Kunstschilder Willem Delsaux - Ghislain Potvlieghe - Eigen schoon

Kunstschilder Willem Delsaux
Elsene 4 mei 1862 - Grimbergen 28 aug. 1945
Ghislain Potvlieghe
Nieuwsbrief Eigen Schoon Grimbergen vzw
2006-1
Willem Delsaux heeft op veel plaatsen gewoond en gewerkt, maar hij is in 1945 in Grimbergen
gestorven. Wie heeft daar nog weet van? Hij woonde als kind in Brussel, later bij William de Gouves
de Nuncques en Henry de Groux in Machelen, daarna weer in Brussel, in 1907 in Bouffioulx en enige
tijd in Charleroi, van 1937 af in Oudergem en op verschillende adressen in Elsene. In 1945 komt hij
naar Grimbergen en hier sterft hij. Ghislain Potvlieghe, bouwer van het grote orgel in de abdijkerk én
lid van Eigen Schoon, stelt hem op de volgende bladzijden in het licht. Er kwam behoorlijk wat
opzoekingswerk kijken bij dit allereerste artikel over Delsaux. Dankbaar is ook gebruik gemaakt van
de hulp van Eddy Gaytant, die op de publicatie van Eggermont 1945 attendeerde, en van de
aanwijzingen van Isabelle Six, wetenschappelijk medewerker aan het Gemeentelijk Museum van
Elsene en van het C. Lemonniermuseum. (1)
Laten we hem uit een vergeethoek van de
geschiedenis halen: Willem-Charles-Liévin Delsaux,
kunstschilder, keramist, lithograaf. Wim en
Greet Pas (2000, p. 254) noemen hem bovendien
ook nog beeldhouwer en Jules Du Jardin (1900,
p. 39) rekende hem bij de groten, met Jean
Degreef, Albert Baertsoen, Alexandre Marcette,
Charles Samuel, Godefroid Devreese en Jules
Lagae al lijkt dat eerder te slaan op zijn
gleiswerk.
Eerst koestert Delsaux het plan rechten te
studeren maar hij geeft er al na een jaar de brui
aan en verkiest een artistieke carrière en volgt
zoals nogal gebruikelijk in die tijd van 1878 tot
1880 een opleiding decoratieve schilderkunst aan
de ‘Académie’ in Brussel. Voor de finishing
touch trekt hij naar de Ecole des Beaux-Arts in
Parijs. Over een nederige gave om zich aan
banden te laten leggen beschikt hij niet en zo is
zijn studieverhaal telkens ook kort; hij heeft de
pest aan academische conventies, de canon kan
hem gestolen worden. De enkele raadgevingen
van de oude landschapschilder Joseph Quinaux
aan de Brusselse Academie moeten maar
volstaan, vindt hij (hoewel Delsaux landschappen
schilderde waarin zijn leermeester onbetwistbaar
te herkennen is). Een andere schrijvende schilder
of schilderende schrijver zo men wil, en die
Armand Eggermont (1945, p. 299) heet, is
daarover al wat gedetailleerder dan Jules Du
Jardin. Voor Eggermont is Delsaux als een jonge
Turk, te paard op hoge principes, die zijn leraar
hautain de hielen toont en door de velden van zijn
eigen inzichten galoppeert. Hij kent hem in
november 1945 als een schilder met een wild
temperament, met een puntige baard, een
opgekrulde snor, de haren in de wind, een
stoutmoedig oog, kortom als iemand die helemaal
zeker is van zichzelf.
Vergelijkt men Eggermonts beschrijving met
een foto van de schilder-pottenbakker enkele
jaren later temidden van een groepje leerlingen,
dan lijkt het of hij een heel ander iemand heeft
gezien. Willem Delsaux: eerder mager van stuk,
iemand met een sobere elegantie, een geraffi-neerde
gereserveerdheid met een Latijnse
distinctie, met het voorkomen van een welwillend
inspecteur – wat hij ook werd – of van een wat
afstandelijke arts - wat hij niet werd - , of van
een concertpianist - een beetje Arturo Benedetti
Michelangeli, maar geornamenteerd met een wat
nobeler brede snor - afwezig en toch present, als
in stille vervoering.
Nadat hij zijn brokkelige studieparcours heeft
afgerond, gaat hij op eigen houtje aan de slag, in
de omgeving van Brussel, en organiseert er al
snel enkele persoonlijke tentoonstellingen waarvoor
Du Jardin (1900, p. 43) hem royaal het
wierookvat toezwaait: een krachtig penseel, een
zoeken van de juiste tonaliteit, een blijvende zorg
voor rijkelijke kleurharmonieën.
In 1881 gaan de deuren van de Brusselse
groepering l’Union des Arts voor hem open. Vlot
als hij in de omgang steeds is, frequenteert hij een
cultureel leven zoals dat naar het voorbeeld van
de Parijse high society welig wordt gecultiveerd
7

8
en waarin een auteur als Proust zich zo intens
verkneukelt, ‘à la recherche du temps perdu’. In
het Brusselse Salon van de romancier Camille
Lemonnier, door Georges Rodenbach verheven
tot ‘maréchal des lettres belges’ en door de
meesten als een Belgische Zola erkend, vinden
onze artiesten evenzeer de hartslag van het
artistieke leven. Daar ontmoet Delsaux de groten
van zijn tijd, en degenen die ooit tot de groten uit
de schildersplejade van Ensor tot Baretta
gerekend zullen worden. Ook Verhaeren buigt
zich over hen. In het Lemonniermuseum in
Elsene herinnert een map met een schilderijtje en
houtskooltekeningen van Delsaux aan die
glorieuze jaren.
Als hij twintig is, in 1882, valt Verhaerens
scherpe en kritische blik op een paar van zijn
doeken, de Bretèqnes sur la Sambre en La
Sambre à Namur, wat hem tot een taktvolle
bespreking in la Jeune Belgique aanzet. Hij prijst
de schilder om zijn kwaliteit als landschapschilder,
zijn ongewoon vrije schilderstijl, het
grote gemak waarmee hij de gepaste en lichtende
toon weet te vinden. Al staat de schilder nog aan
het begin, toch weet hij volgens Verhaeren
ondanks ondankbare kleuren toch de illusie van
werkelijkheid op te roepen.
In 1884 slaat Delsaux een opmerkelijke slag:
Leopold II koopt op het Salon triennal de
Bruxelles zijn Montée à Furnfoo. Hij wordt dan
als luminist erkend, een nerveuze natuur, een
ambitieuze jongeman, rad van tong en snel met
het penseel. Zijn snelle impressies op het canvas
doen Lemonnier de wenkbrauwen optrekken en
het voorhoofd fronsen: ‘Tu peins à la truelle,’
moppert hij. Voor Eggermont ontpopt Delsaux
zich op dat moment als een ‘fauve’, en noemt
hem evenzeer een ‘expressionist’.
Schilders van het Rogiergebied
Omstreeks 1887 noteert kunstschilder Henry de
Groux het in een van zijn dagboeken, bijna met
broze woorden als klinkt de melopee van zijn
zachte stem er doorheen, dat hij met William de
Gouves een atelier gevonden had in de Brusselse
‘rue des Côteaux’, een straat van schilders sinds
mensenheugenis. Ze hebben er uitzicht op een
grote tuin en zien er volgens Baumann (1936, p.
43) een omgeving met bloeiende seringen, hoge
populieren en aantrekkelijk struikgewas. Naar een
onverwoestbaar Belgische traditie is sindsdien dit
hele gebied met zijn ongelooflijk grote
historische rijkdom in verval geraakt,
getransformeerd, wat steeds het begin is van het
verval. Nu is het een nogal rommelige en afgebladderde
buurt geworden, met enkele zeldzame
herinneringen aan die eens stralende
periode uit de romantiek.
In die buurt van het Rogiergebied zoekt Delsaux
de fine fleur van de Brusselse kunstschilders op.
Hij neemt zijn intrek bij William de Gouves en
Henry de Groux, zo blijkt uit een overzichtslijst
van schilders in Schaarbeek, die ons door
Godelieve Denhaene ter hand is gesteld. Ze
werken en leven er broederlijk onder hetzelfde
dak, zetten koffie voor elkaar, stoven samen hun
middagpotje en houden de vlam in het haardvuur.
William de Gouves, die met verfijnde melancholie
en zachtblauwe tinten en schaduwen landschappen
en pauwen schildert, poseert voor zijn
al even gepassioneerde als getormenteerde
compagnon Henry de Groux, die bezig is een
vreselijk gegeselde en met bloed besmeurde
Christus te schilderen: de voorstelling van een
onmenselijk lijden zoals in de schilderkunst
misschien nog maar zelden of nooit is gezien. Ze
liggen er niet wakker van: ze zijn volbloed
romantici.
Op een boogscheut daarvandaan, aan de
Rogierlaan, leeft drie hoog, op een armtierige
zolderverdieping, als een goed verborgen kluizenaar
Delsaux’ jeugdvriend Louis Baretta, ook een
kunstschilder, die geraakt is door de vleugelslag
van mystiek en waanzin. Een mysticus op zwart
zaad, die spreekt over een onbegrijpelijk paradijs,
waar het bloed overvloedig vloeit, en die zich
daarvoor in bevliegingen de aders openkerft. Dat
soort wreedheden weergalmt niet in Delsaux’
ziel. Hij is en blijft een ware vriend van de
zelfverklaarde ‘mystieke martelaar’, die zich erover
verheugt de familienaam te dragen van een
zeer gevreesde schurk uit Corsica die in die dagen
gezocht en gevat werd. In tegenstelling tot die
bevlogen vriend en ondanks zijn eigen wilde
temperament zoekt Delsaux rust en evenwicht in
de mystiek van de natuur, in goudgele lichtschakeringen
van de winterzon of in de ingetogenheid
van sneeuwvelden: hij is een geboren
landschapschilder. Niet dan als bij toeval is de
mens in zijn verhaal aanwezig, dat gaat over
lichteffecten in een wereld van hoeven, dorpen
onder de sneeuw, intérieurs, duinen, de golven
van de zee en boten.
Het ligt voor de hand dat het Delsaux’ krijtkusten
zeegezichten waren die zijn vriend Baretta in
zijn debuutjaren ertoe hebben aangezet om ook
even met dat genre bezig te zijn. Van wie anders
dan van deze zee- en landschapschilder wist hij er
wat van? Zelf heeft Baretta nooit de zee gezien,

hij kende ze overigens alleen maar van horen
zeggen. Delsaux schilderde niet alleen de zee, in
vervoering schreef hij er zelfs over: ‘La haute
mer roule ses émeraudes et ses lapis–lazulis coupés
d’écumes argentifères ver l’estuaire d’où
sortent dramatiques, les grand navires couverts de
voiles grises.’ Maar de zee kan ook woelig zijn,
zoals hij die in 1901 voor het Paleis der Natiën in
Brussel schilderde (Pas 2000, p. 254).
W. Delsaux, Sneeuwlandschap met bruggetje.
Uit de flarden van zijn oeuvre zoals het
momenteel bekend is, spreekt Delsaux’ liefde
voor sneeuwlandschappen. Intrigerend is in dat
opzicht de foto van Joseph Vuylsteke, Baretta’s
leerling, die met de allures van een kardinaal
zonder staf of mijter op een stoeltje troont,
wakend bij enkele doeken in het atelier van zijn
pas overleden vereerde meester. Naast hem zien
we een sneeuwlandschapje, het is niet duidelijk
wie het heeft geschilderd, het zou gemakkelijk
van Delsaux kunnen zijn, of misschien van de
Gouves de Nuncques. Vanuit een wijde
sneeuwlucht is de sneeuw in het veld gevallen, bij
een ingedommelde hoeve kronkelt een beekje
door het landschap en voert wat sneeuw in zijn
zachte stroming mee, stil en vredig.
Delsaux, wiens handen ooit de handen van
Baretta hebben aangeraakt, ook die van
Lemonnier en van Verhaeren, en die daaraan de
herinnering dragen, zal die obscure Christus van
de Rogierlaan nooit vergeten, in tegenstelling tot
de invloedrijken uit het pantheon van de letteren
in Brussel. Hij heeft Baretta vele jaren te vriend
gehad, zijn luimen en grillen ondergaan en hem
aan het werk gezien, ononderbroken bezig met
een soort mystieke en bloederige tableaux zoals
hijzelf nooit zou schilderen; had hij zich met die
ondoorgrondelijke schilder willen meten, dan had
hij het niet slechter kunnen treffen. In een lange
brief schrijft hij ten volle zijn herinnering uit over
de kleurenkunst van wijlen zijn vriend Baretta:
‘Zijn mooie palet met iris en karmijn, met
azuurblauw, kristalgroen, met zonnetinten en
rood vuur, kleuren die hij subliem temperde met
schaduwen van religie en nevels van dromen, dat
troostte hem en bracht hem naar de aarde terug.
Zo staat het te lezen in een brief van 1936 aan
G.M. Rodrigue, bewaard in het Koninklijk
Museum voor Schone Kunsten te Brussel, een
beschrijving die geen kunstcriticus het hem zo
glansrijk nadoet.
Tijdens de laatste jaren van hun eeuw
correspondeert Jules Du Jardin met Delsaux. Als
antwoord krijgt hij een ellenlange brief: als hij
niet schildert, heeft hij al evenveel papierruimte
vandoen om er de geadresseerde mee te teisteren
of te verblijden. Hij lijkt wel zijn biecht te hebben
geschreven en Du Jardin (1900, p. 42) dankt zijn
vrolijke biechteling met de zegen van een
biechtvader die ervan overtuigd is, (zo schrijft
hij): Willem Delsaux ten volle te kennen, een
degelijk schilder, die zonder ophouden werkt,
verscheurd door een koortsachtige activiteit, van
een energie die naar brutaliteit zweemt.
De onrustige werker Delsaux heeft Wallonië
doorkruist, zijn schildersezel aan de oevers van
de Samber neergezet, in Sart-Eustache bij Fosse
gouden herfsten geschilderd, hij is langs het
geïndustrialiseerde Charleroi getrokken, heeft
Luxemburgse landschappen bewonderd, en in
Bouffioulx de potaardekunst weer tot leven
gebracht. Daarna trok hij weer naar Brussel,
greep er naar het palet, maar trok er in 1889 nog
eens voor enkele jaren op uit, naar Zeeland nu,
waar hij een reeks etsen aanlegt, zijn Croquis
Zelandais. Zijn zwerftochten gaan almaar verder,
over de wegen van de Kempen en naar Sint-
Truiden, waar hij in 1891 de vrouw van zijn leven
vindt: Amélie-Florentine-Marceline Moreau. Zij
zal hem vier kinderen schenken, waaronder Claire
(1893-1976), die bekend werd om haar stillevens
en landschappen en om haar beelden, als leerlinge
van haar vader aan de Université du travail in
Charleroi.
Hij had geen lage dunk van zichzelf; hij vertelt
ook honderduit over de hoge emoties die de zee
bij hem opwekt, en correspondeert erover met
Jules Du Jardin, die met een besneden pen de
reuzentaak op zich heeft genomen om het
monument van L’Art Flamand in zes delen op te
bouwen en in 1900 te voltooien. De muze van de
woordkunst is beiden uiterst genadig en Du Jardin
krijgt van Delsaux voldoende informatie, als het
ware een moment uit een draaiboek voor een
documentaire over hemzelf (Du Jardin 1900,
9

10
p. 42). Hij ziet in 1889 het dorpje Viane, dapper
in een hoekje van een verloren dijk, niet meer dan
tien grijze en zwarte geveltjes op de kade van een
verzandend haventje. Bij laagtij liggen de tjalken
in de monding voor anker, met gestreken masten.
In een verblindend licht baden de schorren en het
strand, waardoorheen een diepte loopt langs een
rij verweerde palen vol algen. Naar het verre
Tholen toe schittert de stroming in duizenden
zilverige en diepblauwe tintelingen. Daarboven
welft zich een onmetelijke en onbewogen hemel
waarin alleen maar het gestage trillen van in de
zon stovende zandbanken reflecteert. Zo ziet hij
het op het ogenblik dat hij de zo karakteristieke
Zeeuwse kust schildert.
Delsaux is zeker niet zomaar een avonturier: als
een cultureel geëngageerd schilder die de
vernietiging van het oude cultuurgoed bestrijdt,
voert hij ca. 1900, met zijn penseel een strijd
tegen de afbraakwoede van zijn tijd en wil hij de
sloop van het 12e-eeuwse Sint-Servaaskerkje in
Schaarbeek verhinderen. Zijn protest haalt niets
uit. In het ranke bosje dat het omringt kan hij nog
net op tijd zijn schildersezel neerzetten om het
middeleeuwse gebouwtje te vereeuwigen op een
doek dat nu wordt bewonderd om zijn zeer
poëtische factuur, met een zachte kleurenschaal
waarin het grijs van oude stenen vol melancholie
met uitbundiger tinten gepaard gaat.
Op zijn manier lijkt de schilder wraak te willen
nemen: het doek is nog heel fris als hij het in
1905 voor 1000 frank aan de gemeente
Schaarbeek zelf verkoopt, precies aan het soort
dat ook projectontwikkelaars heet, aan hen die het
Romaanse gebouwtje tegen de grond hadden
gesmakt. Profetisch had hij diezelfde barbaren in
1893 al een Zonsondergang cadeau gegeven;
enkele jaren later zouden voor hem de poëzie en
het licht voorgoed uit het landelijke Schaarbeek
verdwijnen. De duivel moeide er zich verder mee:
bij een brand in 1911 ging uitgerekend dat doek
van Delsaux in de vlammen op.
Delsaux houdt steeds bijzonder veel van het
woord, hij adoreert het, zoals men uit zijn brieven
kan aflezen. In 1904 publiceert hij Les contes du
Fleuve et de la Mer in La ligue artistique. Als
geen ander had Delsaux met zijn ongeëvenaarde
talent het koloriet van de schilderkunst van zijn
tijd kunnen beschrijven. Toch liet hij dat aan
anderen over, we weten niet waarom, misschien
omdat zijn onrust, zijn zwerversnatuur hem dat
belette.
Bouffioulx : in de Poterie de l’Escarboucle
Een apart hoofdstuk in Delsaux’ biografie vormt
zijn werk als keramist. Sinds hij zich in 1907 in
Bouffioulx heeft gevestigd, zoekt hij de in
vergetelheid geraakte productie van de ‘poterie
d’art’ een nieuwe leven in te blazen. Worden in
de kunsthistorie zijn vazen en figuurtjes tot zijn
beeldhouwwerk gerekend? Op dat nieuwe
werkterrein probeert Delsaux de visioenen van
het middeleeuwse gleiswerk te ontdekken. Eggermont
(1945, p. 300) rapporteert hoe de kunstenaar
op zoek gaat naar het geheim van de Waalse
keramisten van de 16e en de 17e eeuw. Hij
volgde ze na, verzon arabesken, lijstjes en
rozetten, bracht het diepe blauw van weleer weer
tot leven en slaagde er tot zijn grote vreugde in
om prachtige gele tinten aan te brengen. Daar had
hij zijn succes op tentoonstellingen van
decoratieve kunst in Brussel, Charleroi en Parijs
te danken.
Delsaux is een colorist ‘pur sang’, tot in de
kleurslierten van zijn keramisch werk waarvoor
hij in 1911 in Bouffioulx de Poterie de l’Escarboucle
opricht. Door de oorlog neemt de
productie van de pottenbakkerij af en wordt hij
leraar aan de Université du Travail de Charleroi,
waar hij aan een honderdtal leerlingen
decoratieve kunst, tekenen, schilderen en keramiek
onderwijst. Hij geeft er ook les aan zijn
schoonzoon Guérin, die specialist in verglaasd
aardewerk van Bouffioulx zal worden.
Naargelang de jaren vorderen blijkt Delsaux
toch naar de schilderkunst terug te keren: zodra
de oorlog voorbij is, keert hij naar Brussel terug
en trekt hij er weer op uit, al was het maar om
eens in de Doelse polders te gaan schilderen.
Hij was iemand die overal en nergens een thuis
kon vinden. Langs de wegen van zijn leven als
bohémien vond hij onderdak bij de kunstgroeperingen
L’Essor, Les Indépendants en
L’Estampe. Dat was nooit voor heel lang, daarvoor
was hij een al te zelfstandige persoonlijkheid.
Is het zijn op het eerste gezicht nogal
chaotische levensloop die van Willem Delsaux
zo’n schimmige figuur heeft gemaakt, bijna een
dwalend spook in de historie van onze
schilderkunst?
In Grimbergen : ‘quelques jours avant sa
mort, d’une main restée virile…’
Armand Eggermont bezocht Delsaux kort voor
zijn dood in zijn atelier. Het moet er vol hebben
gestaan met doeken die hij met een nostalgisch
genoegen bekeek, en die bij zijn bezoeker een
onvergetelijke indruk nalieten. ‘J’ai revu,’ zo

schrijft die, ‘dans l’atelier, les pastels hâtifs, les
toiles simples décoratives, grandement exprimées,
très sensibles : la Sambre bleue et les
fumées jaunes, le tumult des hauts fourneaux,
Viane en atmosphère délicate de jaunes pâles,
demaisons grises, la forêt sous la neige, les
champs de tulipes, doux et lumineux, les barques
dan-santes, la fanfare des ciels de cuivre et d’or,
car, Delsaux, wagnérien de la première heure,
entendait en lui les accords du Vaisseau-fantôme
et de la Tétralogie.’ Hem trof bovendien een
merkwaardig doekje dat hij als volgt beschrijft:
‘inachevé, le petit effet de neige – maisons grises,
broussailles rousses, arbres bleus, ciel jaunes – un
commande: il y travaillait, quelques jours avant
11
sa mort, d’une main restée virile.’ Een Grimbergs
landschapje?
Heeft Grimbergen ooit iemand Delsaux
gekend? Hij lijkt van de erelijsten verdwenen te
zijn sinds hij na zijn boeiende bohemienleven
gedwee naar het onvolprezen artiestendorp
Grimbergen is gegaan, om er te sterven en
begraven te worden. Waar vinden we zijn graf?
De herinneringen aan deze romaneske figuur zijn
bijna geheel vervaagd; we weten niet waarom hij
als een gek rondtolde, vele adressen achter zich
latend; we weten dat hij telkens weer zijn biezen
pakte, soms jaar op jaar, tot hij na al dat tumult
uiteindelijk naar Grimbergen trok, in 1945: de
zomer van zijn dood is dan niet ver meer af.
W. Delsaux, Langs een kanaal (tekening).
1. Werk van Delsaux is er o.m. in de musea van Bergen, M.B.A., Doornik en in het Stedelijk Museum in Mechelen, in het
Vleeshuis in Antwerpen, in het Hôtel Charlier in Brussel, in de gemeentehuizen van Sint-Joost-ten-Node, Schaarbeek en
Elsene, evenals in het C. Lemonniermuseum in Brussel. In 1972 wijdde de Cercle artistique de Châtelet een retrospectieve
van zijn œuvre. Dat requiem heeft de nacht niet doen oplichten. Volgens de inventaris van Schaarbeek bezit de gemeente in
1998 de volgende schilderijen van Delsaux: Le Rupel, olie op doek, 78 x 114, 1895, tegen de prijs van 600 frank in
1896verworven; Ancienne Eglise St-Servais à Schaerbeek, 97 x 125, olie op doek,verworven in 1905. De inventaris van 1964
vermeldt bovendien ook nog Coucher de Soleil, gift van de schilder in 1893. Dat laatste schilderij ging bij een brand in 1911
verloren.
Literatuur
Baumann, Emile, La vie terrible d’Henry de Groux, Parijs 1936.
Denhaene, Godelieve, Quelques personalités schaerbeekoises: artistes, écrivains, scientifiques…, s.a.
Du Jardin, Jules, L’Art Flamand, deel VI, 1900.
Eggermont, Armand, Willem Delsaux, in: Le Thyrse, Brussel, nov. 1945.
N.N., Les artistes Schaerbeekois, revue 21 april1917.
Rodrigue, G.M., Du musée Camille Lemonnier au musée de Furnes, in: Le Thyrse, Brussel, maart
1950.
Pas, Wim en Greet, Biografisch lexicon plastische kunst in België, Arto 2000.