professor Schoordijk - Pleitgenootschap Eggens

Een opgewekte
dwarsligger
Hij is nog niet uitgelezen, uitgeschreven en uitgedacht. Nog dagelijks is hij
bezig met het privaatrecht. Talloze juristen heeft hij opgeleid, velen hebben
nu hoge functies in de rechtspraktijk. Herman Schoordijk, civilist, blikt terug,
en vooruit.
door Michel Knapen foto’s Chantal Ariëns
Het is tien uur in de ochtend en Herman
Schoordijk heeft al twintig pagina’s in een
boek over Duits privaatrecht gelezen – in het
Duits natuurlijk. Aantekeningen bij de hand,
want wie weet schrijft hij er nog een commentaar op. Eigenlijk
is het wel zeker dat hij er een artikel over schrijft, met
de hand, wat door mevrouw Schoordijk wordt overgetikt
op de pc. Computers, daar kan Schoordijk niet mee overweg.
Met Duitse literatuur over privaatrecht wel, en met
Engelse, Amerikaanse en Nederlandse literatuur over privaatrecht.
En over bestuursrecht, algemene rechtsleer,
rechtsfilosofie en methodologie.
Schoordijk (83) laat geen ruimte toe voor specialisatie.
Geen geneuzel op de vierkante centimeter, zoals het nu op
de universiteit en in de advocatuur bon ton is. Het recht
staat in een context, in een cultuur en alleen wie de volle
breedte van die rechtscultuur doorziet, kan het recht pas
echt doorgronden. Die breedte is fysiek aanwezig in zijn
huis nabij Tilburg. In de ene werkkamer staan boeken, veel
boeken. Monografieën, handboeken, proefschriften, jaargangen
Nederlandse Jurisprudentie en tal van andere tijdschriften
en vakbladen, de Engelse Law Reports. In de andere
werkkamer: hetzelfde beeld. Rubriceringen en
categoriseringen ontbreken, maar hij weet ieder boek feilloos
te vinden. “Wordt er in deze bibliotheek orde aangebracht,
dan weet ik niet meer waar mijn boeken staan.” En
ieder jaar worden het er meer, met enige regelmaat komt er
weer een metertje bij. Tot ongenoegen van mevrouw
Schoordijk: “Ruim eens wat meer boeken op, Herman!”
En zo verdwijnt er ook regelmatig een metertje, naar een
bibliotheek of naar een onderzoeker die net met dat ene
onderwerp bezig is. Er blijft nog genoeg over.
Want noem een onderwerp en Schoordijk heeft er literatuur
over – en meestal ook literatuur over geschreven. Hij geldt
als een van de laatste vertegenwoordigers van een klassieke
stroming die het hele privaatrecht beheerst, en als het moet
ook nog aanverwante richtingen. Fiscaal recht bijvoorbeeld,
en verrassend: pensioenrecht. Maar verreweg de meeste bekendheid
geniet hij als civilist.
Dat kan de historie ook wel verklaren. Als gymnasiast
(bèta) las hij Homerus in de hongerwinter bij de carbidlamp,
“want wat moest je anders doen”. De keuze voor
rechten leek willekeurig, maar Schoordijk komt wel uit een
milieu van juristen.
“HET RECHT IS GEEN SYSTEEM, WE
MOETEN ER EEN SYSTEEM VAN MAKEN”
En zo belandde hij in 1946 in de collegebanken van de Amsterdamse
Gemeentelijke Universiteit, waar hij het vanaf
dag één “fantastisch” vond. In het Latijn las hij honderden
Digestenteksten. Let wel: hij las er niet óver, zoals nu te
doen gebruikelijk, hij lás ze zelf. “Wat had ik een lol in die
Romeinse werkelijkheid, recht zonder dogma en hoe slaven
daarin gepast werden.” Niet voor niets heeft de common
law zijn liefde. Die werkelijkheid bepaalde zijn juridische
denken: ga uit van de casus, vermijd abstracties, neem niets
aan als waarheid en beantwoord rechtsvragen aan de hand
van de maatschappelijke context. Het recht is geen systeem,
we moeten er een systeem van maken, zo doceerde hij altijd
en zo doet hij het nog steeds.
nr. 6/7 – 2010
Interview
15

Herman Schoordijk
Beschouwingen over driepartijenverhoudingen van
obligatoire aard
Weekblad Fiscaal
Recht
WPNR
Nederlands Juristenblad
16 nr. 6/7 – 2010
Hij moest wel, zegt hij. Rijtjes leren kon en kan hij niet.
Eenvoudige boeken lezen ook niet, “die snapte ik nooit.
Te veel halve waarheden.” Wel stevige handboeken. En
verder alles van juristen die in Nederland naam hadden
gemaakt: Meijers, Scholten, Eggens, F.G. Scheltema. Hij
las ze, niet om het recht te vinden, maar om het recht te
zoeken. Voetnoten werden nageplozen, becommentarieerd,
goed bevonden of als onzin aan de kant geschoven.
Marcel Henri Bregstein (1900-1957), zijn leermeester aan
de universiteit had het Schoordijk zo bijgebracht: omdat
het recht een open systeem is, staat niets vast en staan alle
waarheden op losse schroeven. Je vindt het ware recht
door erover na te denken en te discussiëren en niet door
anderen na te praten. Zo kon het gebeuren dat studenten,
die bij Schoordijk een mondeling tentamen wissel- en chequerecht
deden, een voldoende kregen nadat alles verkeerd
was beantwoord. “Ze wisten me te overtuigen dat
ze konden nadenken. Dat is beter dan het juiste antwoord
te geven.”

Out of the box
Maar: das war einmal. Hoe anders is nu de academie.
“Schan-da-lig”, oordeelt Schoordijk, als het onderwijs ter
sprake komt. “Hoogleraren staan niet meer voor de klas,
onderwijs wordt gegeven door docenten die één les voor
zijn op de studenten. Hen wordt niet meer geleerd hoe ze
moeten denken, hen wordt geleerd hoe het recht in elkaar
zit. Dat moeten ze uit het hoofd leren. Fóut! In de jaren
“DOOR AL DIE SPECIALISATIE KUN JE BIJ-
NA GEEN HOOGLERAREN MEER VINDEN.
NET ZOMIN ALS BREED GEORIËNTEERDE
RAADSHEREN”
tachtig kwamen de laatste HBS’ers naar de universiteiten.
Vanaf toen kon ik mijn kennis als docent niet meer kwijt.
“Vertel de student maar hoe het is”, zo hield een onderwijskundige
mij voor. Dat is de dood in de pot.
Daar komt nog bij dat het onderwijs wordt gemarginaliseerd,
ten koste van het onderzoek, want dat is tegenwoordig
alles. “Onderwijs is kennelijk vies, onderzoek is pas vernieuwend
en dan te weten dat Harvard, Oxford en
Cambridge vooral aan opvoeding hun glorie ontlenen. Onderwijs
werd uitgeruild tegen promoveren. Maar omdat
niemand meer een goede opleiding op de middelbare school
heeft gehad, en in het doctoraal, moeten de eerste twee jaar
van het promotietraject worden gevuld met warmlopen in
het recht, en dan heb je nog twee jaar om te schrijven.
Vroeger had je in twee jaar je proefschrift af. Over een relevant
onderwerp. Nu worden er – uitzonderingen daargelaten
– vooral zeer gespecialiseerde proefschriften geschreven,
soms ook nog over flauwekulonderwerpen. Door die specialisatie
kun je bijna geen hoogleraren meer vinden. Goede
rechters – ze worden schaars.” De Hoge Raad zoekt binnenkort
zes raadsheren, breed georiënteerd, ze zijn bijna
niet te vinden, zegt Schoordijk. “Juist op die functies heb je
mensen nodig die de rol van het recht in de samenleving
kunnen inschatten.”
Die drang naar specialisme wreekt zich volgens generalist
Schoordijk ook in de advocatuur. “Te weinig algemene ondergrond
maakt de advocaat onbruikbaar voor de rechtspraktijk.
Specialisme in de advocatuur kan slecht uitpakken
als de advocaat niet ziet dat op nabije terreinen zal die bui-
ten zijn specialisme vallen, veranderingen zijn opgetreden
die invloed hebben op een bepaalde zaak.” En dat zie je als
je processtukken leest, zegt Schoordijk. Feiten worden niet
goed ingeschat, zodat een zaak niet goed kan worden beoordeeld.
Advocaten vluchten dan in heel formalistisch denken.
“Maar wie van veel weet, wordt juist informeel. Dat
schept ruimte om out of the box te denken. Dát is de kunst
voor advocaten.”
Dat leer je, en dat geldt niet alleen advocaten maar voor alle
juristen, door de juiste boeken te lezen. Schoordijk wees zijn
studenten daar al op, en doet dat nog steeds. Bijna dagelijks
fietst hij naar de bibliotheek van de Universiteit van Tilburg
– kilometertje of tien – en leest niet alleen tal van tijdschriften
die het personeel voor hem klaarlegt, maar hij slaat ook
de studenten gade. En gaat ermee in gesprek. “Werk je aan
je scriptie? Welke literatuur gebruik je? Dát boek? Dat is
misschien wel aardig maar je hebt er niets aan. Staat te veflauwekul
in. Je moet dít lezen.”
Wat hij zelf las, en wat hem heeft gevormd: het proefschrift
van J.H. Thiel uit 1903, over derdenbescherming. Drie dimensies
van het bestuursrecht van Van der Hoeven, “over
de onrechtmatige overheidsdaad. Dat boek moet je meenemen
als je ooit op Nova Zembla strandt”. De opstellen over
rechtsdogmatiek van Josef Esser, uit de jaren zestig, maar
ook Wittgenstein. Het Algemeen Deel van Scholten. “Dat
laatste is een boek dat je steeds op het verkeerde been zet.
Van iedere zin die Scholten schrijft, wordt weer de helft te-
“LATEN WE HET NIET ONNODIG MET
ELKAAR EENS ZIJN”
ruggenomen. Verwarrend? Helemaal niet. Als er staat A = A,
dát is pas verwarrend. En vooral iedere dag het Financieele
Dagblad lezen.”
Voetnoten
Over zijn wetenschappelijke erfenis wil hij het niet hebben,
daarvoor is het kennelijk nog te vroeg. Twaalf boeken en
meer dan vierhonderd tijdschriftartikelen laat hij na. Hij publiceerde
en hield lezingen over de derdenrekening, onderhandelen,
onverschuldigde betaling en ongerechtvaardigde
verrijking, rechtsverwerking, zaakwaarneming, gezinserfrecht,
productaansprakelijkheid, maar ook over exotischer
nr. 6/7 – 2010
INTERVIEW
19

onderwerpen als de rechtspositie van de in- en uittredende
kloosterling. En hij publiceert nog steeds. De revival van
Von Savigny deed hem zijn achtdelige reeks (1840-1848)
over het Romeinse recht herlezen. Hij begon erover te
schrijven, het was half klaar, hij laat het liggen, misschien
maakt hij het af, misschien niet, zeker is dat hij weer een
aan nieuw artikel begint.
Over zijn plaats in de geschiedenis zegt hij ook niks. “Dat
moeten anderen maar uitmaken.” Wel zegt hij hoe hij graag
Schoordijk als leermeester
Mr. Jules Groenen, advocaat in ruste:
“Eind jaren zestig, begin jaren zeventig liep ik bij Schoordijk
college. Spectaculair. Een echte denker, een echte wetenschapper,
ook een beetje warrig. Bij een casus nam hij een
bestaand persoon als voorbeeld, en dat was altijd zijn
medewerker Huub Willems, de latere president van de
Ondernemingskamer. Schoordijk leerde je niet het recht,
maar hij leerde je te denken, en vooral om out of the box te
denken. Desondanks ging je met knikkende knieën bij hem
op mondeling examen. Ik kreeg ooit eens een vraag over
verborgen gebreken bij een auto. Na afloop zei hij: je hebt
over auto’s gesproken, niet over recht. Ik mocht het examen
overdoen.”
Mr. Gino van Roeyen, advocaat:
“Een aantal jaren volgde ik bij Schoordijk het vak methodologie
van het privaatrecht. Met een groepje van een man of vijftien
toverde Schoordijk op maandagavond een lokaal om in
een laboratorium waar hij met ons duizelingwekkende proeven
deed op privaatrechtelijk gebied, waarbij meestal recente
arresten van de Hoge Raad aan diepgravend methodologisch
onderzoek werden onderworpen. Daarbij schuwde Schoordijk
niet te benadrukken waar het in het recht in belangrijke mate
om gaat: feiten, feiten, feiten. Ook goed associatief denken
was een pre voor het vinden van rechtvaardige oplossingen.
Had u ook wiskunde in uw pakket, was een regelmatig terugkerendee
vraag, omdat hij er van overtuigd is dat dat grote
juristen voortbrengt.”
Mr. Roland de Moor, vice-president rechtbank ’s-Hertogenbosch:
“Van Schoordijk kreeg ik de doctoraalvakken huwelijksvermogensrecht,
erfrecht en methodologie – dit laatste gedurende
vijf jaar. Ik ben in mei 1984 bij hem afgestudeerd. Het afstudeergesprek
ging over de preadviezen van Schoordijk en
20 nr. 6/7 – 2010
te boek wil staan: als een dwarsligger, maar wel een opgewekte
dwarsligger. Dat was hij bijvoorbeeld in de jaren dat
hij in Tilburg hoogleraar was, waar hij in 1964 arriveerde,
als de laatste hoogleraar met een eigen huishoudster. Het
zijn de jaren dat op het ministerie van Justitie wordt gewerkt
aan het nieuwe Burgerlijk Wetboek. Schoordijk doet
vrolijk mee aan de polemieken, “en dat vind je nog terug in
de parlementaire geschiedenis”. Daaruit spreekt ook het
adagium dat al sinds het gymnasium bij hem past: laten we
Deelen voor de Offerhauskring (1984) over afgebroken onderhandelingen,
het arrest Plas/Valburg. Het was een zeer pittig
eindgesprek, helemaal in de stijl van de methodologiecolleges.
‘Zo staat het in de wet? Meneer De Moor, u krijgt een min
drie voor dit antwoord; gaat u maar in Leiden werken.’ Dat
betekende: denk zelf na. Ik leerde van hem dan ook dat makkelijke
oplossingen niet bestaan: blijf nadenken, kijk naar de
feiten, laat je niet foppen door juridisch-technische foefjes.
Het draait allemaal om ‘juridisch geschoolde intuïtie’.
Ik weet zijn woonadres in Goirle nog steeds te noemen, zo
vaak kwam dat in de colleges voorbij. In zijn huis werden
ingebrekestellingen geweigerd, er werden werkzaamheden
aan verricht, het werd getransporteerd op basis van een
gemankeerde overeenkomst. Dat was heel vaak de basis
van een ontvouwing van een gedachtenlijn en kritiek op de
Hoge Raad.”
Prof. mr. Matton van den Berg, emeritus hoogleraar bouwrecht:
“In 1963 was ik een van de rechtenstudenten van het eerste uur
in Tilburg, samen met Huub Willems en SP-Kamerlid Jan de
Wit. Schoordijk behoorde toen tot de eerste groep hoogleraren,
en was dé smaakmaker. Hij volgde nooit de gebaande paden en
hield ervan aan de boom te schudden. Zonder aantekeningen en
boeken gaf hij colleges, hij wist alles uit z’n hoofd. Je leerde bij
Schoordijk eerst zelf na te denken, en niet direct in het wetboek
te kijken. Dat mocht pas als je zelf het probleem had opgelost.
‘Je moet de wet ten einde kunnen denken’, zei Schoordijk. ‘De
wet is immers beter dan de maker ervan.’
Collega’s van hem, en dat gold ook voor mij, bleven in de
schaduw van Schoordijk. Dat was niet altijd gemakkelijk,
maar ook uitdagend: je kon er erg ver mee komen. Later heb
ik me die houding eigen gemaakt: relativeer het gezag van
de wet en de jurisprudentie. Maar motiveer wel goed als je
ervan af wilt wijken.”

het niet onnodig met elkaar
eens zijn. “De lol in
het bedrijven van de
rechtswetenschap is weg
als we blijven staan bij
wat we nu weten. Zo
komt het recht nooit
vooruit.”
Daarom blijft Schoordijk
schrijven en bekritiseren,
hij kan niet anders.
Daarom ook blijft
hij lezen, van het Nederlandse
Juristenblad, de
Law Quarterly Review
tot het Archiv für die civilistische
Praxis toe. De
klassieke juristen hebben
nog steeds zijn aandacht.
Dat alles is nodig om het
recht weer een stapje
vooruit te brengen, want
we zijn er nog niet.
Neem het leerstuk over
de uitleg van contracten. Dat is nog lang niet uitontwikkeld,
meent Schoordijk: “Doorgaans wordt verondersteld dat
contracten werken tussen twee partijen, maar door de reflexwerking
zijn dat er eigenlijk altijd meer.” Zijn eigen promotieonderzoek,
over de derde in het recht, laat hem na
ruim een halve eeuw nog steeds niet los.
Ambities
Want waarom zou je opgeven, als je 83 bent? Ambities genoeg
bij Schoordijk. “Ik heb nooit een functie gehad in de
rechterlijke macht, hoewel ik wel arbitragezaken heb gedaan
en ik begin dat toch wel te missen. Wel heb ik een redelijk
beeld hoe de discussies in de raadkamer eraan toegaan.”
De Hoge Raad ligt “kilometers voor op de wetenschap”. De
reden: de feiten zijn centraal gaan staan, gelukkig oordelen
ze niet meer vanuit abstracte modellen. “Maar dan denk ik
niet aan een raadsheer als Houwing, die dacht dat recht logica
was. Ik denk dan wel aan iemand als de voormalige
president van de Hoge Raad Dubbink voor wie de feiten
centraal stonden, minder Scholten, meer I.H. Hijmans. Houwing
vond het voldoende om het arrest van het gerechtshof
te lezen, want dat kon worden gecasseerd. Dubbink begon
met de dagvaarding om greep op het geval te hebben.”
Schoordijk was gelukkig met de Hoge Raad tussen de jaren
zeventig en negentig die toen steeds meer à la Dubbink is
gaan werken. “Die jaren vormen de hoogtepunten in de geschiedenis
van de Hoge Raad, wat een fantastische raadsheren.”
Dat het daarna wat minder is geworden, wijt Schoordijk
aan de introductie van het Nieuw Burgerlijk Wetboek.
“Men moest nieuwe wegen zien te vinden. Het werd niet
per se slechter, maar het waren wel andere tijden, denk aan
het Europese recht en de grondrechten.” En ook nu ziet hij
“IK HEB NOOIT EEN FUNCTIE GEHAD IN DE
RECHTERLIJKE MACHT, EN IK BEGIN DAT
TOCH WEL TE MISSEN”
goede raadsheren, vaak leerlingen van hem. “En goddank
zijn ze niet allemaal gepromoveerd. Wel zijn het goede docenten
geweest, dus onverslaanbaar.”
Precies zo staat Schoordijk nog in het leven: primair als docent.
“Niet om mensen iets te leren, wel om ze te laten nadenken.
Zo zie ik mijn kleinkinderen graag: net als ik als
dwarsliggers, maar altijd betrokken.”
nr. 6/7 – 2010
INTERVIEW
21