Download WoodbrookersCahier nummer 3 - Vereniging ...

Halfjaarlijkse uitgave van het Woodbrookershuis
Woodbrookers
Cahier
32010
Dwarsdenken in de economie
Kijken naar de economie vanuit andere terreinen kenmerkt dwarse
denkers in de afgelopen twee eeuwen. Het streven naar evenwicht is
daarin een constante.
Bevolkingskrimp
Dwars op een groeiende bevolking staat de werkelijkheid van krimp.
Het kan de opmaat zijn voor meer ruimtelijke kwaliteit.
Nieuwe cursussen
Het nieuwe programma voor najaar 2010, met onder andere een cursus
over Heschel.

Retraitestudio’s en een team van gesprekspartners
Aan de overkant van het grote gazon, in de rand van het bos zijn door het Woodbrookershuis acht ruime
en comfortabele studio’s gebouwd. Door hun voorzieningen en de verstilde sfeer zijn zij bijzonder geschikt
voor bezinning, studie, werken in alle rust of een retraite. De studio’s hebben een eigen ingang en een ruime
kamer met zithoek, studiehoek en internetaansluiting. Er is slaapgelegenheid voor een of twee personen en
elke studio heeft een royale badkamer. In de kitchenette kunnen eigen maaltijden worden bereid.
Kiezen voor een korte of langere periode van rust voor jezelf geeft ruimte voor verdieping. Maar in de rust
melden zich vaak ook je diepere vragen. Dan kan het plezierig zijn om daar met iemand over te kunnen
praten. Of om iemand te ontmoeten die vooral naar je luistert of je gedachten helpt ordenen.
Het Woodbrookershuis voorziet daarin door een team van coaches met veel ervaring in relatief korte maar
passende gesprekken van (maximaal) anderhalf uur. U bepaalt daarbij zelf de agenda. Het gesprek kan
plaatsvinden in het huis of in uw studio, maar ook tijdens een wandeling over de Kalenberg. Op de website
presenteren zij zich kort.
Voor meer informatie kunt u zich wenden tot de receptie van het Woodbrookershuis, telefoon 0573 441734.
Raadpleeg ook de website: www.woodbrookershuis.nl/retraite.
Voor leden van de vereniging geldt de gebruikelijke 10% korting.

3Van de redactie Ter Zake 2
Document Dwarse denkers in de economie 3
Boekbespreking Civiliseer het kapitalisme! 10
Onderzoek Managers uit gereformeerde zuil onderzocht 12
Geloven op zondag en maandag 15
Document Bevolkingskrimp vraagt omslag in denken 17
Nieuw programma 2010 Op vakantie in het Woodbrookershuis 21
Zomeracademie 21
Abraham Joshua Heschel 23
Inwijding in het geheim 24
Lezen Aanwinsten bibliotheek 27
Colofon
inhoud
Woodbrookers Cahier 2 e jaargang nummer 3
Niets uit dit blad mag zonder schriftelijke toestemming van de redactie worden overgenomen. ISSN: 1877-9093
1

VAN De reDACTIe
Ter Zake
EniGE TiJd GELEdEn WERd iK AAnGESPRoKEn door een
pastor van een verzorgingstehuis. Het tehuis was recent gefuseerd
en het management van de nieuwe koepelorganisatie
had tijdens een personeelsbijeenkomst zijn plannen bekendgemaakt.
De pastor was geschokt door het taalgebruik waarin
niets meer bij zijn oude naam werd genoemd. Zo spraken de
managers over klanten in plaats van bewoners of patiënten,
over human resources in plaats van medewerkers en strooiden
zij kwistig met Engelse termen als benchmarking, output
en targets. Ik vertelde de pastor dat in de meeste bedrijven en
organisaties deze trend al veel langer bestaat, waardoor haar
ontsteltenis nog groter werd. Het gesprek leidde ertoe dat ik
sindsdien nog gespitster ben op de vraag of nieuwe en/of buitenlandse
woorden de Nederlandse taal verrijken of juist verarmen.
Ik kom hierop omdat de redactie van het Woodbrookers
Cahier besloot dat ‘dwarsdenken’ de leidraad van deze derde
uitgave is. Het woord dwarsdenken komt niet in de Van Dale
voor en dan moet je goed nadenken of je het toch gebruikt.
Drukt het woord iets uit wat met andere woorden even scherp
of zelfs scherper kan worden gezegd? Laat ons zien.
In een bijdrage van Wouter Lookman worden filosofen als
Hegel, Schleiermacher en Sismondi opgevoerd als dwarse denkers:
zij die de hoofdstroom van de economische wetenschap
bestoken met op evenwicht (in plaats van doorgaande groei)
gerichte denkbeelden. Kenmerkend voor deze denkers is dat
zij economie moeiteloos verbinden met andere levenssferen en
op zoek zijn naar de juiste onderlinge verhoudingen. Deze filosofische
traditie is een van de belangrijkste inspiratiebronnen
van het Woodbrookerswerk.
2
‘De samenleving kan niet zonder een minimale ethische consensus,
zoals de enkele mens niet zonder metafysische binding
kan leven.’ Aldus de in 2002 overleden Duitse journaliste
en uitgeefster Marion Gräfin Dönhoff. In haar bijna een eeuw
omspannende leven gaf ze telkens blijk van verrassende vrijzinnige
gedachtes. Zij keerde zich fel tegen de aanspraken die
de heersende economische opvattingen, met name het marktdenken,
maken op de mens. Het in druk verschijnen van haar
brieven is reden voor het Woodbrookers Cahier om aandacht
te vragen voor deze bijzondere publiciste in wie sporen van
Rathenau’s denken zichtbaar zijn.
Soms dwingen niet denkers, maar de werkelijkheid zélf nieuwe
gedachtes af. Dit is het geval bij de bevolkingskrimp – een
uniek verschijnsel in de geschiedenis. De krimp zal zich in
heel Nederland voordoen en is nu al zichtbaar aan de randen.
Het gangbare denken van beleidsmakers is van oudsher ingesteld
op groei en is daardoor niet langer adequaat. Wim Derks
van het Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid
schetst in dit Cahier hoe bevolkingskrimp de maatschappelijke
verhoudingen zal veranderen. En hij betoogt hoe door een
omslag in denken een bedreiging kan veranderen in een wenkend
perspectief.
Tot zover over de inhoud van dit Cahier. Is ‘dwarsdenken’ nu
het woord dat deze bijdrages en de daarin opgevoerde denkers
karakteriseert? Ik denk het wel. Het drukt de onafhankelijkheid
van het denken uit - tegen de hoofdstroom in - maar ook
het leggen van dwarsverbanden tussen levenssferen die door
die hoofdstroom gescheiden zijn. Persoonlijk vind ik het woord
daarom passend en kan ik niet een equivalent vinden dat helderder
is. Of het zou moeten zijn wat de moderne manager ‘out
of the box- denken’ noemt. Maar zeg nu zelf…
Gerlof van Rheenen

DOCuMeNT
dwarse denkers in de
economie gericht op
evenwicht
Een ‘stamboom van het moderne socialisme’ (volledig op het
omslag) is ongeveer honderd jaar geleden gemaakt en uitgegeven
in Stuttgart. Deze boom laat de verwevenheid zien
van allerlei ‘dwarse denkers’ zoals de aanhangers van kleine
geloofsgemeenschappen, utopisten, anarchisten, vroegere,
latere, - en zelfs ‘conservatieve’ - socialisten. In het hier afgedrukte
fragment is er een aparte tak met quakers. Hier zouden
dus ook de Woodbrookers een plaats kunnen vinden.
Dwarse denkers over economie, die van terzijde de
hoofdstroom bestoken met hun op evenwicht aangelegde
denkbeelden, zijn het vaak daarover eens dat de
vraag- en opdrachtfunctie het aanbod van goederen en
diensten moet bepalen. Al meer dan tweehonderd jaar
treden onafhankelijke denkers uit de kunst, de filosofie
en de theologie met dergelijke ideeën naar buiten.
Dat moet de Woodbrookers aanspreken want geloof/theologie
enerzijds en bedrijfsleven/economie anderzijds met elkaar confronteren
behoort tot de kernthema’s van deze beweging. De
verbinding via de werknemers werd in Nederland gemaakt met
de oprichting in 1919 van de Arbeidersgemeenschap (AG) der
Woodbrookers. Tien jaar later, bij het uitbreken van de economische
wereldcrisis, kwamen de ondernemers in beeld via de
zakencursussen. Ook nu wordt de wisselwerking bestudeerd,
getuige de in de herfst van 2009 gehouden Lezingen op de
berg over de Kredietcrisis: een ‘geloofskwestie’?
In dit hernieuwde bezig gaan komt men de tweedeling werkgevers/werknemers
te boven en wordt het economisch denken
en doen, dat beide partijen beheerst, geconfronteerd met ideeen
over een rechtvaardige en houdbare samenleving. Hoewel
Henk Tieleman er tijdens deze serie terecht op wees dat zowel
economie als religie verstarren kunnen tot systemen en elkaar
daarin vaak versterken, legden de andere sprekers het accent
Ophoping kapitaal veroorzaakt onevenwichtigheid
Onevenwichtigheden op wereldschaal ontstaan door grote
opeenhopingen van kapitaal die op zoek zijn naar het hoogste
rendement. Dit kapitaal dreigt dan de productie van goederen
en diensten aan zich onderhorig te maken.
Evenwicht kan worden bereikt als de productie niet een functie
van ‘het kapitaal’ is, maar de voortbrenging van goederen
en diensten voor de reële maatschappelijke behoefte zich van
kapitaal bedient, liefst primair eigen vermogen met slechts
aanvullend vreemd vermogen.
3

op het bevrijdende dat van geloofsdenken, theologie en filosofie
kan uitgaan. Zo haalde Erik Borgman nog maar eens aan
dat Adam Smith, die zo vaak wordt afgeschilderd als de pionier
van het blinde marktmechanisme (de ‘invisible hand’),
wel degelijk morele uitgangspunten had. En Roelf Haan vestigde
de aandacht op de Geneefse historicus en econoom
Jean-Charles Léonard Simonde de Sismondi (1773-1842), die
zei: ‘Ik heb gestreden voor de waarheid, voor de humaniteit.’
Sismondi, al vóór Marx en Engels de smeder van het begrip
‘proletariaat’, wilde zowel het hart als de rede betrekken ‘bij
het erkennen van het onrechtvaardige lijden dat voortkomt uit
wat de mens doet en waarvan hij het slachtoffer is’.
Het noemen van Sismondi was de aanleiding om in dit
Woodbrookers Cahier wat historische achtergrond te verschaffen
aan de reflectie op de kredietcrisis en de verhouding
van economie en theologie. Omdat, ook in de Woodbrookersgeschiedenis,
dan vaak alleen Marx, Engels en Feuerbach ter
sprake worden gebracht, is in het navolgende ervoor gekozen
om dat niet te doen, maar om enkele dwarse denkers voor en
terzijde van deze grote drie naar voren te halen. Het verband
tussen denken en geloven, in de Lezingen op de berg nagestreefd,
kan zo beter naar voren komen. Speciaal wordt duidelijk
dat in de traditie van Idealisme en Romantiek al kritisch
over economie en samenleving te denken valt en dat ‘linkse’
denkbeelden, soms op het eerste gezicht merkwaardig samengaand
met conservatisme, niet zijn voorbehouden aan de ‘officiële’
pioniers van socialisme en communisme.
Daarbij komt dat de ‘losse dissidenten’ uit de negentiende
eeuw meer invloed hebben gehad op het reformdenken en
-doen van de verlichte burgerij omstreeks 1900, gericht op een
vernieuwde samenleving, dan de organisaties in het spoor van
Marx en Engels. Omdat de Woodbrookers ook uit die reformbeweging
stammen is aandacht voor een beperkte keuze van
dwarse denkers op zijn plaats. Rondom de centraal gestelde
Sismondi zijn dat Franz Heinrich Ziegenhagen, Hegel,
Schleiermacher, John Ruskin en Gottfried Semper. Voordat de
4
economie een ‘zuivere wetenschap’ werd, keken zij met een
breed-associërende blik vanuit andere vakgebieden naar de
wereld van productie en consumptie, waarbij de morele invalshoek
niet werd geschuwd. Als wij hun kritische houding meer
ter harte zouden hebben genomen, zouden de crises waarmee
wij te kampen hebben, financieel, economisch en ecologisch,
er anders hebben uitgezien of misschien zelfs grotendeels achterwege
zijn gebleven. Die crises zijn verbonden met fundamentele
onevenwichtigheden, terwijl de hierna gepresenteerde
denkers gericht zijn op het scheppen van evenwicht.
Maar de dwarsheid is niet uit de wereld, getuige Roelf Haan,
die op de berg zei: ‘Een economisch feit is geen normloos feit.’
En dan nu enkele van zijn voorgangers, met voor het zetten
van de toon een ‘kleine pastorale’ uit de vroege Romantiek.
Ziegenhagen: voorloper
Een der vroege utopisten die zich via de stedenbouw met
evenwicht in de samenleving heeft beziggehouden is Franz
Heinrich Ziegenhagen. In zijn in 1792 in Hamburg uitgegeven
‘Verhältnislehre’ zitten een uitgewerkt architectonisch concept
en aanbevelingen op pedagogisch gebied, waarmee hij
trouwens ook in de omgeving van Straatsburg geëxperimenteerd
heeft door als een der eersten sportvoorzieningen aan te
leggen. Zijn ideaal was dat de mensen feitelijk in ‘één grote
Engelse tuin’ komen te wonen. In zijn aandacht voor een middenweg
tussen de ‘groene planning’ voor de rijken en de erbarmelijk
in de steden geconcentreerde armoede van de brede
lagen van de bevolking, was Ziegenhagen een vroege voorloper
van de tuinstad.
Hegel: verrijking aan banden
G.W.F. Hegel (1770-1831) gaat in zijn Rechtsphilosophie van
1812 uitgebreid in op de sociaal-economische structuren. Hij
neemt op de korrel ‘die falsche Unendlichkeit’ wanneer behoeften
en productie in de burgerlijke samenleving niet meer inspelen
op wat nodig is, maar een eigen dynamiek krijgen. ‘Iedere

gerieflijkheid toont weer haar ongerieflijkheid en aan deze ontwikkeling
komt geen einde.’ Parallel met deze ontwikkelingen
lopen de wijzen van behoeftenbevrediging, die eveneens ‘een
tot in het oneindige voortgaande verveelvoudiging’ ondergaan.
Deze redenering leidt tot scherpe conclusies: ‘Het is uiteindelijk
niet meer de behoefte maar de mening die bevredigd moet worden.’
En: ‘Een behoefte ontstaat ten slotte niet meer bij degene
die hem tot uitdrukking brengt, maar bij diegene die bij haar
ontstaan baat hebben en gewin zoeken.’
Deze mechanismen van de burgerlijke samenleving moeten volgens
Hegel door de staat aan banden worden gelegd als in een
soort ‘collectief altruïsme’. Want ‘wanneer de burgerlijke maatschappij
in onbelemmerde werkzaamheid verkeert, is er binnen
haarzelf een toeneming van de bevolking en de industrie gaande’.
Hij meent dat bij een dergelijke ontwikkeling enerzijds de
rijkdommen zich ophopen, anderzijds echter groeit ‘de isolering
en beperktheid van de bijzondere arbeid en daarmee de afhankelijkheid
en nood van de aan deze arbeid gebonden klasse’. Die
laatste zinkt onder het bestaansniveau, waardoor anderen zich
nog gemakkelijker kunnen verrijken. Volgens de filosoof Ernst
Bloch is Hegel ‘de ontdekker van de vervreemding door arbeid’.
Schleiermacher: tegen het systeem
De Duitse protestantse theoloog Friedrich Schleiermacher (1768-
1834) zei over het burgerlijke vooruitgangsstreven: ‘Heel het
idee van een vooruitgang waaraan allen deel hebben is waardeloos,
omdat het werk wordt uitgevoerd door een vernuftig
systeem waarbinnen iedere mens gedwongen wordt zijn vermogens
in te perken. Schleiermacher opteerde voor een ‘verantwoordelijke
maatschappij’ met sociale voorzieningen.
Hij verbond religieuze vernieuwing met nieuwe kleinschalige
vormen van gemeenschap. Scheiding van kerk en staat was
daarvoor een eerste vereiste. Hij heeft veel kritiek op het in
Engeland functionerende kapitalisme met zijn fixatie op het nuttige
en doelmatige. Die rationaliteit verstikt volgens hem iedere
‘zin en smaak voor het oneindige’.
Tegenover dergelijke practici stelde Schleiermacher een
romantisch-religieuze gevoelscultuur, die, zoals deze theoloog
in ‘Reden über die Religion’ schreef, het best in vrije genootschappen
beoefend kon worden (Schleiermacher stamde uit
het hernhutter-milieu). Hij zag de christelijke gemeente als
‘een volkomen republiek’, die, in twintigste-eeuwse termen,
naar de filosoof Jürgen Habermas gesproken, tot de particuliere
‘leefwereld’ en niet tot de ‘harde’ structurele ‘systeemwereld’
van bedrijven en bureaucratie zou behoren. Als vroege
voorloper van deze formuleringen, die ook gevat kunnen worden
in de tegenstelling van de socioloog Ferdinand Tönnies:
‘Gemeinschaft’ tegenover ‘Gesellschaft’, keert Schleiermacher
zich al tegen de dictatuur van ‘het systeem’ dat alles wat
anders is aan zich onderwerpt. De kleinschalige geloofsgemeenschap
is dan toekomstmuziek voor de maatschappij als
geheel.
Sismondi: overproductie tegengaan
Nog een tijdgenoot, de Zwitserse historicus en econoom J.C.L.
Simonde de Sismondi (1773-
1842), waarschuwde al
vroeg dat overindustrialisatie
en onbeperkte productie
noodzakelijk moesten leiden
tot economische crises, die
daarmee tevens de gedachte
van ononderbroken vooruitgang
onderuit zouden
halen. Ook bij Sismondi was
Sismondi: …pas op voor overproductie…
een met Hegel vergelijkbare
bekommernis om het lot van
het industriële proletariaat
aanwezig.
Het is het memoreren waard dat Sismondi de zoon van een
predikant in Genève was en behoudens reizen nooit het Meer
van Genève heeft verlaten, ondanks invitaties uit Parijs en
5

Wilna om daar hoogleraar te worden. Niet alleen geografisch
maar ook naar de geest bleef hij in de buurt van Calvijn.
Herman Noordegraaf, voorzitter Trefpunt PvdA en
Levensovertuiging, heeft in het calvijnjaar 2009 gewezen op
de verwantschap van de reformator en het socialisme.* Calvijn
had, evenals zijn geestelijke nazaat Sismondi, een normatieve
visie op de economie, die samenhangt met de opvatting van
het rentmeesterschap van aardse goederen die aan God toebehoren.
Noordegraaf: ‘Calvijn pleitte voor een solidaire economie,
waarin voorrang gegeven moest worden aan de arme. Het
beheer van bezit, het optreden van de kerk en het beleid van de
overheid moeten als het om de economie gaat onder dat voorteken
staan.’
Ook Sismondi was voorstander van het normatieve in de economie,
als praktijk en als wetenschap. Hij kan als een ‘conservatieve
socialist’ worden aangeduid omdat hij een oudere traditie
van denken, ingezet door Aristoteles, in ere wilde houden
die weigerde de economie los te zien van politiek en ethiek.
Sismondi schreef in de tijd van de Romantiek en in dat licht
past het accent op het belang van de gemeenschap. Trouwens
ook bij Marx, een generatie later, zijn er trekken die onmiskenbaar
door de Romantiek zijn gestempeld.
In zijn Nouveau principes d’économie politique (1819) wees
Sismondi met nadruk het economisch liberalisme af. De kapitalistische
mentaliteit van de rijken en de opgevoerde mechanisatie
van de productie leiden volgens hem tot vergroting van de
rijkdom van de bezittende klasse en tot afhankelijkheid en verpaupering
van de gewone man. Hij deelde dus de observaties
van Hegel en Schleiermacher en propageerde een gematigde
staatsinmenging met sociale voorzieningen.
De economie kon als wetenschap niet abstraheren van de
mens en zijn gedrag en had dus ethische repercussies. Hoewel
Adam Smith zijn theorie van de ‘invisible hand’ omkaderde
met morele noties, was de praktijk van zijn school dat de markt
alleenzaligmakend was.
* In Tijd en Taak, december 2009
6
Sismondi bestreed dat een harmonieuze maatschappelijke orde
zich door de onbelemmerde werking van de vrije concurrentie
vanzelf zou vestigen. Integendeel toonde hij zich ernstig verontrust
door de wanorde en misstanden die de overschatting
van de productie en de opeenhoping van het kapitaal in het
leven riepen. De onbalans van consumptie en productie achtte
hij de wonde plek van het kapitalisme. Sismondi en andere
Romantici als de Duitsers Müller en Baader lopen in hun
afwijzing van het op expansie gerichte economisch liberalisme
vooruit op Marx en Engels, de pioniers van communisme/
socialisme. Maar ook op een ‘steady-state’-econoom als de
Amerikaan Herman Daly, die in 1971 een zodanige stationaire
economie bepleitte dat die niet meer is gebaseerd op kwantitatieve
groei.
Ook bij Sismondi c.s. veel aandacht voor een stabiele agrarische
voortbrenging als basis van het economisch leven en een
afkeer van wat zij ervoeren als de ‘kunstmatigheid en zielloosheid
van het moderne stadsleven’.
Ruskin: gebruik primair
Ook de van oorsprong
Schotse denker John Ruskin
(1819-1900) was van calvinistische
herkomst en hoewel
hij later geen praktiserend
kerklid meer was, blijft intrigeren
of en zo ja in hoeverre
het erfgoed van Calvijn
zijn denken en doen in meer
geseculariseerde vorm heeft
bepaald. (dezelfde vraag kan
men zich tussen haakjes stellen
bij zijn Duitse leeftijdgenoot
Friedrich Engels, die
eveneens uit een protestants
zakenmilieu van het gerefor-
Progressieve denker Ruskin
(links) kleedde zich conservatief.

meerde type in Elberfeld-Barmen stamde).
Ruskin dus. Wat onmiddellijk opvalt bij hem is dat hij zich
met zo’n reusachtig breed aandachtsveld bezighield en daar
verbanden in legde. Architectuurgeschiedenis, schilderkunst,
bestudering van de natuur in de verschillende betekenissen,
daarbij begiftigd met de sensitiviteit van de kunstenaar, sociaal-maatschappelijke
vraagstukken, economie, bouw- en industriële
processen, met veel aandacht voor ontwerpen, en ga
maar door. De posities die hij her en der innam wisselen voortdurend
tussen conservatisme en progressiviteit, vaak zelfs bij
hetzelfde onderwerp, zo ook onderstrepend dat het zinloos is
om te proberen daarin scherp te onderscheiden. Wat heilzaam
is moet gebeuren, los van het feit of wat van waarde is behouden
wordt of dat iets nieuws wordt gecreëerd. Trouwens bij de
beste denkers vindt men die verstrengeling en de soevereine
afkeer van schema’s.
Ruskin lijkt op Nescio in zijn natuurdagboek als hij de landschapsvernietiging
door de mijnbouw wraakt in het door hem
geliefde heuvelland van Lancashire. Moeten wij willen de hele
wereld te beleveren met bouw- en brandstoffen en de schoonste
streken in een inferno van groeven en hoogovens te veranderen,
zo vroeg Ruskin zich retorisch af. Want hij zag een nauw
verband tussen de schoonheid van stad en land en de schoonheid
en stijl van mensen en hun denkbeelden. Tegelijk gaf hij
zich nauwlettend rekenschap van productieprocessen, maar
dan altijd vanuit het gezichtspunt van maatschappelijk verantwoord
ge- en verbruik.
Hij keerde zich met critici als Emerson en Thoreau tegen lichtvaardige
technificering en over(bodige) productie en viel bijvoorbeeld
Thoreau bij in diens aanval op de ‘snelle’ telegrafie
van midden jaren vijftig van de negentiende eeuw toen die
schreef: ‘Wij ijveren voor een telegrafische verbinding tussen
Maine en Texas, maar wat als Maine en Texas elkaar nu eens
niets te melden hebben?’ Zelf hield Ruskin vast aan het reizen
per koets en negeerde hij de tijdens zijn leven opkomende
spoorwegen. Er is een foto uit 1863 waarop Ruskin verschijnt
Leider Bosch-concern: bankklant kan optreden
Het potentieel sturende karakter van de vraag kan ook in crisistijd
uitkomst bieden. Een actueel voorbeeld daarvan is de
interventie eerder dit jaar van de bestuursvoorzitter Franz
Fehrenbach van het Duitse Bosch-concern, een van de grote
Europese metaalverwerkende bedrijven. In scherpe bewoordingen
sprak hij zich uit tegen ‘de almacht van de grote banken’
en had het over ‘deels criminele, onverantwoordelijke
praktijken’ die het wereldwijde financiële systeem aan de rand
van de afgrond hebben gebracht. Hij kondigde aan geen zaken
meer te zullen doen met banken die excessieve bonussen betalen.
Hoezeer ondernemingen in een traditie kunnen staan van oog
hebben voor maatschappelijke verantwoordelijkheid blijkt bij
Bosch, dat al sinds de oprichting eind negentiende eeuw tot
de bedrijven behoort bij wie het sociale en culturele belang
zwaar weegt. Hetgeen niet in de weg heeft gestaan dat
Bosch tot de grootste bedrijven van Duitsland behoort en de
directie deel uitmaakt van de Duitse economische elite. Dat
Fehrenbach niet voor eigen parochie preekte, blijkt uit het feit
dat zijn bedrijf nauwelijks van bankkrediet gebruik maakt.
Maar ook individuele klanten kunnen gebundeld hun invloedrijke
vraagfunctie uitspelen, zoals in de jaren negentig bij
Shell met het olieplatform Brent Spar en andere acties waar de
consument via een keurmerk een keuzemogelijkheid krijgt.
als een kleurige dandy uit de biedermeiertijd van zeg dertig
jaar eerder, terwijl zijn companen hem in stemmig zwart met
bolhoed flankeren, maar vergissen wij ons niet: zijn revolutionaire
designtheorie is puur pionierswerk, zijn tijd ver vooruit
en tot op heden invloedrijk.
Het is hem ten enenmale onmogelijk om te volstaan met een
abstracte benadering van productie en consumptie volgens het
aloude adagium ‘hoofdzaak is dat de schoorstenen roken’. In
tegenstelling tot Marx, die een studeerkamergeleerde was, trok
Ruskin eropuit in stad en land en zag meer fabrieken van bin-
7

nen dan de schrijver van Das Kapital. Toch verschillen zijn
conclusies niet van die van Marx: ‘De arbeiders worden bedolven
onder het roet van de fabrieken, terwijl ze geen geld hebben
om hun eigen woonruimte warm te stoken.’
Ruskin was visionair in het samen nemen van natuur- en
milieubehoud en de arbeids- en totale levensomstandigheden
van werknemers en werkgevers. Omdat hij een ogenmens was,
redenerend vanuit sterk zintuiglijke ervaring, kon hij beeldend
spelend met nieuwe begrippen: ‘goods’ veranderde hij in
‘bads’, ‘wealth’ in ‘illth’.
De negentiende-eeuwse vooruitgang brengt volgens Ruskin
geen werkelijke voortgang in levenskwaliteit. Zijn grootste
vrees is dat mensen zich aanpassen, erin berusten en de euvelen
niet meer zien. Dat zou pas werkelijk een degradatie van de
mens betekenen.
Ruskin stelt dat de organisatie en financiering van de productie
zo dicht mogelijk bij het gebruik moeten staan, ja eigenlijk
dienen de gebruikers via een programma van eisen te bepalen
wat er geproduceerd wordt aan goederen en diensten. Of je dat
via coöperaties of anderszins organiseert is een kwestie van
uitvoering.
Hij construeert ook een onmiddellijke band tussen arbeider en
gebruiker in zoverre deze de aankoop niet als een verwerving
van waren maar als de aankoop van arbeid(er)stijd interpreteert.
Zo wordt afnemers de verantwoordelijkheid ingescherpt:
òf kiezen voor ‘nuttige, duurzame en het geheel dienende, òf
voor nutteloze, vergankelijke en slechts ons egoïsme bevredigende
producten. Omdat bij de eerste categorie producten volgens
Ruskin ook de arbeidsdeling minder of geheel afwezig is,
kan zowel bij afnemers als bij arbeiders de vervreemding worden
weggenomen.
Een extra dimensie van de productie vanuit de gebruikers is
dat de laatsten met hun waren waarden realiseren. In de ideale
situatie grijpt dus alles in elkaar en kan geen kunstenaar/
ontwerper, fabrikant, werknemer en afnemer zich buiten deze
‘organische’ kringloop plaatsen.
8
Semper: bouwen als voorbeeld
Dat een zogenaamd ‘zuivere’ economische
wetenschap het zicht op de
werkelijkheid eerder kan kwijtraken
dan dwarse denkers die van buiten
naar productie en consumptie kijken,
valt ten slotte te illustreren aan de
geleerde-architect Gottfried Semper
(1803-1879).
Semper is de ontwerper van de
beroemde opera in Dresden en was
professor aan de technische hogeschool
in Zürich, waar hij onder anderen
Berlage onder zijn leerlingen had.
In Dresden was hij als links-liberaal
in 1849 bij de mei-opstand een geest-
Gottfried Semper
kijkt van buiten naar
de economie.
verwant van de anarchist Michael Bakoenin en de toen nog
ook politiek-maatschappelijk revolutionaire componist Richard
Wagner. Evenals deze companen bezag Semper kritisch het
doorzettende kapitalisme en de industrialisatie die ‘de orde der
dingen’ op zijn kop zette. Niet de burger als consument schiep
nog de vraag naar producten, maar de producent die steeds
meer voor een anonieme markt gaat werken.
In zijn brochure Wissenschaft, Industrie und Kunst van 1852
hekelde hij het dictaat van de fabrikant als deze bijvoorbeeld
de Chinezen van het eten met stokjes probeert over te halen
om met vork en mes te gaan eten. En hij produceert kitsch als
electrisch licht gepaard gaat met lamparmaturen die op kaarsen
lijken.
In zijn boek Der Stil (1860) noemde Semper de felle concurrentie
en de arbeidsdeling in de industrie als de oorzaken van
het verval van de schoonheid van de industriële gebruiksvoorwerpen.
Produceren voor de markt vergt dat niet alleen de
technische maar ook de artistieke middelen dienstbaar aan het
resultaat zijn. In de productiefase worden de ontwikkeling van
de technische en de artistieke vorm van elkaar gescheiden, met

als resultaat dat de werkelijke relaties tussen vorm en functie
niet begrepen en niet zichtbaar gemaakt worden, zo betoogt
Semper.
In de jaren zeventig schreef hij dat de Duitse industrie haar
alleen op prijs gerichte concurrentie moet opgeven en in plaats
daarvan ‘de intellectuele vermogens en het vakmanschap van
de medewerkers benutten om haar producten te verfijnen en dit
des te meer naarmate zij de kunst dichter benaderen.’ Tot dusver
was de positie van ontwerpers in loondienst slecht. Daarom
zou de functie van onafhankelijke bijstand van de opdrachtgever,
zoals in het bouwproces, te verkiezen zijn boven die van
ondergeschikte in de industrie.
9

BOeKBeSPreKING
Civiliseer het kapitalisme!
Afschuw van de ‘Hitlerei’ bepaalde sterk Dönhoff’s leven.
10
‘Ons mensbeeld is zuiver individualistisch. Het van zichzelf
vervuld zijn is bepalend geworden. De mens wordt
als homo economicus opgevat die streng zijn voordeel
calculeert. Verantwoordelijkheid voor het publieke
leven te dragen, raakt vergeten. Maar de samenleving
kan niet zonder een minimale ethische consensus, zoals
de enkele mens niet zonder metafysische binding kan
leven.’
Dit schreef vijftien jaar geleden, in 1995, Marion Gräfin
Dönhoff, vijfentachtig jaar oud en nog volop in bedrijf als
toonaangevend journaliste in Duitsland, uitgeefster van de
weekkrant Die Zeit in Hamburg. Zij signaleerde aan de vooravond
van enkele ernstige crises in de wereldeconomie dat wij
ons te veel laten beheersen door het marktdenken. Dat verwijt
richtte ze niet alleen aan de actoren van banken en bedrijven,
maar betrok allen daarin zoals wij in het economisch systeem
functioneren. ‘Als er geen grenzen worden gesteld aan deze
wijze van denken en handelen, dan komen wij in een situatie
van catch-as-catch-can, zoals wij die van de maffia kennen.
Al het geestelijke, muzische, humane wordt naar de rand
gedrongen’, aldus Dönhoff, en ze roept op om de vragen naar
de zin van arbeid en productie weer op te nemen in het kader
van ‘hoe macht te begrenzen’ en ‘het wezen van de vooruitgang’
opnieuw te bediscussiëren.
Eind 2009 was het honderd jaar geleden dat Marion Gräfin
Dönhoff op het slot Friedrichstein in Oost-Pruisen werd geboren.
Met haar overlijden in 2002 omspant zij als ‘tijdgetuige’
bijna een eeuw, zeker ook omdat zij als jong meisje midden
jaren twintig al begon te schrijven, in dagboek en brieven,
en dat schrijven een leven lang heeft volgehouden. Alleen al
tweeduizend artikelen in Die Zeit (sinds de oprichting van het
blad in 1946), vijfentwintig boeken en een onafzienbare correspondentie.
Haar hoofdthema’s waren het verzet tegen Hitler,
de verhouding met de Sovjet-Unie/Oost-Europa en de kritiek
op de uitwassen van het kapitalisme.

Hoewel Marion als telg van een oud-adellijk Pruisisch geslacht
op een paleisachtig slot was geboren, met de bijbehorende
lutherse discipline, geeft zij al op zestienjarige leeftijd blijk
van verrassend vrijzinnige inzichten als ze in haar dagboek
schrijft dat het een ‘ongehoorde beperking van het goddelijke
is dit in enge vormen te willen persen en van een alleen-zaligmakende
religie te spreken’. Ook in haar verdere leven staat
de onafhankelijkheid van denken bij haar voorop. Zo kapittelt
ze de Deutsche Adels-Genossenschaft wanneer deze op een
cruciaal politiek moment (in 1939) op een haar onwelgevallige
wijze de Duitse adel aan boord komt over eer en moraal. Ze
geeft weinig meer om de maatschappelijke positie van de adel,
zeker ook na de ervaring van collaboratie met de ‘Hitlerei’,
ook in de naaste familiekring, maar naar de geest blijft zij
een aristocrate en waar de adel in verzet was tegen de nazi’s
(Stauffenberg, Moltke, Yorck, Trott) heeft zij alle naoorlogse
jaren door op de bres gestaan voor hun houding en ideeën. Zo
is de kwestie van het mensbeeld waar we mee begonnen direct
verbonden met de vraag ‘Welk beeld hebben wij van de mens’,
die Helmuth James Graf von Moltke (1907-1944) stelde in de
verzetsgroep Kreisauer Kreis, waarvan hij de gastheer en spil
was.
Heel haar lange leven door bleef Marion Dönhoff verbonden
met haar geboortegrond en in het dorpje Blankenese vlak
boven Hamburg vond ze daar iets van terug. Haar promotie
in de economie, in 1935 in Bazel, was ook gewijd aan het ontstaan
van het voorouderlijk grootgrondbezit. De teloorgang
van Oost-Pruisen (het gebied gaat bij de Sovjet-Unie horen)
noodzaakt Marion, die ongehuwd bleef, om een loopbaan in
het Westen op te bouwen. Vanaf de oprichting van Die Zeit,
voorjaar 1946, is haar leven met de krant verbonden en zij
wordt daar zo’n autoriteit dat diplomaten merken dat het beeld
van de Bondsrepubliek in politieke kringen in het buitenland
vaak wordt ontleend aan de stukken van Dönhoff. Zij ontwikkelt
zich tot een soort geweten van West-Duitsland en in die
lijn wordt zij zelfs door Bondskanselier Willy Brandt in 1979
gevraagd om zich voor SPD/FDP kandidaat te stellen voor het
presidentschap. Ze prijst de moed van Brandt en FDP-leider
Dietrich Genscher om ‘een outsider’ te willen nomineren,
maar zij piekert er niet over om de onafhankelijkheid als journaliste
op te geven en ‘for show etwas tun wozu man in Ernst
nicht bereit ist’. Dát kan men nu eenmaal niet verwachten van
een Pruisische in hart en nieren. Ze moest natuurlijk vaak in
Bonn zijn, maar ‘rheinische Fröhlichkeit’ bleef haar ten diepste
vreemd, net als pathos in haar uitingen. De latere hoofdredacteur
Theo Sommer wijst als haar streven aan: emoties rationaliseren,
de dingen nuchter analyseren en zo een zakelijke
discussie teweegbrengen.
In die op beheersing gerichte stijl lijkt zij op Walther
Rathenau, van een generatie eerder en uit een ander, zij het
wel patricisch, milieu, maar ook Rathenau was als Berlijner
gestempeld door de Pruisische idealen. Maar niet alleen
naar stijl, ook inhoudelijk lijkt er een sterke overeenkomst te
bestaan tussen de grootindustrieel en publicist Rathenau en
Marion Dönhoff. Oriënteerde Rathenau zich op de levensstijl
van de ‘Junkers’ als aristocratisch tegenwicht tegen het
kapitalistisch-industriële milieu waaruit hij stamde, Dönhoff
had al meer oog voor de aantasting door de markteconomie
van diezelfde Junkers sinds het ontstaan van het Duitse rijk in
1871. Zij hield vast aan het oorspronkelijke Pruisische ethos
van gemeenschapszin en algemeen welzijn dat ook Rathenau’s
publicaties stempelt. Haar kritiek op het kapitalisme was,
net als bij Rathenau, niet-marxistisch van karakter. Zowel
Dönhoff als Rathenau combineerden conservatisme met liberalisme.
Per saldo zou je beiden - verrassend genoeg - linksliberaal
kunnen noemen, met de kanttekening dat dit soort
liberalisme behoorlijk radicaal uit de hoek kan komen omdat
het wordt gedragen door onafhankelijke persoonlijkheden,
vaak outsiders, die zich weinig aantrekken van gevestigde
belangen. Vandaar dat Marion Dönhoff kon figureren als ‘die
rote Gräfin’, maar dat rode is dan overeenkomstig de manier
11

waarop in het Duitse verzet communisten/socialisten met
conservatieven samenwerkten. Wie mede- en wie tegenstanders
waren werd bij Dönhoff in sterke mate bepaald door de
houding jegens het nazisme. Veel later heeft zij de Zwitserse
toneelschrijver Friedrich Dürrenmatt - tevergeefs - gevraagd
om een stuk over de aanslag van de twintigste juli 1944 op
Hitler te schrijven.
Haar oproep Zivilisiert den Kapitalismus. Grenzen der
Freiheit, een boek uit midden jaren negentig, luidde de
wederopleving in van het oude Berlijnse instituut van de
Mittwochsgesellschaft. Dit was sinds 1914 een besloten beraad
van steeds 79 leden dat wekelijks op een vaste dag werd
gehouden in hotel Continental. Rathenau behoorde tot de pioniers
van dit gezelschap, waarin alle politieke richtingen waren
vertegenwoordigd: regerings- en parlementsleden, journalisten,
grootindustriëlen en bankiers. Met Zwölf Thesen gegen
die Masslosigkeit wendde Marion Dönhoff zich tot de voormalige
Bondspresident Richard von Weizsäcker om zich van zijn
medewerking te verzekeren voor bijeenkomsten van een Neue
Mittwochsgesellschaft. Net als Rathenau ging het Dönhoff niet
om ideologisch gelijkgezinden, maar wel om een groep die een
verwante opvatting had over recht en gerechtigheid. In januari
1996 treffen elkaar in dit verband onder anderen oud-Bondskanselier
en mede-uitgever van Die Zeit Helmut Schmidt,
de politica Antje Vollmer, de industrieel Edzard Reuter en
de socioloog Wolf Lepenies. In boeken worden sindsdien de
beraadslagingen samengevat.
Na bijna honderd jaar is een oude Berlijnse ‘cercle’ gesloten.
Marion Gräfin Dönhoff. Ein Leben in Briefen. Uitg. Hoffmann und
Campe. Hamburg 2009. € 20,-
12
ONDerZOeK
Managers uit
gereformeerde zuil
onderzocht
Een dissertatie uit de ditmaal behoudende protestantse
sfeer vraagt een jaar na het Woodbrookers Cahier
over de zakencursus opnieuw de aandacht voor de relatie
tussen de geloofsopvattingen van directeuren en de
manier waarop zij hun bedrijven leiden.
Traditioneel is er het onderscheid tussen orthodoxe en vrijzinnige
protestanten, naast de rooms-katholieken, dat ook in
de bedrijfssfeer een rol speelt. Ongeveer een eeuw geleden
drukten confessioneel-conservatieve mannen als H. Colijn
en F.C. Gerretson mede hun stempel op de Koninklijke
Nederlandse Petroleum Maatschappij. Een generatie later was
de scheepsbouwer Cornelis Verolme als enig aandeelhouder
van zijn werf in staat om zijn strenge orthodoxe opvattingen
ook bedrijfsmatig door te zetten. In de natte aannemerij was
de familie Van Oord in het rivierengebied exemplarisch in de
combinatie van zware geloofsovertuiging en waterbouwkundige
werken. Ging het in de oliemaatschappij om een invloed
door charisma, bij de familiebedrijven Verolme en Van
Oord hadden de grootaandeelhouders het voor het zeggen,
bij Verolme in een onemanshow, bij Van Oord waren het de
gebroeders en later de neven die de lakens uitdeelden. Zolang
de bedrijven niet al te zeer groeiden en ook niet fuseerden,
kon de persoonlijke invloed van de leiding betrekkelijk lang
voortduren.
In het geval dat de directeuren/grootaandeelhouders vrijzinnig-protestant
waren, bestond eveneens de behoefte om een
stempel te drukken op de handel en wandel van het bedrijf.

Echter was in die kring de intentie aanwezig om bij geestverwanten
te rade te gaan. De leiding daar was door het vrijzinnige
karakter opener en moderner, waardoor een fenomeen
als de zakencursus in het Woodbrookershuis mogelijk
werd. Men kan zich Colijn en Verolme toch niet voorstellen
als deelnemers aan dat vrijplaatsoverleg. Zij wísten wat hun
bedrijf, sector en personeel nodig hadden, en daarmee uit!
Bonussen
Het ondernemersberaad in Barchem handelde over ‘de moraal
in het zakendoen’ en preludeerde op wat tegenwoordig ‘maatschappelijk
verantwoord ondernemen’ heet, dus inclusief het
oog hebben voor een duurzaam-houdbare samenleving. De
zakencursus vergemakkelijkte door het besloten karakter het
zelfonderzoek van de deelnemers.
Na de oorlog is dat zo niet meer in Nederland terug te vinden.
In het grote bedrijfsleven van vooral West-Nederland maakt de
secularisatie zich breed. Algemene managementtheorieën en
–methoden vinden hun weg, waarbij de indruk wordt gewekt
dat het irrelevant is hoe de leiders van de bedrijven persoonlijk
in het leven staan. Vanuit Angelsaksische opvattingen komt
daar nog overheen het streven naar winstmaximalisatie om
de ‘aandeelhouderswaarde’ op te krikken en zelf bonussen te
kunnen incasseren.
Tegen het ‘right or wrong my company’ wordt wel te hoop
gelopen, door de vakverenigingen bijvoorbeeld, maar ook
door kritische groeperingen vanuit de kerken die vanuit een
oecumenische (‘bevrijdings’-)theologie de bedrijven willen
aanspreken. Daar voegt zich later de milieubeweging bij.
Investeringen in Zuid-Afrika (‘boycot Outspan-sinaasappels’
tegen de Apartheid) en Shell (opstelling in Nigeria, omgang
met booreiland Brent Spar) zijn voorbeelden hiervan.
Kerkelijke delegaties en raden van bestuur blijken dialogen
van doven te voeren – zozeer is de onderlinge vervreemding
voortgeschreden. Voorbij is de tijd van de zakencursus toen
een Rotterdamse ondernemer nog op begrip kon rekenen toen
hij in Barchem zei: ‘Ik begrijp, Banning, dat jij als christen
Scheepsbouwer Verolme wist precies wat zijn werf nodig had.
solidair wilt zijn met de arbeiders. Maar als ik, op mijn post
als bedrijfsleider ploeter om van het christelijk geloof iets waar
te maken, dan vind ik dat jij ook met ons solidair moet willen
zijn.’
De zakencursus was ook bedoeld, blijkens de instellings-preambule
om in het bedrijfsleven ‘het beginsel der religie te doen
gelden’. Met die formulering zal zeker ook zijn gedacht aan de
quakerondernemers in Engeland, Cadbury in de cacao-industrie
voorop, waar godsdienstige beginselen verbonden waren
met het optreden als verlicht ondernemer.
Gereformeerde zuil
En dan is er nu een studie over Management en levensbeschouwing
in Nederland vanuit een heel andere hoek, namelijk
de behoudende protestantse wereld en dan nog beperkt
tot grosso modo de ‘bible-belt’ die zich in een diagonaal uitstrekt
van Zeeland tot noordelijk Overijssel.
13

Wat jammer dat het oude Barchem dit niet meer kan meemaken!
Want tijdens de zakencursus en ook op andere momenten
was er zo vaak de verzuchting dat men noodgedwongen
in de liberaal-vrijzinnige hoek bleef hangen omdat ‘rechts’
het liet afweten mee te doen. Dat betekent overigens niet dat
als deze conservatieve gereformeerden nu aan een eventueel
nog bestaande zakencursus zouden deelnemen alles van een
leien dakje zou gaan. Uit het proefschrift blijkt dat het godsdienstig
nog steeds om twee heel verschillende werelden
gaat. De enige overeenkomst zou zijn het besef dat geloven
op zondag consequenties moet hebben op maandag, maar dan
houdt het ook op en gaan de wegen over het hoe uiteen.
Bij lezing van deze studie is het opvallend dat protestant –
het katholieke speelt een ondergeschikte rol en laten we
verder ongenoemd – uitsluitend in de min of meer conservatieve
betekenis wordt opgevat. Er is een onderscheid gemaakt
tussen orthodox- en modern-protestant, waarin de mate van
bevindelijkheid het criterium is. Het modern-protestantse
heeft dan ook weinig of niets met moderne theologie in de
liberale zin te maken, maar met een grotere rationaliteit en
met een wat modernere beroeps- en levenssfeer. Dat heeft
het curieuze gevolg dat in de inleidende kerkelijke schets het
gereformeerd-synodale segment van de Protestantse Kerk in
Nederland (PKN) tot de uiterste linkerflank van de protestantse
wereld wordt benoemd.
Het voor Nederland typische brede scala van protestanten
buiten behoudend gereformeerd blijft in dit proefschrift
geheel buiten beeld. Daarmee wordt dit stukje kerkgeschiedenis
toch wel erg eenzijdig. Zo schrijven de auteurs dat de
afscheidingen van de publieke hervormde kerk ‘in de loop
van de geschiedenis’ steeds zijn voortgekomen uit een hang
naar de traditionele orthodoxe geloofsleer. Maar dat gold
toch niet voor de remonstranten, begin zeventiende eeuw,
die trouwens geheel ongenoemd blijven. Minder belangrijk,
maar eveneens onthullend, is in het paragraafje over de syno-
14
daal gereformeerden, dat de afsplitsing naar links, in 1926 in
Assen, die leidde tot de Gereformeerde Kerken in Hersteld
Verband (met de hervormden namelijk) niet wordt vermeld.
Lutheranen, doopsgezinden, remonstranten en quakers –
geen van allen bestaan in dit gereformeerde universum. Men
wrijft zich dan ook de ogen uit als in een overzichtje op pagina
127 plotseling de Nederlandse Protestantenbond (NPB)
opduikt, weliswaar in het degelijke gezelschap van vrijgemaakt-
en Nederlands-gereformeerden, maar toch.
Naar de Benedictijnen
Dezelfde beperkte blik, die feitelijk tot onjuistheden leidt,
geldt voor wat gezegd wordt over het organisatiepatroon van
de ondernemers. Men kan dan ook niet zonder meer beweren,
wat op pagina 17 wordt gedaan, dat dé protestantse werkgeversorganisaties
zijn blijven bestaan en hun positie zelfs versterkt
hebben, als men weet dat het landelijke Verbond van
Protestants-Christelijke Werkgevers al lang is verdwenen
(via via opgegaan in VNO-NCW) en de meeste protestants
en algemeen-christelijk gekleurde branche-organisaties eveneens.
Het blijkt dan dat de schrijvers de zuil-gebonden
clubs GMV (Gereformeerd Maatschappelijk Verbond),
RMU (Reformatorische Maatschappelijke Unie) en CBMC
(Christian Business Managers Comitees) bedoelen. Deze drie
hebben ook meegewerkt aan het onderzoek.
Naast al deze beperkingen in het onderzoeksveld qua geloofsrichting
en geografie, is er ook nog de beperking tot slechts
de interne organisatie van personeels-(human resources-)
beleid. Hoewel er aanzetten in deze studie zijn om breder
ondernemingsprofielen na te gaan – er wordt gerefereerd aan
de discussie over Rijnlands en Angelsaksisch kapitalisme en
daarmee samenhangend: of maatschappelijk verantwoord
ondernemen ook niet nader bekeken zou moeten worden – is
men bij de oorspronkelijke bedoelingen gebleven. Maar in het
boek – en nog meer tijdens de promotieplechtigheid – werd

duidelijk gehint op vervolgonderzoek met een bredere vraagstelling.
De identiteit en de ‘moraal’ van de onderneming
zouden dan aan de orde moeten komen in de relatie met ‘stakeholders’
buiten het personeel, als daar zijn de aandeelhouders,
leveranciers, klanten, zakenrelaties, maar ook bijvoorbeeld
milieubeweging en overheid.
Het zou interessant zijn om meer te horen over de houding
van dit soort gereformeerde ondernemers op een breed veld
van hun functioneren. Aan de jonge doctores zal het niet liggen,
want die zijn al bezig met een verruimde vraagstelling.
Zo wil men ‘christelijk management in de benedictijnse traditie’
nader gaan bekijken.
De onderzoekers in dubbelpromotie
Tom van den Belt (Rijssen, 1956) heeft een eigen organisatieen
managementadviesbureau, Beltom Advies in Barneveld,
dat onder meer is gericht op christelijk (hoger) management.
Hij heeft verschillende publicaties op zijn naam staan, zoals
over algemeen- en bedrijfsmaatschappelijk werk, vrijwilligerswerk
en management vanuit christelijke spiritualiteit.
Joop Moret (Voorschoten, 1939) werkte van 1974 tot 2001
bij de Christelijke Hogeschool Ede, onder andere als docent
methodiek, sectorhoofd en directeur van de afdeling HSAO
(Sociale Studies).
ONDerZOeK
Geloven op zondag en op maandag
Managers met een protestantse geloofsovertuiging zijn
in hun managementopvattingen minder mensgericht dan
katholieke en niet-christelijke managers. Ze zijn minder uit
op ‘commitment’, ofwel: op de binding van medewerkers
aan de organisatie die bereikt wordt door aandacht te geven
aan een goede balans tussen de belangen van de organisatie
(‘taakgerichtheid’) en de medewerkers. Opvallend is dat
orthodox- en modern-protestantse managers weinig van
elkaar verschillen in hun managementopvattingen, terwijl
hun levensbeschouwelijke opvattingen wel sterk uiteenlopen.
Protestantse managers, zowel orthodox als modern,
oriënteren zich bij het ontwikkelen van beleid wel sterker
dan katholieken en niet-christelijke managers op hun
geloofsovertuiging en daaruit voortvloeiende waarden.
De organisatiekundigen Tom van den Belt en Joop Moret
concluderen dit in hun proefschrift Management en levensbeschouwing
in Nederland, waarop zij eerder dit jaar zijn
gepromoveerd aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
Vijf groepen vergeleken
Een manager is niet moreel neutraal. Sinds 2008 is door de
economische crisis de belangstelling voor onderwerpen als
bedrijfsethiek gegroeid. Ook personeels- of human resources-beleid
deelt in die belangstelling, bijvoorbeeld voor de
duurzame aspecten. De jonge doctores zijn tot hun proefschrift
gekomen omdat er weinig wetenschappelijk onderzoek
is gedaan naar het effect van levensbeschouwing op
management, in het bijzonder op personeelsbeleid.
Van den Belt en Moret keken naar de opvattingen over
management bij vijf groepen managers: in hun onderscheiding
modern-protestanten, orthodox-protestanten, modernkatholieken,
behoudend-katholieken en niet-christenen. Ze
begonnen met een enquête, die door 442 managers werd
ingevuld. Op grond van de uitkomsten vervolgden zij hun
onderzoek met 26 gesprekken met protestantse managers.
15

Minder gericht op commitment
Tom van den Belt: ‘We dachten vooraf dat orthodox-protes-
tantse managers, vanwege hun arbeidsethos en ascetische
levenshouding, sterk prestatiegericht en minder mensgericht
zouden zijn. Moderne protestanten zouden, zo redeneerden
we, meer mensgericht of commitmentgericht zijn. En
die laatste houding verwachtten we ook bij de katholieke en
niet-christelijke managers.’
Alle managers bleken echter ongeveer even sterk gericht
te zijn op prestaties, effectieve aansturing en controle van
werknemers. Maar ging het om commitmentgericht humanresourcesmanagement
en mensgericht leiderschap, dan bleken
de opvattingen van de protestantse managers wel af te
wijken van de rest. Joop Moret: ‘Ze werken meer met gezag
en minder met gelijkwaardigheid, hechten aan de hiërarchie
en met vertrouwen geven aan medewerkers hebben ze ook
meer moeite dan katholieke en niet-christelijke managers.’
de leer en het leven
De managementopvattingen van de orthodox-protestantse
managers bleken niet harder of ascetischer dan die van de
modern-protestanten, terwijl hun levensbeschouwing wel
veel strenger is. Moret: ‘Orthodoxen hebben bijvoorbeeld
een pessimistisch mensbeeld: de mens is geneigd tot alle
kwaad. Als manager denken ze echter wel positief over hun
medewerkers – zij het dus minder positief dan een katholieke
of niet-christelijke manager. Ook geloven zij dat alle
gezag van God komt, waarbij zij zichzelf opvatten als de
aangewezen gezagsdrager die de hiërarchie moet bewaken
en uitdragen. Alleen … dat is de leer, en in het dagelijks
leven blijkt dat niet te werken en wil men ook zo niet werken.’
In de gesprekken met protestantse managers bleken zeker
de orthodoxe managers spanning te voelen tussen wat zij
’s zondags in de kerk belijden en wat ze ’s maandags op
het werk in de praktijk brengen. Een uitweg uit die span-
16
ning vinden zij volgens de onderzoekers in de calvinistische
leerstelling van de algemene genade die helend werkt in de
samenleving (naast de bijzondere genade van het individu
in zaken van ‘eeuwig heil’). Van den Belt: ‘Door de algemene
genade kan de samenleving ordelijk en harmonieus functioneren.
Het is een benadering die het mogelijk maakt om
enigszins af te wijken van de geloofsleer. Zo kan een manager
levensbeschouwelijk menen dat de mens geneigd is tot
alle kwaad, maar als manager ook overtuigd zijn dat zijn
medewerkers goede dingen willen als verantwoordelijkheid
dragen, dus dat vertrouwen op zijn plaats is.’
Effectief in crisistijd
Uit de vergelijking van de vijf groepen managers bleek wel
dat de waardenoriëntatie, oftewel bij het ontwikkelen van
beleid te rade gaan bij je levensbeschouwing, bij protestantse
managers sterker is dan bij katholieken en niet-christelijken.
Volgens de onderzoekers kunnen protestantse managers
vanuit die oriëntatie ook mensgerichter gaan denken
en werken. En dat is actueel, want, zegt Moret: ‘zeker in
een tijd van crisis heb je het meest aan een manager die niet
eerst aan het bedrijf denkt en daarna aan de medewerkers,
maar die inziet dat juist betrokken medewerkers het bedrijf
en zijn resultaat (uit)maken.’
De dubbelpromotie is begeleid vanuit het Institute for
Management Research van de Radboud Universiteit
Nijmegen.
Tom van den Belt en Joop Moret, Management en levens-beschouwing
in Nederland. Een onderzoek naar opvattingen van managers
in Nederland over stijl van leidinggeven en HRM-beleid in relatie tot
hun levensbeschouwing. Een handelseditie van het boek is te bestellen
via Beltom Advies, Barneveld. Prijs € 24,50.

DOCuMeNT
Bevolkingskrimp vraagt
een omslag in denken
Meer ruimte voor kwaliteit
Voor het eerst in de geschiedenis van de mensheid
gaat onder normale welvarende omstandigheden de
bevolking dalen. De daling is gespreid over Nederland
al begonnen, maar vooral aan de randen. Deze structurele
bevolkingsdaling vergt bij het beleid een omslag in
het denken: van groei in kwantiteit naar groei in kwaliteit.
Bevolkingsdaling heeft op vele terreinen invloed.
Daarom moet het beleid worden aangepast.
Als het gaat over bevolkingsontwikkeling spelen vergrijzing,
ontgroening en bevolkingsdaling een belangrijke rol. De stijging
van het aandeel van 65-plussers in de totale bevolking
is geen nieuw verschijnsel. Als gevolg van de stijging van
de levensverwachting neemt het aandeel van 65-plussers in
Nederland al sinds 1924 toe. Deze toename versnelt zodra met
ingang van 2011 de naoorlogse geboortegolf de leeftijd van
65 jaar gaat passeren. De top van het aandeel van 65-plussers
wordt in 2038 bereikt. Daarna begint een langzame daling. De
top van het aandeel van 75-plussers ligt in 2048. Vergrijzing
treedt overal op in Nederland, in Europa en geleidelijk ook in
de rest van de wereld.
Toen in de jaren zestig van de vorige eeuw het aantal kinderen
begon te dalen, was dat het begin van een ontgroening.
Het aandeel van de 0-19 jarigen in de totale bevolking vertoont
in Nederland sindsdien een langzaam dalende trend. Uit veel
regio’s trekken jongeren weg om elders te studeren. In diverse
regio’s, met name aan de randen van Nederland, komen jongeren
maar in beperkte mate terug. Daardoor wonen daar relatief
weinig vrouwen in de leeftijd dat ze kinderen krijgen. In die
regio’s daalt het aantal kinderen snel.
Vroeger kregen vrouwen veel kinderen. Er stierven veel kinderen
en er moesten voldoende kinderen overblijven om later
voor de ouders te zorgen. Met het stijgen van de welvaart
wordt de gezondheidszorg beter, sterven minder kinderen,
zorgt de staat voor de ouderen, komen geboortebeperkende
middelen beschikbaar, stijgt het opleidingsniveau van vrouwen
en willen vrouwen zich ontplooien buiten het gezin. Het is
overal in de wereld een algemeen verschijnsel dat het aantal
kinderen laag wordt als de welvaart hoog is.
Rond 1960 was het gemiddeld aantal kinderen per vrouw in
Nederland ruim 3. Rond 1975 was dat aantal gezakt naar ongeveer
1,7 en is tot nu toe zo laag gebleven. Omdat vrouwen
sinds het begin van de jaren zeventig minder kinderen krijgen
dan 2, is het aantal te laag om de vader en moeder te vervangen.
Sinds het begin van de jaren zeventig is het duidelijk dat
het aantal inwoners van Nederland met een vertraging van
enkele tientallen jaren gaat dalen, als er geen (aanzienlijk) blijvend
inkomend migratiesaldo is. Volgens de huidige verwachting
gaat de bevolking van Nederland tegen 2040 afnemen.
Als Nederland in de afgelopen tientallen jaren geen inkomend
migratiesaldo had gehad, was de bevolkingsdaling nu al
begonnen.
Europa is het eerste werelddeel waar de bevolking nu al
krimpt. De groei van de wereldbevolking wordt sinds de jaren
zestig minder en gaat, zo is de verwachting, rond 2075 over in
een daling.
Op provinciaal niveau is in 2002 in Limburg de structurele
bevolkingsdaling begonnen. Op regionaal niveau is al jaren
sprake van trendmatige bevolkingsdaling in Noordoost-
Groningen, Zuid-Limburg en Zeeuws-Vlaanderen. De
Achterhoek is waarschijnlijk de volgende regio met structurele
bevolkingsdaling. Op gemeentelijk is nu in ongeveer 90
17

gemeenten (ongeveer 20% van het totaal) sprake van structurele
bevolkingsdaling. Daarvan liggen er ongeveer 40 in
genoemde regio’s, maar de overige 50 liggen elders en niet
alleen aan de randen van Nederland.
Omdat bevolkingsdaling begint met de jongeren, daalt de
bevolking van 20-64 jaar, de zogenaamde potentiële beroepsbevolking
veel eerder dan de totale bevolking. Al in 2011
begint de daling van deze bevolkingsgroep in Nederland,
omdat dan de naoorlogse geboortegolf uit deze bevolkingsgroep
gaat stromen. In vijf provincies (Limburg, Zeeland,
Friesland, Groningen en Drenthe) en in meer dan een kwart
van de regio’s is de structurele daling van de potentiële
beroepsbevolking nu al aan de orde.
Als gevolg van de bevolkingsexplosie in de vorige eeuw leefde
in de jaren zestig het doemscenario van de overbevolking.
Vrijwel iedereen zal het ook nu nog zeer wenselijk vinden
dat er een einde komt aan de groei van de wereldbevolking.
Maar als je een lokale bestuurder confronteert met het begin
van de structurele bevolkingsdaling in zijn of haar gemeente,
dan verschijnt vaak het doemscenario van bevolkingsdaling.
‘Het kan niet waar zijn; het mag niet waar zijn; wij gaan door
met bouwen, zodat het aantal inwoners weer gaat groeien.’
Na ontkenning en verzet volgt acceptatie en op den duur het
actief oppakken van het gegeven. Lokale en ook een deel van
de regionale bestuurders doorlopen een rouwproces van het
afscheid nemen van het groeidenken.
Over het algemeen is bij Nederlandse gemeenten het tempo
van bevolkingsdaling laag. Als daarbij door bestuurders in het
beleid de omslag gemaakt wordt van groei in kwantiteit naar
groei in kwaliteit dan is dat gunstig voor de bewoners, dan
vertrekken niet onnodig veel mensen en dan komen misschien
wat extra mensen.
Begin 2006 kwam het rapport ‘Structurele bevolkingsdaling,
een urgente nieuwe invalshoek voor beleidsmakers’ (Wim
18
Eerste regio’s met structurele bevolkingsdaling,
ontwikkeling 1990-2020 bij 1990=100
Jaartal dat bij gebieden is vermeld geeft begin structurele
bevolkingsdaling.
Derks, Peter Hovens, Leo Klinkers) zeer uitgebreid in de
publiciteit. Sindsdien is het onderwerp op steeds meer plaatsen
op de agenda gekomen: gemeenten, regio’s zoals Parkstad
Limburg en Twente, provincies zoals Limburg, Zeeland en
Groningen en ministeries zoals Wonen, wijken en integratie
en Binnenlandse zaken. Nu ex-minister Van der Laan (WWI)
heeft bevolkingsdaling bij het kabinet op de agenda geplaatst.
In november 2009 heeft dat geleid tot het ‘Interbestuurlijk
actieplan bevolkingsdaling, Krimpen met kwaliteit’ (Rijk,
Vereniging Nederlandse Gemeenten en Interprovinciaal
Overleg). Op basis van deze en andere nota’s is op 17 februari
2010 bevolkingsdaling onderwerp van behandeling geweest in
de Tweede Kamer.
De bevolkingsdaling heeft vele gevolgen, nationaal, maar
vooral regionaal en lokaal. Een aantal belangrijke zaken komt
hier aan de orde.
In de jaren zestig was er tijdelijk een tekort aan arbeidskrachten.
Toen kwam de naoorlogse geboortegolf op de arbeids-

markt en was er tientallen jaren een overschot aan arbeidskrachten.
Medio jaren tachtig bereikte de werkloosheid een
recordhoogte, waarna een trendmatige daling begon. In 2008,
net voor het huidige economische dal, was het aantal vacatures
opgelopen tot een recordhoogte. Als gevolg van de geringer
wordende groei van de beroepsbevolking kwam weer een
tekort aan arbeidskrachten in beeld. Vanwege het huidige economische
dal is dat tekort tijdelijk uit beeld. Zodra de vraag
naar arbeidskrachten weer gaat groeien in de komende jaren,
begint de naoorlogse geboortegolf de arbeidsmarkt te verlaten
en komt er een einde aan de groei van de beroepsbevolking. Er
ontstaat dan een structureel tekort aan arbeidskrachten, niet
alleen in regio’s waar de beroepsbevolking daalt, maar ook
in regio’s waar deze nog groeit, zoals in de noordvleugel van
de Randstad, omdat daar de vraag naar arbeidskrachten ook
sterk groeit. Structurele krapte op de arbeidsmarkt wordt een
algemeen verschijnsel in Nederland, maar binnen afzienbare
tijd ook in Europa en op den duur op steeds meer plaatsen in
de wereld. Werkgevers zullen rekening moeten gaan houden
met deze nieuwe situatie op de arbeidsmarkt. Zoals in de jaren
zestig zullen de lonen gaan stijgen en gaat de macht van de
werknemers toenemen. Om voldoende personeel te krijgen en
te houden zullen de belangen van werknemers meer aandacht
krijgen ten koste van de belangen van aandeelhouders.
Daling van (beroeps)bevolking leidt niet automatisch tot daling
van welvaart of krimp van economie. In de afgelopen vijftig
jaar is het bruto binnenlands product per inwoner (de materiële
welvaart per persoon) ongeveer verviervoudigd (gecorrigeerd
voor prijsstijging). De gemiddelde Nederlander is ongeveer
vier keer zo rijk geworden, terwijl het aantal gewerkte uren per
Nederlander niet is toegenomen: van vijfdaagse naar vierdaagse
werkweek, langer studeren, meer verlof en eerder met pensioen.
De groei van de economie en daarmee de stijging van de
materiële welvaart is te danken aan de stijging van de arbeidsproductiviteit
per uur. Gemiddeld over de afgelopen vijftig jaar
is de arbeidsproductiviteit per uur met ongeveer 3 procent per
Ontwikkeling 20-64-jarigen, Nederland, 1980-2040 (2010=100)
jaar gestegen. Zolang de beroepsbevolking beperkt krimpt gaat
de groei van de economie en daarmee de groei van de materiele
welvaart per persoon gewoon door, omdat de groei van de
arbeidsproductiviteit ook doorgaat.
Regio’s met (aanzienlijke) daling van het totaal aantal inwoners
krijgen wel financiële problemen. Groei geeft schaarste.
Schaarste geeft waardevermeerdering en mogelijkheden van
waardecreatie. Als in een groeiregio een overbodige school
wordt afgebroken, kunnen daar huizen worden gebouwd, die
geld opleveren. Als in regio’s met sterke krimp een overbodige
school wordt afgebroken resteert een grasveld dat onderhouden
moet worden. Bevolkingsgroei levert een bron van inkomsten
voor gemeenten, krimp kost geld. Als gemeenten te lang
blijven denken in kwantitatieve groei worden slechte investeringsbeslissingen
genomen en dan kunnen de negatieve financiële
gevolgen van bevolkingsdaling extra groot zijn. Zoals
tot nu toe bijvoorbeeld de oplossingen voor probleemwijken
in de grote steden medegefinancierd werden door de centrale
overheid, zo moet nu krimp medegefinancierd worden door de
centrale overheid. In het hiervoor genoemde ‘Interbestuurlijk
actieplan bevolkingsdaling’ is dat een belangrijk thema.
Bevolkingsdaling ondermijnt het voortbestaan van voorzienin-
19

gen zoals scholen, sportaccommodaties en winkels. De diversiteit
in het aanbod van voorzieningen wordt minder. In dunbevolkte
krimpgebieden zoals Noordoost-Groningen en Zeeuws-
Vlaanderen zijn de gevolgen groter dan in het dichtbevolkte
Zuid-Limburg, omdat in dunbevolkte gebieden de afstanden
tot resterende voorzieningen snel groter worden. Er zal een
intensief beleid moeten komen om voorzieningen te combineren,
zodat die langer beschikbaar kunnen blijven.
Het aantal personen per woning daalt, alleen al door vergrijzing.
Oudere mensen wonen over het algemeen met minder
personen (soms maar één) in een woning dan jonge mensen
(meestal gezinnen). Daarom blijft er nog een tijd behoefte
aan groei van de woningvoorraad, terwijl het aantal inwoners
daalt. De benodigde groei wordt wel steeds minder en stopt
na een bepaalde tijd. Bij groei van het aantal huishoudens kan
het aanbod van woningen aangepast worden aan de groeiende
vraag. Bij daling van het aantal huishoudens moeten woningen
gesloopt worden. Woningcorporaties zullen dat doen in het
huursegment, maar in de koopsector zullen particulieren hun
20
huizen niet zomaar slopen. De overheid zal maatregelen moeten
nemen om verpaupering en verkrotting te voorkomen.
De daling van de (beroeps)bevolking heeft verder onder andere
gevolgen voor de behoefte aan kantoren en bedrijventerreinen
en voor de omvang van mobiliteit. Nieuwe kantoren en nieuwe
bedrijventerreinen zijn vaak nog wel in trek, zoals vers fruit op
een fruitschaal. Maar het oude fruit verpietert en verrot. Een
te groot aanbod van kantoren en bedrijventerreinen geeft een
fruitschaaleffect met alle gevolgen van dien.
De concrete oplossingen om de gevolgen van bevolkingsdaling
op te vangen moeten in de regio, in de gemeente, in de kern
uitgewerkt worden, omdat situaties overal verschillend zijn.
Het is van groot belang de bevolking daar actief bij te betrekken.
Het grote voordeel van bevolkingsdaling is dat alle nadruk kan
komen liggen op kwaliteit in plaats van op kwantiteit.
Meer weten?
De aandacht voor bevolkingsdaling en de gevolgen daarvan
neemt toe en daarmee de informatie daarover. Lezingen en
publicaties van Derks over dit onderwerp in 1996 kwamen
te vroeg. In 2006 vond de doorbraak plaats met de eerder
genoemde publicatie over structurele bevolkingsdaling:
www.bevolkingsdaling.nl. In dat jaar werd in Limburg een
Kennisknooppunt Bevolkingsdaling opgericht met veel informatie
op de website www.vanmeernaarbeter.nl. Het Centraal
Bureau voor de Statistiek maakt sinds enkele jaren ook regionale
bevolkingsprognoses, waarbij lokale en regionale bevolkingsdaling
in beeld gebracht wordt: www.cbs.nl. Andere
instanties die het onderwerp uitdrukkelijk hebben opgepakt
zijn onder andere de Vereniging van Nederlandse Gemeenten
(www.vng.nl) en Aedes, de branchevereniging van woningcorporaties
(www.aedesnet.nl).
Wim Derks, Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid
(KcBB), wim@bevolkingsdaling.nl

1NIeuW PrOGrAMMA 2010
Vakantie
Thema Op vakantie in het Woodbrookershuis
Datum ma 12 tot en met za 17 juli
Gastvrouwen Joke Reints en Marijke Sondorp
Vakantie vieren in het sfeervolle Woodbrookershuis!
U kunt volop genieten van alles wat er te beleven is in het huis en
in de prachtige omgeving.
Van stilte en rust tot gezelligheid en een goed gesprek.
Er zal een facultatief programma worden georganiseerd. U bent
natuurlijk vrij om uw eigen programma in te vullen, maar er zullen
ook verschillende middaguitstapjes worden georganiseerd.
Het Woodbrookershuis ligt in een mooie omgeving in het
Achterhoekse landschap vlak bij de Lochemse en de Kalenberg.
We beginnen de dag na het ontbijt met een stilte.
Er zal een avondprogramma worden georganiseerd met verschillende
activiteiten zoals bijvoorbeeld een lezing over de natuur in
de omgeving, film met nagesprek, sacrale dans, verhalen vertellen,
tekenen en schilderen, etc.
Er zijn allerlei mogelijkheden in de omgeving, zowel in de natuur
als het bezoeken van leuke plaatsjes en stadjes.
Tevens zijn er volop mogelijkheden om in de omgeving te wandelen,
fietsen of met de auto een tochtje te maken. In Barchem zijn
fietsen te huur.
Kortom, vakantie in het Woodbrookershuis in Barchem is genieten!
Het verblijf is op basis van vol pension met een lunchpakket
voor tussen de middag. Er is een mogelijkheid om
tegen betaling in het huis te lunchen.
Prijzen: Leden Niet-leden
Eenvoudige kamer € 375 € 410
Luxe kamer € 497 € 550
2Zomeracademie
Thema Erkenning, gelijkheid en verschil,
een filosofisch discours
Datum ma 19 tot en met vr 23 juli
Inleider Corrie Haverkort
Waarover?
Ieder mens wil graag serieus worden genomen en gewaardeerd.
We verlangen ernaar erkend te worden in datgene wat we waardevol
achten. We leven in een tijd waarin gedeelde waarden moeilijk
te ontdekken zijn. Dat ieder mens het recht heeft een eigen
leven te leiden – erkenning van het individu zien we immers als
een liberaal recht – maakt dat we niet altijd weten wat we moeten
waarderen en hoe. Zijn alle waarden gelijkwaardig? Hoe erkennen
we de verschillen?
Erkenning kan niet worden opgeëist. De ander moet tot erkenning
komen onafhankelijk van degene die erkend wil worden.
Bovendien heeft erkenning alles te maken met identiteit. Het niet
erkend worden, miskend worden, kan ingrijpende gevolgen hebben
voor de wijze waarop we ons leven kunnen vormgeven. Het
kan zelfs leiden tot misvorming van identiteit. Erkenning is in die
zin van existentieel belang. Aan de hand van teksten van klassieke
en moderne filosofen wordt het begrip erkenning in relatie tot
identiteit uitgediept.
Waarom?
In de filosofie gaat het erom universele inzichten te verwerven.
Iets is universeel als het het persoonlijke overstijgt en je jezelf er
toch nog in herkent. Filosofie is daarom persoonlijk zonder dat het
privé wordt. Liefde voor wijsheid is haar drijvende kracht.
Voor wie?
De zomeracademie is zowel bestemd voor mensen die al zijn ingewijd
in de filosofie als voor mensen die geïnteresseerd zijn in het
thema ‘erkenning’. Het samen bestuderen van originele teksten en
21

NIeuW PrOGrAMMA 2010
het bespreken van inzichten staan centraal. Het minimum aantal
deelnemers is vijftien, het maximum aantal is dertig.
Door wie?
De zomeracademie wordt geleid door Corrie Haverkort, filosoof
en beeldend kunstenaar. Haar boodschap? ‘Waar erkenning van
verschillen plaatsvindt, wordt positieve betrokkenheid op elkaar
groter.’
Hoe?
Elke dag heeft een vaste indeling. De dag begint met een meditatieve
stilte in de kapel op de Kalenberg. ’s Ochtends wordt een
originele tekst van een denker bestudeerd en toegelicht (onder
anderen Plato, Aristoteles, Hegel, Taylor, Van Tongeren, De Dijn,
Bremmers). Na een wandeling, bezinning of rust wordt ’s middags
aan de hand van opdrachten de bestudeerde tekst verdiept. Hierop
volgen reflectie en gesprek. De avonden zijn gevarieerd: kaartjesgesprek,
film, essayschrijven en zen-en-bezinning.
Wanneer?
De zomeracademie begint maandag 19 juli om 11.00 uur en wordt
vrijdag 23 juli om 15.00 uur afgesloten.
Waar?
De zomeracademie wordt gehouden in het Woodbrookershuis
in Barchem (Gld), een van de oudste conferentieoorden van
Nederland, verscholen in de bossen en met een honderd jaar oude
traditie op het gebied van persoonlijke verdieping en maatschappelijke
betrokkenheid.
Kosten
De financiële bijdrage van de deelnemers bedraagt € 582,- (eenvoudige
slaapkamer) of € 690,- (luxe kamer) per persoon. Dit is
inclusief maaltijden (ontbijt, lunch, diner) en onbeperkt koffie en
thee. Deelnameprijs zonder overnachtingen is € 432,-
22
De zomeracademie over is een initiatief van HOVO-Twente en het
Woodbrookershuis.
Meer informatie over het programma:
www.hovo-twente.nl
www.woodbrookershuis.nl/programma
www.sabicursusaanbod.nl

NIeuW PrOGrAMMA 2010
3Abraham Joshua heschel
(1907-1972)
Datum vr 10 tot en met zo 12 september
Inleider ds. Sjirk van der Zee
Commissie Froukje Burgemeister-Giltay tel. 035 5316150
van leiding en Bart van der Elst tel. 0343 413039
Wie de weekends gewijd aan Elie Wiesel heeft meegemaakt
met de voortreffelijke inleider Sjirk van der Zee, heeft alle reden
om nieuwsgierig te zijn naar een cursus over een vriend van Elie
Wiesel, Abraham Joshua Heschel.
Van der Zee typeert Heschel als wellicht de meest invloedrijke
joodse denker van de vorige eeuw die zich sterk heeft ingezet voor
de dialoog met de christelijke traditie en op uitnodiging van de
paus deel nam aan het Tweede Vaticaans Concilie.
Sjirk van der Zee begint op de vrijdagavond met een inleiding over
persoon en werk van Heschel. Zaterdagochtend zal het gaan over
God en mens in het denken van Heschel, waarin kerngedachten
van Heschel aan de orde komen zoals: ‘God zoekt de mens’ en ‘de
mens is niet alleen’ en de vraag ‘hoe komt de relatie tot stand?’
Zaterdagmiddag gaat het om Heschel als spiritueel denker, steeds
verbonden met de politieke werkelijkheid. In samenhang daarmee
wordt aandacht besteed aan een studie van Heschel over de profeten.
Het programma van zaterdagavond vermeldt ‘Chagall in
Jeruzalem’. Dia’s van de ramen van de synagoge in Jeruzalem en
van de gobelins in de Knesseth zullen worden vertoond, voorzien
van het ongetwijfeld weer boeiende commentaar van Sjirk van der
Zee.
De zondagochtend ten slotte zal gewijd zijn aan de betekenis van
de sabbat en het gebed voor Heschel. Hij schreef daarover een
mooi boekje: In het licht van zijn aangezicht.
Prijzen Leden Niet-leden
Eenvoudige kamer € 220 € 250
2-persoons luxe kamer € 240 € 270
1-persoons luxe kamer € 260 € 290
Deelname zonder overnachting € 175 € 195
‘Nieuwkomers’ krijgen een eenmalige korting van 25 %.
23

NIeuW PrOGrAMMA 2010
4inwijding in het geheim
Menswording en gemeenschapsvorming in christelijke
inwijding
Datum vr 19 tot en met zo 21 november
Inleidster Annemiek de Jong-van Campen,
theologe en pastoraal werkster
Commissie Bart van der Elst (0343 41 3039) en Bram
van Leiding Rutgers van der Loeff (070 383 7034)
Door de eeuwen heen zijn er mensen die geraakt zijn door het
Goddelijke Geheim in hun eigen leven. Ook volgelingen van Jezus
hebben deze ervaring opgedaan. Ieder op hun eigen manier
voelden ze zich gezien, gekend, getroost. Ze kregen vertrouwen
geschonken en perspectief. Ze voelden zich enthousiast worden
en geroepen om te gaan leven vanuit deze ervaring. Veel van
deze mensen waren zo geïnspireerd dat ze inspirerend werden
voor anderen. Er werd hen gevraagd om het voor te doen, voor te
leven, om anderen te helpen ook zelf God te zoeken en te vinden
in hun leven. Er ontstond een gemeenschap van mensen die ingewijd
waren in het Geheim dat God is en mensen die ernaar verlangden
te worden ingewijd. En zoals het toen was, zo is het nu
nog steeds.
In dit weekend zullen we ons onder leiding van dr. Annemiek de
Jong-van Campen, die is gepromoveerd op het onderwerp mystagogie,
christelijke inwijding, bezinnen op hoe wij zelf zijn ingewijd
en hoe wij andere mensen (kunnen) inwijden.
Programma
We beginnen vrijdagavond met een inleiding over mystagogie
in onze tijd, door vooral aandacht te besteden aan de vraag hoe
mensen ingewijd worden. Deze inleiding kan worden gevolgd
tegen de achtergrond van ieders eigen verhaal van inwijding in
het Geheim, dat in een meditatie wakker geroepen wordt. De vol-
24
gende ochtend verdiepen we ons inzicht in inwijdingsprocessen
door stil te staan bij de vraag wat er tijdens een inwijdingsproces
gebeurt bij een geloofsleerling. ’s Middags zullen we met behulp
van creatieve werkvormen oefenen in en reflecteren op hoe wij
mensen inwijden in geloven. ’s Avonds staat een film op het programma
(onder voorbehoud) die we bekijken vanuit het perspectief
van ons thema ‘inwijding’. Op zondagochtend ten slotte zullen
we ruimte hebben voor de bespreking van vragen en opmerkingen.
Daarbij zal expliciet nagedacht worden over mogelijkheden
en onmogelijkheden van, en kansen en weerbarstigheden voor
inwijding in het spirituele in de huidige maatschappelijke situatie
in Nederland.
Literatuur
De benadering van mystagogie, inwijding, die wordt gepresenteerd
tijdens het weekend, is beschreven in het proefschrift van de
inleidster: Annemiek de Jong-van Campen, Mystagogie in werking.
Hoe menswording en gemeenschapsvorming gebeuren
in christelijke inwijding, Zoetermeer, 2009. De benadering
van mystagogie steunt in belangrijke mate op de inzichten uit het
boek van Han F. de Wit, De verborgen bloei. Over de psychologische
achtergronden van spiritualiteit, Kok, 1993. Kort na
verschijning van het proefschrift verscheen van André Zegveld,
Worden wat God is. Mensen op het spoor van God brengen,
Tielt, 2009. Het proefschrift beschrijft het verschijnsel van christelijke
mystagogie vanuit een aantal praktijkverhalen van geloofsleerlingen.
Het boek van Zegveld is een inspirerend pleidooi voor
mystagogisch pastoraat van een ervaren pastor en inwijder.
Prijzen
Leden Niet-leden
Eenvoudige kamer € 238 € 265
2-persoons luxe kamer € 256 € 285
1-persoons luxe kamer € 270 € 305
Deelname zonder overnachting € 190 € 210
‘Nieuwkomers’ krijgen een eenmalige korting van 25 %.

‘BArCHeM’
Voor hen die voor het eerst kennismaken met ‘Barchem’
Waar komt de Vereniging Woodbrookers Barchem vandaan en
wat doet zij nu? Een aantal studenten in de theologie maakte
in het begin van de vorige eeuw kennis met het studiecentrum
Woodbrooke van de quakers, in Selly Oak bij Birmingham in
Engeland. De open spirituele sfeer maakte zo’n indruk op deze
studenten, dat zij bij terugkeer in Nederland deze sfeer ook hier
wilden creëren en ondergaan in, zoals men het vroeger uitdrukte
‘oprecht verlangen naar God’. Vanuit dit verlangen werd in 1908
de Vereniging van Woodbrookers in Holland opgericht. In 1912
werd aan de vereniging een groot stuk land op de Kalenberg in
Barchem geschonken. Daar werd op de heuvel een lezingzaaltje
gebouwd, later de Kapel genoemd. Vervolgens kon in 1924 het
Woodbrookershuis worden gebouwd. De vereniging is zich in
de loop der jaren steeds blijven bezinnen op haar doelstellingen.
Sinds 1977 bestaat de vereniging onder de huidige naam:
Vereniging Woodbrookers Barchem. Zij wordt gedragen door leden
van diverse gezindten, maar zij voelen zich allen verbonden door
de doelstelling van de vereniging:
‘Door onderlinge ontmoeting, in een geest van openheid, religieuze
verbondenheid en maatschappelijke betrokkenheid, bij te
dragen aan persoonlijke verdieping en aan bezinning op de maatschappelijke
verantwoordelijkheid.’ (art. 2 van de statuten van de
vereniging). Deze doelstelling wordt nagestreefd door het organiseren
van cursussen en bijeenkomsten. De sfeer in een cursus
wordt gekenmerkt door een ondogmatische houding en een grote
openheid. Barchem is dan ook vooral een ontmoetingsplaats. In
de geschiedenis is het Woodbrookershuis bijvoorbeeld ook een
vrijplaats gebleken voor veilig overleg zonder publiciteit. Er komen
mensen die elkaar al jaren kennen, maar nieuwelingen voelen zich
al snel thuis. De quakers kennen het gebruik van de ‘stilte’. Onze
vereniging heeft dit overgenomen en acht dit een wezenlijk element
van de geest van Barchem. In de cursussen is dan ook de
ochtendstilte opgenomen. Rond 9 uur gaan we te voet door het
bos naar de Kapel op de Kalenberg. De stilte wordt ingeleid door
een tekst of muziek, waarna we proberen los te komen van onze
dagelijkse beslommeringen om voeling te krijgen met de diepere
dimensie in onszelf en dat wat ons daarin met elkaar verbindt.
Deelname aan de ochtendstilte is uiteraard vrijwillig. Er is een
website waarop meer informatie over de vereniging is te vinden:
www.woodbrookers.nl
Wat kunt u in Barchem verwachten?
Het Woodbrookershuis ligt in een fraai bosgebied in Barchem (bij
Lochem). In het hoofdgebouw bevinden zich diverse cursusruimtes,
een bibliotheek en een restaurant. Hieraan is enkele jaren
geleden een nieuwe vleugel gebouwd met achttien kamers met
modern comfort, waaronder vijf tweepersoonskamers, alle met
douche en toilet, deels parterre en deels op de eerste verdieping
gelegen. Eén kamer in dit slaapgedeelte van het hoofdgebouw
is toegankelijk voor rolstoelgebruikers. Ook is er een lift naar de
eerste verdieping. Indien u gebruik wilt maken van zo’n kamer,
reserveert u dan tijdig! Verder zijn er vier slaaphuisjes die op minder
dan honderd meter afstand van het hoofdgebouw liggen. De
eenpersoonskamers hebben elk een douche; in het slaaphuisje met
de tweepersoonskamers bevinden de douches zich in een centrale
ruimte. Een huishoudelijke staf verzorgt het verblijf en de maaltijden.
Als men een dieet moet houden of vegetarisch wenst te
eten, dient dat te worden opgegeven bij de aanmelding. Maakt u
gebruik van thuishulp en hebt u hiervoor een indicatie, dan mogen
de thuiszorginstellingen in de omgeving van Barchem u dezelfde
hulp ook verlenen. U moet dit wel zelf aanvragen en graag bij de
reservering vermelden, evenals andere relevante medische bijzonderheden.
Zo nodig neemt de administratie hierover contact met u
op. Elke cursus heeft een commissie van leiding, een of meer mensen
die aanspreekbaar zijn op vragen van deelnemers. Zij bewaken
onder meer de tijd, begeleiden eventuele inleiders, verzorgen de
stilte.
Het minimum aantal deelnemers (met inbegrip van zo’n commissie
van leiding) is vijftien. Zijn er minder dan zal de cursus, uitzonderingen
daargelaten, niet doorgaan. In het algemeen kent het programma
drie dagdelen: 10.00 tot 12.00 uur, 15.00 tot 17.00 uur en
25

19.30 tot 22.00 uur. In cursussen die langer duren dan een weekend
wordt meestal een vrije middag gepland. Een weekendcursus
begint op vrijdagavond. Vanaf 18.00 uur is men welkom. Het is
gebruikelijk dat er dan soep en broodjes zijn. Het eigenlijke programma
begint meestal om 19.30 uur. In de regel eindigt de cursus
op de zondagmiddag na de lunch of na de thee, bepaald door
de commissie van leiding.
Prijzen en annulering
De prijzen voor deelname worden zo laag mogelijk gehouden. De
prijzen zijn dan ook niet altijd kostendekkend. Mocht u niettemin
financieel onvoldoende draagkrachtig zijn voor het betalen van
de cursusprijs dan kunt u tegelijk met uw aanmelding, vertrouwelijk
gericht aan de administratie, een korting vragen. Deze korting
geldt voor alle aangeboden cursussen, inclusief de vakantieweken
(de korting mag voor maximaal twee cursussen per jaar worden
aangevraagd). U kunt ook een hoger bedrag overmaken, waardoor
eveneens minder draagkrachtigen in staat worden gesteld deel te
nemen. Men geeft zich op voor een cursus per mail, per post of
per telefoon, onder vermelding van het cursusnaam en door een
gedeelte van de cursusprijs ad € 12,50 als inschrijfgeld te storten
op postgiro 93.00.00 van de penningmeester van de Vereniging
Woodbrookers Barchem, te Barchem. Het aanmeldingsadres voor
cursussen is: Vereniging Woodbrookers Barchem, Administratie
Cursuswerk Antwoordnummer 1005 7244 ZX Barchem
In verband met de annuleringsregeling moet een maand van tevoren
worden beslist of een cursus kan doorgaan. Wij vragen u dan
ook met klem u tijdig op te geven. Na betaling van uw inschrijfgeld
krijgt u een bevestiging van uw inschrijving. Indien de cursus
volgeboekt mocht zijn, wordt u op een reservelijst geplaatst, tenzij
u er de voorkeur aan geeft u terug te trekken of voor een andere
cursus te kiezen. Het resterend cursusgeld dient u uiterlijk twee
weken voor de aanvang van de cursus op dezelfde wijze te voldoen.
Mocht u zich – na inschrijving – terugtrekken, dan gelden
de volgende regels:
26
• Meer dan twee weken voor het begin van de cursus: het over-
gemaakte cursusgeld wordt teruggestort onder inhouding van
€ 12,50 aan administratiekosten.
• Korter dan twee weken voor het begin van de cursus: de helft
van het cursusgeld wordt teruggestort.
• Blijft men zonder opgaaf van redenen weg, dan is het volle-
dige cursusgeld verschuldigd.
• Als de cursus door de vereniging wordt geannuleerd (bij
voorbeeld wegens ziekte van een inleider) dan worden de
reeds gestorte bedragen terugbetaald.
Wij wijzen u erop dat u zich met een doorlopende reisverzekering
bij de Postbank – de z.g. Blue Travelpolis – voor een luttel bedrag
kan verzekeren tegen de kosten van uw annulering.
Premie voor snelle beslissers
Indien u zich uiterlijk drie maanden vóór de aanvang van een cursus
opgeeft – uiteraard met gelijktijdige overmaking van het inschrijfgeld
– wordt het inschrijfgeld in mindering gebracht op de cursuskosten.
Trekt u zich later terug, dan kan vanzelfsprekend dat
inschrijfgeld niet met de korting verrekend worden. Deze regeling
heeft tot doel een snelle opgave voor de cursussen te stimuleren.
Variatie in cursusprijzen
Sinds de ingebruikneming van de nieuwe vleugel is er meer variatie
in de cursusprijzen. Bij elke cursus is het eerste bedrag de prijs per
persoon bij overnachting in een slaaphuisje; het tweede bedrag is
de prijs per persoon bij overnachting in een tweepersoonskamer in
de patiovleugel; het derde bedrag is de prijs per persoon bij overnachting
in een eenpersoonskamer in de patiovleugel. Bij overnachting
met ontbijt buiten het Woodbrookershuis wordt € 30,- p.p.p.n.
minder gerekend. De verschillen in prijzen van diverse cursussen
vinden verder hun oorzaak in de duur van de cursus en in de uiteenlopende
honoraria van de cursusleiders. De prijs voor leden van
de vereniging is altijd lager dan voor niet-leden. Wie voor het eerst
deelneemt aan een cursus van de vereniging krijgt een korting van
25% op de cursusprijs.

LeZeN
Aanwinsten bibliotheek
Naslag Winkler Prins Encyclopedische Jaarboeken.
1967 – 1985
Naslag Van Dale Pocketwoordenboeken / Nederlands /
Duits / Engels / Frans.
Passmore, J. A hundred years of philosophy.
Fortmann, H.M.M. Als ziende de Onzienlijke; een cultuurpsychologische
studie over de religieuze waarneming.
Sölle, D. De heenreis; gedachten over religieuze
ervaring.
Werner,D.A. Verder denken over God; beschouwingen
over het konstante en het variabele in het
Godsbeeld.
Roeping, De, van de kerk; door D. Flusser,
J. van Goudoever, Th.C. de Kruyf e.a.
Smits, P. Kerk en Stad; een godsdienstig-sociologisch
onderzoek.
Buskes, J.J. In de branding; brieven aan een jonge vriend.
Sölle, D. Politieke Theologie.
Geliefd is de mens; artikelen rondom de Joodse
traditie.
Boerwinkel, F. Meer dan het gewone; over Jezus en zijn
bergrede.
Brouwer, A.M. Verzoening; een Bijbelsch-Theologische studie.
Psalmen, De; uit het Hebreeuws vert. door
I.G.M. Gerhardt en M.H. van der Zeyde.
Cultuurgeschiedenis van het Christendom.
Delhaas, S. Vrouwen hebben ’t lef; Vrouw-en-Geloof in
wereldwijd perspectief.
Als vrouwen aan het woord komen; aspecten
van de feministische theologie.
Goudzwaard, B. Genoodzaakt goed te wezen; christelijke hoop
in een bezeten wereld.
Roest- Niets vrouwelijks vreemd.
Kleinmeijer, T. van der
Schüssler Fiorenza, E. Ter herinnering aan haar; een feministisch-
theologische reconstructie van de oorsprongen
van het Christendom.
Vrouwen doen het woord; vrouwen en de
Schrift.
Maurina, Z. Mozaïek van het hart.
Schneider, R. De vrede van de wereld.
Op water en brood; vrouwen vieren liturgie.
Grunow, R Barth Brevier; samengesteld.
Brico, R. Taizé; een lente in de kerk.
27

Dijk, A.F.L. van Nihilisme of Koninkrijk Gods.
Hammen- Paulo Freire – Oskar Negt;
Poldermans R. methoden voor bewustwording.
Delhaas, S. Tsoungestin in Minsk; Europese vrouwen
tussen Oost en West.
Rubin, L. Intieme vreemden.
Walker, A. De tuinen van onze moeders; een zoektocht.
Munnichs, J. Voorzieningen voor ouderen; visie op
ouderdom.
Arnoni, M.S. In plaats van ideologie.
Doel, H. van den Lastig links; socialistische dilemma’s.
Leeuw, A. van der De Gezegenden.
Leeuw, A. van der Verhalende schetsen.
Troyat, H. Dostojewski; de mens en zijn werk.
Fokker, A.D. Rondom de Millennium-wisseling.
Boerwinkel, F. Einde of een nieuw begin? Onze maatschappij
op de breuklijn.
Odink, H. Uit Kroniek en Volksmond van de Gelderse
Achterhoek.
Busken Huet, C. Het land van Rembrand; studieën over de
Noordnederlandsche beschaving in de
zeventiende eeuw.
28
Dippel, C.J. Kerk en wereld in de crisis; een appèl tot
christelijke solidariteit.

Wie de Vereniging Woodbrookers Barchem een warm
hart toedraagt, kan ons werk steunen met een legaat of
erfstelling.
Daartoe kan van de navolgende gegevens gebruik worden gemaakt:
De Vereniging Woodbrookers Barchem is een zelfstandige rechtspersoon.
Het maken van een legaat of erfstelling geschiedt bij testament.
Een beschikking ten behoeve van de Vereniging Woodbrookers Barchem
kan bijvoorbeeld luiden: ‘Ik legateer, vrij van rechten en kosten, aan de
Vereniging Woodbrookers Barchem een bedrag van Euro ....’
Het is mogelijk aan een dergelijke beschikking een bepaalde bestemming
te verbinden.
Zij die een schenking aan onze vereniging willen doen, kunnen over de
vorm waarin dit kan geschieden telefonisch contact opnemen met de
penningmeester tel. 0299-655557.
AriePieter Versloot, penningmeester
Colofon
Woodbrookers Cahier
Tijdschrift vanuit het Woodbrookershuis. Verschijnt twee keer per jaar.
Prijs per stuk: € 7,50
Verenigingslidmaatschap
Het lidmaatschap van de Vereniging Woodbrookers Barchem
is persoonlijk. Donateurs, aspirant-leden en leden met een
minimuminkomen: € 32,50 per jaar, leden € 65,00. Wat meer bijgedragen
wordt, beschouwt de vereniging als een welkome gift. Giro 93 00 00.
Administratie
Woodbrookersweg 1, 7244 RB Barchem
Telefoon 0573 44 17 34 (maandag, woensdag en donderdag)
E-mail adm@woodbrookershuis.nl
Website www.woodbrookershuis.nl
Bestuur vereniging
Cees Otto (voorzitter), Rudolf de Graaff (secretaris telefoon 070-5176292,
e-mail rgraaff@2hetnet.nl), AriePieter Versloot (penningmeester), Wim
Dobbe en Annemarieke van der Woude.
Redactie Woodbrookers Cahier
Gerlof van Rheenen, Wouter Lookman
Redactie-adres: Woodbrookersweg 1, 7244 RB Barchem
Telefoon 0573 44 17 34
E-mail barchem.berichten@woodbrookershuis.nl
Auteurs van dit Cahier
Wouter Lookman,
Wim Derks
VormgevingDruk
Tekst & Opmaak
Druk
Van Marle Grafische Bedrijven

Persoonlijke verdieping en maatschappelijke betrokkenheid
Rond deze twee kernbegrippen is het cursuswerk in het Woodbrookershuis opgebouwd.
Centraal staat wat mensen bezielt en welke keuzes men maakt - privé en
maatschappelijk. Het gaat om bezinning én engagement.
Al in 1912 werden hierover cursussen georganiseerd op het landgoed in Barchem,
waar kort daarna het Woodbrookershuis verrees. Nog steeds organiseert de Vereniging
Woodbrookers Barchem een eigen cursusprogramma. Het accent ligt op
levensbeschouwelijke, culturele en maatschappelijke verdieping.