nummer 3 herfst 2007 - Erfgoed Utrecht

nummer 3 herfst 2007

28
inhoud
20 Onzekerheid
Gemeente Utrecht
colofon
4
Geen museum wel gemeenschapshuis?
12
Canon van hunebed tot Europa
32 omslag:
11
Architect Planjer
In de webpeiling...
De zeereis van Cornelis de Jong van Rodenburgh
Heemschut aktief
24
Nieuwe boeken
16
in de geschiedenis van museum Huis Doorn
8
gm kwadraat is een uitgave van Erfgoedhuis Utrecht, Het Utrechts Archief, de Provinciale Commissie Utrecht van de Bond Heemschut en de secties
Cultuurhistorie en Monumenten van de gemeente Utrecht en verschijnt 4x per jaar. Het Utrechts Archief Contactpersoon: Nettie Stoppelenburg,
Alexander Numankade 199-201, 3572 KW Utrecht, tel. 030-2866611 Provinciale Commissie Utrecht Bond Heemschut Contactpersoon: Hein
Kuiper, Mijzijde 49, 3471 GP Kamerik, tel. 0348-401435 Secties Cultuurhistorie en Monumenten van de gemeente Utrecht Contactpersoon:
René de Kam, Cultuurhistorie gemeente Utrecht, Zwaansteeg 11, 3511 VG Utrecht, tel. 030-2863990 Redactie Edwin Maes, Fred Vogelzang en
Jacquelien Vroemen Redactie-adres Herenstraat 28, 3512 KD Utrecht Telefoon 030-2343880 Fax 030-2328624 E-mail fsce@erfgoed-utrecht.nl
Internet www.erfgoed-utrecht.nl Grafisch ontwerp www.ontwerpkantoor, Marjorie Specht Druk RotoSmeets GrafiServices ISSN 1571-442X
Rafelige randen aan het restant van de Domkerk.

Het is u wellicht niet ontgaan: Erfgoedhuis Utrecht en Landschapsbeheer Utrecht gaan fuseren.
Cultuur en natuur gaan samen in één organisatie verder. De gedachte achter de fusie is dat deze
zal leiden tot (nog) meer geïntegreerd benaderen van de Utrechtse cultuur, natuur en landschap.
Cultuur en natuur zijn immers met elkaar verweven, en versterken elkaar.
De fusie heeft – in juridische zin – per 1 januari 2007 zijn beslag gekregen. Sinds dit ‘huwelijk op
papier’ wordt door de beide organisaties momenteel hard gewerkt aan de daadwerkelijke samen-
voeging op 1 oktober. Dit heeft vanzelfsprekend veel voeten in de aarde.
Zo komt er een andere organisatiestructuur en moeten beide organisaties verhuizen naar een
andere locatie. De nieuwe organisatie zal gevestigd worden op Landgoed Oostbroek in De Bilt.
Dit betekent dat de medewerkers van Landschapsbeheer Utrecht gelukkig slechts enkele meters
hoeven te verhuizen naar het nieuwe gebouw: van het hoofdgebouw naar het voormalige koetshuis.
Het Erfgoedhuis verruilt de binnenstad van Utrecht voor het monumentale groen van Oostbroek.
Rond 1 oktober worden de nieuwe naam, huisstijl en logo aan de wereld bekend gemaakt en openen
wij onze nieuwe website. Maar sommige dingen blijven (gelukkig) bij het oude: GM 2 blijft bestaan,
zij het in een nieuwe vormgeving. Mede dankzij de overweldigend positieve reacties die wij ontvin-
gen naar aanleiding van onze enquête, is besloten de succesvolle formule van GM 2 te handhaven;
wij zullen ons in de toekomst wel (nog) meer richten op landschap en natuur. De vertrouwde partners
Het Utrechts Archief, de Sectie Cultuurhistorie van de Gemeente Utrecht en de Bond Heemschut
zullen deel blijven uitmaken van GM 2 .
Dit (laatste) nummer in de oude vormgeving ontvangt u voor Open monumentendag en daarom beste-
den we ruim aandacht aan het thema van dit jaar: Bouwkunst van de 20ste eeuw. De redactie
P.S. Nog steeds geen (gratis) abonnement! U kunt zich aanmelden via fsce@erfgoed-utrecht.nl
3

Bettina van Santen
Johan Izak Planjer (1891-1966)
Architect
Voorzijde van het gebouw van de Gemeentereiniging, Laan van Nieuw-Guinea, 1924 (HUA)
Beroemde architecten en spraakmakende gebouwen krijgen terecht vaak de meeste aandacht.
Utrecht is voor menigeen de stad van Gerrit Rietveld, die met het Rietveld- Schroderhuis
de stad in één klap op de internationale architectuurkaart zette. In de praktijk wordt een
stad echter vooral vormgegeven door betrekkelijk anoniem gebleven bouwers, aannemers
en architecten.
Het waren (en zijn ook vandaag nog) veelal de ‘gewone‘
architecten die het merendeel van de gebouwen
ontwerpen. Zij bepalen daarmee veel meer hoe een
stad er uit ziet en in dat opzicht mag hun belang niet
onderschat worden. Sommigen laten een aanzienlijk
oeuvre achter. Een van die tot nu toe wat onderbelichte
architecten die in Utrecht een groot aantal gebouwen
heeft ontworpen was Johan Izak Planjer. Mede dankzij
zijn functie als gemeentearchitect en later als directeur
Openbare Werken heeft hij van 1920 tot 1956 een
behoorlijk stempel op Utrecht weten te drukken.
Veel van zijn creaties – voornamelijk scholen en openbare
gebouwen – zijn momenteel beschermd als
monument vanwege hun hoge architectonische kwaliteiten.
Zijn meest bekende gebouw is de voormalige
politiepost aan het Tolsteeg, nu het Louis Hartloopercomplex.
Maar hij ontwierp bijvoorbeeld ook de Johan
de Wittschool in Oog in Al en was verantwoordelijk
voor de verbouwing van het stadhuis in 1935, inclusief
het toen nieuw gebouwde Burgerzaken.
4 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

Planjer
Stal van het gebouw van de Gemeentereiniging, Laan van Nieuw-Guinea, 1924 (HUA)
Johan Izak Planjer
Johan Izak Planjer werd geboren op 7 september 1891
in Leiden als zoon van Bernard Planjer (geboortedatum
onbekend) en Jacoba Johanna Elizabeth
Nieuwenhyzen (geb. 1868). Johan Izak, roepnaam Jan,
had een broer genaamd Bernard. De zoons kozen
vergelijkbare beroepen: Jan werd architect en Bernard
binnenhuisarchitect. Waar ze hun opleiding volgden
is onbekend, hoewel Leiden voor de hand ligt. Op 5
mei 1919 trad Jan Planjer als tijdelijk architect 1e klasse
in dienst bij de Dienst Openbare Werken van de
gemeente Utrecht. In 1920 kwam hij in vaste dienst
onder algemeen directeur Op ten Noort. Deze werd
begin jaren twintig opgevolgd door N. Holsboer.
In hun positie als Algemeen Directeur hielden Op ten
Noort en Holsboer zich voornamelijk bezig met de
algemene stedenbouwkundige ontwikkeling van de
stad en waren zij eindverantwoordelijk voor alle
gemeentelijke plannen. Planjer hield zich samen met
een kleine groep tekenaars en architecten met het
ontwerpen van de gebouwen bezig. Onder zijn leiding
werkte bijvoorbeeld ook architect 2e klasse Van
der Gaast, ontwerper van onder andere het paviljoen
in het Wilhelminapark. Hoewel de ontwerpen niet
door de individuele ontwerper ondertekend werden –
het was een gemeentelijk product – was het aandeel
van Jan Planjer dominant. Uit onderzoek in archiefstukken
en soms uit ondertekeningen valt voldoende
op te maken over de door hem ontworpen gebouwen.
Hij ontwierp voor de gemeente gebouwen zoals
openbare scholen en politiebureaus, maar ook bruggen
en straatmeubilair. Ook was hij verantwoordelijk
voor renovatie en restauratie van gemeentelijke
gebouwen.
5

Openluchtscholen
Bijna alle openbare scholen die in de jaren twintig
en dertig in Utrecht werden gebouwd, zijn door Jan
Planjer ontworpen. Hij ontwierp – voor zover nu
bekend – de scholen aan de Laan van Nieuw Guinea
(1922), de Thorbeckelaan (1922), de Laan van Chartroise
(1923), de Marnixlaan (nu: Aboe­ Da’oud school)
(1927), de Noordzeestraat (1925), het Maasplein
(1925, inmiddels gesloopt), de J. Uittenbogaertstraat
(1929) en het Beethovenplein (1932). Het waren gouden
tijden voor de scholenbouw. Onder invloed van
nieuwe onderwijsideeën (o.a. van Maria Montessori
en Jan Ligthart) en mede dankzij grote overheidssubsidies
kon de architect zich uitleven in het schoolontwerp.
Planjer was niet alleen geïnteresseerd in de
architectonische kant van het schoolgebouw, hij hield
zich nadrukkelijk bezig met de betekenis van het
gebouw voor het kind. Samen met de directeur van de
Gemeentelijke Geneeskundige Dienst Schuckinck Kool
pleitte hij voor de bouw van ‘openluchtscholen’, scholen
waarbij de scheiding tussen het lokaal en de buiten­
S t e d e l i j k G y m n a s i u m a a n d e H o m e r u s l a a n ( H U A )
foto’s linksboven: D e R i e t e n d a k s c h o o l , L a a n v a n C h a r t r o i s e
in Ondiep daaronder: school aan de Noordzeestraat, 1925
lucht zoveel mogelijk kon worden opgeheven door
geheel openslaande raampartijen. Kinderen zouden
zich zo veel beter kunnen concentreren en voor de
‘bleke stadskinderen’ zou het over het algemeen veel
gezonder zijn. Planjer pleitte ervoor om in alle nieuwbouwwijken
dit type scholen te bouwen. Hij voegde de
daad bij het woord, met name in Ondiep en omgeving.
Zo was de eerste school in Utrecht die op deze wijze
werd gebouwd de Jan Ligthartschool aan de Laan van
Chartroise in Ondiep, beter bekend als de Rietendakschool.
Niet alleen konden de ramen geheel open, bij
goed weer kregen de kinderen les op de aangrenzende
sportvelden. Omdat tot op dat moment in Nederland
openluchtscholen met name voor zieke en zwakke
kinderen werden gebouwd, wordt de Rietendakschool
uit 1923 beschouwd als de eerste openluchtschool
voor stadskinderen in Nederland. De beroemde openluchtschool
van Duiker in Amsterdam dateert uit
1931. 1 Overigens zou architect Willem Maas in 1927
het systeem met openschuivende wanden en ramen
perfectioneren in de school aan het Boerhaaveplein.
1 Dolf Broekhuizen, Openluchtscholen in Nederland. Architectuur, onderwijs en gezondheidszorg 1905-2005. Uitgeverij 010 Rotterdam 2005
6 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

‘Le mot impossible n’est pas français’
Bij de Johan de Wittschool aan het Beethovenplein in
de nieuwe wijk Oog in Al paste Jan Planjer harmonicaramen
toe die geheel opengezet kunnen worden.
Centrale verwarming zorgde binnen voor een constante
temperatuur. Deze school heeft deze bijzondere
harmonicaramen anno 2007 nog steeds, als enige!
Het schoolgebouw zou Jan Planjer blijven bezighouden.
In 1931 schreef hij een artikel over zijn bevindingen ten
aanzien van de openluchtschool, waarbij hij voorbeelden
uit buiten­ en binnenland aanhaalt, waaronder de
beroemde openluchtschool van Duiker in Amsterdam.
Maar ook in zijn laatste jaren als Directeur Openbare
Werken (1955) wijdde hij nog een artikel aan ‘progressief
onderwijs’ in de nieuwe naoorlogse scholen.
‘Onmogelijk bestaat niet’
De scholen zijn alle ontworpen in de moderne architectuurstromingen
van de jaren twintig en dertig met
duidelijk herkenbare invloeden van de Amsterdamse
School, de Nieuwe Zakelijkheid en het oeuvre van
Dudok. De invloed van Dudok is nog het meest
afleesbaar aan Planjers ontwerp van het Stedelijk
Gymnasium aan de Homeruslaan. Dudoks raadhuis
in Hilversum maakte een enorme discussie los in
Nederland. De gemeente Hilversum was verdeeld
over het ontwerp, maar architecten van alle kanten
betuigden hun adhesie aan Dudok. Dit alles zal Planjer
niet zijn ontgaan en wie het Stedelijk Gymnasium in
ogenschouw neemt, kan bij ontwerp en materiaalgebruik
niet anders dan aan het raadhuis denken. Toch
was de totstandkoming van het Stedelijk Gymnasium
geen sinecure. Zijn eerste ontwerp uit 1928 moest in
verband met bezuinigingen driemaal gewijzigd worden
en pas in 1932 kon het gebouw geopend worden.
Bij die opening brachten zowel burgemeester Fockema
Andreae als rector A.H. Kan alle hulde aan ‘de bouwmeester
en architect Planjer’. Ze prezen hem om zijn
jobsgeduld en om zijn fraaie ontwerp. Zijn inzet gaf
hen de uitspraak van Napoleon in: voor Planjer gold
‘Le mot impossible n’est pas français’, ofwel: onmogelijk
bestaat niet.
In deze periode werden er ook plannen gemaakt voor
een nieuw stadhuis. Van de bewaard gebleven voorstellen
verraadt er één de hand van Planjer. Hij ontwierp
een monumentaal gebouw met een slanke klokkentoren.
Het had in architectuur en ook in tekenstijl
veel verwantschap met een ander ontwerp van Planjer,
dat voor een dubbele school in Ondiep, dat uiteindelijk
niet werd gerealiseerd. Was het ontwerp voor het
stadhuis ooit uitgevoerd, dan had Utrecht voor de
oorlog zijn historische gebouwenreeks aan de Stadhuisbrug
ingeruild voor een geheel nieuw stadhuis
dat zich in allure kon meten met dat van Dudok in
Hilversum. De nieuwbouwplannen gingen echter niet
door. Wel was Planjer de verantwoordelijke ar chitect
voor de verbouwing van het stadhuis in 1935, inclusief
de bouw van de nieuwe secretarievleugel (beter
bekend als Burgerzaken).
Een bescheiden mens
Na de oorlog werd Jan Planjer Directeur Openbare
Werken. Hij bemoeide zich natuurlijk nog steeds met
alle bouwkundige zaken, maar we vinden geen ontwerpen
meer terug van zijn hand. Wellicht had hij zijn
handen vol aan een ingrijpende reorganisatie van de
Dienst die in die jaren plaatsvond.
Op 9 november 1956 ging Planjer met pensioen en
voor zijn verdiensten werd hij benoemd tot officier
in de Orde van Oranje­Nassau. Burgemeester De
Ranitz prees zijn inzet voor de Dienst en noemde
met name het hoofdbureau van politie in Tolsteeg
en het Stedelijk Gymnasium. Ook memoreerde de
burgemeester zijn rol als muziekliefhebber en zijn
bestuurslidmaatschap van het Utrechts Stedelijk
Orkest en zijn enthousiasme voor het roeien.
Planjer was vanaf 1945 voorzitter van de roeivereniging
Viking. Na zijn pensionering verdween Jan Planjer
uit beeld om pas bij zijn overlijden een klein ‘in
memoriam’ te krijgen in het blad Gemeentewerken. In
dat bericht werd opnieuw het Gymnasium genoemd,
maar nu ook het gebouw van de Groente­ en Vruchtenveiling
aan de Croeselaan. Hiervan staat anno
2007 een deel nog overeind als onderdeel van de
nieuwbouw rond de haven. Er is betrekkelijk weinig
bekend over de persoon J.I. Planjer. Hij heeft geen
opmerkelijke uitspraken gedaan, geen bekende publicaties
op zijn naam staan, zich niet gemengd in
spraakmakende discussies met collega’s en geen
eigen bureau opgericht. Zijn hele arbeidzame leven
stond in dienst van de gemeente en wie zijn foto
bekijkt ziet dan ook een ambtenaar in functie. Het is
zijn werk, dat voor hem moet spreken. •
7

Jacquelien Vroemen
En zo lijkt het er dan toch van te komen: een Nationaal
Historisch Museum, te vestigen in Arnhem:
vooral jongeren en gezinnen met kinderen zullen
hier kennis kunnen nemen van de geschiedenis van
ons land; een geschiedenis die nu al te lang met
onverschilligheid is behandeld, volgens politici als
Marijnissen en Verhagen.
De weg naar Arnhem was een grillige. Vorig jaar werd
Den Haag nog aangewezen als de vestigingsplaats
van het museum; de nieuwe minister van OCW, Ronald
Plasterk, nodigde echter Amsterdam en Arnhem uit
met het regeringscentrum te concurreren. Andere
steden, waaronder Utrecht, die zich aanvankelijk op
de achtergrond hadden gehouden, vonden toen dat
ze net zoveel recht hadden op het museum en wierpen
zich alsnog in de strijd. In Utrecht vormde zich
een groep mensen rond Theo van Wijk, trekker van
Monument ter nagedachtenis aan de Tweede Wereld oorlog
met op de achtergrond een doek met een schilderij van
P i e t e r S a e n r e d a m v a n h e t i n t e r i e u r v a n d e D o m k e r k –
e e n v a n d e i n i t i a t i e v e n o m d e g e s c h i e d e n i s v a n h e t p l e i n
zichtbaar te maken.
Geen Nationaal Historisch
Museum in Utrecht,
wel een nieuw gemeenschapshuis?
het Initiatief Domplein 2013, Peter de Haan, intendant
van de Vrede van Utrecht en Nico Janssen hoofd Cultuur
van de stad. Samen met Provincie, Gemeente, Vrede
van Utrecht en verschillende culturele organisaties in
de stad, startten zij een lobby om het museum alsnog
in Utrecht te krijgen.
Het werd Arnhem. Wat betekent dit voor de mensen
die zich in Utrecht hebben ingespannen om het
Nationaal Historisch Museum binnen te halen?
Saskia van Dockum, directeur van Het Utrechts
Archief, zat in het ‘museumclubje’. Ze is, ondanks het
falen van deze missie, uitgesproken positief over hetgeen
teweeg is gebracht. ‘Wij hier in Utrecht waren
altijd al bezig om verleden en actualiteit te verbinden;
het museumclubje heeft verbinding gebracht tussen
al die mensen die met de geschiedenis van Utrecht
De plattegrond van het verdwenen middenschip
is aangegeven in de bestrating
8 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

Hoewel vele deskundigen, waaronder de Raad
voor de Cultuur, vinden dat geschiedenis en erf-
goed niet moeten worden ingezet voor politieke
doeleinden, loopt de politiek toch weg met het
idee van een Vaderlandse geschiedenis als
samenbindend element, een middel om oude
en nieuwe Nederlanders trots te maken op hun
land, en ervoor te zorgen dat zij zich eendrach-
tig zullen inspannen zijn verworvenheden te
bewaren en te verdedigen. Dit Vaderlands verle-
den moet via een Nationaal Historisch Museum
dan wel Huis van de geschiedenis aan de mens
gebracht worden.
Gebouw van het UCK
bezig zijn.’ Ook Theo van Wijk treurt niet over de keuze
voor Arnhem. ‘Onze missie is ons eigen verleden
beleefbaar en aanraakbaar te maken, en de verhalen
vertellen. Wij zijn hier in Utrecht allang bezig met dat
wat de minister voor ogen staat met het NHM, en
daar gaan wij gewoon mee door. Onze inspanningen
voor het museum hebben veel verbindende energie
en publiciteit gegenereerd en nieuwe contacten opgeleverd.
En om onze missie te realiseren, heb ik contact
nodig met anderen.’
Van Wijks missie blijkt wel wat verder te reiken dan
het binnenhalen van een museum. Bevlogen vertelt
hij wat hem voor ogen staat. ‘De opgave waar wij voor
staan is de multiculturele samenleving vormgeven.
Dát is uiteindelijk het probleem dat ik wil aanpakken.
We dienen ons écht –met de nadruk op echt – te verdiepen
in die mensen. We moeten écht met ze willen
praten. De komende zeven jaar gaan we elkaar de
geschiedenis vertellen, niet alleen die van ons, óók
die van hen; daaruit zal volgen wat onze gemeenschappelijke
visie is op dit leven, en pas dan zullen wij echt
kunnen samenleven. Concreet: er komt heel binnenkort
Rafelige randen aan het restant van de Domkerk.
een nieuwe dialoog/debatzaal op het Domplein, (een
tijdelijke, in 2013 hebben we een vaste zaal), en de
komende zeven jaar gaan wij hier elkaar ontmoeten.’
Initiatief Domplein 2013 wil daarnaast de eeuwenoude
geschiedenis van het plein op allerlei manieren zichtbaar,
aanraakbaar en beleefbaar maken. Zo komt er
een bezoekerscentrum in de kelders van ‘Huis de
rode Poort’ onder het huidige UCK­gebouw met een
permanente expositie en gaat er een Romeinse route
komen ónder het Domplein. Resten van de oude castellummuur,
maar ook de fundamenten van de Heilig
Kruiskapel, zijn dan weer voor het publiek zichtbaar
en beleefbaar.
Het Domplein is het brandpunt van alle activiteiten.
Waarom precies deze plek? ‘Het Domplein is heilig:
daar ligt die 2000 jaar geschiedenis: vanaf de
Romeinen die er hun castellum bouwden, en daarna
(om maar een paar dingen te noemen): de kerstening
met Willibrord, de bouw van het eerste kerkje, de
bouw van de Dom, de Reformatie en, natuurlijk: de
storm en de instorting van het middenschip van de
kerk. Dat puin heeft daar 150 jaar gelegen voordat het
9

foto links: Een grenspaal op het Domplein markeert de vroegere grens van het Romeinse Rijk, die precies hier liep.
foto boven: De naam van het restaurant herinnert aan het oude keizerlijke paleis Lofen uit de 10 de eeuw. Resten hiervan
zijn te zien onder andere in de kelders van Lofen en café ’t Weeshuis rechts daarvan. foto rechts: G e d e n k s t e e n i n
het Domplein, met plattegrond van het Romeinse castellum.
stadsbestuur er eindelijk wat aan ging doen. En nu
zie je zoiets weer: het Domplein is de ziel van de stad,
maar het stadsbestuur heeft er jaren niets mee durven
doen. In een halfslachtige poging nog iets zichtbaar te
maken van de verwoeste kerk hebben ze met donkere
stenen in het plaveisel de kerkplattegrond aangegeven,
maar verder hebben ze het op zijn beloop gelaten.
Waarom? Omdat het plein heilig is. Het is blijkbaar
té groots om aan te kunnen pakken. Maar wij
gaan als stad dat nu wel met elkaar doen.’ De discussie
of het überhaupt zinvol en nodig is een NHM
vorm te geven, is wat het Utrechtse museumclubje
betreft, gesloten.
De historicus Hans Goedkoop zegt in Trouw van 16
mei 2006: ‘Geschiedenis kan veel. Ze kan iets duidelijk
maken over het verleden, over het heden. Ze kan
je soms trots maken op het verleden. Maar ze kan je
moeilijk trots maken op het heden als het heden daartoe
zelf geen reden geeft. Het heden moet daar op
zijn eigen houtje iets aan doen, bijvoorbeeld in de
politiek, en het is een veeg teken als de politiek die
verantwoordelijkheid op het bordje van een ander
schuift.’ Voor Van Dockum en Van Wijk geen probleem
maar een uitdaging.
Saskia van Dockum: ‘Dat museum moet er gewoon
komen. Ik geloof wel dat je kunt leren van het verleden.
Alleen door heel voorzichtig aan hele kleine knopjes te
draaien kun je inzichten veranderen. Kijken naar de
geschiedenis helpt relativeren, denk aan ons verleden
als immigratieland, en besef dat het in het verleden
ook altijd goed is gekomen met die nieuw komers.
En dat nieuwkomersverhaal trek je dan weer naar de
actualiteit. Dit probleem van ons is niet nieuw en
uniek. We kunnen ervan leren, niet alleen door het te
relativeren in relatie tot het verleden, maar ook hoe
we het het hoofd kunnen bieden.’ En welke rol kan het
museum spelen bij het inburgeren van nieuwkomers?
‘Je kunt zoeken naar referenties: dat je dingen herkent
van elkaar. Dat werkt ook zo bij bijvoorbeeld nieuwkomers
in een nieuwbouwwijk: je creëert een zekere
mate van verbondenheid door samen kennis te
nemen van die woongeschiedenis, zoals in Leidsche
Rijn.’
Voor Van Wijk is het tastbaar en beleefbaar maken van
de geschiedenis een welhaast spirituele aangelegenheid.
Op de vraag hoe mensen, die uit andere landen
en andere culturen komen, zich kunnen verbinden
met de geschiedenis van het Domplein, zegt hij
beslist: ‘Er is een algemene wereldgeschiedenis, die
wij allen in ons dragen. De mensen hebben die in hun
vezels, en zullen haar herkennen, ook op andere plekken
dan hun geboortegrond.’
Wat zijn uiteindelijke droom is met het Domplein, is
‘de nieuwe kerk, of het nieuwe gemeenschapshuis’,
van Nederland realiseren. ‘In 2013 hebben we het programma
van eisen, in 2018 (als we in de stad allemaal
op die weg gaan en zo naar verwachting Culturele
Hoofdstad van Europa worden), staat ‘de nieuwe
kerk/ het gemeenschapshuis’. Als de stad de kerk wil
herbouwen, dient ze toch eerst te weten wat ze er in
gaat doen. Ik zou zeggen: laten wij allen eerst met
elkaar in gesprek gaan, daardoor vinden we de gemeenschappelijke
weg en middelen. In die nieuwe debatzaal
gaan wij allereerst in contact met elkaar, pas
daarna kun je een dialoog starten en pas dáárna het
debat. Het is belachelijk om te willen debatteren met
mensen waar je niet eens contact mee hebt gemaakt.
We gaan intercultureel en interreligieus debatteren,
en wij vinden het antwoord op de vragen in 2013.
We hebben nu een energiegroep*. Wij laten dat NHM
plan niet los, integendeel – we gaan samenwerken.
Op onze eigen manier.’ Het Erfgoedhuis zal de ontwikkelingen
op de voet volgen! •
* In Utrecht worden verschillende initiatieven ontplooid om ‘de schatten van Utrecht beter zichtbaar te maken’, ‘grenzen te verleggen’, nieuwe
samenwerkingsverbanden te zoeken en oplossingen te bedenken voor actuele problemen. Zie onder andere de websites van http://www.passievoorutrecht.nl
en http://www.nieuwutrecht.nl Nog meer info op de websites: http://www.domplein2013.nl en http://vredevanutrecht.com
10 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

In de webpeiling...
Willemke Landman
In dit blad stellen we een erfgoedkwestie aan de orde, en op www.erfgoed-
utrecht.nl kunt u erover stemmen. In de volgende GM 2 vindt u dan telkens de
uitslag, én het commentaar van iemand die vanuit de Utrechtse erfgoedpraktijk
reageert. Deze keer twee kritische lezers die hun commentaar geven op Utrecht
als vestigingsplaats voor het Nationaal Historisch Museum.
Het commentaar van de lezer.
Niet Utrecht maar Paleis Soestdijk
Dhr. Otto uit Soest:
‘Als het kon had ik ingevuld: Paleis Soestdijk. Het
heeft allerlei voordelen boven Den Haag, Amsterdam
en Arnhem of Utrecht. Om er enkele te noemen: de
centrale ligging en goede bereikbaarheid; het oudpaleis
is een leegstaand overheidsgebouw, nog zonder
definitieve bestemming. En het gebouw kent een lange
en rijke historie en maakt op grond daarvan zelf al
deel uit van het historisch bewustzijn.
Dhr. Martens van Vliet uit Utrecht:
‘Het is pretentieus om een Nationaal Historisch
Museum in Utrecht te willen vestigen als er niet eens
een eigen Historisch Museum in de stad is.
Rotterdam, Den Haag, Amsterdam en Arnhem zijn
er wel in geslaagd om een museum over de geschiedenis
van de stad op te richten, maar in Utrecht is de
discussie – in 1967 gestart door de onlangs overleden
historicus en publicist A. van Hulzen – na veertig jaar
nog steeds zonder resultaat! Het bewaren van de
stadscollectie ligt in handen van het Centraal
Alleen al het feit dat het als paleis door vorstinnen
bewoond is geweest, zal vermoedelijk een breed
publiek en ook het onderwijs aanspreken. Het museum
is trouwens door de grotere afstand tot de nationale
centra beter in de gelegenheid een eigen “smoel” te
krijgen, zodat het complementaire niet wordt vertaald
in afhankelijkheid, overloop, overschot, om nog
maar te zwijgen over extra museum­hobbyruimte.’ •
Eerst een Stadshistorisch Museum
Museum – het heeft nog onlangs een uitstekende
catalogus ‘Utrechtse geschiedenis’ gepubliceerd.
Maar het exposeren van de stadshistorie is, bijvoorbeeld
gedurende deze zomer, beperkt tot een kleine
tentoonstelling op zolder. Is het omdat men de kwaliteit
van de historische collecties te gering vindt, is
er een huisvestings probleem, heeft men er geen zin
in? Wat de reden ook is, de voorstanders van een
Historisch Museum krijgen er ook na veertig jaar
niets wezenlijks over te horen.’ •
www.erfgoed-utrecht.nl
“Hoort een Nationaal Historisch Museum in Utrecht thuis?” (145 stemmen)
a. ja: 59 stemmen
b. nee, in een andere grote stad in Nederland: 23 stemmen
c. nee, het moet over verschillende locaties verspreid in Nederland komen: 31 stemmen
d. nee, zo’n museum moet er helemaal niet komen: 32 stemmen
Zie voor de nieuwe peiling: bladzijde 27 in dit blad.
Breng uw stem uit op www.erfgoed-utrecht.nl
11

Nettie Stoppelenburg
Jellie van der Meulen
De ze
Het is bijna net zo leuk als reizen: gezeten in een gemakkelijke stoel reisverhalen lezen.
Tegenwoordig worden er veel reisverhalen uitgegeven. Vroeger werden ze geschreven,
maar niet uitgegeven en circuleerden alleen in de familie- en vriendenkring van de reiziger.
Ze zijn, soms met enige moeite, te vinden in familiearchieven of in archieven van vereni-
gingen als het Aardrijkskundig Genootschap.
In het archief van de familie Quarles van Ufford
bevindt zich een verslag van een zeereis, in de jaren
1786 tot en met 1788 gemaakt door Cornelis de Jong
van Rodenburgh. Het is in dit archief terechtgekomen
omdat zijn kleindochter Sophia Alida Trüter trouwde
met Adrien Cornelis Philippe Quarles van Ufford.
Cornelis de Jong van Rodenburgh werd in 1762 geboren
in Oudewater, in het voorvaderlijke huis Leeuweringerstraat
55­59. Het was in 1650 gekocht door zijn voorvader
Hendrik Schrijver, die getrouwd was met de
Oudewaterse brouwersdochter Anna van Rodenburgh.
Cornelis’ moeder, Johanna Clasina de Roode, stamde
uit deze familie. Zijn vader, Dominicus de Jong, was
notaris.
Cornelis wilde al van jongsaf naar zee. In 1777 vertrok
hij als adelborst naar de Middellandse Zee. In 1779
keerde hij van deze reis terug en deed hij examen
voor luitenant. Nauwelijks twee maanden later vertrok
hij alweer, als vierde luitenant op het linieschip ‘Mars’
naar West­Indië. Binnen een jaar was hij tweede luitenant
op dit schip. Hij maakte zo zijn eerste zeeslag
mee, tegen de Engelsen, en hij werd gevangengenomen.
De gevangenschap duurde niet lang: met
102 anderen werd hij op een koopvaardijschip naar
Nederland gestuurd. Hij bleek de officier met de
hoogste rang aan boord en kreeg dus, negentien jaar
oud, het commando. In 1784 vertrok hij voor een reis
naar Algiers, nu als eerste luitenant. In 1785 werd hij
kapitein op het schip ‘de Beschutter’. Dit schip
be hoorde tot een oefeneskader dat op de Noordzee
opereerde. Met de ‘Brak’ ging hij in 1786­1788 naar
de Middellandse Zee. Van deze reis maakte hij het
‘Brievsgewijze reis­verhaal’ dat zich nu in het archief
van de famlie Quarles van Ufford bevindt. Cornelis
beschrijft zijn tocht vanuit Toulon naar Cadiz, Livorno,
Malaga, Algezira, Barcelona, Marseille, Napels en
Lissabon. De reis, die eindigde in Vlissingen, duurde
van 8 augustus 1786 tot 30 maart 1788.
De reis van 1786­1788 was bepaald niet de laatste
reis van Cornelis de Jong van Rodenburgh. In 1792
ontmoette hij in Kaapstad zijn toekomstige echtgenote,
die hij pas enkele jaren later kon ophalen. Hij werd
bevorderd tot schout­bij­nacht en deed dienst onder
de Bataafse Republiek. In 1799 nam hij deel aan de
zeeslag bij de Vlieter, waarbij een groot deel van de
Nederlandse vloot overliep naar de Engelsen. Cornelis
werd medeschuldig bevonden en verbannen. In 1810
kreeg hij eerherstel en betrok hij met zijn gezin het
landhuis ‘Voorburg’ bij Vught. In 1816 verhuisde hij
naar Den Haag. Een jaar later kocht hij de heerlijkheid
‘Rodenburgh’ bij Zoeterwoude. Het kasteel Rodenburgh
was al in de 16e eeuw gesloopt, maar de Oudewaterse
familie Van Rodenburgh was tot en met Cornelis’ oma
eigenares geweest van de heerlijkheid met de bijbehorende
hofstede. Cornelis mocht zich nu ‘Cornelis de
Jong van Rodenburgh’ noemen.
Inmiddels waren zijn ouders vanuit Oudewater verhuisd
naar Weesp. Zijn vader stierf daar en enige
jaren later trokken zijn moeder en zijn zusters terug
naar Oudewater. Adriana Maria en Clementia de Jong
namen de Bank van Lening over en hielden openbare
12 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

ereis
Cornelis de Jong van Rodenburgh
Portret van Cornelis de Jong van Rodenburg. Stadhuis, Oudewater, gemaakt door Cornelis Kruseman, jaartal onbekend.
13

R e i s v e r s l a g : A r c h i e v e n v a n
d e f a m i l i e s Q u a r l e s , Q u a r l e s
d e Q u a r l e s e n Q u a r l e s v a n
Ufford, toegang 498, inventarisnummer
719.
verkopingen. Cornelis kwam ook graag in Oudewater
terug. Hij had er veel land in bezit en kocht zelfs een
huis, Markt oostzijde 8, wat ooit deel had uitgemaakt
van de brouwerij ‘de Witte Leeuw’ van zijn voorouder
Claes Janszn van Rodenburgh. Cornelis stierf in
februari 1838 in Den Haag.
Hier volgen enkele fragmenten uit het reisverslag:
“Toulon den 8 Augus[tus] 1786
[…] Toen wij den 10 July uit Helvoetsluis gezeild
waren, kwamen wij ’s anderendaags in het Canaal
en zonder ontmoetingen den 14e onder Caap Lezard,
alwaar wij de fregatten Amazone en Jason, capteins
Smaase en De Virieux nog kruizende vonden op de
O. Ind. schepen. De sloep hier willende uitzetten,
verloor ik door het breeken van een haak een mijner
beste roeyers, die overboord vallende, in weerwil van
onze poogingen, verdronk; het is grievend onaangenaam,
wanneer men zijne menschen op zulken wijs
missen moet. […]
Napels den 24 October 1787
Wensch mij welkom in eene der merkwaardigste steden
van Italiën, die ik van mijne eerste jeugd verlangd heb
te zien. Den 24e zijn wij hier aangekomen, dog laat ik
uw eerst over Sardiniën onderhouden. Den 10e zeilde
ik van Marseille en stelde coers naar Sardiniën, dog
tegenwinden en stormweer belette mij voor den 16e het gem[elde] eiland te bereiken en het anker voor
Cagliaria, de hoofdstad, te laten vallen. […] Ik speelde
kort wat ombre (= schimmen spel), maakte toen kennis
met de heeren, mijn hof aan de vrouwen, bragt den
avond zeer vrolijk door en kwam ten half twaalf aan
boord, zie daar deezen dag. Den volgenden kwam
ik vroeger aan wal om de heer De Virieux, die hier in
quarantaine lag, aan het concinie te spreken. Daarna
speele ik een parthijtje schaak met de oude marquisinne
De Pasqua en bleev daar aan huis met de gravin
De St. Lauran en den ridder Manca, die canonnik is,
spijsigen. Het was een Jour Maigre of magere dag,
dat er geen vleesch mogt gegeeten worden, dog ieder
schotel visch, waarvan er in aantal waren, op eene
andere manier toebereid zijnde, maakte eene goede
maaltijd. In de namiddag deed ik eene wandeling aan
de westzijde der stad; hier heeft men in het bergagtig
land verscheide spelonken, door de eilanders langzamerhand
gemaakt, die er hun steen om te bouwen uit
kappen; de steen is wit en zagt, welk laatste maakt dat
de huizen niet lang duuren. Men kapt ze min of meer
14 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

Foto Nettie Stoppelenburg
vierkant buiten, en brengt ze vervolgens op karren
door ossen getrokken in de stad; eenige bergen aan
de oostzijde geeven een soort van kalk. Den avond
wierd als daags tevoore doorgebragt. Alles is zeer
goedkoop in ’t eiland, de flessen roode wijn, die
re delijk goed is, kosten 12½ stuiver, het vleesch een
stuiver ’t pond, een hoen vier à vijf stuivers, de 100 lb.
beschuit 5 gulde en zo alles na evenredigheid; het
voornaamste product is koorn, dat korn voor korn
uitgezogt word en allerbest brood geeft. […]
Napels den 26 October 1787
Na zonder merkwaardige ontmoetingen vier dagen
op zee geweest te zijn, kwam ik ’s nagts in de Golv
van Napels, latende ter linker het eiland Iscia en ter
regter Capraia leggen, het laatste zo zeer in de historiën
vermaard door de beestagtige wellust en geile
ontugt van keizer Tiberius. Aan het einde der Golv
heeft men het koninglijk lustslot Portici, een weinig
landwaarts in de berg Vesuvius, die wij op 8 mijlen in
zee zagen rooken, en ter linker de pragtige stad Napels,
die ik, dezelve een en andermal doorwandeld hebbende,
met regt de naam van een der grootste, schoonste
en volkrijkste steden kan geeven. Men wil hier dat zij
400.000 inwoonders bevat, dog de meeste reizigers
stellen het getal op 300.000, en dat der kerken op ten
minsten 300. De stad is redelijk bevestigd, dog evenwel
minder als zij oppervlakkig schijnd, en heeft vier
casteelen; met haare buiten­ of voorsteden zal zij zeker
vier uuren in den omtrek beslaan, de stad zelve heeft
er meer dan twee. De straaten zijn ruim en met blauwe
vierkante steenen bestraat, die voor het uitglijden
gehakkeld zijn; het getal menschen en rijtuigen die
men gestadig ontmoet, is verwonderlijk, in geene stad
ken ik zo gestadig rumoer. De huizen zijn algemeen
zeer goed, zommige zijn pragtig. […]”
Het verslag is opgenomen in de archieven van de
families Quarles, Quarles de Quarles en Quarles van
Ufford (toegang 498, inv.nr. 719). •
Literatuur
­ Jaap R. Bruijn en Carla van Baalen, Van zeeman tot residentieburger. Cornelius de Jong van Rodenburgh (1762-1838). Hilversum, 1996.
­ F. Vogelzang, Cornelius de Jong van Rodenburgh (1762-1838). Marine-officier en grondbezitter. In: Utrechtse biografieën.
Tussen de Lek en de Hollandsche IJssel. Utrecht, 2003.
foto’s links en rechts: Het geboortehuis van Cornelis de
J o n g v a n R o d e n b u r g i n d e L e e u w e r i n g e r s t r a a t t e O u d e w a t e r.
15
Foto E.C Rahms, ca 1885

Norman Vervat
Annette Koenders
Architect P.J. Elling
Petrus Johannes (Piet) Elling (1897­1962) werkte zich
van timmerman op tot architect. Gestimuleerd door
dr. C.H. Van der Leeuw bracht Elling het in 1957 zelfs
tot hoogleraar in architectonische ontwerpen aan de
TU Delft.
Zijn carrière als architect begon hij als bouwkundige
bij K.P.C. De Bazel voor wie hij onder meer werkte
aan het gebouw van de Nederlandse Handelsmaatschappij
aan de Vijzelstraat in Amsterdam. Hoewel
aktief
Heemschut
In Utrecht wordt hard gewerkt aan nieuwe plannen voor het stationsgebied. Vredenburg is een
onderdeel van het gebied dat wordt vernieuwd. Hier staat het voormalige secretariaatsgebouw
voor de Jaarbeurs van P.J. Elling, een bijzonder gebouw dat bedreigd wordt door sloop.
Secretariaatsgebouw
hij bij De Bazel het begrip van bouwen en het gevoel
voor materiaal leerde, voelde hij zich meer thuis bij de
stijl en de gedachtewereld van architecten en kunstenaars
als G. Rietveld, R. van ‘t Hoff, B. van der Leck
en J.J.P. Oud. De pure villa’s die hij als zelfstandig
architect ontwierp in de ‘moderne’ stijl bleven niet
onopgemerkt. Villa’s zou Elling altijd in eigen beheer
blijven ontwerpen. Voor J. Duiker werkte Elling tot zijn
grote genoegen aan het Cineac in Amsterdam en aan
hotel/theater Gooiland in Hilversum. Na de oorlogsjaren,
waarin hij werkte voor W. van Tijen en H.A.
Maaskant, werd Elling een grote kans geboden. Op
voorspraak van C. van Eesteren ging hij samenwerken
met B. Merkelbach en Ch.J.F. Karsten. Vanaf 1949
associeerde hij zich met Merkelbach. Toen Merkelbach
in 1956 werd benoemd tot stadsbouwmeester van
Amsterdam zette Elling het bureau voort. De samenwerking
is niet altijd even soepel verlopen. Het ontwerp
van het GAK gebouw in Amsterdam (1957­1960)
is geëindigd in een conflict. Elling kon zich niet verenigen
met Merkelbachs keuze voor de binnenhuisarchitecten.
Elling was de man van de tekentafel,
Merkelbach de man van het overleg. Elling vond dat
er teveel werd afgeweken van de zuiverheid van zijn
16 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

Jaarbeurs
Foto links: Kleurstellingen op de bovenste verdieping. Foto rechts: Huidige conditie van de gevel.
ontwerp. Frankendaal en Nagele zijn woningbouwopgaven
geweest die Elling uitein delijk niet bevredigend
vond vanwege de overmaat aan beperkingen.
De ontwerphouding van Elling wordt gekenmerkt door
een zuiverheid van stijl en bedoeling die echter in meerdere
bouwtechnieken en verschillend mate riaalgebruik
uitgewerkt konden worden. Hierin zat een toekomst
gerichte houding. Hij was een individualist en niet gauw
bereid tot compromissen maar luisterde wel met grote
aandacht naar de wensen van de opdracht gever. Elling
was tot in detail vergroeid met zijn ontwerp en be heerste
de integrale benadering. Beeldende kunst, zoals ook
in kleurgebruik, vormt een continu onderdeel van zijn
werk. Het werk van Elling is lang onopgemerkt gebleven.
Ook tijdens zijn werkzame leven was hij geen
mens die erg op de voorgrond trad. De laatste jaren is
een aantal van zijn gebouwen in het nieuws gekomen.
17

aktief
Heemschut
Het meest bekend zijn de gedeeltelijke sloop en aanpassing
van zijn postgebouwen complex op het Oosterdokeiland
in Amsterdam (1955­1968), de sloop van het
Rijnhotel in Rotterdam (1959), de onzekere toekomst
van het GAK gebouw in Amsterdam en de voorgenomen
sloop van het secretariaatsgebouw voor de
Jaarbeurs in Utrecht (1957­1962). Dreigt daarmee het
aandeel van deze, nu gelukkig meer gekende en
gewaardeerde architect aan de naoorlogse architectuur
te verdwijnen?
Jaarbeurs Vredenburg
In 1917 werd in Utrecht de eerste Jaarbeurs gehouden
op twee plekken in de stad, het Vredenburg en
het Janskerkhof. Na het grote succes van de eerste
twee Jaarbeurzen besloot men in 1918 om op het
Vreden burg een permanente huisvesting voor de
beurs te bouwen. Architect J. de Bie Leuveling Tjeenk
ontwierp in 1918 een eerste plan waarbij het Jaarbeurscomplex
zich over twee van de vier pleinwanden
zou uitstrekken. Door de hoogte van de gebouwen
en de omvang van het plan zou Utrecht op deze
manier een plein krijgen van grootstedelijke allure.
Utrecht wilde de strijd aan gaan met de grote klassieke
beurzen in Europa, maar helaas bleken de
plannen te ambitieus voor de stad. Nadat men het
eerste deel van het grote complex gebouwd had,
ontwierp dezelfde architect in 1928 een nieuw plan.
Dit nieuwe plan was echter zeker niet minder
am bitieus. Uiteindelijk is ook het plan uit 1928 niet
voltooid. Na de Tweede Wereld oorlog bleek het
resultaat een groot ruimtegebrek en een onvoltooid
plein. Om het ruimtegebrek te verhelpen en het plein
de in 1918 beloofde grootstedelijke allure te geven
schakelde men architect J.J.P. Oud in.
Secretariaatsgebouw voor de Jaarbeurs
In 1957 kreeg Elling de opdracht het secretariaatsgebouw
te ontwerpen voor de Jaarbeurs in zijn geboorte­
plaats Utrecht. J.J.P. Oud had de supervisie over de
ontwikkeling van Vredenburg waarin dit secretariaatsgebouw
een plaats moest krijgen. Elling werkte daarom
nauw met Oud samen. Zij kenden elkaar al lang
en hadden vaak ideeën en opinies uitgewisseld.
Oud en Elling discussieerden over de vorm van het
gebouw. Oud wilde een markering met een hoog
punt, Elling wilde het gebouw relatief laag houden.
Uiteindelijk kwam hij uit op vijf verdiepingen waarbij
de bovenste verdieping terug kwam te liggen.
In maart 1958 presenteerde Elling een schetsontwerp
dat de goedkeuring kreeg van de gemeente en het
Jaarbeursbestuur. Het zoeken naar een door alle partijen
gedragen plan en het kostenaspect hebben een
belangrijke rol gespeeld in het ontwerpproces. Het
Jaarbeursbestuur nam het geheel van de gemeente
over en voerde de bouw voor eigen rekening uit.
De bouw was in 1962 voltooid. Oud voelde zich erg
beperkt door de overleggen en (budget)beperkingen.
Hij had vrijer willen zijn in de stedenbouwkundige
opgave en het spel van volumes.
Op de begane grond van het secretariaatsgebouw
werd een congreszaal gepland. De expositieruimte
werd uitgebreid en verbonden met het restaurant in
het secretariaatsgedeelte dat tegelijk kantine was voor
het kantoor. In het restaurant was een insteekverdieping
ontworpen. De hal, de congreszaal en het restaurant
hadden een vide. De kantoorvertrekken waren
flexibele ruimten. Door middel van verplaatsbare stalen
wanden kon de omvang naar behoefte worden gewijzigd.
De constructie van het gebouw werd gevormd
door een betonskelet met aangestorte borstweringen.
De borstweringen werden bekleed met geglazuurde
tegels. De daken bestonden uit een staalconstructie
waarop bims betonplaten waren aangebracht. Stroken
glas in staal werden afgewisseld met stroken tegels.
De bovenste laag is teruggeplaatst zodat een balkon
ontstaat. In de gevel is de plaats voor het verticale
18 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

links: Het secretariaatsgebouw aan het plein, vlak na de bouw. rechts: Restaurant met insteekverdieping. (foto’s: Jan Versnel).
Elling’s ontwerpen kenmerken zich door
lichtheid en luchtigheid
transport benadrukt. Voor het gebouw was hier in de
trappartij een bloembak geplaatst.
Secretariaatsgebouw als icoon
Terwijl Oud een belangrijke rol zag voor de volumes,
heeft Elling in overleg met hem op meer manieren op
het plein ingespeeld. De enorme luifel over het bordes
dat bereikbaar was via enkele treden, en de haaks
op de gevel staande bloembak legden de relatie tussen
het gebouw en de buitenruimte. Dit open karakter
heeft het gebouw nu niet meer en het speelt daardoor
niet meer de oorspronkelijke uitnodigende rol
aan het plein. Het gebouw heeft op meerdere onderdelen
aan lichtheid en openheid ingeboet door het
dichtzetten van puien en de opengewerkte dakranden,
de sterke scheiding tussen begane grond en
daarboven gelegen verdiepingen en het gebrek aan
onderhoud. Juist die elementen vormen de kwaliteiten
van de architectuur van Elling. Zijn ontwerpen
kenmerken zich door een lichtheid en luchtigheid, de
doorzetting van eenheden glas en borstwering. Ook
in het interieur is die lichtheid terug te vinden door
het afstand houden van de gevel en het interieur als
het ware los in de ruimte te plaatsen. De flexibiliteit
in gebruik en omvang van de ruimtes, afgestemd op
de behoeften van de gebruikers is een ander kenmerk
dat Elling met Merkelbach onder meer toepaste in
het GAK gebouw in Amsterdam. De terugliggende
bovenverdieping die op subtiele wijze de aandacht
vraagt door het kleurgebruik en de bogen, is onder
meer toegepast bij het gebouw voor de lettergieterij
in Amsterdam (Merkelbach en Elling 1949). De principes
en integrale aanpak zijn ook te zien in de mufo ­
theek voor de NRU in Hilversum (1955­1964), ook
een gebouw dat op het moment een herbestemming
tegemoet gaat. Het secretariaatsgebouw vormt een
onderdeel van de recente geschiedenis van verandering
op deze plek in de binnenstad van Utrecht. Ook
nu spreekt uit de grootse plannen voor het Stationsgebied
Utrecht de ambitie het gebied overzichtelijk,
levendig en leefbaarder te maken in een combinatie
van functies. Veel nieuwbouw wordt toegevoegd.
Bestaande gebouwen, zoals het secretariaatsgebouw
van Elling, zullen daarvoor plaats moeten maken.
Het zou jammer zijn als het secretariaatsgebouw
niet een blijvend en meebewegend element zou
kunnen zijn in de veranderende omgeving, zoals het
bij de bouw een nieuwe waarde toevoegde aan het
plein en het stadsbeeld in de overgang van bestaand
naar nieuw. •
Wilt u reageren, dan kunt u schrijven naar onze secretaris, dhr. H. Kuiper, Mijzijde 49, 3471 GP, Kamerik of mailen naar kuiper.duijnker@wxs.nl.
Of bezoek onze website op www.heemschut.nl/utrecht. U kunt ook bellen naar ons landelijk kantoor op 020­ 622 52 92.
19

Ceciel Huitema
Onzek
als rode draad door de geschiedenis van
In mei 2000 gaf de Raad voor Cultuur een negatief
advies over de subsidieaanvraag van Huis Doorn,
waardoor sluiting van het museum dreigde. De inventaris
zou te beperkt zijn en niets te maken hebben
met de Nederlandse geschiedenis, de presentatie te
statisch en er zou nauwelijks sprake zijn van museaal
beheer. En dus zou niet langer subsidie worden verstrekt.
Na protest uit de samenleving besloot het
Ministerie van OC&W alsnog een deel van de subsidieaanvraag
te honoreren. Tot een structurele oplossing
met betrekking tot de financiën is het tot op de dag van
vandaag niet gekomen, waardoor ook nu het voortbestaan
van Huis Doorn als museum onder druk staat.
Hierdoor rijst de vraag wanneer erfgoed wel en wanneer
niet in aanmerking komt voor overheidsubsidies
en welke criteria hier aan verbonden zijn.
De onzekerheid rondom het voortbestaan is niet van
de laatste jaren. Huis Doorn werd na de dood van de
laatste Duitse keizer Wilhelm II (die aan het einde van
de Eerste Wereldoorlog zijn land ontvlucht was voor
de revolutie en asiel aanvroeg in Nederland) in 1941
opengesteld door zijn oudste zoon. Hij had het landgoed
geërfd en om de hoge belastingen enigszins het
hoofd te bieden, stelde hij Huis Doorn enkele dagen
per week open. 1 Dit was van korte duur doordat het
landgoed in 1945 als vijandelijk vermogen geconfisqueerd
werd door de Nederlandse Staat.
Confiscatiegeschiedenis
1 Door openstelling werd Huis Doorn erkend als museum, waarvoor een ander belastingtarief gold.
2 Brief van het Ministerie van Justitie aan het Nederlandse Beheersinstituut, 28 mei 1947, NA Den Haag.
De Nederlandse regering in ballingschap had in 1943
het Besluit Vijandelijk Vermogen uitgevaardigd. Dit
hield in dat alle in Nederland zijnde bezittingen van
vijandelijke onderdanen na de bevrijding automatisch
overgingen in handen van de Nederlandse Staat. Deze
confiscatie diende niet alleen als ‘Wiedergutmachung’,
maar met de verkoop van deze bezittingen verkreeg
de Nederlandse regering ook financiële middelen voor
de wederopbouw van Nederland. Huis Doorn werd
ondergebracht bij het nieuw opgerichte Nederlandsche
Beheersinstituut (NBI) van het Ministerie van Justitie,
dat het beheer voerde over de geconfisqueerde goederen
totdat verkoop van de inboedel zou hebben plaatsgevonden
en het huis een economisch­maatschappelijke
functie zou hebben gekregen.
Vijandelijke onderdanen konden een ontvijandingsverzoek
indienen bij het NBI. Kroonprins Wilhelm beriep
zich bij zijn verzoek op de belofte van de Nederlandse
regering in 1918 om zijn vader en zijn eigendommen
te beschermen. In de zaak van de kroonprins was het
niet het NBI dat een besluit nam over de ontvijanding.
Een verkleinde ministerraad besloot in 1947 in het
geheim dat Huis Doorn niet mocht worden teruggegeven.
2 Dit vanwege het bijzondere karakter van het
vijandelijk vermogen. Een interessante vraagstelling is
wie en waarom zich na de Tweede Wereldoorlog, in
20 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

Het behoud van cultureel erfgoed is niet vanzelfsprekend, getuige de voortgaande discussie over
wat onder cultureel erfgoed wordt verstaan en wie uitmaakt wat behouden blijft en wat niet.
Vooral regionaal cultureel erfgoed moet zich in Den Haag bewijzen om nationale subsidiegelden
te verkrijgen. De turbulente geschiedenis van museum Huis Doorn is hiervan een goed voorbeeld
en laat zien waar de moeilijkheden liggen.
erheid
museum Huis Doorn
een periode van anti­Duits sentiment, sterk maakte
voor het behoud van het laatste woonhuis van de
Duitse keizer in Nederland. Rondom de aangestelde
beheerders, A. Staring van den Wildenborch uit
Vorden (namens de Nederlandsche Kasteelenstichting)
en rentmeester en particulier houtvester W.H. jonkheer
de Beaufort uit Maarn, ontstond al snel een groep
gegoede heren die zich verzette tegen liquidatie. Zo
maakten de burgemeester van Doorn, J.H.E. baron
Van Nagell en de commissaris van de koningin, M.A.
Reinalda, zich sterk voor de belangen van Doorn en
de provincie Utrecht. Verder bestond de groep uit J.H.
van Heek, medeoprichter van de Kastelenstichting en
eigenaar van Huis Bergh in ’s­Heerenberg, conservator
van het Rijksmuseum, D.C. jonkheer Roëll, en medeoprichter
van de Vereniging van Natuurmonumenten
in Nederland, P.G. van Tienhoven.
In eerste instantie raakten deze zeven heren betrokken
bij Huis Doorn vanwege hun kennis ten aanzien
van behoud van kastelen en landgoederen of hun
maatschappelijke functie. Toch bleken er ook sterke
sociale banden tussen deze heren te bestaan. Zo kenden
Staring, Van Heek en Van Tienhoven elkaar via de
Kastelenstichting (waarvan Van Nagell later directeur
zou worden). Van Tienhoven, Van Heek en De Beaufort
zetten zich ook in voor Natuurmonumenten. De oudste
dochter van burgemeester Van Nagell bijvoorbeeld
was een paar maanden na de bevrijding getrouwd met
een neef van De Beaufort. Van Tienhoven was een
oom van de echtgenote van de burgemeester en Roëll
was zelfs een volle neef van Staring.
Het waren dus vertegenwoordigers van de traditionele
maatschappelijke bovenlaag. Ook hun functies bij de
verschillende instellingen hielden daarmee verband.
De Kastelenstichting bijvoorbeeld werd in 1945 opgericht
met als doel zoveel mogelijk kastelen en landgoederen
in stand te houden door middel van aankoop.
Vanaf het begin van de twintigste eeuw kregen
kasteeleigenaren het steeds moeilijker door stijging
van loonkosten voor het (onderhouds)personeel,
inkomsten­ en vermogensbelastingen en successierechten.
Bovendien waren veel kastelen beschadigd
uit de oorlog gekomen. Landgoedeigenaren hadden
volgens Staring vaak generaties lang geïnvesteerd in
hun onroerend goed. Doordat de overheid de eigenaren
steeds meer uitkleedde, konden maatschappelijke
21

taken niet meer worden vervuld, waaronder het be houd
van hun landgoederen als Nederlands cultureel erfgoed.
De Vereniging van Natuurmonumenten is lange
tijd een elitaire vereniging geweest. Dit werd veroorzaakt
doordat de maatschappelijke elite rond 1900
het streven naar natuurbehoud als middel zag ter
verhoging van haar maatschappelijke status. Door
het elitaire karakter lag de nadruk van de vereniging
op het behoud van de tuinen, parken en bossen
be horende bij landgoederen.
Gezien deze achtergronden is het gerechtigd om te
stellen, dat de heren minder streden voor Huis Doorn
vanuit een verlangen om de erfenis van de Duitse
keizer te redden, maar om het erfgoed van hun eigen
sociale klasse in stand te houden. Hun families maakten
deel uit van een sociaal netwerk, waarin ook de
keizer had gefunctioneerd. In hun strijd met de Nederlandse
regering werden meer algemene, maatschappelijke
en historische redenen aangevoerd. De keizerlijke
inboedel, zo stelden ze, bevatte veel kunstvoorwerpen
en het huis gold in hun ogen, zeker nu na de
Tweede Wereldoorlog, als symbool voor de Nederlandse
neutraliteitspolitiek. 3
Dat hun persoonlijke betrokkenheid groot was bleek
uit hun initiatief, om zelf een beheersstichting op te
richten, die de exploitatie van het huis op zich nam:
Beheer van Huis Doorn. De zeven heren namen
plaats in het bestuur. Nadat de Nederlandse regering
gebogen was voor de kritiek (ook vanuit het buitenland),
werd Huis Doorn in erfpacht en de inboedel
in bruikleen gegeven aan de stichting. Particulieren
bepaalden dus wat behouden moest blijven als
na tionaal cultureel erfgoed.
Vergelijking
Net als ruim een halve eeuw eerder, is er in 2000 ook
een maatschappelijke elite die zich keert tegen het
besluit van de staatssecretaris. Onder andere hoogleraren
Geschiedenis en Museologie, conservatoren
van andere opengestelde kastelen en het Rijksmuseum,
de directeur van de Nederlandse Kastelenstichting
(opvolger van Staring en Van Nagell!) en leden van de
Ridderschap Utrecht hebben allemaal hun afkeuring
laten blijken in een brief aan de staatssecretaris. 4
In hun argumentatie voor het behoud van Huis Doorn
zijn twee soorten argumenten te onderscheiden. Ten
eerste staat Huis Doorn volgens hen symbool voor de
neutraliteitspolitiek van voor, tijdens en na de Eerste
Wereldoorlog en als symbool voor de machtsafname
van grote dynastieën en monarchieën in Europa na de
Eerste Wereldoorlog. Vooral door de historici onder
hen werd dit naar voren gebracht. Dit sluit direct aan
bij de redenen die in 1945 werden aangevoerd. Het
tweede argument, voornamelijk afkomstig van museumdeskundigen,
benadrukte de context van de inventaris.
Huis Doorn is van uitzonderlijke waarde omdat de
collectie wordt gepresenteerd in zijn historische context,
waardoor het geheel dat zich in Huis Doorn
bevindt als een historische bron kan worden beschouwd
voor de ontwikkeling van cultureel erfgoed en de functie
van kunst in de hofcultuur vanaf de achttiende
eeuw. Een ander argument dat in 2000 naar voren
22 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

kwam, en recentelijk door historicus Thomas von der
Dunk is benadrukt 5 , was de rol van Europees historisch
erfgoed in de Europese eenwording. De Nederlandse
regering zou moeten inzien dat erfgoed zoals Huis
Doorn een belangrijke rol kan spelen in het vergroten
van het Europees historisch bewustzijn en zou haar
verantwoordelijkheid hiervoor moeten nemen. Los van
de vraag of hier sprake is van Europees erfgoed, kan
de vraag gesteld worden of één bepaalde nationale
overheid verantwoordelijkheid moet dragen voor
Europees erfgoed.
Zowel na 1945 als in 2000 was dus sprake van een
bepaalde maatschappelijke elite die zich, vanwege
hun achtergrond, sterk maakte voor Huis Doorn.
Beide malen werden daarbij redenen aangevoed die
het overstijgend belang van Huis Doorn moesten
bewijzen. In 1945 echter kon door de inzet van de
particulieren een vorm gevonden worden, waarbij
gezorgd werd dat het museum zoveel mogelijk zijn
eigen broek kon ophouden en niet sterk afhankelijk
werd van de financiële middelen van het Rijk. Dit werd
mogelijk gemaakt door de beheerders die het NBI had
aangesteld. Niet langer is dat mogelijk en is Huis
Doorn meer afhankelijk van rijksbijdragen. Daarom
werden in 2000 de media gezocht om het belang van
Doorn uit te dragen en een dreigende sluiting te voorkomen.
Huis Doorn heeft natuurlijk een eigen positie,
maar is in andere opzichten goed te vergelijken met
kastelen elders, zoals Slot Zuylen, Doorwerth etc.
Allemaal staan ze in de lastige positie regionaal van
grote betekenis te zijn. Het probleem voor familiekastelen
en landgoederen is dat regionale overheden niet
de middelen bezitten om hun erfgoed in stand te houden.
Dit soort erfgoed is dus afhankelijk van nationale
subsidieverlening en daardoor gedwongen zich te profileren
als erfgoed van bovenregionaal belang. Toch
heeft Huis Doorn een minder beperkte historie dan
familiehuizen. Waarom lukt het Huis Doorn dan niet
de Nederlandse regering voldoende te overtuigen van
het belang van Huis Doorn? Of is het ironisch genoeg
juist zo, dat Huis Doorn van bovennationaal belang is
en daarom niet in aanmerking komt voor nationale
ondersteuning?
De vraag rijst dan aan welke criteria erfgoed moet voldoen.
Moet alles verwijzen naar het gemeenschappelijke
nationale verleden of is een historisch object dat
voor een kleine groep van belang is ook de moeite
waard om te behouden? Moet datgene bewaard worden
dat exemplarisch is voor een bepaalde tijd en
cultuur of juist datgene dat als uniek gezien wordt?
Duidelijk is in ieder geval dat behoud – en juist het
niet behouden – van cultureel erfgoed altijd maatschappelijke
discussie oplevert. •
3 Dit blijkt onder andere ook uit de vele correspondentie van Staring die bewaard is gebleven.
4 Boekje Vierkant vóór Huis Doorn is hier het resultaat van.
5 Thomas von der Dunk, ‘Huis Doorn belichaamt het breukvlak van twee tijdperken in de Europese geschiedenis’ in: Bulletin Huis Doorn (juni 2007).
23

Mieke Heurneman
Canon
Van hunebed tot Europa
Op 3 juli 2007 presenteerde de canoncommissie haar definitieve rapport. De canon is door
velen positief ontvangen en wordt verplicht in het onderwijs. Inmiddels is de nationale
canon ook een krachtige inspiratiebron gebleken voor andere canoninitiatieven.
Een canon voor alle Nederlanders
De canon is ‘het geheel van belangrijke personen,
teksten, kunstwerken, voorwerpen, verschijnselen en
processen die samen laten zien hoe Nederland zich
ontwikkeld heeft tot het land waarin we nu leven’ 1 .
Aanleiding voor de nationale canon was de gebrekkige
historische kennis onder met name de Nederlandse
jeugd. Maar ook het kennisniveau van politici liet nog
wel eens te wensen over, zoals in 1996 in een onderzoek
van het Historisch Nieuwsblad pijnlijk aan het
licht kwam. Uitspraken als ‘Willem van Oranje werd in
16­zoveel bij Dokkum vermoord’ 2 , baarden historisch
Nederland toen al de nodige zorgen. Recente veranderingen
in het geschiedenisonderwijs hebben volgens
velen het peil van de historische kennis onder jongeren
geen goed gedaan. Zo is er op scholen minder tijd
beschikbaar voor geschiedenis en is er meer nadruk
komen te liggen op historische vaardigheden, ten
koste van historische kennis.
Al eerder zijn er vanuit verschillende hoeken initiatieven
genomen om de vaderlandse historie wat meer
voor het voetlicht te krijgen. Zo werd in 1994 een
nieuw Nederlands paspoort ingevoerd met onderaan
elke pagina een regel tekst over een gebeurtenis uit de
vaderlandse geschiedenis. Ook ‘van onderaf’ neemt
de belangstelling voor geschiedenis toe. Historische
televisieprogramma’s als Andere tijden doen het goed.
Ook de in 2004 door de KRO georganiseerde verkiezing
van ‘de grootste Nederlander aller tijden’ trok
veel kijkers. Hoe historisch verantwoord de reacties
daarop waren, is overigens wel de vraag. In september
2005 zette minister van onderwijs Maria van der
Hoeven een commissie onder leiding van mediëvist
Frits van Oostrom aan het werk om in een jaar tijd
een lijst op te stellen van feiten uit de vaderlandse
geschiedenis die iedere Nederlander zou moeten kennen:
de canon. In oktober 2006 presenteerde de commissie
haar eerste rapport, waarin vijftig ‘vensters’ op
het Nederlandse verleden werden onthuld. Elk venster
wordt aangeduid met een icoon. Dit is een afbeelding
van een persoon, gebouw of voorwerp dat symbool
staat voor een belangrijke gebeurtenis of ontwikkeling
uit de geschiedenis.
Discussie zonder einde
De canon is over het algemeen enthousiast ontvangen.
Toch kwam er behalve veel lof ook kritiek. De
canon zou te weinig internationale verbanden laten
zien, zou te ‘Hollands’ zijn en zou kunnen leiden tot
uitsluiting van groepen die de Nederlandse geschiedenis
niet als de hunne kunnen beschouwen, omdat hun
wortels in een ander deel van de wereld liggen. De
oorspronkelijke wens van de minister om met de
canon de Nederlandse identiteit te versterken, ging
velen veel te ver. De canoncommissie heeft hier echter
nadrukkelijk afstand van genomen. De canon leidt
dan wel tot gemeenschappelijke kennis, maar moet
vooral niet verbonden worden met dubieuze nationale
sentimenten.
Verder riep de keuze van de canonvensters de nodige
discussie op. Vaak ging het daarbij om onderwerpen
die ten onrechte in de canon zouden ontbreken.
Warme pleidooien werden gehouden voor thema’s die
een plaats verdienden, zoals de Batavieren, de moord
op de gebroeders De Witt, de Koude Oorlog, de verzuiling,
het schaatsen (met als hoogtepunt de Elfstedentocht
van 1963), Johan Cruijff, en de recente moorden
op Pim Fortuyn (nota bene in 2004 nog verkozen tot
‘grootste Nederlander aller tijden’) en Theo van Gogh.
Sommigen vonden het aandeel vrouwen in de canon
1 Dit is de definitie van de canoncommissie. Zie de canonwebsite: www.entoen.nu.
2 Geciteerd bij: F. van Oostrom e.a., Entoen.nu. De canon van Nederland. Rapport van de Commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon
Deel A (Den Haag 2006) 16.
24 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

links: De Grebbelinie past in het canonvenster ‘De Tweede Wereldoorlog 1940-1945’ (foto Henk Bol, Provincie
Utrecht) rechts: D e t a b a k s t e e l t ( o v e r g e n o m e n u i t d e k o l o n i ë n ) o p d e H e u v e l r u g s l u i t a a n b i j h e t c a n o n v e n s t e r
‘Max Havelaar 1860’ (Amerongs Historisch Museum)
te gering. De kritiek dat er te weinig natuurwetenschap
(pers) in de canon voorkwamen, was voor De
Volkskrant aanleiding om direct met een ‘bètacanon’
te beginnen. Er ontstond een hausse van alternatieve
canons: een schaatscanon, literaire canon (van de
honderd belangrijkste Nederlandse en Vlaamse schrijvers),
filmcanon, theatercanon, architectuurcanon,
christelijke canon, canon van het sociaal werk, canon
van de militaire geschiedenis. De canoncommissie
heeft naar aanleiding van de reacties op haar eerste
rapport een paar wijzigingen aangebracht. Zo is het
venster over de boekdrukkunst verwijderd, om plaats
te maken voor Christiaan Huygens (1629­1695), die
symbool staat voor de wetenschap in de Gouden
Eeuw. Er zal zeker discussie blijven bestaan over wat
er wel en niet in de canon thuishoort. Sterker nog,
daartoe daagt de canoncommissie ook uit. Zij pleit
ervoor om de canon over vijf jaar opnieuw te bezien
en zo nodig aan te passen. De canon is dan ook niet
bedoeld als van bovenaf opgelegd dictaat, maar als
open en dynamisch. Om met de Nederlandse historicus
Pieter Geyl (1887­1966) te spreken: ‘Geschiedenis
is een discussie zonder einde.’
De nationale canon dichtbij
Eén van de aanbevelingen van de canoncommissie
is om van de nationale canon lokale vertalingen te
maken. Zo wordt de ‘grote geschiedenis’ dichterbij
gehaald. Met name in het (basis)onderwijs bestaat
daaraan een grote behoefte. Diverse vensters kunnen
moeiteloos worden ingevuld met lokale voorbeelden
en iconen. Dat is in de provincie Utrecht bijvoorbeeld
het geval bij het venster ‘Buitenhuizen in de 17de en
18de eeuw’. In de beschrijving wordt al expliciet
gesproken over de buitenhuizen die Amsterdamse
kooplieden langs de Vecht lieten bouwen. Wat betreft
de provincie Utrecht kan deze informatie nog worden
uitgebreid met de Stichtse Lustwarande, waar vanaf
het eind van de 18de eeuw veel buitenplaatsen met
Engelse landschapstuinen werden aangelegd. Van
het venster over de kinderarbeid zou voor Veenendaal
dominee P.J. Hoedemaker, die zich het lot van de
fabrieksarbeiders rond 1870 aantrok, het icoon kunnen
zijn. Er zijn echter ook vensters waar een lokale
invulling wat lastiger is. Zo zijn er in de provincie
Utrecht geen hunebedden geweest, dus wat te doen
met dit eerste canonvenster? Op de Utrechtse
Heuvelrug zijn echter wél grafheuvels ontdekt, die een
vergelijkbare functie hebben gehad als de hunebedden
en uit dezelfde tijd stammen. Er zijn ook vensters die
eigenlijk niet op lokaal niveau in te vullen zijn, zoals
‘Annie M.G. Schmidt’, ‘Srebrenica’ of ‘Europa’. Deze
vensters zijn te specifiek of overstijgen het lokale
niveau te veel. Inmiddels hebben velen gehoor gegeven
aan de oproep om een lokale of regionale canon
ontwikkelen. Zo zijn er inmiddels canons van het
Noorden, Friesland, Brabant, Overijssel, het bisdom
Haarlem, het Groene Hart, Den Haag, Harderwijk en
Amsterdam. De opzet van deze lokale of regionale
canons verschilt onderling. Sommige gaan, zoals Van
Oostrom bedoelde en zoals de voorbeelden hierboven
laten zien, alleen uit van de nationale canon. Andere
zijn los van de nationale canon ontstaan en puur
gericht op de belangrijkste zaken, plekken, gebeurtenissen
en personen op lokaal niveau.
Utrechtse canons
Ook in de provincie Utrecht wordt aan de ontwik keling
van canons gewerkt. Er bestaan bijvoorbeeld plannen
voor canons van de stad Utrecht, van Vianen en van de
nieuwe gemeente Utrechtse Heuvelrug. Erfgoedhuis
Utrecht wil in samenspraak met erfgoed instellingen op
basis van lokale canons een aantal canons opstellen
die een groter gebied beslaan. Aangezien de provincie
Utrecht noch historisch, noch landschappelijk een eenheid
vormt, is het provinciaal niveau daarvoor niet
26 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

links: Het station te Baarn past in het canonvenster ‘De eerste spoorlijn 1839’ (foto Het Utrechts Archief)
rechts: De Duitse keizer Wilhelm II, die vanaf 1918 verbleef in Huis Doorn, past in het canonvenster ‘De Eerste
Wereldoorlog 1914-1918’. (foto Utrecht Toerisme en Recreatie)
geschikt. Daarom is gekozen voor een regionale aanpak
3 . Belangrijk daarbij is vooral ook de samenwerking
tussen de culturele instellingen in de regio. De vensters
van een regionale canon vertellen immers samen het
verhaal van de regio en laten onderlinge verbanden
zien. Zo heeft bijvoorbeeld de aanleg van de Rhijnspoor
weg tussen Utrecht en Arnhem rond 1845
belangrijke gevolgen gehad voor de ontwikkeling van
alle plaatsen die aan die spoorlijn lagen en een halte
of station kregen. Ook kan een regionale canon verbanden
laten zien tussen verschillende factoren. Zo kan
de tabaksteelt in Amerongen niet los worden gezien
van de sigarenfabrieken in Veenendaal. Bij het samenstellen
van regionale canons wordt eerst bekeken
welke vensters uit de nationale canon op de regio van
toepassing zijn. Vervolgens worden in overleg met
culturele instellingen en het publiek in de betreffende
regio hiaten opgevuld met nieuwe regionale vensters.
Daarbij gaan we niet puur uit van belangrijke historische
feiten, personen of ontwikkelingen maar van de
tastbare overblijfselen daarvan: het erfgoed in de pro­
3 We starten met een pilot in de regio’s zuidoost (Utrechtse Heuvelrug en Kromme Rijngebied) en het Eemland.
4 www.nrc.nl.
Webpeiling Als er een canon van mijn streek bestond
www.erfgoed-utrecht.nl
vincie. In deze canons zullen dus de hoogtepunten van
het erfgoed in de regio naar voren komen. Op deze
manier kunnen deze erfgoedcanons zorgen voor meer
bewustwording rond behoud, beheer en presentatie
van dit erfgoed en wordt de samenwerking tussen erfgoedinstellingen
in de regio gestimuleerd.
De canon en verder
Een volgende stap zou een vertaling van de lokale en
regionale canons richting het onderwijs kunnen zijn.
De (huidige) minister van Onderwijs, Ronald Plasterk,
heeft besloten om de nationale canon verplicht te stellen
voor kinderen van acht tot en met veertien jaar.
Verder zal de canon het uitgangspunt vormen voor de
presentatie in het Nationaal Historisch Museum, dat in
Arnhem zal verrijzen. Zowel de canon als het museum
zijn in de eerste plaats bedoeld voor het onderwijs.
Maar dat er ook onder volwassen historisch geïnteresseerden
ook nog enig werk te verrichten is, blijkt wel uit
een reactie van een NRC­lezer op de canon: ‘Romeinse
limes???? Moet dit niet linies zijn?’ 4 . •
a zou ik de plekken bezoeken waar iets van de canon te zien is.
b zou daar vooral in het onderwijs iets mee moeten worden gedaan.
c zou die gebruikt moeten worden voor een inburgeringscursus voor nieuwe inwoners.
d zou ik alleen geïnteresseerd zijn in de onderwerpen over mijn eigen woonplaats.
27

Marc Duurland
Romeinse
graven
Archeologen van de sectie Cultuurhistorie van de gemeente Utrecht hebben gedurende de
maanden april, mei en juni 2007 op het terrein van Grand Hotel Karel V een opgraving
uitgevoerd. Daarbij is, tegen de verwachting in, een Romeins grafveld gevonden.
foto linksboven: Wethouder Monumenten Harm Janssen bezoekt de opgraving bij Grand Hotel Karel V.
foto boven: Bijgaven uit het babygraf uit de late tweede of de derde eeuw.
Dat op het terrein van het hotel een grote hoeveelheid
middeleeuwse sporen aangetroffen zou worden, was
te voorspellen. Tussen deze middeleeuwse sporen
kwam echter al in de tweede week van de opgraving
een deel van een menselijk skelet tevoorschijn. Al snel
was duidelijk dat dit geen reguliere middeleeuwse
begraving betrof. Het skelet was namelijk met de voeten
naar het noorden en het hoofd naar het zuiden ter
aarde besteld: in de Middeleeuwen was het gebruikelijk
mensen met het hoofd naar het westen te begraven.
Een dag later werden vlakbij – onderin een middeleeuwse
kuil – een bijna complete Romeinse kruik
en wat stukjes gecremeerd bot gevonden. De meest
voor de hand liggende verklaring hiervoor was dat
middeleeuwers bij het graven van deze kuil een
Romeins graf verstoorden en de inhoud ervan op
de bodem van de kuil achterlieten. Het werd nu aan­
nemelijk dat zich onder het op te graven terrein een
Romeins grafveld bevond. Bij verder onderzoek van
het terrein zijn inderdaad nog zeven andere Romeinse
graven intact aangetroffen.
Drie vroeg-Romeinse graven
Uit het meegegeven aardewerk blijkt dat drie van de
graven opmerkelijk vroeg te dateren zijn. In deze graven
zat relatief veel roodbakkend luxe aardewerk (terra
sigillata), dat in de eerste eeuw na Chr. uit de pottenbakkerijen
bij het huidige La Graufesenque (Zuid west­
Frankrijk) geïmporteerd werd. Juist dit aardewerk laat
gedurende de eerste eeuw een snelle opeenvolging
van vormveranderingen zien, waardoor het mogelijk is
de drie graven vrij nauwkeurig te dateren tussen 40 en
28 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

70 na Chr. Verder onderzoek van de aarde werkvormen
en met name de naamstempels van de producenten
zullen de dateringen voor de afzonderlijke graven
alleen nog maar aanscherpen. Uit de hoeveelheid
terra sigillata in deze graven kunnen we afleiden dat
het personen betreft die eens tot de militaire bezetting
van het castellum onder het huidige Domplein
hoorden, of anders tot de civiele bevolking van het
daarbij behorende kampdorp (vicus). In de inheemse
(Bataafse) nederzettingen van het Rivierengebied
vond het gebruik van terra sigillata in de loop van de
eerste eeuw slechts zeer geleidelijk ingang, waardoor
het onwaarschijnlijk is dat deze vroege graven bij een
dergelijke nederzetting in de omgeving hoorden.
Na specialistisch onderzoek zullen vermoedelijk
uitspraken over leeftijd en geslacht van de doden
mogelijk zijn. Indirect zal daaruit ook af te leiden zijn
of deze mensen uit het castellum of het kampdorp
(vicus) afkomstig waren: vrouwen, kinderen en bejaarden
zullen immers geen deel van de militaire castellum ­
bezetting hebben uitgemaakt.
Gezien de vroege datering voor de graven kunnen
deze mensen met enige goede wil tot de eerste
Utrechters gerekend worden. Ongetwijfeld zullen al
eerder mensen op het grondgebied van de huidige
stad Utrecht gewoond hebben. Maar pas met de
bouw van het castellum en de daarbij horende vicus
tussen 40 en 50 na Chr., werd de kiem gelegd voor
de huidige stad.
Het graf van een baby
Een ander opmerkelijk graf was dat van een ongeveer
half jaar oude baby dat ergens tussen 180 en 275 na
foto links: Siliconenafdruk van de gem van de aangetroffen
ring met de voorstelling van een engeltje
op een dolfijn. foto rechts: L i g g i n g v a n g r a f v e l d t e n
o p z i c h t e v a n h e t h u i d i g s t r a t e n p l a n e n d e b e k e n d e
Romeinse topografie.
Chr. aangelegd moet zijn. De baby lijkt te zijn begraven
in een klein kistje. Hoewel het hout van het kistje
zelf is vergaan, valt dit af te leiden uit de op regelmatige
afstanden van elkaar gevonden spijkertjes.
Rond het skeletje van de baby stonden drie potjes.
Zoals vaker is vastgesteld bij kindergraven hadden
deze afmetingen die kleiner zijn dan gemiddeld.
Verder werd een clustertje van vier a­typische voorwerpjes
gevonden. Een ring met een glazen gem,
een omgebogen ijzeren spijker, een kiezel met een
gaatje en een koperen munt waarin drie vierkante
gaatjes geslagen waren. Al deze voorwerpjes waren
dus op zijn minst van één oog of gaatje voorzien en
kunnen bij elkaar aan een touwtje of iets dergelijks
gehangen hebben. We moeten hier waarschijnlijk
denken aan een amulet of iets anders met een symbolische
functie. De glazen gem op de ijzeren ring
wijst ook in die richting. De afbeelding stelt een op
een dolfijn gezeten, engelachtig kind met vleugels
voor (vergelijkbaar met een cupido). Deze voorstelling
stond symbool voor een goede overgang van de
overledene naar het hiernamaals.
Door voorzichtig een stalen plaat onder het babyskeletje
te tikken, konden de fragiele overblijfselen
met de omringende aarde in hun geheel geborgen
worden. Ook aan dit skeletje zal verder specialistisch
onderzoek plaatsvinden. De kans dat we
doodsoorzaak nog kunnen achterhalen is echter
zeer klein. •
29

René de Kam
Wie heeft er geen herinneringen aan zijn oude schoolgebouw? Aan de
lange gangen en de stille, broeierige lokalen in de lome middagzon.
Aan het schoolplein met de afgetrapte toestellen of aan het hok met de
cavia’s dat in de zomervakantie rouleerde van leerling naar leerling.
Utrecht scholenstad
Wie door de Utrechtse straten dwaalt, zal veel
schoolgebouwen tegenkomen. En wie iets beter kijkt,
zal al snel merken dat Utrecht veel mooie en bijzondere
scholen heeft. Zoals de strenge negentiendeeeuwse
hoekscholen, of de rijk gedetailleerde schoolpaleizen
uit de jaren twintig en de lichte openluchtscholen
van een decennium later. Maar ook van na
de Tweede Wereldoorlog zijn in Utrecht heel wat
opvallende scholen te vinden, zoals de in de internationale
pers geprezen halscholen en de paviljoenscholen.
Kortgeleden heeft de stad er een aantal
fraaie exemplaren bij gekregen in Leidsche Rijn,
waarvan enkele zijn genomineerd of bekroond met
een architectuurprijs.
Boek over Utrechtse basisscholen
Wie meer wil weten over de Utrechtse basisscholen
kan zijn hart ophalen in het boek Scholen en schoonheid.
Tweehonderd jaar Utrechtse basisscholen dat op
19 oktober 2007 zal verschijnen. Bettina van Santen
geeft daarin een helder overzicht van de lagere scholen
– de tegenwoordige basisscholen – die vanaf het
begin van de negentiende eeuw in de stad zijn
gebouwd. Zij besteedt niet alleen veel aandacht aan
de architectuur van de scholen, maar gaat ook in op
de samenhang tussen het schoolontwerp en de maatschappelijke
en pedagogische ontwikkelingen die op
dat moment opgang deden. Daarmee schetst zij een
intrigerend beeld van de invloed van de tijdsgeest op
het gebouw waar de kinderen vaak uren per dag werden
­ en worden ­ voorbereid op hun toekomst. En dat
die wederzijdse invloed veelal goed uitpakte, blijkt wel
uit de vele mooie schoolgebouwen die Utrecht rijk is.
Kleurrijke scholenwereld vastgelegd
Om de schoonheid van de Utrechtse scholen goed in
beeld te brengen, heeft fotograaf Frank Hanswijk in
opdracht van de gemeente speciaal voor het boek een
serie gemaakt van de meest karakteristieke Utrechtse
schoolgebouwen. Al die gefotografeerde scholen zijn
nog steeds volop in gebruik en daarmee geeft de serie
een levendig en kleurrijk beeld van de hedendaagse
Utrechtse basisscholen op allerlei plekken in de stad.
Vanaf 19 oktober zal een selectie van deze foto’s voor
enkele weken te zien zijn in de gemeentebibliotheek
aan de Oudegracht. •
30 gm kwadraat nummer 3 herfst 2007

Marijke van den Heuvel
‘Een buitengewoon-aangename aanblik’
De Tuinwijk
‘Het zal den meesten Utrechtenaren wel ontgaan zijn (want wie wandelt dien kant uit?) maar
wij kunnen hun melden dat in de laatste elf maanden een geheel nieuwe wijk verrezen is,
die het architectonisch beeld van onze stad allerminst schaden zal. De eerste aanblik nu
al (ondanks het sombere weer van de laatste dagen) is een buitengewoon-aangename’ aldus
het Utrechtsch Provinciaal en Stedelijk Dagblad in 1922.
Het lovende citaat gaat over Tuinwijk, waar in 1921 een
complex van 180 woningen was gebouwd. Het nieuwe
buurtje lag tussen de Vogelenbuurt en de weilanden
van Maartensdijk en maakte indruk met zijn hoge daken
met rode pannen en de rijk gedetailleerde gevels.
Het beste van stad en platteland
Woningbouwvereniging De Tuinwijk had in 1917 het
plan opgevat om goede en betaalbare woningen te
bouwen voor ambtenaren en wel in de vorm van een
echte tuinwijk. De tuinwijkgedachte was rond 1900
uit Engeland komen overwaaien en was gericht op een
stedenbouwkundige opzet waarbij de gezondheid en
het geluk van de bewoners voorop stonden. Met zowel
een dorpse opzet en architectuur, grote tuinen en op
de zon georiënteerde straten als alle benodigde voorzieningen
van de stad in de nabijheid, werden de
voordelen van stad en platteland in een tuinwijk met
elkaar verenigd.
Interessante kijkjes
Voor woningbouwvereniging De Tuinwijk had het
architectenduo Albert Kool en Albert H. van Rood een
stedenbouwkundig ontwerp gemaakt, waarvan het
zuidelijke deel met hoge bebouwing aansloot op die
van Vogelenbuurt en het noordelijke deel een ruimere
opzet met eengezinswoningen bood. De tuinen waren
groot en er was veel aandacht besteed aan de architectuur.
De architecten wilden de straten bovendien zo
aanleggen dat er steeds ‘interessante kijkjes’ zouden
zijn, bijvoorbeeld in de vorm van een fraaie poort of
een siervenster. Hoe mooi ook, vanwege de hoge
bouwkosten is het noordelijke gedeelte van het plan
nooit gerealiseerd maar het wel gebouwde zuidelijke
deel is nog steeds te bewonderen.
Fraai moet het blijven
Ondanks enkele wijzigingen die in de afgelopen jaren
met name in de interieurs zijn aangebracht, is de
architectuur van de 180 woningen en vier winkels
goed bewaard gebleven. En dat wil de huidige eigenaar,
woningcorporatie Portaal, graag zo houden. Op
14 juni heeft Portaal samen met de bewoners de aftrap
gegeven voor de renovatie van de Tuinwijk. De corporatie
wil dat de woningen aan de eisen van deze tijd voldoen,
zonder dat daardoor afbreuk wordt gedaan aan
de bijzondere architectuur. Samen met de gemeente
Utrecht en Han van Zwieten Architecten wordt momenteel
een plan ontwikkeld waarin het oorspronkelijke
ontwerp zo veel mogelijk recht wordt gedaan. Daar ­
door zal de fraaie Tuinwijk ook in de komende jaren
een buitengewoon aangename aanblik blijven bieden. •
31

Fred Vogelzang
4 nieuwe
Boeken
De provincie Utrecht heeft nooit vooraan gelopen bij het veldnamenonderzoek.
De laatste jaren zijn er echter op verschillende
plekken publicaties verschenen over veldnamen en de nieuwste
in de reeks is Veldnamen in Veenendaal. Vergezeld door enkele
mooi uitgevoerde kaarten geeft dit boek een overzicht van de
percelen waaraan een toponiem kon worden gekoppeld en een
lijst met uitleg van de betekenis. Nog lang niet alle plaatsen zijn
geïdentificeerd, maar hopelijk is er genoeg informatie verzameld
voor de volgende stap: op basis van deze veldnamen een studie
te maken naar grondgebruik en eigendommen. Op die wijze kan
de geschiedenis van het landschap rond Veenendaal verdiept
worden. De landschapsgeschiedenis in onze provincie is tenslotte
een van de in het oog lopende witte vlekken in onze kennis.
Het ondergrondse erfgoed is onderwerp van het boek Loosdrechts
porseleinfabriek boven water. Toen het archeologisch onderzoek
naar de achttiende­eeuwse porseleinfabriek van dominee
Johannes de Mol in 2000 begon, maakte Loosdrecht nog deel
uit van de provincie Utrecht. Al is de gemeente nu opgegaan in
een groter geheel en van provincie verwisseld, toch behandelen
we hier deze monografie die onlangs verscheen en verslag doet
van de opgraving. De porseleinfabriek werd opgezet als werkgelegenheidsproject
maar ging al vrij snel ten onder. Daarna
leek het gebouw van de aardbodem verdwenen, maar toen de
Ireneschool werd afgebroken was er gelegenheid de vermoedens
dat op die plek de fabriek moest hebben gestaan, te verifiëren.
Er werden inderdaad een grote hoeveelheid porselein en zelfs
enkele ovens aangetroffen. Deze publicatie geeft van onderzoek,
achtergronden en vondsten een goed beeld, verlucht met vele
kleurenfoto’s.
De identiteit van een plaats, waar in de landschapsgeschiedenis
veel over gesproken wordt, is op indirecte wijze ook onderwerp
van het boekje Oog voor veranderen. Hoewel dit gaat over de
politieke samenwerking in Driebergen tussen de progressieve
partijen, blijkt alras dat het ook een beschrijving is van een veranderende
mentaliteit in het dorp en daarmee een ander beeld
van Driebergen. Door de uitbreiding van het dorp arriveerden
er in korte tijd vele nieuwkomers. Ze hadden andere toekomstverwachtingen
dan de autochtone bewoners. Juist onder deze
nieuwkomers werden velen gevonden, die politiek vooruitstrevend
stemden en ook in Driebergen moderniseringen wilden
doorvoeren. Ondanks dat bleek dat men ook oog kreeg voor het
verleden van het dorp: toen het seminarieterrein werd aangekocht
stond het progressieve samenwerkingsverband op de bres voor
woningbouw, maar poogde in de plannen wel het beeldbepalende
seminariegebouw te behouden. De financiële situatie liet
dat uiteindelijk niet toe. 35 jaar lang was het progressieve verband
een belangrijke politieke kracht in Driebergen: door de opheffing
van de gemeente kwam ook een einde aan deze samenwerking.
Ook politiek maar van een heel andere orde is het boek Vechten
voor vrijheid van Loek Caspers. Ook hier staat de Heuvelrug centraal,
maar dan tijdens de Tweede Wereldoorlog. Deze publicatie
komt voort uit de overtuiging van de auteur dat dit verleden niet
verloren mag gaan en dat zij recht wil doen aan hen ‘die zich
niet meer kunnen uiten’. Ook is de hoeveelheid informatie over
deze periode zo gegroeid, dat haar vorige, zestien jaar geleden
uitgebrachte boek over hetzelfde onderwerp, niet meer voldeed.
Het boek is inderdaad een eerbetoon geworden aan een ieder,
die zich in deze oorlogsperiode heeft ingezet voor de medemens.
Minutieus worden alle daden geboekstaafd, alle onderduikers en
hun redders genoemd, alle slachtoffers geëerd. Een ‘labour of
love’ in de traditie van Lou de Jongs magnum opus, waarin goed
en kwaad duidelijk vastliggen. De aandacht voor het individu leidt
tot aardige anekdotes: een verwende ondergedoken student kreeg
met zijn verjaardag taartjes, die door zijn hospita met veel moeite
en gevaar waren gebakken. Hij vond ze niet lekker en spoelde ze
door de wc. Zijn gastvrouw was zo verontwaardigd dat de knul
direct kon vertrekken. Dit soort verhalen zijn echter onkarakteristiek:
veel vaker komen verhoren, arrestaties, deportaties en executies
aan de orde. Die maken de emotie waaruit een boek als dit
voortkomt begrijpelijk: het mag nooit vergeten worden.
L. Caspers, Vechten voor vrijheid.
Oorlog en verzet op de Utrechtse Heuvelrug
(Hilversum 2007) isbn 978­90­6550­987­1
Halma, M. de Boer en J. Schravesande, red.,
Oog voor veranderen. 35 jaar progressieve samenwerking
(Driebergen 2007) isbn 978­90­78568­03­2
K. Nieuwenhuizen e.a., red., De Loosdrechtse porseleinfabriek
boven water. Over gebouwen, porseleinproductie en ds De Mol
1774-1784 (Loosdrecht 2007) isbn 978­90­803846­4­4
Werkgroep Dialect, veldnamen, straatnamen en bijnamen,
Veldnamen in Veenendaal
(Veenendaal 2007) isbn 978­90­809732­5­1