in mest 1,3 - 1,5 kg/ton
P-gehalte graskuil (BEX) 3,0 tot 4,5 gr/kgds
P-gehalte maïskuil (BEX) 1,5 tot 2,5 gr/kgds
P in rantsoen (BEX) 3,5 - 4,0 gr/kgds
Broeikasgassen Methaan 0,5 kg CO 2 -eq. per kg melk
Lachgas 0,2 kg CO 2 -eq. per kg melk
Totaal CO 2 -eq. (direct en indirect) 1,0 kg CO 2 -eq. per kg melk
Bodemvruchtbaarheid % organische stof ≥ 5
en water pH Streefwaarden
Bodemleven
Gewasbescherming MBP grondwater ≤ 100
MBP bodemleven ≤ 100
MBP waterleven ≤ 10
Maatschappij Diergezondheid Celgetal < 250.000 cellen/ml melk
(People) Antibioticagebruik ≤ 5 dierdagdoseringen
Afvoerleeftijd koeien > 6 jaar
Totale levensproductie afvoerkoeien > 40.000 kg melk
Dierwelzijn Beweidingsduur > 720 uur per jaar
Conditiescore 2 tot 4
Ligruimte ≥ 1 ligbox per dier
Loopruimte ≥ 4m 2 per koe
Omgeving Landschap en natuur (1 – 10) ≥ 7
Water (1 – 10) ≥ 7
MVO (1 – 10) ≥ 7
Openheid/transparantie (1 – 10) ≥ 7
Economie (Profi t) Technisch-economisch Bruto overschot > (landelijk) gemiddelde
Risicoanalyse Kritieke opbrengstprijs < (landelijk) gemiddelde
Rentabiliteit Marge > (landelijk) gemiddelde
Arbeid (Passion) Arbeidseffi ciëntie Kg melk per uur > 200
Sociaal Gemiddelde aantal uren per week < 60
Arbeidsvreugde Rapportcijfer 1 tot 10 ≥ 7

Stimuland signaleert, denkt en werkt actief mee
aan een welvarend platteland van Overijssel met
oog voor mens en omgeving.
Het project Kop in ’t Zand wordt fi nancieel
mogelijk gemaakt door de provincie Overijssel.