download pdf-file - Historische Vereniging Maassluis

KUIPERS EN KUIPERIJEN
De geboorte van het houten vat. De ton.
Duizenden jaren geleden ging de prehistorische mens op zoek naar door de
natuur voortgebrachte middelen om daarin vloeistoffen en vruchten op te
kunnen slaan, te bewaren en te transporteren. Men gebruikte kalebassen,
notenschalen, maakte zakken van dierenhuiden en holde boomstammen uit om
potten te maken. Later bakte men potten van klei. Als de aardewerkpotten
braken probeerde men de delen weer in elkaar te zetten, te lijmen of met vezels
aaneen te snoeren. De geboorte van het ‘houten vat’ want ook dat wordt uit van
tevoren pas gemaakte losse delen samengesteld en met houten hoepels dan wel
ijzeren banden bijeengehouden. De meest gangbare opvatting is dat de Kelten
uit de wouden van Europa de uitvinders zijn van het houten vat en dat de
Galliërs dat hebben overgenomen. Dat is de reden waarom de Romeinen na de
verovering van Gallië hun wijn in houten vaten in plaats van lederen zakken
naar onze streken brachten. Ten slotte bepaalde Karel de Grote (742-814) dat
wijn niet meer in lederen zakken maar in houten tonnen met ijzeren banden
bewaard moest worden.
Haringtonnen
De haringvisserij wordt vanuit de
Maasmonding zeker al sinds de 12e
eeuw beoefend. Aanvankelijk op
bescheiden schaal en niet te ver van de
haven. Om de schepen langer op zee te
kunnen houden, waardoor ze verder
van huis konden om goede visgronden
te zoeken, begon men de vangst aan
boord in vaten op te slaan en te
pekelen. Vaten of tonnen bestonden al,
want voor het begin van de jaartelling
werden al vaten gemaakt.
Nadat in 1380 het haringkaken was
uitgevonden nam de visserij en
daarmee haar nevenindustrieën zoals
kuiperijen, een grote vlucht.
Het handwerk werd gedaan door
onafhankelijke kuipers, maar ook
reders bezaten kuiperijen waarin
kuipers in dienst van de reder werkten.
De gebroeders Luyken
dachten er in 1694 zo over:
Soo’t niet sluit,
Het leckt’er uit.
3

Om de vissersschepen langer op zee te kunnen houden zonder dat de haring
bedierf, werd die gezouten, later gekaakt en gezouten, en in haringtonnen
opgeslagen. Het zouten moest zorgvuldig gebeuren; de haring werd laag voor
laag in de ton gelegd, waarbij tussen elke laag zout werd gestrooid.
In het begin van de 16e eeuw mocht alleen zout, gewonnen uit ‘darinck’
bij Zierikzee, worden gebruikt. Toen dit opraakte mocht zout worden
geïmporteerd uit Spanje en Portugal; maar alleen moerzout, ongeraffineerd
zout, was toegestaan.
Tijdens de verdere reis slonk de gepekelde haring, zodat er in de harington
ruimte ontstond, men sprak van ‘kantjes’. Bij de oorspronkelijke 94 kilo haring
in de kantjes kon bij thuiskomst wel 15 kilo worden bijgepakt of opgehoogd.
Ophogen van kantjes werd door de ‘natte kuipers’ gedaan.
Een last haring was 17 kantjes, na ophogen bestond een last uit 14 opgehoogde
kantjes. Met het gewicht van de tonnen erbij was dat 2100 kilogram.
De haringloggers hadden elke reis weer nieuwe vaten nodig. De ‘droge kuipers’
in Maassluis waren dus constant bezig om vaten te maken voor de eigen
visserij. Later, en zeker met de komst van de machinale kuiperijen, werden ook
voor andere plaatsen vaten gemaakt.
Gaandeweg werden allerlei voorschriften, regels en regeltjes gemaakt.
In 1519 tijdens de regering van Karel V (1515 -- 1558) werden alle regels in een
wet vastgelegd. Deze wet, die Placaet ende Ordonnantie op het Stuk van de
Haringvaert, ’t Branden van Tonnen en ’t Souten van den Haringen heette,
zou tot 1857 van kracht blijven.
Ook de kwaliteit van het hout en de wijze van vervaardigen werden omschreven.
Het vuren of grenen hout voor de haringvaten werd geïmporteerd uit de
Oostzeelanden en direct in de Maassluise haven aangevoerd door schepen van
het type Fluit.
Kuipers
Het ambacht ‘kuipen’ vereiste gedegen vakmanschap en een ondergrond van
wiskunde. In Frankrijk werd kuipen zelfs als een kunst beschouwd, hoewel dat
wel betrekking zal hebben op wijnvaten en cognacvaten. Haringtonnen moeten
aan andere technische eisen voldoen dan bijvoorbeeld een wijnvat.
Kuip is via het Latijn van de Romeinen waar een Cupae vat betekende en het
Franse cuve door de Hollanders omgevormd tot ‘kuip’ en ‘kuiper’.
Omdat hout het belangrijkste materiaal was gingen kuipers in het bos op zoek
naar kuipersbomen om het beste ‘duighout’ te zoeken. Ze gingen daarvoor zelfs
op reis naar bosrijke gebieden in het buitenland. De stammen werden per
4

schip over zee aangevoerd en vervolgens, soms in vlotten, naar de
zagerijen getransporteerd. Voordat de havendammen van Maassluis in 1887
werden ingekort was er ten zuiden van de
havendam naast het prikkengat een balkengat
waarin de stammen voor de houtzaagmolen, die
daar dichtbij stond, drijvend werden opgeslagen
totdat ze aan de beurt waren om te worden
gezaagd.
‘de duigenkrans’
De stammen werden door de
zagerijen, houtzaagmolens,
later stoomzagerijen in
planken gezaagd. De kuiper
maakte daar duigen en
bodemdelen van. Vroeger
werden de duigen ook
wel gekloofd. De duigen
ondergingen, na het op
lengte zagen, per duig
zo’n veertien bewerkingen.
Hier vinden de werkwoorden
voegen, uithalen,
rondzetten, fatsoeneren,
Het opzetten van de duigenkrans.
kimmen, aftoppen, blaaien
en krozen hun oorsprong.
Allemaal bewerkingen om
de duig een ronde vorm
te geven, te laten passen in
een cirkel, het buigen voor
te bereiden en de sponning voor de bodems te maken. Het aanbrengen van
sponningen waarin de bodems pasten noemde men krozen.
5

Nadat berekend is hoeveel duigen er nodig zijn werden de duigen in de
‘kopband’ gepast. Daarna werden nog twee banden omgelegd en de ‘duigenkrans’
was gereed om de duigen krom te laten trekken met vuur en water.
6
Ode aan de kuiper door Guido Gezelle:
DE DUIGEN ZIJN GEDWONGEN
TE STAAN IN ENEN KRING
DOOR HANDEN SAAMGEDRONGEN
HEEFT HUN VERZET GEEN ZIN
DE KOPPEN BIJ ELKAAR GESTOKEN
DE RUGGEN KROM ONDER DEN BAND
ZO WORDT HUN VERZET GEBROKEN
DEN KUIPER KRIJGT ’T IN DE HAND
De duigenkrans werd over de vuurpot gezet en aan de buitenkant met water natgemaakt.
Vuur en water deden de duig, mede als gevolg van de voorbewerking
kromtrekken. Dit gebeurde onder de schouw om rook en stoom af te voeren.
Het vat werd mede gevormd door middel van ‘werkbanden’, die in een vaste
volgorde werden omgelegd en vervangen door de definitieve banden.
Het gereedschap hing netjes aan de muur.
Het gereedschap dat de kuiper gebruikte varieerde van plaats tot plaats,
maar voor elke behandeling had hij een speciaal daarvoor ontworpen stuk
gereedschap ter beschikking zodat in de kuiperij tientallen schaven, dissels,
kloofmessen, hamers in diverse soorten aanwezig waren.

Het vat werd over het vuur
van de vuurpot gezet.
Hoepenmakers
De stalen banden of hoepels werden ook ter plaatse in de kuiperijen gevormd
en vervaardigd. De eerste kuipers gebruikten hoepen van wilgentenen die door
‘hoepenmakers’ soms in een eigen werkplaats werden gemaakt.
Een ton waarvan de houten duigen door houten hoepels werden bijeengehouden
deed Joost van den Vondel dichten:
‘Waar werd ooit schoner kunst gevonden
als hout met hout te saam gebonden’
Inzetten bodems met weer
ander gereedschap.
Met water en vuur.
Met houten banden gebonden.
7

Droge kuipers
Nieuwe vaten werden in de kuiperijen door de zogenoemde ‘droge kuipers’
gemaakt. Reglementair werden in elk vat de initialen van de kuiper, het soort
vat en de datum van aanmaak gebrand, het ‘tonnenbrand’. Gemiddeld kon een
kuiper in zeven uur een vat maken.
Kuipers aan ’t werk. Hier worden houten hoepen
gebruikt. (Foto: Archief HVM)
8
De nieuwe, dus lege,
vaten werden binnen
opgeslagen. Soms op de
zolder of zolders van
de kuiperij zelf.
Deze zolders waren vaak,
evenals in de kuiperij
aan de Ankerstraat,
lichter geconstrueerd
dan zolders, waarop
gewerkt moest worden.
Nog een plaatje van ‘droge kuipers’. De koffiejongen haalde het stikkenzakje en
de koffie bij de kuipers thuis op en bracht eten en drinken hangend aan een stok
naar de kuiperij. (Foto: Archief HVM)

Natte kuipers
Als de buizen en later de loggers hun ‘kantjes’ hadden gelost werden de vaten
geopend, ‘opgehoogd’ en weer gesloten door de ‘natte kuipers’. Dit gebeurde
vaak in de buitenlucht op de kade. De natte kuipers waren tevens keurmeesters,
vandaar dat ze veel meer verdienden dan de ‘droge kuipers’.
De natte kuipers deden hun werk aan de kade naast het lossende schip.
Het kuipersvak kwam in de middeleeuwen onder streng toezicht te staan en de
kuipers stegen in aanzien en dat leidde weer tot het oprichten van
Kuipersgilden.
Kuiperijen in Maassluis
In Maassluis hebben tientallen kuiperijen bestaan. Kuiperijen die behoorden
aan reders maar ook aan particuliere ondernemers die alleen kuiperijen exploiteerden.
Van enkele kuiperijen laten we foto’s zien.
De heer N.van Gelderen, die ook reder was, had een kuiperij, alsmede een
Haring- en vischhandel aan de Haven op de hoek met het Havenplein.
De panden zijn gesloopt en nu is er onder andere een autoshowroom.
9

De kuiperij in de Piet Heinstraat waar
de heer N. van Gelderen was begonnen
staat er nog. Het gebouw is nu in
gebruik als hotel. Verder stond op de
Govert van Wijnkade aan de buitenhaven
de kuiperij van Haasnoot.
Later was in die gebouwen een
meubelfabriek gevestigd. Toen die
was verdwenen, werden de panden
gesloopt om plaats te maken voor
de gebouwen van Takmarine, die ook
alweer is verhuisd. De kuiperij van
Klinge & Poortman was aan de
Zure Vischsteeg op de plaats waar
nu een rijwielhandel is.
10
Kuiperij N. van Gelderen in
de Piet Heinstraat. (nu hotel)
Kuiperij annex Haring- en
vischhandel N. van Gelderen
aan de Haven.
De kuiperij van Haasnoot aan
de Govert van Wijnkade.
De kuiperij van rederij Klinge & Poortman aan de binnenhaven, naast
de Zure Vischsteeg. Op deze plaats bevindt zich nu een rijwielhandel.

Dirkzwager liet in 1664 een kuiperij
bouwen aan de Ankerstraat die in
1884 afbrandde maar opnieuw
werd opgetrokken. In deze onlangs
gerestaureerde kuiperij heeft onder
andere de Historische Vereniging
onderdak gevonden.
Machinale kuiperijen
Stoom als krachtbron leidde ook tot mechanisatie van het kuipen en aan het
begin van de 20e eeuw kwamen de machinale kuiperijen in Maassluis van de
grond.
Machinale Kuiperij
A. de Neeff N.V.
Aan het Zandpad, de latere
Fenacoliuslaan, was al een
machinale zagerij van
Klinge & Poortman. Deze
zagerij werd in 1923
gekocht door A. de Neeff
waarna gezaagde duigen
werden geleverd aan de
handkuiperijen in Maassluis
en aan zijn eigen machinale
kuiperij in Vlaardingen.
In 1932 wordt de machinale
kuiperij uit Vlaardingen
naar Maassluis overgebracht
en gevestigd aan de
Fenacoliuslaan.
Het grote gebouw op de foto is de
na 1884 herbouwde kuiperij van
Dirkzwager. De bebouwing van de
Ankerstraat is hier nog compleet en
het Breugomslop is hier nog heel
smal. (Foto: Archief HVM)
Machinale kuiperij De Neeff. Duidelijk waarneembaar
zijn de ronde stapels drogende
duigen. (Foto: Archief HVM)
11

De boomstammen werden per binnenschip aangeleverd en op een lorrie
geladen. De lorrie werd door het paard van Bijl door de Havenstraat naar de
fabriek getrokken. Als het paard van Bijl niets te doen had liep het in de wei aan
de Wagenstraat tegenover de Wedde.
De stammen werden in langsrichting en dwarsrichting op de gewenste maten
gezaagd, zodanig dat langwerpige platte blokken ontstonden waarvan holle
duigen werden gezaagd. De duigen en bodemstukken werden op het omringende
land in cilindrische vorm gestapeld, daarbij tussen de duigen ruimte latend
zodat de wind vrij spel had. De soms wel zes meter hoge stapels moesten drie
tot zes maanden drogen zodat het hout was uitgewerkt. Het terrein stond vol
met die houttorens.
Het opzetten van het vat, de duigen in een cirkel voegen met twee banden,
gebeurde nog met de hand. Na het opzetten ging het vat in wording in een pers
waarin het zijn vorm kreeg. Het vat kwam gevormd, bijeengehouden door
de nodige banden uit de pers waarna ook het krozen, de sponningen voor de
bodems aanbrengen, machinaal geschiedde. De bodems erin, de persringen
vervangen door de stalen banden en het vat is klaar. Nog wel even op de schuurmachine
om de buitenkant glad te maken.
Stoomkuiperij en Kistenfabriek C. van Toor Cz.
In 1927 vestigde C. van Toor een stoomkuiperij en kistenfabriek in de
kapelpolder, op het Stort, op de plek waar nu Westland beton staat.
In 1938 werd de naam
veranderd in Vaten- en
Kistenfabriek C. van Toor
Cz N.V. De stammen
werden per schip maar
ook in vlotten drijvend
in het water aangevoerd.
Het proces verschilde niet
veel met dat van de concurrent.
In beide fabrieken
werden afvalhout en
zaagsel gebruikt om de
stoomketel te stoken.
Mede door de opkomst van koeltechnieken aan boord van de schepen verloren
kuiperijen hun betekenis. Ofschoon er na de Tweede Wereldoorlog naast de
12
Stoomkuiperij op het Stort Foto: Archief HVM)

machinale kuiperijen nog wel een paar handkuiperijen werkzaam waren, was er
aan het eind van de jaren zestig geen enkele kuiperij meer actief in Maassluis.
Elders werden nog wel nog vaten gemaakt, al was het alleen maar voor de wijn.
In de gerestaureerde
kuiperij in de Ankerstraat
heeft de HVM
nu haar onderdak.
(Foto: Rien Luijten)
Het (duplicaat) gevelhout dat
binnen op de schouw is aangebracht.
(Foto: Rien Luijten)
HVM
13