1 INHOUD PROLOOG 2 INLEIDING 3 1 DE PERSOON ... - Aineas

INHOUD
1
PROLOOG 2
INLEIDING 3
1 DE PERSOON JONA EN DE DATERING VAN HET BOEK 6
2 HET LITERAIRE GENRE VAN HET BOEK 12
3 IS ER GEBRUIK GEMAAKT VAN VERSCHILLENDE BRONNEN? 18
4 DE HISTORIE VAN DE EXEGESE IN VOGELVLUCHT 24
5 STRUIKELBLOKKEN VOOR DE HISTORISCHE BENADERING 33
6 JONA IN HET NIEUWE TESTAMENT 44
7 DE GRONDHOUDING TEN OPZICHTE VAN DE SCHRIFT 48
SAMENVATTING en CONCLUSIE 53
DANKBETUIGING 56
GERAADPLEEGDE LITERATUUR 57
De illustratie op het titelblad is
overgenomen uit het werk
Form and meaning van Jonathan Magonet
en heeft als begeleidende tekst:
... want het is mij beter te sterven
dan te leven (Jona 4:3)

PROLOOG
"Geschíedenis...?"
Met een ruk ging mijn gesprekspartner rechtop zitten en trok de wenkbrauwen vol
verbazing omhoog toen ik aangaf de Bijbel niet als 'een boek vol verhalen' te willen
beschouwen. "Geschiedenis? Als ik de verhalen in de Bijbel moest lezen als
geschiedenis zou ik onmiddellijk mijn geloof verliezen!"
2
Het aanvaarden van de Bijbel als het betrouwbare, geïnspireerde en gezaghebbende
Woord van God is een grondhouding van een relatief beperkte groep mensen gewor-
den. Twijfel is tot deugd verheven, terwijl degene die met zekerheden wil rekenen op
z'n minst de verdachte indruk wekt niet meer van deze tijd te zijn.
De benadering van de Bijbel die wij als Schriftgetrouw bestempelen lijkt te horen bij
een uitstervend ras. Er zijn tijden in de wereldgeschiedenis geweest dat dit wel
anders was! Wie de Bijbel kritisch wilde ondervragen moest van goede huize komen
om het er levend af te brengen. Vandaag zien Bijbelgetrouwe gelovigen zich
geconfronteerd met een omgekeerde bewijslast!
Gedurende mijn studietijd aan de Evangelische Theologische Academie heb ik mogen
ontdekken dat er volop reden is om in alle vrijmoedigheid vast te houden aan de
betrouwbaarheid van het woord van God. Zonder in biblicisme of letterknechterij te
vervallen is het mij mogelijk gebleken het gesprek met andersdenkenden aan te
gaan, hun argumenten te wegen en - waar mogelijk - te weerleggen vanuit een
positieve grondhouding ten opzichte van de Schrift: Gods woord is de waarheid 1 . Niet
ik, maar de ontkenner van dit standpunt heeft bewijsplicht!
'Velen beschouwen het boek Jona als dé toetssteen voor de moderne benadering van
de Schrift', schrijft Frank E. Gaebelein in zijn commentaar 2 op het boek. Het is juist
hierom dat ik het boek Jona tot onderwerp van bestudering uitgekozen heb. Waar de
bijl van de Schriftkritiek door de gehele Bijbel heen gehanteerd wordt, treffen we bij
Jona wel opvallend veel spaanders aan. Het kan niet anders zijn of de boodschap
van de Here God wordt hierdoor gediskwalificeerd.
Uit liefde tot die God en Zijn boodschap is dit werk geboren.
Dordrecht, mei 1997
Leendert Post
1 Psalm 119:160
2 Frank E. Gaebelein, Four Minor prophets, p.57

INLEIDING
3
De profeet Jona is vaak versleten voor een lafaard. Maar iemand die in een vliegende
storm, die zelfs doorgewinterde zeelieden tot wanhoop drijft, opdracht geeft hem in
zee te gooien, mag daarmee dan iets doen wat niet ieders dagelijkse gewoonte is,
een lafaard is hij zeker niet!
De montere onderzoeker die zich tot taak stelt onderzoek te doen naar de vele
opvattingen die gehuldigd worden omtrent deze markante profeet, kan net als Jona
menen op een zeewaardig schip aan te monsteren. Nog maar nauwelijks buitengaats
kan hij echter zo overweldigd worden door de stroom van tegenstrijdige visies, dat
ook hij de aandrang kan voelen zich ten laatste maar over de reling te werpen. Met
deze wanhoopsdaad heb ik mij de afgelopen maanden regelmatig kunnen
identificeren, omdat de vloed aan (vooral uiteenlopende!) visies overweldigend bleek.
En toch was ik vastbesloten het avontuur te wagen, omdat de nieuwsgierigheid het
toch steeds weer won. De resultaten van deze zoektocht hebben hun beslag
gekregen in de bladzijden die hierna volgen.
Jona behoort zonder twijfel tot de meest bekende én meest besproken profeten van
het Oude Testament. Het is nauwelijks voorstelbaar hoe een boekje van
achtenveertig verzen zoveel mensen heeft weten te bewegen zo'n overstelpende
massa commentaren, beschouwingen en artikelen te produceren. Een vrij recent
werk besluit met een bibliografie van 331 titels 3 . Het boek Jona is blijkbaar de
moeite waard bestudeerd te worden.
Het boek Jona behoort tegelijkertijd zonder twijfel ook tot de meest misverstane,
beschimpte en geridiculiseerde boeken die door de kritische bijbelwetenschap onder
handen genomen zijn. Een voorbeeld hiervan treffen we aan bij Maier, die Loretz aan
het woord laat:
Wer allen Ernstes die Geschichtlichkeit des Abenteuers im Inneren des
Seeungeheuers dartun will, könnte mit demselben Recht die Geschichtlichkeit
'Rotkäppchens' und von 'Der Wolf und die sieben Geisslein' verteidigen. 4
Zou Jona hebben kunnen vermoeden dat zijn wedervaringen in het ingewand van
het zeemonster het zouden moeten gaan opnemen tegen de artistieke
pennevruchten van de gebroeders Grimm?
3 Magonet, Form and meaning, p. 155-170
4 Maier, Der Prophet Jona, p. 16

Of dat Kaiser hem tot 'een innerlijk onzekere ziel' zou bestempelen, als deze schrijft
4
Allein die Verkennung der literarischen Eigenart der Erzählung, die Historisierung der
Lehrdichtung, hat sie ungebührlich in den Mittelpunkt des Interesses gerückt und
damit zu einem Stein des Anstosses für nun doch nicht hinreichend aufgeklärte oder
zu einem Liebling für innerlich unsichere Geister werden lassen. 5
Hoe achtenveertig verzen de tongen los kunnen maken!
Mijn geest werd in mij geprikkeld toen ik van deze opvattingen kennis nam. Hebben
Loretz en Kaiser gelijk als zij mij rubriceren onder 'de nog niet voldoende verlichte
geesten' ? Hoe verlicht zijn zij dan werkelijk? Bezitten zij patent op kritisch denken,
of mogen zij op hun beurt ook kritisch benaderd worden? Zijn hun conclusies (en die
van hun geestverwanten) inderdaad zo onomstotelijk, dat er geen ruimte overblijft
voor andere gevolgtrekkingen? Op deze vragen heb ik een antwoord proberen te
vinden. Nu was het natuurlijk een koud kunstje geweest om een optelsom te maken
van benaderingen die met mijn opvattingen stroken. Maar ik heb getracht alle stem-
men even helder te laten klinken door hun argumenten serieus in overweging te
nemen. Natuurlijk wist ik vooraf al dat ik bevooroordeeld was. Maar daar ontkomt
niemand aan! 6
Samenvattend luidt mijn vraagstelling als volgt:
Hoe zwaar wegen de argumenten van de kritische Bijbelwetenschap, die op grond
van haar methoden en uitgangspunten tot de conclusie is gekomen dat het boek
Jona geen historisch betrouwbaar verslag is van hetgeen in het gelijknamige
Bijbelboek te lezen staat?
Om in de grote hoeveelheid materiaal enige orde te kunnen aanbrengen heb ik mijn
speurwerk gesystematiseerd rond tien items, die grotendeels via de
hoofdstukindeling zijn terug te vinden, hoewel ik er direct bij moet zeggen dat zo'n
systematisering soms schipbreuk lijdt doordat het ene item ten nauwste met het
andere samenhangt. 7
5
Kaiser, Wirklichkeit, Möglichkeit und Vorurteil, p. 95-96
6
zie hoofdstuk 7 'De grondhouding ten opzichte van de Schrift'
7
Zo beïnvloeden bijvoorbeeld het vraagstuk van de datering en de geografische gegevens van de
stad Ninivé elkaar wederkerig

5
Aspecten die hierbij aan de orde komen zijn: Jona, wie was hij? Wanneer verscheen
het boek met zijn naam als titel en heeft hij dit boek zelf geschreven? Tot welk
literair genre mogen we het rekenen? Maakt het boek gebruik van bronnen binnen
en/of buiten de Bijbel? Hoe hebben onze voorouders tegen het boek aangekeken?
Wat doen we met die wonderlijke beschrijvingen van de vis, de boom en de grote
stad Ninevé? Hoe moeten we het effect van Jona's prediking opvatten? Welke plaats
neemt zijn gebed in? Hoe zwaar wegen de woorden van Jezus wanneer Hij naar de
boodschap van Jona verwijst? Vormen zijn citaten een legitimering voor de
historiciteit van het boek? En tenslotte ... welke rol speelt onze
voorwetenschappelijke grondhouding ten opzichte van de Schrift bij de beoordeling
van het boek?
Waar gebruik gemaakt is van tekstverwijzingen zijn deze ontleend aan de Nieuwe
Vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap uit 1951.

1 DE PERSOON JONA EN DE DATERING VAN HET BOEK
Wij ontmoeten de profeet Jona voor de eerste keer tijdens de regeringsperiode van
koning Jerobeam II. In 2 Kon. 14:25 blijkt deze zoon van Amittai uit Gat-Hachefer
de profeet te zijn die de grote uitbreiding van Israëls machtsgebied volgens de
opdracht van God voorspeld heeft. Deze periode in de geschiedenis van het
6
Noordelijke Rijk is ongemeen voorspoedig gebleken. Van welke koning lezen we dat
hij ruim veertig jaar regeerde? Hij bleek zelfs bij machte zijn rijk uit te breiden tot de
grenzen die aan het koningschap van David doen denken. Luther 8 schrijft deze bloei
op het conto van deze Jona, maar uit de verzen die volgen blijkt dat het de Here is
die de ellende van het land ziet, want er is geen helper (vs. 26)
Hoewel de Bijbel, door in 2 Kon. 14: 25 en Jona 1:1 dezelfde woorden te gebruiken,
de profeet tweemaal op gelijke wijze benoemt, is deze identificatie verre van onom-
streden. De link tussen deze twee passages wordt beschouwd als een der grootste
problemen. 9 De historische Jona zou als hoofdpersoon model kunnen staan voor de
onwillige profeet uit het verhaal dat Jona heet, omdat hij een onduidelijke figuur is,
die daardoor niet in tegenstelling kan staan met bekendere voorgangers. 10 Hij zou
een heilsprofeet zijn, die model stond voor een post-exilische vertelling 11 . Een latere
auteur zou dit verhaal rond een obscure figuur uit vroeger tijd gevlochten hebben,
die geschikt was als hoofdpersoon. 12 Soortgelijke redeneringen zijn bij velen terug te
vinden. Omdat zij het boek als niet-historisch beschouwen, zien zij Jona als een
figuur die gebruikt wordt als kapstok waaraan de auteur zijn verhaal heeft
opgehangen. Zodoende wordt de passage uit 2 Koningen losgehaald van het boek
Jona. Het moet geconstateerd worden dat zonder uitzondering alle critici zich van
deze gedachte moeten bedienen. Maar de Bijbel mag voor zichzelf spreken en dient
als eerste uitgangspunt geraadpleegd te worden. De Schrift waarschuwt ons er
nergens voor twee personen abusievelijk door elkaar te halen. Sterker nog, de
eerdergenoemde identieke beschrijving van Jona als de zoon van Amittai uit Gat-
Hachefer is veelzeggend!
8 Maarten Luther, Het boek Jona, p.43
9 Payne, Jonah from the perspective of its audience, p.4, die hier Magonet citeert en hem bijvalt
10 Good, Irony in the Old Testament, p. 42
11 Kaiser, Wirklichkeit, Möglichkeit und Vorurteil, p. 93
12 Smart, The book of Jonah, p. 872

7
En wat te zeggen van de titel 'zijn knecht', een aanduiding die ook voor Mozes wordt
gebruikt! 13
In Bijbels spraakgebruik is een knecht een onderworpen, nederige en onvoorwaarde-
lijk gehoorzame dienaar. Lezen we in 2 Koningen een karakterisering van Jona ná
zijn avontuur in Ninevé? Heeft hij moeten leren om gehoorzaam een slechte
boodschap aan de Ninevieten te brengen, waardoor hij geschikt gemaakt is om
tegenover Jerobeam van goed nieuws te gewagen? Verklaart dit de toegevoegde titel
'knecht' in 2 Kon. 14:25?
Loskoppelen van de twee genoemde Jona's is voor de critici onontkoombaar, daar zij
het boek Jona tot een niet-historisch literair genre bestempelen, zoals in het
volgende hoofdstuk verder zal worden uitgewerkt.
Is de Jona uit 2 Koningen dezelfde Jona uit het gelijknamige boek? De Bijbel spreekt
dit nergens tegen. Onmiddellijk worden wij dan vervolgens geconfronteerd met de
vraag of zijn belevenissen te dateren zijn gedurende de regeerperiode van Jerobeam
II. Deze vraag moet noodzakelijkerwijs aandacht krijgen. De kwestie zou beduidend
eenvoudiger op te lossen zijn geweest als de belevenissen van Jona terechtgekomen
waren in het boek Koningen, zoals dat bijvoorbeeld bij de profeet Elia het geval is.
Het zijn juist de vorm van het boek en zijn locatie in de canon die de zaak
compliceren. Jona staat bij de profeten, maar profeteert nauwelijks! Zijn boodschap
bestaat uit acht woorden, de overige woorden zijn verhalend.
Biedt een studie van de historische achtergronden van Jerobeams regeerperiode
voldoende plausibele aanwijzingen die een optreden van Jona in die tijd aannemelijk
maken? Met andere woorden: in welke tijd hebben wij Jona's avonturen te dateren?
Beschouwen wij de gegevens uit 2 Koningen van toepassing op de hoofdpersoon van
het gelijknamige boek, dan trad Jona op in de periode van het koningschap van
Jerobeam II, dat wordt gedateerd op 788 - 748 voor Chr.
13 Maier, Der Prophet Jona, p. 28

Maier 14 toont omstandig aan, dat deze periode van bloei en de toenmalige
8
buitenlandse betrekkingen onder Jerobeam II een aannemelijke achtergond vormen
voor de belevenissen van Jona in relatie tot de opdracht naar Ninevé te gaan. De
eerste Assyrische overheerser die de Middellandse Zee bereikte, Tiglatpileser I (1116
- 1077) en zijn opvolgers hielden vele landen in hun greep, waarbij zij gruwelen ten
toon spreidden die elke beschrijving tarten en menig lezer tot afgrijzen brengen.
Adadnirari III bericht in 806 zijn banier te hebben geplant in Syrië, Tyrus, Sidon,
Israël, Edom en Filistea. Doch dan treedt een merkwaardige pauze in: tot aan het
begin van de periode van Tiglatpileser III (746 - 727) hebben de landen aan de
Middellandse Zee rust en lijkt Assyrië in een soort winterslaap te zijn geraakt. 15
Maier ziet een sterk verband tussen deze episode en het optreden van de profeet
Jona, als hij schrijft:
Wir können die äusseren Umstände noch recht gut erkennen. Assyriën wird seit 782
v.Chr. von schwächeren Königen regiert. Zum Niedergang seiner Macht tragen
schreckiche Pestepidemien bei, die die Heer 765 und 759 heimbringen. Am 15. Juni
763 findet eine totale Sonnenfinsternis statt. Alle diese Ereignisse wie auch das
militärische Steckenbleiben gelten als Ausdruck göttlichen Zorns und Zeichen des
Unglücks für das Königshaus. So gerät Assyrien in tiefe Verwirrung und Unruhe, bis
dann im Gefolge einer Revolution Tiglatpileser III. 746 den Tron besteigt. 16
Toch nemen weinigen hier genoegen mee. Maier mag dan tevreden zijn, vele
anderen zijn dit allerminst! Hun bezwaren vallen hoofdzakelijk onder historische en
linguïstische noemers. Ook de vorm van het boek noopt sommigen een late datering
voor te staan, ondanks de klacht van Maier dat de historisch-kritische wetenschap er
nooit aan toegekomen is te onderzoeken of Jona's tijd wel past in Jerobeams tijd,
maar er direct van is uitgegaan dat dit niet het geval kan zijn. 17
Wanneer wij spreken van de datering van het boek, moet er onderscheid gemaakt
worden tussen de tijd waarin Jona zijn wedervaringen beleefde en de tijd waarin
deze belevenissen hun schriftelijke neerslag kregen. Over dit laatste hoeft niet
uitvoerig gedebatteerd te worden.
14 Maier, Der Prophet Jona, p.23
15 Maier, Der Prophet Jonah, p.24
16 Maier, Der Prophet Jona, p. 25
17 Maier, Der Prophet Jona, p. 22

Een geschiedenis behoeft niet per sé onbetrouwbaar te zijn wanneer deze pas later
op schrift wordt gesteld. 18
9
Jona beleeft veel en profeteert weinig. Juist hierdoor lijkt hij een vreemde eend in de
bijt van de twaalf kleine profeten. Een blik in de eerste hoofdstukken van Daniël laat
echter zien dat een dergelijke vorm geen uitzondering is. 19 Veronderstellingen als zou
Jona zich de omvang van de stad Ninevé en de naam van zijn koning niet meer her-
inneren (Smart) worden in hoofdstuk 5 nader tegen het licht gehouden.
18 Aalders, The problem of the book Jonah, p. 11
19 Maier, Der Prophet Jonah, p. 22

10
De cruciale vraag waarom gestreden wordt is: moet Jona pré- of postexilisch geda-
teerd worden? Het is vooral de Sitz im Leben 20 van de postexilische joden die in Jona
op de voorgrond treedt én door God afgewezen wordt. Het boek zou geschreven zijn
als parabel om de postexilische bevolking een spiegel voor te houden inzake hun
wraakgevoelens jegens vijandige volken en onder het volk een missionaire geest te
doen ontwaken. 21
Loretz paart een datering aan een theologische benadering van het begrip 'schuld' .
De heersende opvattingen over persoonlijke en collectieve schuld zijn in de loop van
Israëls geschiedenis verschoven. Ligt bij Mozes nog sterk de nadruk op collectieve
schuld, bij Ezechiel wordt ieder mens persoonlijk verantwoordelijk gesteld. De ver-
bondsopvatting zou hierdoor ruimer komen te liggen, een tendens die hij lokaliseert
in de postexilische Midrashliteratuur en die een ruimere tolerantie ten opzichte van
de heidenen laat zien. 22 En zo geraken we ongemerkt op het terrein van de
interpretatie van het boek, waarvan Magonet zegt dat er geen enkele goede te
definiëren is. 23 Harrison laat Kaufmann aan het woord, die niets wil hebben van
ingewikkelde nationalistische elementen en de verhouding tussen joden en heidenen,
maar het boek een moreel-ethische betekenis geeft, die universeel en niet
tijdgebonden is: zonde, straf, berouw, vergeving. 24
Pre-exilische profeten zouden op de wereld gericht zijn, hun postexilische collegae
daarentegen meer op Israël (exclusivisme), waarvan Jona als exponent fungeert en
in die rol een berisping ondergaat. 25
Het is onomstotelijk waar dat een volk dat terugkeert uit een ballingschap en de
zoektocht naar eigen wortels en identiteit eindelijk mag paren aan de wederopbouw
van de eigen staat, de prioriteit eerder binnenshuis dan daarbuiten zal leggen. De
ijver van Ezra en Nehemia is geen zendingsijver. Maar toch laat de Bijbel zien dat
postexilisch jodendom geen patent mag claimen op exclusivisme en
ultranationalisme! Deze tendensen vinden we reeds in de achtste eeuw, getuige de
woorden van Jesaja 2:2, waar het exclusief de berg des Heren is die in het
brandpunt van de wereld staat.
Zij die het boek laat dateren komen gewoonlijk uit bij een periode tussen de 400 en
20 Lacocque, The Jonah complex, p. 13
21 Smart, The book of Jonah, p. 872 en vele anderen, waaronder Lacocque, Myers, Loretz
22 Loretz, Herkunft und Sinn der Jona-Erzählung, p. 28
23 Magonet, Form and meaning, p. 59
24 Harrison, Introduction to the Old Testament, p. 918
25 Myers, Hosea - Joel - Amos - Obadiah - Jonah, p. 160-161

11
200 jaar voor Chr. Evaluatie van deze opvating laat opnieuw zien dat de ene vraag
beantwoorden het stellen van de volgende met zich meebrengt. Want wat doen wij
dan met het gegeven dat Van Bruggen aanvoert, dat de canon van het Oude Testa-
ment zo oud is als het jongste boek?
En de veronderstelling dat het de Synode van Jabne was die de canon in zijn huidige
vorm en omvang heeft samengesteld is verre van omstreden!
Aan deze Synode van Jabne in de periode 70 - 100 na Chr. -zo die er geweest is en
zo die een werkelijke synode was- mag niet de rol van een defintieve vaststelling van
de canon toebedeeld worden. Men reageerde op de apocriefe geschriften en
bevestigde wat er reeds lange tijd was: het Oude Testament in de ons bekende
samenstelling, Jona incluis! 26 Want mag het waar zijn dat boeken als Prediker of
Hooglied ooit ter discussie gestaan zouden hebben, van Jona wordt dit nergens
gemeld!
Linguïstische overwegingen spelen een erg belangrijke rol bij de datering. In de
eerste plaats zijn er de hapax legomena, die zouden duiden op laat-Hebreeuws.
Hierbij wijst men geregeld op de woorden 'prediking' (3:2) en 'gedenken' (1:6),
woorden die uniek zijn in het Oude Testament. Aalders toont echter aan dat
dergelijke woorden weliswaar tot het na-bijbelse Hebreeuws kunnen behoren, maar
dat zij op etymologische gronden wel degelijk op het bijbelse Hebreeuws zijn terug
te voeren. 27 Voorts zijn het de arameïsmen zoals 'zeelieden' (1:5), 'bevel' (3:7),
'gedenken' (1:6), 'tot bedaren komen' (1:11,12) die menigeen ertoe brengt het boek
op grond van deze Aramese invloeden laat te dateren. Een nauwgezette en
uitvoerige studie van deze woorden valt buiten het bestek van dit werk, maar nu al is
vast te stellen dat het verre van onomstreden is aan te nemen dat de aanwezigheid
van arameïsmen tot eerdergenoemde stellingname moét leiden! Ten eerste weten we
niet precies wanneer deze Aramese termen hun intrede in het Hebreeuws gemaakt
hebben. 28 Voorts is het niet uit te sluiten dat een profeet uit Noord-Israël gebruik
maakt van leenwoorden uit naburig gelegen landen. 29 Zelfs Loretz, die met zijn
kritiek niet zuinig is, maant tot terughoudendheid een woord té snel een Aramese
herkomst toe te dichten en voegt daar nog aan toe dat het Hebreeuws in Noord-
26 Van Bruggen, Het lezen van de Bijbel, p. 167 - 174
27 Aalders, The problem of the book Jonah, p. 9 - 10
28 Aalders, The problem of the book Jonah, p. 9
29 Maier, Der Prophet Jona, p. 18

Israël met zijn vele handelsbetrekkingen door Foenicische scheepvaart beïnvloed
12
geweest kan zijn. 30 Gaebelein vermeldt geschriften van 1400 - 1500 voor Chr. waarin
reeds Aramese woorden opduiken. 31 Archer tenslotte vindt in arameïsmen geen
grond voor late datering, want boeken als Haggaï, Zacharia en Maleachi, die wel
postexilisch zijn, bevatten geen arameïsmen. 32
De berichtgeving over de persoon Jona in het boek der Koningen sluit qua terminolo-
gie goed aan bij de Jona die we tegenkomen als onwillige boodschapper van God
wanneer Hij zijn knecht naar Ninevé dirigeert. De Schrift is kennelijk niet bang voor
persoonsverwisseling! De seculiere geschiedschrijving bevestigt het Bijbelse bericht:
Ninevé als exponent van een wreed volk heeft Jona niet erg weten te motiveren. De
toenmalige toestand van deze stad, afgezet tegen de achtergrond van een periode
van onrust en onheil, kon er voor zorgen dat de prediking ingang vond. De tijd van
Jerobeam II past hier goed bij.
Op grond van de liguïstische overwegingen blijkt het eveneens niet verdedigbaar te
zijn het boek a priori laat te dateren. De argumenten die deze benadering schragen
zijn niet toereikend en bovendien te weerleggen.
Uiteraard wordt de datering door meer factoren bepaald. Deze zullen ook nog aan
bod komen als we kijken naar de stad Ninevé en de vraag naar het gebruik van
bronnen zullen onderzoeken.
30 Loretz, Herkunft und Sinn der Jonah-Erzählung, p. 22 - 23
31 Gaebelein, Four minor prophets, p. 61
32 Archer, A survey of Old Testament introduction, p. 144 - 145

13
2 HET LITERAIRE GENRE VAN HET BOEK
Welke bejaardenverzorgster verwacht bij het betreden van een kamer in het
zorgcentrum waar zij werkt een wolf in bed aan te treffen, die zich vruchteloos
probeert uit te geven voor een hulpbehoevende grootmoeder, die het op het leven
van een roodgemutst meisje voorzien heeft? Geen enkele. Want deze
bejaardenverzorgster heeft al vroeg onderscheid leren maken tussen een sprookje en
een historische gebeurtenis. Met andere woorden, zij is zich er terdege van bewust
bij het lezen van een sprookjesboek met een ander literair genre in aanraking te zijn
dan wanneer zij de krant leest. Verwisseling van deze twee is een kind niet kwalijk te
nemen, maar zou een volwassene ertoe kunnen brengen de hernieuwing van het
abonnement aan een ernstig beraad te onderwerpen.
Zowel de wijze van benadering als de uitleg van het boek Jona wordt door de vraag
omtrent het literaire genre al in een vroeg stadium beslist. De uitkomsten van deze
verschillende visies zijn legio. Behalve enige mengvormen onderscheiden we in deze
bonte verzameling drie hoofdstromingen, die we eerst de revue laten passeren alvo-
rens ze aan een nadere beschouwing te onderwerpen.
De allegorische benadering gaat er van uit dat het boek iets anders, iets diepers be-
doelt dan er letterlijk staat, zonder dat de tekst van zichzelf verklaart deze beeld-
spraak aan te willen duiden. Een bekend voorbeeld van een allegorie is het geraamte
met de zeis in de hand als voorstelling van de dood. De vraag naar de historiciteit
speelt in deze benadering een onbeduidende rol. Hoewel zij die het boek als allegorie
willen zien gemene zaak maken met de grote groep exegeten die het boek als histo-
risch verslag van de hand wijzen, vertegenwoordigt hun allegorische benadering een
minderheid.
De visie als zou Jona een parabel (gelijkenis) zijn mag zich verheugen in een grote
populariteit. De auteur, zo stelt men, vertelt een zinnebeeldig verhaal waarmee hij
een voorbeeld aandraagt waar vervolgens een les aan verbonden wordt. De
veronderstelling dat het in het geval van Jona om een geconstrueerd verhaal zou
gaan vindt zijn motivatie in de bijna onwerkelijke ingrediënten die de lezer
voorgeschoteld krijgt. De vraag dringt zich echter wel op wélke les er door de
verteller bedoeld wordt. Eenmaal gekozen voor deze benadering leeft men zich
vervolgens uitbundig uit in het verklaren van deze parabel, op zoek naar de les. Het
charisma dat hierbij door sommigen aan de dag wordt gelegd doet vermoeden dat

14
men deze optie met beide handen aangrijpt en haar tot elke prijs wil verdedigen, al
was het alleen maar om aan de historische benadering te kunnen ontkomen.
De historische benadering tenslotte zet de pro's en contra's op een rijtje en verklaart
tenslotte dat de tegenargumenten er niet per sé toe hoeven te leiden dat het boek
als a-historisch moet worden gekwalificeerd.
Welke benadering is de juiste? Door welke criteria moet de lezer zich laten leiden om
tot zijn keuze te komen? En, heel belangrijk, waar haalt hij die criteria vandaan, uit
de Schrift of daarbuiten?
Aalders toont aan dat uit de vorm en de stijl van het boek zelf niet valt op te maken
om welk genre het gaat. Op het eerste gezicht klinkt Jona hetzelfde als bijvoorbeeld
de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Bovendien staat Jona tussen elf andere
profeten en niet in de boeken Koningen of Kronieken, die wel historische gegevens
willen leveren. 33 Hoewel Aalders geen conclusies ten aanzien van het genre wil voor-
schrijven, wil hij zich wel in de discussie mengen. Voor hem is de allegorische
benadering onhoudbaar, want allegorieën zijn kort en zij verklaren zichzelf. 34
Gelijkenissen zijn doorgaans enkelvoudig, terwijl Jona meervoudig is en in
tegenstelling tot andere gelijkenissen zichzelf niet verklaart. 35 Wie denkt dat de
kwestie hiermee beslist is, wordt vervolgens geconfronteerd met de uitlatingen van
de doorgaans orthodoxe Allen, die de argumenten van Aalders in de gelijkenissen
van Jezus tegengesproken ziet. 36
Aalders blijft stellig zowel de allegorische als de parabolische visie afwijzen. Hij ziet
weliswaar een numeriek overwicht in het andere kamp, maar merkt scherp op dat
ondanks het grote aantal voorstanders van de allegorische en parabolische zienswijze
er geen twee interpretaties hetzelfde zijn! 37 Een verkenning van de historie van de
exegese lijkt deze bevinding te rechtvaardigen. 38
33 Aalders, The problem of the book Jonah, p.12
34 Alders, Obadja en Jona, p.64-65
35 Aalders, The problem of the book Jonah, p.13-14
36 Allen, The books of Joel, Obadiah, Jonah and Micah, p. 178
37 Aalders, The problem of the book Jonah, p.17
38 zie verder hoofdstuk 4, De historie van de exegese in volgelvlucht

Anderen, zoals Henderson 39 en Gaebelein 40 scharen zich achter hem, zij het met
andere argumenten. Waarom een parabel beginnen met 'Het woord des Heren
15
kwam tot Jona' als zo'n aanhef equivalenten heeft bij tal van andere profeten, wier
werk doorgaans door niemand als allegorisch of parabolisch wordt gezien? Waarom
heeft een parabel een historische persoon als Jona nodig en geen onbekende figuur?
Parabels geven doorgaans weinig details, maar welk boek dat in tien minuten te
lezen is, heeft zoveel inhoud en is zo logisch opgebouwd? Vragen die tot nadenken
stemmen!
Als het waar is wat Aalders verklaart en er uit het boek zelf geen conclusies ten aan-
zien van het genre te trekken zijn, dan zou geen van de visies als enig juiste
bestaansgrond hebben. En ... dan moeten de argumenten die tot een bepaalde visie
leiden buiten het boek Jona zelf gevonden worden! De eerlijkheid gebiedt ons te
zeggen, dat de Schriftkritiek vooral op grond van de (on)geloofwaardigheid van de
beschrijvingen zich min of meer gedwongen ziet het boek als allegorisch of
parabolisch te betitelen. In zijn standaardwerk somt Bewer tweeëntwintig bezwaren
op tegen een historische benadering. "We are in wonderland" roept hij ons toe. Maar
de Bijbellezer behoeft zich geen zorgen te maken als hij het volgende citaat maar in
het achterhoofd houdt:
All its strangeness disappears as soon as we put the story into the category in which
it belongs. Than we give ourselves to the enjoyment of its beauty and submit to its
teaching of a truth which is as vital and as much needed today as it was when it was
first told. 41 (onderstreping door mij, HP)
Deze stellingname verschaft een rationele uitweg uit de probleemgebieden, waar wij
in hoofdstuk vijf op terug hopen te komen. Hierbij gebruikt men een bekende
variant: het doet er eigenlijk niet toe of het boek een historisch verslag is, het gaat
immers om de bedoeling van de schrijver. De volgende citaten laten duidelijk zien,
dat met een beetje geven en nemen naar een standpunt wordt gezocht dat het boek
Jona nog net buiten het oevre van de gebroeders Grimm houdt.
39 Henderson, The twelve minor prophets, p.199-102
40 Gaebelein, Obadiah, Jonah, Habakkuk and Haggai, p.64-66
41 Bewer, A critical and exegetical commentary on Jonah, p. 3-4

16
One can tell oneself a story, but not a parable. One cannot really do so just as one
cannot really beat oneself at chess or fool oneself completely with a riddle one has
just invented. It takes two to parable. 42
By determining that the book of Jonah functions in its canonical context as a parable,
the older impasse regarding the historicity of the story is bypassed as a theological
issue. Because the book serves canonically in the role of of a parable, it is as theologically
irrelevant to know its historicity as in the case of the Parable of the Good
Samaritan. 43
42 Lacocque, The Jonah complex, p.24
43 Childs, The canonical shape of the book of Jonah, p. 127

17
The subjectivity of the allegorical approach has unfortunately worked to its disadvantage,
and it is not now favored bij modern scholars. There are no insuperable
difficulties connected with the parabolic interpretation, which some Christian expositors
regard as the most natural, in contrast with others who favor the traditional
historical connotation. The choice, therefore, would seem to lie between the latter
two. 44
Allen poogt een brug te slaan tussen de historische en parabolische zienswijze, als hij
verklaart dat achter elke parabel een oudere historische (!) figuur of gebeurtenis
staat, die als ruw materiaal dient voor de schepping van iets nieuws. 45 Hoe ruw is
dat materiaal dan? Wat werd bewerkt en wat bleef intact?
Het is niet gemakkelijk een brug te slaan als beide partijen reeds verschillende
bruggenhoofden gemetseld hebben!
De orthodoxe visie, die zich wil beroepen op het getuigenis van de Schrift zelf, is veel
meer bezig gebleven met het vergelijken van Jona met andere verhalen en gebeurte-
nissen uit de Schrift. Hieruit concludeert men dat de Bijbel zelf geen aanleiding geeft
tot een allegorische of parabolische benadering van het boek Jona. Het Oude Testa-
ment bevat gelijkenissen, fabels en ander illustratief proza. Dit gaat echter steeds
vergezeld van een bijbehorende leesregel: waar de Bijbel allegoriseert of
gelijkenissen opvoert, valt dit uit de onmiddellijke context op te maken. Met Aalders
kunnen we zeggen dat deze stijlfiguren bondig zijn, geen complexe thema's behelzen
en onmiddellijk worden gevolgd door een uitleg of toepassing. Uit het zelfgetuigenis
van de Schrift ontlenen wij dus geen motief om het boek Jona als een van deze
stijlfiguren op te moeten vatten.
Hoe komt de Schriftkritiek dan tot andere conclusies? Als er geen intern
bewijsmateriaal voorhanden blijkt te zijn, dan heeft haar kritische benadering
blijkbaar het genre reeds gedefinieerd voordat aan de uitleg begonnen werd. Maakt
dat een keuze voor de allegorie of parabel niet op de voorhand reeds verdacht? Van
Bruggen verwoordt dit angstige vermoeden zeer treffend als hij de benadering van
de eerste hoofdstukken van Genesis onder de loep neemt. Een dergelijk voorbeeld
van een hermeneutisch principe kan naar onze mening moeiteloos op de benadering
van het boek Jona worden toegepast.
44 Harrison, Introduction tot the Old Testament, p.914
45 Allen, The books of Joel, Obadiah, Jonah and Micah, p. 179

18
Wij krijgen dan bij Genesis 1 als leesregel mee dat het een kadervertelling is. Wat
zijn kadervertellingen? Vertellingen waarvan wij op grond van de exegese vaststellen
dat de auteur niet alles even letterlijk of op hetzelfde niveau heeft willen plaatsen,
maar dat hij een hoeveelheid amorfe stof en informatie op een presenteerblad heeft
gelegd van een moraal of vertelschema. Het woord kadervertelling zou bij Genesis 1
als conclusie uit de exegese kunnen komen, maar het kan nooit van tevoren worden
opgelegd. 46 (onderstreepte delen door mij, HP)
Het vertelschema en de moraal gaan altijd aan de gelijkenis of allegorie vooraf. De
auteur wil iets overbrengen en rangschikt (creëert) daartoe zijn vertelstof. Mag dit
oogmerk aan de auteur van het boek Jona worden toegedicht?
Bij een historie staan de gegevens niet vooraf ter beschikking. De geschiedenis mag
verklaard, maar nimmer vooraf gerangschikt worden. Wie dit wel doet laat de
historie buikspreken en maakt zich daarmee schuldig aan geschiedvervalsing! Het is
echter de ongeloofwaardigheid van Jona's belevenissen die de Schriftkritiek tot
vooringenomenheid dwingt. Wat Jona meemaakt is zó buitengewoon dat het gewoon
niet echt gebeurd kán zijn. De schrijver zal wel iets anders bedoeld hebben.
Als hij een les wil doorgeven maakt het verder niet meer uit hóe en wat hij schrijft.
De vraag naar de historiciteit is daarmee volkomen irrelevant geworden. Wat
overblijft is een knap geconstrueerd verhaal waar iedereen naar hartenlust uit mag
halen wat hij of zij denkt dat er in zit.
Natuurlijk is het waar dat historische beschrijvingen didactische doelen kunnen
dienen. 47 Men lette evenwel op de volgorde! Maar dat de parabolische beschouwing
van het boek Jona de Bijbel niet in diskrediet zou brengen 48 kunnen wij niet
beamen.
Deze korting valt maar al te vaak te hoog uit, waardoor het eindsaldo van de zeg-
gingskracht onaangenaam slinkt. Lering trekken uit een gebeurtenis is iets heel
anders dan iets willen leren en daar een gebeurtenis bij componeren! Iedere keuze
heeft zo zijn prijs. Een goed voorbeeld hiervan is de uitspraak van Payne die dit heel
scherp ziet, als hij schrijft dat de allegorische interpretatie de historische figuur uit
2 Kon.14:25 moet loskoppelen van de hoofdpersoon van het boek. 49
Concluderend mogen we vaststellen dat we het boek Jona geen geweld aandoen als
wij het definitieve oordeel over het literaire genre nog een moment opschorten.
46 Van Bruggen, Het lezen van de Bijbel, p. 23
47 Ridderbos, De kleine profeten, tweede deel, p. 28
48 Smart, The book of Jonah, p. 871
49 Payne, Jonah from the perspective of its audience, p. 4

Dat moment kan daar zijn wanneer wij het gehele boek in zijn samenhang en de
daarbij behorende probleemgebieden in ogenschouw genomen hebben.
19
Onze bejaardenverzorgster die we bij de introductie van dit hoofdstuk ontmoetten zal
wel goed weten wanneer zij een sprookjesboek of een dagblad leest. Mocht zij van
verbazing over het gelezene toch nog aan het twijfelen slaan, dan hoeft zij slechts
het titelblad te herlezen. Zo handelend geeft zij er dus blijk van leesregels te kennen
en te weten hoe deze toe te passen. Zo gebruikt helpen leesregels onjuiste
interpretaties te voorkomen.
De redenen waarmee de Schriftkritiek conclusies onderbouwt komen doorgaans niet
uit de Schrift zelf, maar worden gevoed door andere overwegingen, die op hun beurt
leiden tot het op voorhand vaststellen van het genre.
Déze leesregel maakt een verantwoorde exegetische benadering moeilijk, zo niet
onmogelijk. Op die manier aangewend zijn leesregels geen hulp, maar een belemme-
ring!
Veiliger lijkt het als we ons voorlopig beperken tot het getuigenis van de Schrift zelf.
Die Schrift kondigt het boek niet anders aan dan de belevenissen van een onwillige
profeet, die ongelofelijke dingen meemaakt om uiteindelijk iets meer van de
veelkleurigheid van Gods karakter te ervaren.
Op grond van deze afweging is er vooralsnog niets wat ons dwingt het boek Jona te
zien als een allegorie of een parabel. Want deze bevinding behoort het resultaat en
niet de voorwaarde van de exegese te zijn.
Jona kan en mag wél gezien worden als een type, zoals Adam en David dat ook zijn.
Jona's houding kan model staan voor andere gelovigen. Maar ook zijn boodschap en
het verblijf in de vis worden met name in het Nieuwe Testament als illustratief
gekenschetst, waardoor het boek als historie tegelijkertijd een overdrachtelijk
karakter krijgt.
Tenslotte nog dit. De vraag naar het genre kan tevens de kwestie inhouden of we te
maken hebben met een autobiografisch werk. Is Jona de auteur van dit boek?
Hoewel deze vraag interessant is, zeker tegen het licht van de psalm in hoofdstuk
twee, is de uitkomst ervan in strikte zin niet van invloed op de vraagstelling van deze
verhandeling. Bij een boek als dit (evenals bijvoorbeeld de boeken Job of Ruth) staat
of valt de historiciteit niet met het auteurschap. Het is om deze reden dat de
behandeling van het auteurschap in dit bestek buiten beschouwing is gelaten.

3 IS ER GEBRUIK GEMAAKT VAN VERSCHILLENDE BRONNEN?
Mensen die een bijzondere prestatie leveren of een hoofdrol in de geschiedenis
20
vervullen en zodoende tot de verbeelding spreken raken naarmate zij beroemder of
ouder worden nogal eens omgeven door allerlei mythen. Een kijkje in de
tijdschriftenkiosk laat zien dat een niet onaanzienlijk deel van het schrijversgilde aan
dit fenomeen een goede boterham te danken heeft. Zelfs grote delen van de Bijbel
hebben volgens een man als Bultmann een dergelijke ballast meegekregen. Van
iemand kunnen fantastische dingen verteld worden waar een kern van waarheid in
schuil kan gaan, mits de mythe die eromheen ontstaan is geëlimineerd wordt.
Ook Jona is zo'n man die bij een grote groep mensen tot de verbeelding blijft
spreken. Hij behoort ongetwijfeld tot de bekendste figuren uit het Oude Testament.
Loopt hij hiermee een evengrote kans het voorwerp van mythevorming te worden?
Hij zou in ieder geval niet de eerste zijn! Zo kennen we naast het verslag van de
zondvloed tal van parallelle verhalen, waaronder het Gilgamesh-epos de belangrijkste
plaats inneemt. Doet een dergelijk verschijnsel zich ook bij Jona voor? Met andere
woorden, zijn de belevenissen van Jona te herleiden tot of te vergelijken met andere
mythen uit diezelfde periode? Heeft een verteller dan overleveringsstof bewerkt?
Ja! zegt Ellicott en hij is niet alleen. Jona's verhaal heeft sterke gelijkenissen met de
avonturen van Hessione en Hercules die afkomstig zijn uit de Griekse mythologie.
Bovendien vertoont het frappante overeenkomsten met de mythe van Andromeda,
die door Perseus gered wordt. In beide gevallen gaat het om een mooi meisje, dat
als voedsel dreigt te gaan dienen voor een zeemonster, dat door Poseidon in een
vloedgolf gestuurd wordt. De held echter bevrijdt het meisje door het zeemonster te
verslaan.
Two classical myths have been by various critics brought into connection with the
story of Jonah, that of Hessione who was chained to a rock as food for a seamonster,
and was delivered by Hercules, and that of Andromeda saved by Perseus
from a similar fate. The latter is locally connected with Joppa. A Babylonian myth, in
which the name Oannes, supposed to be cognate with Jonah, occurs, has also been
adduced. 50
Dergelijk vermeend bronnengebruik zou de Bijbelse berichten rond Jona natuurlijk in
een heel ander daglicht plaatsen. Toch blijken de overeenkomsten minder groot te
zijn dan zij op het eerste gezicht toeschijnen. Waar mythische figuren zichzelf of
50 Ellicott, Jonah, p. 485

21
elkaar bevrijden is het de God van Israël die Jona door middel van een zeemonster
de reddende hand toesteekt. Bovendien is het maar de vraag wie er eerder was, de
mythe of Jona! Gaebelein wacht dit antwoord niet af en stelt onomwonden:
To summarize such stories answers the claims that the narrative of Jonah is derived
from them. They are far removed from the character of the Scripture record.
Moreover, they postdate the prophecy. 51
Voor Ellicott en de zijnen geldt: wie kaatst kan de bal verwachten, of: alles wat u
zegt kan tegen u gebruikt worden. De buitenbijbelse bronnen zijn van een latere
datering dan Jona 52 , vooropgesteld dat wij een datering volgens 2 Kon. 14:25
aanhouden.
Dan lijkt het aannemelijker te veronderstellen dat het boek Jona niet het product
maar de leverancier van een aantal andere mythen is geweest.
Verder blijkt dat de punten van overeenkomst zo klein zijn, dat er geen conclusies
aan verbonden mogen worden. 53 Zelfs Feuillet, een voorstander van de parabolische
benadering, is de mening toegedaan dat de auteur van Jona geen gebruik heeft ge-
maakt van buitenbijbelse bronnen. Hij wordt geciteerd door Harrison, die hier zelf
nog aan toevoegt dat het verre van zeker is of de auteur van het boek überhaupt
bekend was met dergelijke mythen. 54 Zolang die zekerheid ontbreekt komen we aan
de vraag of de auteur de mythologie nodig had, nog niet eens toe.
Behalve het hierboven vermelde bronnengebruik wordt door sommigen geopperd dat
de Bijbel zelf in meer of mindere mate als bron heeft gefungeerd bij de totstandko-
ming van het boek. 55 In zijn omvangrijke werk presenteert Lacocque een forse lijst
met overeenkomsten tussen Jona en andere profeten. 56 Wat hierbij vooral opvalt is
dat parallel en 'plagiaat' slechts verdedigbaar zijn als uitgegaan wordt van een
postexilische datering! Bovendien worden de overeenkomsten nogal eens 'ingelezen'.
Een goed voorbeeld hiervan is de veronderstelling van Lacocque dat Jona gebruik
maakt van Ezechiël. In Ez. 26-28 wordt de val van Tyrus voorspeld door middel van
een allegorie van een prachtig schip dat vergaat 'in het midden der zee' (Ez. 27:26)
51
Gaebelein, Four minor prophets, p. 134-135
52
Maier, Der Prophet Jona, p. 20
53
Aalders, The problem of the book Jonah, p. 11
54
Harrison, Introduction to the Old Testament, p. 910
55
Dit standpunt wordt gehuldigd door onder meer Magonet, Lacocque, Ellicott, Smart, Levine en
Keil
56 Lacocque, The Jonah complex, p. 9-11

22
Dit roept echter meer vragen dan antwoorden op! Zowel Jona als het schip waar hij
mee reisde vergingen niet.
Ninevé wordt door Gods genade gespaard, terwijl van het schip (als beeld van Tyrus)
gezegd wordt: verdwenen zijt gij - voor altijd! (Ez. 28:19)
De profeet Joël wordt ook wel genoemd als leverancier van materiaal voor het boek
Jona, maar omdat de datering van Joël moeilijk exact weer te geven is, is niet vast te
stellen of Joël Jona gebruikt of andersom. 57 Overeenkomsten zijn ogenschijnlijk,
nadere bestudering leidt tot het maken van groot onderscheid. 58 De conclusie van
Payne lijkt daarom gerechtvaardigd als hij schrijft:
There is no agreement as to the literary parallel to, or literary source of, the book of
Jonah. 59
Waar er in bredere zin wel overeenkomsten waarneembaar zijn behoeft dit nog niet
te betekenen dat er literaire afhankelijkheid in het spel is. Meerdere profeten kunnen
immers in dezelfde traditie staan en God kan meedere profeten dezelfde soort bood-
schap geven. 60
Het vertrouwen in de eenheid van het boek is lang niet iedereen gegeven. Op een
originele manier suggereert Deely een briefwisseling tussen auteur en uitgever van
het boek, om aan te tonen dat er veel redactiewerk verricht moet zijn om tot het
boek in zijn huidige vorm te kunnen komen. 61 Behalve dat het een aangenaam stuk
is om te lezen maakt het duidelijk dat de eenheid lang niet voor iedereen vaststaat.
Childs is de mening toegedaan dat aan de eenheid sterk vasthouden kan worden,
maar dat er wel een proces van totstandkoming geweest moet zijn. 62
57 Harrison, Introduction to the Old Testament, p. 917
58 Aalders, The problem of the book Jonah, p. 17-20
59 Payne, Jonah from the perspective of its audience, p. 9
60
Maier, Der Prophet Jona, p. 21
61
Deely, The shaping of Jonah
62
Childs, The canonical shape of the book of Jonah, p. 122, 127

23
Een andere grote splijtzwam in de discussies omtrent eenheid wordt gevormd door
het tweede hoofdstuk, waar Jona vanuit het ingewand van het zeemonster een
gebed uitspreekt (door de meesten een psalm genoemd). Hoe kun je nog duidelijker
maken dat je vindt dat deze psalm er niet bijhoort dan te verklaren dat het boek
rustig zonder zou kunnen omdat er geen enkel (!) raakvlak met de rest van het boek
bestaat? 63 Het is natuurlijk ook opvallend dat een profeet dergelijke woorden spreekt
vanuit het ingewand van een zeemonster, nadat hij de verdrinkingsdood nabij
geweest is. De verklaring dat de psalm later is toegevoegd lijkt op het eerste gezicht
een logische veronderstelling.
Maar hoe kritisch er ook tegen het boek Jona als geheel aangekeken wordt, de meer-
derheid van de critici houdt vast aan de authenticiteit van de psalm! Tot de minder-
heid behoort Good, die de aanwezigheid van de psalm in het boek niet wil betwisten,
maar dan alleen als latere toevoeging. Hij schrijft:
The psalm is a prayer of thanksgiving for deliverance from trouble and the image of
drowning (cf. especially vs. 3 and 5) gives it a superficial justification for being
inserted 64 (onderstreping door mij, HP)
Magonet, die blijkens de omvang van zijn studie een zekere grondigheid niet ontzegd
kan worden, is een andere mening toegedaan en verklaart:
The general consensus that the "psalm" is an addition, together with its similarity to
others, have distracted attention from its unique characteristics. A close reading of
the text reveals certain stylistic features which it has in common with the narrative
parts of the book, and which distinguish it in significant ways from other
thanksgiving psalms.
We have demonstrated through stylistic and thematic analogies, as well as the use of
key words, that the "psalm" was also composed by the author of the book and
included by him. 65
Magonet vindt Maier aan zijn zijde, die betoogt dat het boek nooit zonder de psalm is
aangetroffen. 66
Verwarring bestaat er nog wel over de plaats van de psalm in het hoofdstuk. Is deze
direct na vers 1, dan is het een gebed om hulp. Laten we de psalm echter volgen op
vers 10, dan is het een dankpsalm. Bewer steunt de tweede optie, want dan hoeft
63 Smart, The book of Jonah, p. 874
64 Good, Irony in the Old Testament, p. 54
65 Magonet, Form and meaning, p. 40 en 54

24
de psalm niet van de auteur van Jona afkomstig te zijn op grond van het ontbreken
van directe toespelingen op het zeemonster. 67 Aalders beschouwt het gebed als een
dankgebed dat tóch vooraan geplaatst mag worden, want de dankbaarheid van Jona
valt in de eerste plaats te verklaren uit het feit dat hij niet verdronken is! 68
Wie de een of andere redacteur ervan verdenkt de psalm veel later te hebben toege-
voegd motiveert dit meestal op de afwezigheid van directe verwijzingen naar het
verblijf in het zeemonster. Hier is echter een hele plausible verklaring voor.
66 Maier, Der Prophet Jona, p. 15
67 Bewer, A critical and exegetical commentary on Jonah, p. 22
68 Aalders, The problem of the book Jonah, p. 22

Een redacteur had, om een zo organisch mogelijke aansluiting bij de rest van het
25
boek te waarborgen, éxpliciet naar het zeewezen moeten verwijzen. 69 Voor Jona, bij
wie het gebed en het verblijf in het zeewezen synchroon lopen, is die noodzaak niet
aanwezig, hij hoeft slechts te volstaan met ímpliciete toespelingen. 70
Concluderend stellen wij met Harrison vast, dat wie de authenticiteit van de psalm
wil ontkennen, met betere bewijzen zal moeten komen. 71
Nu wij hebben vastgesteld dat de psalm een onvervreemdbaar onderdeel van het
boek vormt, is het vervolgens interessant de inhoud ervan te determineren. Dat de
psalm gedeeltelijk of zelfs geheel bestaat uit aanhalingen uit het boek van de
Psalmen wordt door vrijwel alle partijen beaamd. 72 We belanden hier bij wel een
markant verschil met het overige bronnengebruik. Want al zou, gelijk we eerder
vaststelden, het gebruik van buitenbijbelse bronnen de historiciteit van het boek
Jona in diskrediet bren-gen, dan geldt dit echter niet voor de parallellen tussen het
boek van de Psalmen en de woorden van Jona in hoofdstuk twee. Wat er met en
rond Jona in historische zin gebeurde had geen enkel precedent. De poëzie van
David en andere psalmdichters staat echter vrijelijk ter beschikking aan een ieder die
woorden zoekt bij het spreken tot de Here God. Gedachten zijn vrij. Een Israëlitische
Jona, opgevoed in traditie en geschiedenis, zal ongetwijfeld kennis gehad hebben
van het taalgebruik van de psalmdichters. Dat hij in zulke benarde omstandigheden
tot een dergelijke poëtische inspanning in staat is behoeft geen bevreemding.
Mensen die de verdrinking nabij geweest zijn kunnen met de dood voor ogen
buitengewone hersenactiviteit ervaren. 73 Het valt moeilijk te ontkennen dat het
gebed van Jona sterke overeenkomsten heeft met het spraakgebruik van de
Psalmen. Hierbij is te denken aan het metaforisch spraakgebruik en vormen van
parallellismen. Tevens herkennen we bepaalde thema's, zoals doodsnood, angst,
lofprijzing, dankbaarheid en het doen van geloften. Waarom zouden die Jona niet in
gedachten gekomen kunnen zijn, net als wij in onze diepste uitingen naar God toe
ons van dezelfde termen kunnen bedienen? Keil spreekt van 'Jona's herinneringen' 74 ,
een term die goed weergeeft wat er zich in het stormachtige gemoed van de profeet
heeft kunnen afspelen.
69
Aalders, The problem of the book Jonah, p. 21
70
Aalders, Obadja en Jona, p. 69
71
Harrison, Introduction to the Old Testament, p. 915
72
Deze opvatting vinden we bij Magonet, Ellicott, Myers, Levine, Harrison en Keil
73 Gaebelein, Four minor prophets, p. 88
74 Keil, Commentary on the Old Testament, p. 381

26
Kortom, Jona heeft in het citeren van bij hem bekende strofen hulp gevonden bij het
verwoorden van zijn gevoelens en dat doet op geen enkele manier afbreuk aan de
legitieme plaats die de psalm in hoofdstuk twee inneemt.
Op grond van de aantoonbare verschillen met buitenbijbelse bronnen en onbeant-
woorde vragen rond de datering van overige bijbelse bronnen kunnen we vaststellen
dat de auteur van het boek Jona bij het op schrift stellen van zijn werk niet
afhankelijk is geweest van deze bronnen. Het gebed van de profeet vormt een
organisch geheel met het boek en wekt niet de indruk in een veel later stadium door
een redacteur te zijn toegevoegd. Dat delen van dit gebed sterke overeenkomsten
met de taal van de Psalmen hebben, behoeft niet te duiden op afhankelijkheid. We
zouden hoogstens kunnen spreken van vruchtgebruik.

27
4 DE HISTORIE VAN DE EXEGESE IN VOLGELVLUCHT
De uiteenlopende opvattingen over het genre, die we in een vorig hoofdstuk
signaleerden, zijn natuurlijk in hoge mate de trendsetters voor wat volgen gaat: de
exegese. Zoveel voorbeschouwingen, zoveel uitleggingen. Wie naar Moskou vliegt,
zal tevergeefs uit het raam turen om het Vrijheidsbeeld te kunnen fotograferen!
Iemands reis-doel wordt immers al bij het inchecken bepaald.
Met een variant op de woorden van Godfried Bomans mogen we aannemen dat een
niet gering deel van de hemelse blijdschap hierin zal bestaan dat engelen, die onge-
twijfeld geabonneerd zijn op alle commentaren en theologische tijdschriften, bij het
lezen ervan zich uitbundig zullen amuseren met de uitleg die de mensen door alle
tijden heen aan de Schrift gegeven hebben.
De verkenning van de exegese van het boek Jona mag hiervan een sprekend voor-
beeld zijn. Voor hen die ons ervan verdenken te chargeren volgen hier enkele
citaten. Wat te denken van de Freudiaanse, psychoanalytische exegese van Hyman
Fingert?
But, it is Hyman Fingert who presents the first detailed Freudian analysis of the
prophet's inner anguish. Fingert sees Jonah's character and behaviour as revealing
an emotionally disturbed person who actually lived centuries ago. The main theme of
this historical parable is that Jonah is angry at his mother for preferring his father
over him. This injustice could be the wickedness of Nineveh that Jonah feels called
upon to denounce. At this point, the prophet of the story receives from his Ego the
command to rebel against his parents' preference for each other. The saving of
Nineveh symbolizes his renunciation of his sexual longing and wishes for the mother
and her destruction.
En over de worm:
It seems indicated that the worm responsible for the gourd's destruction represents
Jonah's fantasy of the destructiveness of the penis in intercourse ... 75
Natuurlijk hebben we hier met een excessieve uitleg van doen. Maar het is er een!
Het historische overzicht zal tonen dat dit niet altijd het geval is geweest.
75 Lacocque, The Jonah complex p. 26 (Lacocque citeert hier uitspraken uit Hyman Fingert's werk,
waarvan ik de gegevens niet heb weten te achterhalen - HP)
Nu begrijpen we nog minder Jona's woede over de teloorgang van zijn schaduwboom. Waarom
heeft hij geen rekening willen houden met de belangen van de moderne zielkunde? Het is maar
gelukkig dat de worm zijn taak niet uit de weg gegaan is. Dit nijvere diertje heeft blijkbaar vooruit
geweten dat door zijn vernielzucht de psychoanalytische literatuur zich in een groeiende populariteit
mocht gaan verheugen!

28
Dit overzicht moet dicht bij huis beginnen. Hoe keken Jona's volksgenoten, de joden,
tegen het boek aan? Als een opsomming van feiten, zegt Aalders. ("a record of real
historical events") 76 Flavius Josephus neemt de inhoud van het boek op in zijn
Antiquities. Aalders zegt hierover:
Though we may have good reason to question the actual value of his historical
accuracy, there is no doubt that he voices the view of his people 77 (onderstreping
door mij, HP)
Ellul verwijst drie keer naar de joodse opvattingen over het boek. Zij bezaten volgens
hem vele soortgelijke werken, die niet in de canon zijn terechtgekomen. Zij hebben
het boek Jona om mysterieuze redenen die zij zelf niet hebben begrepen in de canon
gevoegd. Zij accepteerden profetie niet op grond van ratio maar van geloof. 78
Afgezien van de discutabele terminologie die Ellul hier gebruikt (alsof het alleen de
selecterende arbeid van de joden was die uiteindelijk bepaald heeft wat in de canon
mocht terechtkomen) toont dit wel aan dat het volk dat heel dicht bij de bron staat
het water blijkbaar geschikt acht voor consumptie. Harrison onderstreept dit door te
zeggen:
Early critics of the modern school such as Winkler and Cheyne denied that the Jonah
of the prophecy was the same individual as the one mentioned in 2 Kings 14:25.
Such a circumstance, however, is extremely improbable in view of the tenacity of the
ancient traditions with respect to Jonah as a prophet. 79
Het is daarom des te frappanter dat het rond de Middeleeuwen juist de joodse
exegeten zijn die hun vraagtekens bij het boek gaan plaatsen, zich openbarend in
voorzich-tige stappen in de richting van allegorische interpretaties. 80 Maar voordien
heeft de exegese van het boek al een bewogen leven achter de rug! Reeds rond het
jaar 400 bericht de bekende kerkleraar Hiëronymus:
Ich weiss, dass alte Kirchenmänner, griechische wie lateinische, über dieses Buch viel
gesagt haben, und dass die Aussagen durch die vielen Erörterungen weniger erhallt
als vielmehr verdunkelt worden sind, so dass ihr Kommentar selbst wieder einen
Kommentar nötig hat, und der Leser von ihnen viel unsicherer scheidet, als er war,
bevor er darin las. 81
76 Aalders, The problem of the book of Jonah, p. 26
77 Aalders, The problem of the book of Jonah, p. 27
78 Ellul, The judgement of Jonah, p. 11, 14 -15
79 Harrison, Introduction to the Old Testament, p. 905
80 Maier, Der Prophet Jona, p. 14
81 Maier, Der Prophet Jona, p. 13

Over de uitleg die Luther aan het boek gegeven heeft zijn de meningen verdeeld.
29
Volgens Allen twijfelde Luther aan de historiciteit. 82 Verifiëring van deze opvatting bij
Luther zelf laat het tegengestelde zien. 83 Vermoedelijk is Allen op het verkeerde
been gezet doordat Luther een uitgebreide, maar liefst drievoudige allegorische
exegese geeft. Maar daardoor hoeft Luther de historische benadering nog geen
vaarwel gezegd te hebben! Bovendien slaat hij de typologische benadering hoger
aan dan de alle-gorische.
Wat zich sedert de Middeleeuwen schoorvoetend aankondigde raakte in een stroom-
versnelling met de komst van de Verlichting. Hoewel deze stroming op verschillende
plaatsen zich onder gelijkluidende termen manifesteert (Aufklärung, Enlightenment)
en er desondanks wel wat accentverschillen aan te wijzen zijn, is het resultaat ervan
voor de benadering en exegese van de Bijbel als geheel en het boek Jona in het
bijzonder van een invloed die niet gemakkelijk te overschatten is. Met de komst van
de Verlichting wilde de mensheid zich bevrijden van de beklemmingen die zij zich
door de kerk opgelegd voelde. Dit Verlichtingsdenken introduceerde the axiom of
free inquiry. 84 Het thomisme, dat het onderscheid tussen natuur en genade had
aangebracht, heeft dit Verlichtingsdenken reeds in de kiem met zich meegedragen.
De bekende denker Thomas van Aquino ging er van uit dat het menselijke bestaan
door de zondeval aan het verderf onderhevig werd, met uitzondering van het
verstand, wat geheel intact bleef. Dit menselijk verstand bezit zodoende een
autonomie op het gebied van de natuur, zodat het in staat is bij haar eigen licht de
natuurlijke waarheden uit de geschapen werkelijkheid te herleiden. 85 De weg kwam
vervolgens open te liggen voor een onderscheid dat de scholastiek maakte tussen
een natuurlijke en een bovennatuurlijke theologie. Volgens die natuurlijke theologie
moet alles wetenschappelijk bewezen kunnen worden en kan er een beroep gedaan
worden op de autonome rede, zonder dat er geloof verondersteld wordt. Dit geloof
heerst slechts over het terrein van het bovennatuurlijke, de genade.
De Verlichting heeft er zodoende toe bijgedragen dat dit menselijke verstand zich
lós van Bijbel en religie is gaan bezighouden met de bestudering van de
82
Allen, The books of Joel, Obadiah, Jonah and Micah, NICOT, p. 178
83
Luther, Het boek Jona, vertaald en ingeleid door Drs. K. Exalto, p. 29
84
Keil, Commentary on the Old Testament vol. X, p. 383
85
Ouweneel, Christian Doctrine, The external prolegomena, Vol. 1, (manuscript zonder paginering)

30
werkelijkheid. Het was de Bijbel niet langer gegeven om bindende uitspraken te doen
over mens, samenleving en wetenschapsbeoefening.
Met andere woorden, het verstand (de ratio of rede) werd in toenemende mate
beschouwd als zijnde autonoom! Ook de studie van de Bijbel ondervond hiervan
weldra de 'zegeningen'. Een van de vruchten van dit autonome denken in de
Bijbelwetenschap vinden we bij de zogenaamde historisch-kritische methode. Het
behoeft geen bevreemding dat de gevolgen van de uitgangspunten van de
natuurlijke theologie rampzalig bleken te zijn voor het boek Jona! Wat dit
Verlichtingsdenken te verwijten valt, is, dat men niet tot uitgangspunt heeft gekozen:
'wat hebben we nu voor nieuwe en verrijkende inzichten gekregen!' maar: 'waar
kunnen we ons van bevrijden?' 86
De gevolgen van deze bevrijding lieten niet lang op zich wachten. De
(veronderstelde) autonome rede kreeg de functie van een scalpel, waarmee de
wetenschap ieder Schriftgedeelte zorgvuldig ontleedde, teneinde zich te kunnen
ontdoen van alles wat niet rationeel aanvaardbaar was. Voor de traditionele
Schriftverklaring leek het steeds meer een kwestie te worden van 'sauve-qui-peut'.
Polarisering was het gevolg.
Is het de theologie kwalijk te nemen dat men zulk Verlichtingsdenken zo innig om-
armd heeft? Een interessant antwoord op deze vraag wordt door Bickermann als
volgt verwoord wanneer hij spreekt over de relatie tussen de joodse en christelijke
uitleggers:
Protestant theologians could not get away from the problem so easily. Their faith
was based on the testimony of Scripture which includes both the Old and the New
Testament, they had to explain before the tribunal of reason why they followed Jesus
and forsook Moses. Thus, the German theologians had to disparage the Old
Testament as incompatible with the religion of reason, to make it appear that the
new dispensation alone agreed with rational religion. For some 150 years the
"enlightened" and "liberal" Protestantism of german universities, from Semler and
Eichhorn to Wellhausen and Harnack, was inherently and almost necessarily
opposed to the Old Testament in order to salvage the residue of evangelical faith 87
(onderstreping door mij, HP)
Dus ook voor Duitse verlichte theologische denkers gold het devies: sauve-qui-peut!
Om een residu van het christelijk geloof te behouden, moest het gehele Oude Testa-
86 Ik citeer hier uit de vrije hand een uitspraak van Prof. Dr. W.J. Ouweneel, die hij deed in een
vraaggesprek dat in maart 1997 door de Evangelische Omroep werd uitgezonden.
87 Bickermann, Four strange books of the Bible, p. 24-25

ment aan de scalpel worden prijsgegeven! Zo waren ze eigenlijk weer terug in de
tweede eeuw van het christendom, toen Marcion de God van het Oude Testament
radicaal afwees! Een ander motief, dat hier niet door Bickermann wordt genoemd
maar zeker wel opgeld deed bestond hierin, dat men meende voor de modern-
denkende, verlichte mens geen onnodige drempels te moeten opwerpen,
31
dus ... probeer de Bijbel van het onverklaarbare te ontdoen, zodat er van de lezers
geen overmatige geloofsinspanning gevergd wordt! De wondere gebeurtenissen in
het boek Jona worden een voor een weggesneden. Het boek is dus niet historisch,
hoogstens betekenisvol en leerzaam.
Mit der stillschweigenden Beilegung des Streifes über die Geschichtlichkeit des Jona-
Berichtes sind aber noch nicht alle Fragen, die das Büchlein aufwirft, gelöst. 88
De vraag naar de bedoeling van het boek heeft dus vreemd genoeg nooit erg
geleden onder de ontkenning van de historiciteit. De 331 titels in de
literatuurverwijzing van Magonet laten dat duidelijk zien. Verwonderlijk is dit niet, als
bedacht wordt dat er zich onder de traditioneel-orthodoxe uitleggers reeds nuances
in uitleg en toepassing voordoen. Hoe klein moet dan de eenstemmigheid zijn onder
hen die reeds bij de inleidingsvraagstukken liberale en zeer uiteenlopende
opvattingen huldigen!
Een verkeerde start leidt onherroepelijk tot een onjuiste bestemming. De datering
lijkt hiervan een goede illustratie. Wanneer iemand iets zegt, in welke
omstandigheden hij verkeert, is in hoge mate bepalend voor het begrip van zijn
woorden. 89 Zo is de vraag of Jona voor of na de ballingschap geschreven is van grote
invloed op de uitleg.
To conclude, it seems to me that a study of audience and of audience-reaction is a
necessary prolegomenon to a discussion of the book's message and purpose. 90
Dateren wij post-exilisch, dan komen de opvattingen van veel historisch-kritische
uitleggers overeen met de uitspraak van Myers: Jona is bedoeld als waarschuwing
88 Loretz, Herkunft und Sinn der Jona-Erzählung, p. 19
Dat Loretz hier spreekt over het stilzwijgend bijgelegde punt van de historiciteit berust op een
overspannen verwachting van eigen overredingskracht óf een overschatte dociliteit bij zijn lezers.
Wij moeten vrezen dat zowel het een als het ander het geval is!
89 Een mooi Bijbels voorbeeld hiervan is de uitspraak van Petrus inzake de eerbiedige
houding van christenen tegenover de overheid. Spreekt hij hier in de tijd voor of na het grote
bloedbad dat Nero in 64 onder de christenen aanrichtte? Het antwoord op deze vraag is beslissend
voor de exegese!
90 Payne, Jonah from the perspective of its audience, p. 12

32
tegen postexilische gevoelens van bitterheid en particularisme. 91
Het is in dit bestek ondoenlijk alle verschillende doelstellingen te citeren die uitleg-
gers aan het boek toegedicht hebben. En al zou dat gedaan worden, mag daar geen
houvast aan ontleend worden, zegt Magonet, want:
91 Myers, Hosea - Joel - Amos - Obadiah - Jonah, p. 160-161
deze visie werd eerder behandeld in hoofdstuk 1

33
We have tried to display the complex relationship in the book of Jonah between form
and meaning; to separate out those elements which have led to the multiple interpretations
of the book, and trace the various directions in which they lead. Different
emphasis on any single element or group of elements can result in quite different
readings. That such ambiguity exists and that no single reading is the "true" one, is
no more, and no less, a problem than the attempt to recognise and understand the
word of God itself at any given time. 92
Elata-Alster en Salmon komen tot de conclusie dat aan het boek geen enkel
menselijk logisch touw is vast te knopen en wij slechts hebben te volstaan met
momentopnamen van de paradoxale eenheid van genade en rechtvaardigheid in
Gods bestuur van de wereld. 93
Wij ontdekken bij de exegeet Levine een niet alledaagse uitleg van het doel van het
boek. Nadat hij de tekorten van de verschillende scholen 94 heeft aangetoond
(inclusief de historische!) wijst hij de weg hoe het boek volgens hem gelezen moet
worden: als een philosophical treatise written in narrative style. Het boek presenteert
volgens Levine drie ideologische posities: het kwaad dient gestraft te worden,
berouw leidt tot vergeving en het morele dilemma van de auteur! Deze distantie
tussen 'een' Jona en 'een' auteur, die mogelijk gemaakt is door de historisch-kritische
benadering, wordt door Levine dankbaar aangegrepen. De auteur is volgens hem
een denker, die het morele dilemma in stand wil houden. Er mag in geen geval
gekozen worden voor God of voor Jona, want dan vervalt de objectieve zijlijn-positie
en geraakt de auteur in moralisme. Hoewel wij aannemen dat deze interpretatie
geen wereldwijde bekendheid zal genieten, heeft Levine toch tot de verbeelding van
Krüger gesproken, die als een van de mogelijke interpretatiemodellen een
theologisch/filosofische betekenis erkent: God, vrijheid, scheppingsmacht etc. 95 Ook
Lacocque tendeert naar een wijsgerige interpretatie als hij schrijft dat Jona ons
corrigeert in een foute houding ten opzichte van onszelf, onze verantwoordelijkheden
en onze omgeving. 96 De orthodoxe uitleggers van het boek mogen andersdenkenden
92 Magonet, Form and meaning, p. 112
93 Elata-Alster & Salmon, The deconstruction of genre in the book of Jonah, p. 57
94 Levine, Jonah as a philosophical book, p. 239-241
Levine noemt achtereenvolgens historical-, mystical-, Jewish and christian religieous polemic-,
history of religious- en humanistic schools
95 Krüger, Literarisches Wachstum und theologische Diskussion im Jonah-Buch, p. 59. Hierin wordt
naar het gedachtengoed van Levine verwezen.
96 Lacocque, The Jonah complex, p. 122-123

er dan wel van beschuldigen met pluriforme interpretaties te komen 97 , hun eigen
uitkomsten zijn lang niet altijd eenduidig.
Maar deze orthodoxe nuances in de einduitslag van de exegetische arbeid liggen
duidelijk dichter bij elkaar dan elders! De wijzer schommelt hoogstens tussen de
34
twee hoofdthema's: de verhouding tussen Joden en heidenen en de moreel-ethische
betekenis van zonde, straf, berouw en vergeving. Uitschieters á la Fingert en (in
mildere mate) Levine komen we alleen tegen op de Richterschaal van de
Schriftkritiek!
Concluderend stellen we vast, dat de interpretatiemodellen die stammen uit de tijd
ná de Verlichting steeds horizontalistischer zijn geworden. Van iemand als Jung kan
Lacocque rustig verklaren:
97 Aalders, The problem of the book of Jonah, p. 17

35
Even though he connected the book of Jonah with other myths, Jung did not in fact
study the prophet. 98 (onderstreping door mij, HP)
Over vooringenomenheid gesproken!
Wat we aan het begin van dit hoofdstuk vermoedden is uitgekomen: zeg mij hoe u
het boek Jona tegemoet treedt en ik zal u zeggen bij welke exegese u eindigt.
Wat we in dit hoofdstuk geprobeerd hebben aan te tonen is, dat het loslaten van de
historische betrouwbaarheid van de Schrift moet leiden tot sterk uiteenlopende
opvattingen, die nauwelijks nog getoetst worden aan het zelfgetuigenis van de Bijbel.
In plaats van uit te gaan van een transcendente openbaring van God in zijn Woord is
men het gaan zoeken in de horizontale lijn. Een lijn waarvan de lengte bepaald wordt
door het zogenaamd 99 autonome verstand van de mens.
De term polarisering tussen de kampen van de orhodoxen en liberalen lijkt vandaag
de dag nog steeds gerechtvaardigd. Zo nu en dan komen we bruggenbouwers
tegen, die de Bijbelse exegese en de betekenis hiervan willen loskoppelen van de
historiciteit. Te denken valt aan de bekende uitspraak van Ds. Nico ter Linden: het is
niet echt gebeurd en tóch is het waar. Heft deze verzoeningspoging de tegenstelling
op? Vermoedelijk niet, want de orthodoxie is verre van gelukkig met deze uitspraak,
terwijl de liberale kant hem innig omarmt. Hoe kan iets niet werkelijk gebeuren en
tóch waar zijn? Wel, het begrip 'waar' heeft bij deze pupil van de Amsterdamse
School een hele andere inhoud dan in de Bijbel. Waar dit vandaan komt is de lezer
nu hopelijk duidelijker geworden: het is een existentialistische 100 interpretatie van
het waarheidsbegrip, dat uiteindelijk is terug te voeren op ... juist, het
Verlichtingsdenken!
De gelovige Bijbellezer hoeft geen academisch verleden te hebben om te kunnen
begrijpen dat het boek Jona gaat over de onvoorstelbare, onverwacht grote genade
van de Here God. Deze genade van God ging zelf boven Jona's verwachting uit.
De afbeeldingen op pagina 31 maken dit duidelijk.
Zij zijn ontleend aan inscripties die gevonden werden in de paleisgebouwen van de
stad Ninevé.
98 Lacocque, The Jonah complex, p. 28
99 zie verder hoofdstuk 7, De grondhouding ten opzichte van de Schrift
100 waarheid is nooit een objectief begrip, iets is waar als iemand het voor waar
houdt, dus is het zijn waarheid en zeker geen universele waarheid die voor
iedereen geldig is

36
Het bovenste tafereel toont het tellen van de afgehakte hoofden van de overwonnen
vijanden door officieel aangestelde schrijvers van de koning. Koppensnellen en
koppen tellen!
Op het tweede tafereel ziet men een Assyrische krijger druk doende het materiaal,
dat nodig is voor het eerste tafereel, gereed te maken door de gevallenen te
onthoofden. Een knieval van de overwonnen vorst voor zijn winnende collega mag
niet baten, ook hij wordt afgeslacht.
Het derde tafereel toont nog meer gruwelijkheden die plaatsvonden op het slagveld.
Men ziet Assyrische soldaten als zij bezig zijn met het levend villen (!) van de vijand.
Anderen werden met knuppels doodgeslagen, terwijl de onderste overwonnen
soldaat de tong wordt uitgerukt.
De creatieve mens!
Naar het schijnt werden dergelijke inscripties aangebracht in ruimten waar vertegen-
woordigers van buitenlandse mogendheden hun opwachting maakten. Men liet zo'n
ambassadeur natuurlijk wel eens even wachten, dan kon hij zich ondertussen verpo-
zen met deze heroieke striplectuur. Het laat zich raden dat de gast na deze
voorbereidende kennismaking niet veel tekst nodig had om ervan overtuigd te raken
dat het beter was het niet-aanvalsverdrag direct maar te tekenen ...
Jona moet hier ongetwijfeld van geweten hebben toen God hem riep.
Kunnen wij ons voorstellen welk een afgrijzen zich van hem meester gemaakt moet
hebben? Kunnen wij ons zijn 'mishagen' voorstellen toen God gehoor gaf aan de
boetedoening van de Ninevieten en hen spaarde?
Jona dacht aan de inscripties, God dacht aan duizenden en duizenden mensen.
God zei toen tegen Jona en zegt vandaag tegen ons:
Mijn genade is veel groter dan jullie ooit voor mogelijk kunnen houden!
Waar ligt mijn Ninevé?
5 STRUIKELBLOKKEN VOOR DE HISTORISCHE BENADERING

37
The incredible thing about miracles is that they happen. 101
De criticus Julius A. Bewer was een grondig exegeet, getuige zijn omvangrijke bijdra-
gen aan 'The International Critical Commentary'. Grondig in kwalitatief opzicht, maar
ook grondig in de zin van: met beide benen op de grond willen blijven. Als hij het
boek Jona becommentarieert, ontmoet hij tweeëntwintig horden die hem, als hij ze
wil nemen, dwingen de vaste grond van de Schriftkritiek te verlaten. Dit weigert hij
met de woorden 'this exceeds the limits of credibility'. 102 Waar men niet bij kan, moet
men naar beneden halen. Wanneer het aankomt op de eliminering van deze
tweeëntwintig horden is het de hoogste tijd de bijl van de Schriftkritiek (zie p. 2 en
p. 27) langs de wetsteen te halen.
In dit hoofdstuk willen we vier van deze hindernissen bespreken en bezien of zij al
dan niet ten onrechte voor de bijl zijn gegaan. Achtereenvolgens komen aan bod het
zeemonster, de boom, de stad Ninivé en het resultaat van Jona's prediking. Er moet
direct al bij gezegd worden dat het, gezien de aard ervan, niet mogelijk is de
bolwerken zonder meer te slechten. Hiervoor is de menselijke rede niet toereikend en
kunnen wonderen als zodanig niet simpelweg rationeel verklaard worden. Om met
deze kwestie klaar te komen is nog iets anders nodig, waar we in hoofdstuk zeven
dieper op in willen gaan.
Het zeemonster heeft met het opslokken van Jona nadien heel wat pennen in beroe-
ring gebracht! Ten eerste heerst er nog veel onzekerheid omtrent zijn identiteit en,
zo die vastgesteld zou kunnen worden, strijdt men nog immer over de vraag of een
dergelijk schepsel Jona zou kunnen opslokken. Nog moeilijker wordt het aan te
nemen dat een mens gedurende drie dagen in het binnenste ervan zou kunnen
overleven, ja zelfs een wonderschone psalm kunnen uitspreken! Kortom, veel
'Schrift-atleten' die nog niet gestruikeld waren over de horden van Jona's
ongehoorzaamheid, de storm die juist in zijn buurt losbarst, het lot dat op hem valt,
de eerbied van heidense zeebonken voor Israëls God en de plotselinge capitulatie
van de storm, staken bij deze horde uiteindelijk de strijd. Er wordt veel van de lezers
gevraagd.
101 Gaebelein, Four minor prophets, p. 85,
de schrijver citeert hier een uitspraak van G.K. Chesterton
102 Bewer, A critical and exegetical commentary on Jonah, p. 3-4

38
Over de identiteit van het zeemonster heerst nog veel onduidelijkheid. Er zijn volgens
Maier wel vier soorten die voor het consumeren van Jona in aanmerking komen. Al
deze vier soorten (waaronder twee walvisachtigen, die strikt genomen geen vissen
maar zoogdieren zijn) zouden zoölogisch beschouwd in staat geacht kunnen worden
een mens in zijn geheel te verslinden. Dit blijkt uit onderzoek naar de de
maaginhoud van deze dieren. Verslonden prooi werd soms geheel intact
aangetroffen. 103
De orthodoxe schriftluitleggers hebben wel pogingen ondernomen Jona's miraculeuze
verblijf in de vis aannemelijker te maken. Er circuleren al heel lang berichten van
mensen die door een zeemonster (een haaien- of walvissensoort) opgeslokt werden.
Nadat ze na langere tijd bevrijd werden, bleken zij het er levend afgebracht te
hebben, zij het met de nodige aandenkens. Die bestonden uit de inwerking van
maagzuren op de huid of beschadigingen als gevolg van spiercontracties in een
zuurvrije voormaag waarbij stenen en schaaldieren meegekomen waren. 104 (een
verkeerd bezorgde baardwalvis noemt Kaiser het) Aalders voert aan dat het bij een
bepaalde soort (de potvis) mogelijk is geweest dat Jona in een krop of wangzak is
blijven steken, aangezien de slokdarm te klein is om een mens door te kunnen laten
(waardoor en passant ook een plausibele verklaring voor het zuurstofprobleem wordt
gegeven!). 105
Anderen vegen de vloer aan met deze berichten, waarvan ze geen enkele als authen-
tiek willen erkennen. Dergelijke gebeurtenissen zijn in hun visie 'niet onomstreden' 106
of dergelijke voorbeelden 'bestaan eenvoudig niet' 107 .
Opvallend is het dat dezelfde Aalders elders 108 vrijelijk verklaart:
Dergelijke gevallen kunnen wel niet de waarachtigheid van het gebeurde met Jona
bewijzen, waarop het hier aankomt is dat God het heeft gedaan.
Ook Gaebelein wil zich niet blindstaren op het wonder alleen als hij schrijft:
These things do not, of course, prove the reality of the supernatural event. 109
Voor beide schrijvers geldt dat zij zich niet verplicht voelen het wonder te bewijzen,
doch dat zij de factor geloof een belangrijke plaats geven. Gaebelein vermoedt
103 Maier, Der Prophet, Jona, p. 51-52
104 Kaiser, Wirklichkeit, Möglichkeit und Vorurteil, p. 96
105 Aalders, The problem of the book of Jonah, p. 4
106 Allen, The books of Joel, Obadiah, Jonah and Micah, p. 176
107 Smart, The book of Jonah, p. 874
108 Aalders, Obadja en Jona, p. 84

achter een al te blinde ijver om alles wetenschappelijk te bewijzen zelfs een
rationalistische
109 Gaebelein, Four minor prophets, p. 130
39
ondertoon, blijkens zijn volgende uitspraak:

40
... by endeavouring to make it all so plausible that the miracle is practically explained
away. To do this may come from a covert skepticism that needs to bolster faith by
rationalism. 110 (onderstreping door mij, HP)
Harrison beschuldigt fantasierijke personen ervan allerlei onzinverhalen rond Jona en
de vis in omloop gebracht te hebben, waardoor de werkelijk gebeurtenis op een
hoop geveegd is met onzinverhalen. De versie uit de Bijbel werd zodoende niet meer
serieus genomen. 111
Over de uitdrukking 'drie dagen en drie nachten' winden weinigen zich op, waar-
schijnlijk omdat iedereen wel bekend is met de Hebreeuwse uitdrukking, waarnaar
Keil verwijst 112 en die we rond het sterven en de opstanding van de Here Jezus ook
tegenkomen. Ook als er iets op een deel van de dag plaatsvond, werd deze dag als
geheel meegerekend. Jona werd dus gewoon op de derde dag uitgespuwd.
De vertaling van het Hebreeuwse voor de boom levert botanisch geïnteresseerde
exegeten nogal wat problemen op! Tot de meestgebruikte vertalingen rekenen we
als eerst de ricinus communis, volgens Aalders een boom die twaalf meter groot kan
worden, bladeren heeft met een diameter van twintig centimeter (dus zeer schaduw-
rijk) en een snelle groei heeft (vier meter in drie maanden) 113 . Robinson weet een
stevig artikel te schrijven over Jona's Qiqayon plant en komt tot de conclusie dat een
kalebasachtige soort betere papieren heeft dan de ricinus, mede op grond van
vertaalfouten uit het verleden. Hij denkt zelfs aan een nieuw bedacht woord of een
leenwoord uit de Assyrische taal. 114 Hij wekt met zijn arbeid in ieder geval meer
sympathie bij de serieuze lezer op dan Good, die in dit geval een beetje schamper
opmerkt:
It does not matter,and we would as soon get satisfaction by trying to identify the
variety of Jack's beanstalk. 115
Het mag dan zo zijn dat de wondervolle boom veel minder aanstootgevend is dan de
zwelgende vis, bij de meeste exegeten lezen we het ongeloof wel degelijk tussen de
regels door.
110 Gaebelein, Four minor prophets, p. 85
111 Harrison, Introduction to the Old Testament, p. 907
112 Keil, Commentary on the Old Testament vol. X, p. 398
113 Aalders, Obadja en Jona, p. 112
114 Robinson, Jonah's Qiqayon plant, p. 390-402
115 Good, Irony in the Old Testament, p. 5-52

Er doet zich overigens, evenals bij de verklaringen omtrent de vis, een frappant
41
verschijnsel voor bij exegeten die de orthodoxe opvatting huldigen. Men onderneemt
eerst een paar voorzichtige stappen op de weg van de verklaring, maar voegt daar
aan toe dat het uiteindelijk het wonder van God is dat de dingen zo hun verloop
hebben. Aalders bijvoorbeeld benoemt de snelgroeiende ricinus communis, maar zegt
er gelijk bij:
De ook normaliter zeer snelle groei is in dit geval door Gods wondermacht nog veel
hoger opgevoerd. 116
Anderen bedienen zich van soortgelijke termen. Gaebelein heeft het over 'supernatu-
rally accelerated' en Keil spreekt van een groei met 'miraculous rapidity'. Harrison
levert het duidelijkste voorbeeld als hij schrijft:
In tropical locations it can grow at least a foot a day, and if the reference in Jonah
4:10 is not intended to be strictly literal, it can at least be regarded as hyperbole to
characterize the unusually rapid growth of the plant. 117
Men wil op deze wijze het wonder wel dichterbij de aannemelijkheid brengen, maar
kan én wil niet zover gaan dat er helemaal geen wonder meer overblijft. De
waarschuwing van Gaebelein (zie noot 111) neemt men blijkbaar ter harte. In
tegenstelling tot Bewer en zijn geestverwanten kan men er goed mee leven dat er
iets te geloven over- blijft. Men onderkent dat er een groot gevaar schuilt in de
dwingende eis van de wetenschap overal een verklaring voor te willen zoeken. En ...
waar deze verklaring uiteindelijk ontbreekt wordt het beschrevene consequent van
de hand gewezen.
Het graafwerk dat in de literatuur betreffende de stad Ninevé verricht kan worden,
doet soms een beetje denken aan het archeologisch werk dat de eeuwen door
gedaan is om meer te weten te komen van deze belangrijke stad. Behalve dat
archeologen en historici hun eigen beweegredenen hebben voor dit onderzoek, zal
iedere exegeet belangstelling hebben voor de gegevens die dit onderzoek oplevert.
Er staan namelijk in het verslag van Jona's missionaire arbeid nogal wat zaken die op
het eerste gezicht vreemd overkomen! Waarom ging Jona naar Ninevé, als deze stad
niet de hoofdstad van het Assyrische rijk was? Wie was de koning van Ninevé? Hoe
groot moet een stad geweest zijn om drie dagreizen nodig te maken eer hij
116 Aalders, Obadja en Jona, p. 113
117 Harrison, Introduction to the Old Testament, p. 910

doorkruist was?
42
Hoeveel mensen woonden er niet als er al sprake lijkt te zijn van meer dan honderd
en twintigduizend kinderen?
Deze vragen zijn van een ander kaliber dan de kwestie rond plant en vis. Want plan-
ten verwelken, vissen vergaan, maar oude steden blijven bestaan. Hun restanten zijn
nu, duizenden jaren later, nog steeds te traceren in documenten, inscripties en
opgravingen. Je zou kunnen zeggen dat de ontrafeling van de vragen rondom
Ninevé meer speurzin dan geloof vergt. Een wonderboom is niet meer te
determineren, een inscriptie wel!
Wie vandaag van plan is een bezoek te brengen aan de belangrijkste stad van Duits-
land, zal niet als eerste aan Bonn denken, terwijl dit toch politiek gezien het centrum
van het land is. Neen, voor het bruisende culturele en sociale leven moet men naar
Berlijn afreizen! 118 Wat Berlijn voor Duitsland is, was Ninevé in het Assyrische Rijk.
Het behoeft daarom geen verwondering dat Jona naar Ninevé wordt gezonden, want
daar zal behalve het culturele ook het religieuze hart van de Assyriërs geklopt
hebben. 119 Er zijn profeten die een politieke missie te vervullen kregen, maar Jona's
opdracht had religieuze motieven. Ninevé was een hele oude stad. De restanten
ervan moeten in onze tijd aan het woestijnzand ontworsteld worden, maar zij maken
duidelijk dat het om een grote, rijke en betekenisvolle stad gaat. Gesticht door
Nimrod groeide het uit tot het centrum van het religieuze leven van Assyrië. Toen
Jona predikte was de stad minstens 1700 jaar oud! De grootste bloei beleefde de
stad onder Sanherib (704-681) en Assurbanipal (668-631). De stad als geheel was
erg groot, de muren moeten een omtrek gehad hebben van plm. 13 kilometer. Het
bewonersaantal van Ninevé als stedelijk hart van de streek wordt gesteld op plm.
174.000 mensen. Na het hoogtepunt rond 650 kwam er verval, resulterend in de
verwoesting in 612. 120 Deze gegevens, ontleend aan de excurs van Maier, komen we
bij vrijwel alle bestudeerde werken tegen! 121 Toch zijn er die zich blijven verzetten.
De auteur heeft de grootte van de stad schromelijk overdreven omdat die ten tijde
118 De Bondsregering is na de hereniging met de voormalige DDR druk doende Berlijn opnieuw om
te bouwen tot het politieke en culturele hart van het land
119 Maier, Der Prophet Jona, p. 62
120 Maier, Der Prophet Jona, p. 63-66
121 Eensluidendheid hierover vinden we bij Aalders, Myers, Gaebelein, Archer, Baldwin, Ridderbos,
Wiseman, Harrison en Keil.

43
van zijn arbeid al lang niet meer bestond. 122 Ninevé is geen kwantitatief maar een
kwalitatief voorbeeld, het 'grootste' voorbeeld van indrukwekkend kwaad. 123
Ninevé mag dan wel een cultureel en religieus centrum zijn geweest, een koning
woont doorgaans in de hoofdstad. Hoe kan het dan dat de Bijbel spreekt van 'de
koning van Ninevé'? Uit andere plaatsen in de Bijbel weten we dat een dergelijke
aanduiding vaker voorkwam. Zo lezen we in 1 Kon. 21:1 dat Achab niet de koning
van Israël maar 'de koning van Samaria' wordt genoemd en in 2 Kron. 24:23 wordt
niet gesproken van de koning van Syrië maar 'de koning van Damascus'. In een
recent verschenen belangwekkend artikel verklaart Ferguson dat de identiteit van
deze 'koning van Ninevé' moeilijk vast te stellen is.
Since the king of Nineveh in Jonah 3:6 is anonymous, it is not possible to
determinate his exact identity. This article has shown, however, that the title 'king of
Nineveh' is not an anachronism. The very fact that there is no occurrence of such an
appellation in any late or early documents outside the book argues against this. A
late author attempting to reconstruct an eighth century BC scenario would likely have
been careful to use more familiar terms to describe the leader in Jonah 3:6.
122 Met name Bewer, Smart en Good zijn deze mening toegedaan
123 Good, Irony in the Old Testament, p. 48, die hiermee zakelijk verstrekte gegevens
allegoriseert

44
In hetzelfde artikel nuanceert Ferguson de term 'koning'. Hij stelt vast dat deze aan-
duiding een hele andere lading bij de lezer heeft dan bij Jona. Hij zegt hierover:
It should also be kept in mind that during this period governors of provinces ruled as
kings, virtually ignoring the king in Kalah. It should also be remembered that in the
first few years following 763 revolts were common and it is not clear who is king and
who is not. 124
Er valt nog wel wat op te merken over de vertaling van het woord 'koning'. De term
die in het Semitisch voor 'koning' gebruikt wordt klinkt in het Aramese taalgebruik
eerder als 'gouverneur'. Het dialect in Noord-Israël heeft onder sterke invloed van
het Aramees gestaan, zoals we eerder reeds vaststelden. 125
De grootte van de stad roept nogal wat vragen op. Steden van een dergelijke
omvang waren niet gebruikelijk. We lezen dat Jona drie dagreizen de stad in trok.
Hoe moeten we deze reis opvatten? Ten eerste kunnen we ons, met Aalders
afvragen of de reis door of om de stad bedoeld wordt. 126 In ieder geval behoort hij
tot de exegeten die de grootte van Ninevé naar Bijbelse maatvoering inschatten.
124 Ferguson, Who was the King of Nineveh in Jonah 3:6?, p. 302, 305 en 314
Ferguson benoemt hier Kalah als hoofdstad en niet Assur, zoals Maier doet. Dit lijkt ons echter een
kwestie die in dit kader niet verder besproken hoeft te worden.
125 zie hoofdstuk 1 inzake datering, bladzijde 10 voetnoot 30
126 Aalders, Obadja en Jona, p. 97
Ook Good noemt de mogelijkheid van de omtrekmaat, als hij vlgs Herodotus een dagreis op 150
stadia stelt, dus zo'n 27 kilometer. Volgens Diodorus Siculus had Ninevé een omtrek van 480
stadia. Deze opgave staaft de Bijbelse data. Hij wordt echter door Good (en door Bewer) niet
serieus genomen, omdat hij vijf eeuwen na de verwoesting van Ninevé leefde

45
Archer vraagt zich, met anderen, af of Jona wel drie dagen onafgebroken heeft ge-
reisd. Hij kan ook al predikend door de stad getrokken zijn, wat zijn kruissnelheid
aanzienlijk verkleind heeft. 127 Wiseman (en in zekere zin ook Keil) suggereert een
andere Bijbelse aanduiding: Jona liep op de eerste dag van de buitenwijken naar het
centrum, preekte vervolgens een dag aldaar en had weer een dag nodig om terug te
gaan. 128 De schijnbaar overdreven afmetingen van de stad worden een stuk
aannemelijker als bedacht wordt, dat met Ninevé geen stad maar een provincie of
regio bedoeld wordt. 129 Een conglomeraat van steden, met een totale diameter van
ruim 102 kilometer, zoals Aalders suggereert, maakt een groot inwonertal niet
onwaarschijnlijk. Volgens Maier besloeg Ninevé als complex binnen de Assyrische
driehoek een bijna ononderbroken ketting aan nederzettingen van 40 kilometer
lengte, met Ninevé - Stad als centrum.
Onder deze driehoek verstaat hij dan het gebied dat ligt tussen de rivier de Tigris,
de Zabu en de Ghazir en reikte van Chorsabad in het noorden tot Kalah in het
zuiden.
Ferguson voert aan dat de naam van de stad Ninevé en de provincie Ninevé
onderling uitwisselbaar zijn. Tevens leest men op het tweetalige standbeeld Tel
Fekherye dat gevonden werd bij Sakin vlakbij Gozan van de Assyrische gewoonte om
provincie te vernoemen naar de hoofdstad ervan. De gouverneur van Gozan wordt
letterlijk 'de gouverneur van het land en de stad Gozan' genoemd. 130 Gegevens van
andere steden kunnen ook hun licht werpen op de inschatting van de potentie van
Ninevé. Archer voert het voorbeeld van Ebla aan, een aanzienlijk kleinere stad dan
Ninevé, maar toch onderdak biedend aan ongeveer tweehonderdzestig duizend
mensen. 131 Harrison zegt, dat de stad Nimrud, die de helft kleiner was dan Ninevé, in
879 al bijna zeventigduizend inwonders telde. 132 Het veelvuldig genoemde aantal van
honderdvierenzeventig duizend inwoners zouden we dan heel goed kunnen plaatsen
in de stedelijke kern van het conglomeraat Ninevé. Een inscriptie van Assurnasirpal II
(883-859) vermeldt een banket met ruim negenenzestig duizend deelnemers! 133
127
Archer, A survey of Old Testament introduction, p. 344
128
Douglas, New Bible dictionary, p. 837
129
Keil, Baldwin, Gaebelein, Myers, Maier en Aalders zijn deze mening toegedaan
130
Ferguson, Who was the king of Nineveh in Jona 3:6?, p. 305-306
131
Archer, A survey of Old Testament introduction, p. 570
132
Harrison, Introduction to the Old Testament, p. 909
133
Myers, Hosea-Joel-Amos-Obadiah-Jonah, p. 176
Precies hetzelfde aantal als de inwoners van Nimrud volgens Harrison: 69.574! Daar moet nog
eens over nagedacht worden!

Het vermelde aantal mensen dat de linkerhand niet van de rechterhand weet te
onderscheiden geeft exegetisch hier en daar nogal wat hoofdbrekens. Behalve dat
46
het correleert met iemands opvattingen over de historisch juiste beschrijvingen van
Ninevé, is het los hiervan nog een kwestie van interpretatie van deze cryptische
aanduiding. Volgen wij de orthodoxe visie aangaande de grootte van Ninevé, dan is
een hieruit voortvloeiende bevolking van vijf á zeshonderd duizend zielen niet onmo-
gelijk 134 . Luther, die wij tot bovengenoemde familie rekenen, kiest er toch voor het
aantal van honderdtwintigduizend zinnebeeldig op te vatten. Het verschil tussen
beide handen niet kennen duidt volgens hem op een zich niet weten te gedragen in
geestelijke (rechts) en lichamelijke dingen (links). 135 Kaiser zegt zo'n beetje hetzelfde:
kinderen zijn onkundig inzake de wet en noemt het een uit de rabbijnse literatuur
aangereikte exegese. 136 Opnieuw vragen wij ons af: konden er in de provincie Ninevé
geen honderdtwintigduizend kinderen leven? 137 Maier scoort met te zeggen:
Was ist damit gemeint? Mann könnte zunächst an Heiden denken, die keine Gotteserkenntnis
haben. Aber näher liegt die Beziehung auf die Kinder als die besonders
Erbarmungswürdigen. Darauf deutet der Zusatz "und viel Vieh". Dann sind es also
diese beide Gruppen der nicht Schuldfähigen -Kinder und Vieh- die Gottes
Erbarmen besonders hervorrufen 138 (onderstreping door mij, HP)
Deze lezing is organisch, heeft geen kunstgrepen nodig en ligt in lijn met het thema
van Gods genade over de stad. Zou God geen genade kennen met een stad waar
alleen al honderdtwintig duizend kleine mensen wonen?
Het resultaat van een preek die uit één zin bestaat, de boetedoening van een wereld-
stad, zal menig spreker tot naijver wekken. Is het dan broodnijd dat zoveel exegeten
hun twijfels hebben of het effect van Jona's oordeelsboodschap serieus genomen
moet worden? Hoe kan een dergelijk rovershol, broedplaats van onvoorstelbaar
wrede creativiteit zich massaal tot de God des hemels omkeren? Kaiser verzacht deze
bekering, die velen absurd voorkomt, door te stellen dat dergelijke bekering niet als
realis maar potentialis moet worden opgevat. 139 Het kan wel, maar gebeurt nooit.(!)
134 Over dit aantal kan men van mening verschillen als men bedenkt dat het woord 'èlèf (duizend)
soms ook een kleine groep betekent van twintig á dertig personen
135 Luther, Het boek Jona, p. 139
136 Kaiser, Wirklichkeit, Möglichkeit und Vorurteil, p. 92
137 Waarbij wij de kinderleeftijd op ongeveer zeven jaar stellen
138 Maier, Der Prophet Jona, p. 96
139 Kaiser, Wirklichkeit, Möglichkeit und Vorurteil, p. 100

47
Ook Ellicott staat wantrouwig aan de kant toe te zien. Boetedoening is tot daar aan
toe, maar dan zou een dergelijk massale en rigoureuze omwenteling zijn sporen in de
geschiedenis nagelaten hebben. En wat hadden de profeten Nahum, Jesaja en
Zefanja bij een waarachtige bekering nog te vertellen gehad? Zij beschuldigen
immers vele jaren na Jona's optreden de Ninevieten van zonde en reppen met geen
woord over bekering. 140 Deze tegenwerping lijkt steekhoudender dan hij in
werkelijkheid is. Als de geldigheid van bekering tenietgedaan wordt door afdwaling
en geestelijk verval over langere tijd, dan kunnen we veel uit het Oude Testament
schrappen. Zo vonden er onder koning Josia grote hervormingen plaats. Deze
preludeerden echter op de ballingschap, die vier vorsten later zou volgen. Afval na
bekering brengt niet de bekering, maar de verdere uitwerking ervan in diskrediet!
Dat er geen uitgebreide, religieuze hervormingen hebben plaatsgevonden wil niet
zeggen, dat er geen tijdelijke, waarachtige bekering heeft plaatsgevonden! 141
En het is bovendien nog maar de vraag of er geen sporen van Ninevé's berouw zijn
terug te vinden! Aalders zegt hierover:
The repentance of Nineveh is sometimes considered to be an even greater
improbability, especially as this wonderful event seems to have left no trace
whatever in profane history. In this connection, others have called attention to the
religious reform on the king, Adad-Nirari III, which must have taken place about 800
B.C., in the time of the prophet Jonah ... 142
Deze hervormingen bestonden volgens Aalders hierin dat zich een monotheïstische
trend ging manifesteren. Gaebelein voert vervolgens een etymologisch argument
aan:
Trumbull also calls attention to the fact that Berossus, a Babylonian historian, gives
the name of the Assyrian fish-god as "Oannas", a form of the name that might have
been employed by Berossus as a Greek equivalent of "Jonah". It is well known that
the very location of ancient Nineveh was lost to the civilized world until the epochmaking
discoveries of Layard over a hundred years ago. Not until he excavated the
mound that had for centuries been known as "Nebu Yunas" were there found the
ruined palaces of the old Nineveh. 143
140 Ellicott, Jonah, p. 486
141 Harrison, Introduction to the Old Testament, p. 908
142 Aalders, The problem of the book of Jonah, p. 5
143 Gaebelein, Four minor prophets, p. 132

48
Bewer's vraag ten aanzien van Jona's taalprobleem wordt afdoende beantwoord door
Ferguson 144 , want hij ontleent aan gevonden inscripties uit 841 de waarschijnlijkheid
dat Aramees in Noord - Israël verstaan kon worden.
Dus is Jona het Aramees voldoende machtig geweest om zijn relatief korte
boodschap in het Aramees rond te bazuinen.
144 Ferguson, Who was the king of Nineveh in Jona 3:6, p. 304

De menselijke evaluatie van een bekering moet met de nodige terughoudendheid
plaatsvinden. Want wie weet waarom de bekering van het individu naar de mens
49
gesproken een geringer wonder is dan die van een stad? 145 Voor de Here God was de
boetedoening van de Ninevieten voldoende aanleiding om zijn goddelijke genade te
manifesteren. Het is aan Hem, die de harten kent, te beoordelen of er lichtzinnigheid
of schijnheiligheid in het spel is. God kan zo handelen alsof het erop lijkt dat Hij zijn
oordeel in enige ogenblikken wijzigt. Als Jesaja de dood van Hizkia komt aankondi-
gen, spreekt de koning een smeekgebed uit. Jesaja heeft het paleis nog niet verlaten
of God stuurt hem terug: Hizkia zal leven! 146
En uit de ervaringen van Abraham weten we, dat de rechtvaardigheid van weinigen
de verwoesting van velen kan afwenden. 147 Nu we het toch hebben over Sodom en
Gomorra, samen met de stad Babylon worden deze drie steden genoemd als dé sym-
boolsteden van het kwaad. Ook het Nieuwe Testament doet dit, maar noemt slechts
éénmaal Ninevé, maar dan in positieve zin! 148 En dat voor een Assyrische stad, voluit
medeschuldig aan de verovering en leegplundering van Juda en Israël!
Speculatief, maar niet onmogelijk, is het om eens hardop te denken over de situatie
waarin de Ninevieten zich bevonden toen Jona Gods oordeel over de stad
afkondigde.
Het is best mogelijk, dat zij door verschillende gebeurtenissen op de ernst en geloof-
waardigheid van Jona's woorden waren voorbereid. Wij noemen achtereenvolgens
de natuurrampen waarvan we lazen in hoofdstuk 1, 149 interne politieke twisten rond
800 onder Tiglatpileser, waardoor de instabiele toestand versterkt werd en de
mogelijkheid dat het bericht van de wonderbare gebeurtenissen tijdens de storm een
wereld-stad als Ninevé eerder hebben bereikt dan de profeet. 150 Wat hebben de
zeelieden, die na het verliezen van hun lading hoogstwaarschijnlijk weer
rechtsomkeert gemaakt hebben, voor sensationele verhalen te vertellen gehad!
145 Gaebelein, Four Minor prophets, p. 103
146
2 Kon. 20:4
147
Gen. 18:32
148
zie hoofdstuk 6, Jona in het Nieuwe Testament
149 Maier, Der Prophet Jona, p. 25
150 Hailey, A commentary on the minor prophets, p. 63

Was Jona alleen toen hij door de vis op het strand werd gedeponeerd of waren er
toeschouwers, die aan de wieg van de associatie van Jona met de latere visgod
50
hebben gestaan? Dit alles overdenkend hoeft het niet zo te zijn dat de snelle reactie
van de Ninevieten absurd aandoet. En wie moeite heeft te geloven dat de boodschap
van Jona zo'n brede uitwerking heeft moet bedenken dat collectieve beroering in
complete steden door de boodschap van een enkeling vaker voorgekomen is. 151
Samenvattend mogen we concluderen dat de vier grote struikelblokken voor een
historische benadering nooit helemaal weggehaald kunnen worden, aangezien een
verklaarbaar en herleidbaar wonder metterdaad ophoudt een wonder te heten. Wij
hebben niet gepoogd een aantal elementen uit deze wonderen te verklaren, maar ze
tenminste zo te presenteren, dat een eerlijke lezing ervan tot de conclusie zou
kunnen leiden dat het niet helemaal zo gek is om aan te nemen dat Jona een
historisch verslag is. Maar er wordt ook geloof gevraagd van de lezer, net als bij tal
van andere Schriftgedeelten. Geloof dat de Schriftkritiek niet wil of kan opbrengen.
Waar wij deze Schriftkritiek van verdenken is dat men een leesstoornis heeft. Men
leest het boek Jona namelijk achterstevoren. Het boek wordt opengeslagen bij vis,
boom en Ninevé en vervolgens steeds verder teruggelezen, om het uiteindelijk als
niet historisch in de boekenkast terug te leggen.
Wie horden plaatst, mag niet mopperen als ze ook genomen moeten worden en
raakt conditioneel achterop als hij ze neerhaalt!
151 Gaebelein, Four minor prophets, p. 103
Wie denkt dat deze schichtigheid tot de oudere, spaarzaam verlichte volkeren behoorde kijkt
wellicht vreemd op van de paniekreacties in de Verenigde Staten, teweeggebracht in 1938 door
een hoorspel van Orson Welles over een buitenaardse invasie, wat blijkbaar zo realistisch werd
gebracht dat grote delen van de Verenigde Staten erdoor in beroering gebracht werden.

6 JONA IN HET NIEUWE TESTAMENT
De vraag om een teken
51
Toen antwoordden Hem enige der Bijbelkritische en liberale exegeten en zeiden:
"Meester, wij zouden wel een teken van U willen zien". Maar Hij antwoordde hun
en zeide: "Een boos en overspelig geslacht verlangt een teken, maar het zal geen
teken ontvangen dan het teken van Jona, de profeet. Want gelijk Jona drie dagen
en drie nachten in de buik van het zeemonster was, zo zal de Zoon des mensen in
het hart der aarde zijn, drie dagen en drie nachten. De mannen van Ninevé zullen
in het oordeel opstaan met dit geslacht en het veroordelen; want zij hebben zich
bekeerd op de prediking van Jona en zie, meer dan Jona is hier".
En het geschiedde van die dag aan dat zij Hem opgelucht met rust lieten.
(Matt. 12:38-41, cursieve delen gewijzigd en toegevoegd door mij, HP)
Het is treffend te zien dat de harde woorden van Jezus aan het adres van de elitaire
geestelijkheid van Israël en die Hem uiteindelijk duur zouden komen te staan, volko-
men onschuldig klinken in de oren van de Schriftkritiek. Want, zegt Good,
Controversies over the book of Jonah have apparently all but ceased.One's viewpoint
on the historicity of the "great fish" no longer his orthodoxy or heterodoxy, and
reference to Matt. 12:40 does not provide conclusive proof of the matter. 152
(onderstreping door mij, HP)
De devaluatie van Jezus' uitspraak is waarschijnlijk het gevolg van de veelgeprezen
vondst van Rudolf Bultmann, die de mening is toegedaan dat de gemeente Jezus de
uitspraken over Jona in de mond gelegd heeft. 153 Deze opinie vindt gretig aftrek
onder Bultmann's medestanders en opent deuren naar allerlei varianten. Zo is er
bijvoorbeeld Smart die oppert:
Jesus' references to Jonah do not commit us to a historical theory of the book. Jesus
merely used certain details of a well-known story to drive his teaching home in the
minds of his hearers. This no more determines the character of the earlier book than
a reference by a modern preacher to Macbeth in Shakespeare's play suggests that
the preacher regards the play as history. 154
Maar de Joden kwamen niet voor een mooie parabel of een aardig symbool, zelfs
niet voor een citaat uit hun eigen rijke literaire verleden ... ze verlangden een
152 Good, Irony in the Old Testament, p. 39
Jammer dat de schriftgeleerden en Farizeeën niet bekend waren met het werk van Good. Het
had hen een hoop ergernis kunnen besparen!
153 Maier, Der Prophet Jona, p. 16 vermeldt die uitspraak van deze Marburgse theoloog
154 Smart, Jonah, p. 872

teken! 155
De Joden zouden in dat geval rustig kunnen gaan slapen, maar de illustratie van
Jona uit Jezus' mond is kennelijk niet bevorderlijk voor hun nachtrust.
155 Aalders, Obadja en Jona, p. 27
52
Sommige orthodoxe exegeten geven er blijk van met deze uitspraak van Jezus een
argument in handen te hebben dat alle verzet verder zinloos maakt. De evangelische
exegeet Groot verklaart dit onomwonden als hij schrijft:

53
Het belangrijkste is echter dat de Heer Jezus zelf de geschiedenis van Jona betrouw-
baar acht. Niets wijst er op dat Hij die als onhistorisch terzijde schuift. 156
Zonder de vermanende vinger te heffen stellen wij vast dat de orthodoxie aan Jezus'
verwijzing zoveel legitimatie ontleent, dat het erop lijkt dat deze de functie krijgt van
een leunstoel, waarin men geriefelijk neerzijgt. Wij hebben enerzijds deze bewijsvoe-
ring zo belangrijk geacht, dat er een apart hoofdstuk aan gewijd is, maar anderzijds
gemeend er niet mee te moeten volstaan. Een goede fundering vraagt meerdere
palen.
Waarom is het woord van Jezus zo zwaarwegend? Is het hermeneutisch gezien geen
wankele zaak een stelling te funderen op één uitspraak? Dat mag dan zo lijken, de
referentie die Jezus maakt richting Ninevé heeft grotere gevolgen dan we op het
eerste gezicht vermoeden.
Als Jezus zijn boodschap in een gelijkenis zou willen verpakken, dan deed Hij dat,
blijkens de vele parabels die de Evangeliën ons laten zien. Maar de ernstige
boodschap die Hij op de geestelijke leiders van het volk wil overbrengen relateert Hij
aan de hand van een voorbeeld uit hun eigen geschiedenis. Met andere woorden,
Jezus zou nooit het voorbeeld van de boetvaardigheid van de Ninevieten aangehaald
hebben als die fictief was. 157 Op identieke wijze illustreert Hij zijn eigen missie aan de
hand van de slang die door Mozes in de woestijn verhoogd wordt. 158 Welke Israëliet
zou deze gebeurtenis durven te betwijfelen? En is het niet veelzeggend dat Jona
onder de twaalf kleine profeten de enige is die door Jezus aangehaald wordt?
Wie Jezus serieus wil nemen moet zich ontdoen van partiële hardhorendheid. Als Hij
geen historische waarde aan de verwijzing naar Jona hecht, dan ook niet aan de
referentie die er onmiddellijk op volgt: de koningin van Seba! Van Jezus zelf verne-
men we in ieder geval nergens dat Hij onderscheid tussen deze twee maakt. 159
Vorstin en stadse heidenen mogen zo gelijkelijk model staan voor een
geschiedenisles die ongelooflijk hard geklonken moet hebben in de oren van mannen
die dachten de Messias te kunnen versmaden.
156 Groot, Toen Jona in de walvis zat ..., p. 19
157
Aalders, Obadja en Jona, p. 28
158
Numeri 21:5-9
159
Henderson, The twelve minor prophets, p. 201

54
Bij de toespelingen op de aangehaalde gebeurtenissen uit het Oude Testament ge-
bruikt Jezus herhaalde malen het woordje 'houtos', wat betekent 'net zo als' en geen
woorden die er op wijzen dat het er min of meer op lijkt. Jezus heeft het immers niet
tegen mensen die het ergens hebben horen zeggen, zijn gehoor bestaat uit
doorknede Schriftkenners! 160
Men benadert Jezus immers niet met een vraag om nader onderwijs of verdere
uitspraken. Men vordert van Hem, de Leraar, een legitimatiebewijs. 161
De Ninevieten bekeerden zich op de woorden van Jona, zonder diens legitimatie af te
wachten. De koningin van Seba kwam naar Israël gereisd om met haar eigen oren en
ogen Salomo's wijsheid en rijkdom te ondervinden. Men hoeft niet naar andere oor-
den te gaan, Gods wijsheid en heerlijkheid komt in Jezus naar Israël toe! 162 Zou
Jezus, de Christus der Schriften, als reactie op de aan Hem gestelde legitimatieplicht
een vals identiteitsbewijs overhandigen? Als Jona het product van een prozaïsch of
poëtisch hoogstandje geweest is, hoe heeft hij zich dan kunnen legitimeren in
Ninevé? Zou een wereldstad zich bekeerd hebben als er geen overtuiging was dat
deze profeet in opdracht van de levende God sprak? Jona en Jezus kunnen hetzelfde
legitimatiebewijs overhandigen: profeet en Profeet, van God gezonden!
Kennelijk moest de Heiland niets hebben van de misvatting in onze moderne
Bijbeluitlegkunde, die de zeggingskracht van de Schrift los wil maken van de
historiciteit. Want er is geen autoriteit zonder historiciteit! Waar deze stelling ontkend
wordt, verzandt de proclamatie van Gods Woord in subjectivisme, wat de
toehoorders de keuze laat de waarheid van de Schrift wel of niet tot hun waarheid te
rekenen. Zo spreekt Jezus bijvoorbeeld in Joh. 11:25 de woorden: 'Ik ben de
opstanding en het leven; wie in Mij gelooft, zal leven, ook al is hij gestorven'. Zolang
we deze uitspraak toeschrijven aan de theologie van de gemeente uit de eerste
eeuwen in plaats van te geloven dat dit werkelijk de woorden van de Zoon van God
zijn moeten we in doodsnood leven!
160 Gaebelein, Four minor prophets, p. 63
161 Van Bruggen, Matteüs, p. 233
162 Van Bruggen, Matteüs, p. 239

55
Nogmaals, de aanhalingen van Jezus hebben een grotere reikwijdte dan het op het
eerste gezicht toeschijnt. Want het hart van Gods heilsplan met de mens en daarmee
dus het hart van het christendom is gelegen in de verzoenende dood en opstanding
van de Here Jezus. Deze Jezus legt aan de vooravond van zijn aardse bestaan de
verbinding tussen Jona's verblijf in de buik van het zeemonster en zijn eigen dood en
opstanding! Over zo'n essentiële zaak zou Hij toch nooit misverstanden laten ont-
staan! En het doet er in dit verband helemaal niet toe of iemand 'het teken van Jona'
nu beschouwt als de drie dagen in de vis of de boodschap van Jona. 163 De zeelieden
wilden van Jona af en wierpen hem in de diepte, zoals de Joden Jezus drie dagen in
de diepte van de aarde brachten. En de in Ninevé gehoorde boodschap vindt zijn
echo in de woorden 'Bekeer u, want het koninkrijk van God is nabijgekomen!'
Zo beschouwd kan Jona als een type van Jezus beschouwd worden. 164 Zo'n typologi-
sche aanduiding, die we bij veel orthodoxe exegeten tegenkomen, laat de historiciteit
van het boek zelf in tact. Zo zijn bijvoorbeeld de offers in het Oude Testament een
voorafschaduwing van Jezus als het Offerlam, maar tegelijk historisch en niet
parabolisch of allegorisch.
Dit alles in ogenschouw nemend kunnen wij tot geen andere conclusie komen dan
dat Jezus, door te verwijzen naar de persoon, het werk en de toehoorders van Jona,
de geloofwaardigheid van diens geschiedenis ten volle autoriseert. Dat Jezus zich zo
sterk met de boodschap van Jona associeert, leert ons dit: om met Jona af te
kunnen rekenen, moet hetzelfde eerst met Jezus worden gedaan!
163 Van Bruggen, Matteüs, p. 234-237
Hier vindt men een uitvoerige beschouwing omtrent 'het teken van Jona'.
164 Groot, Toen Jona in de walvis zat ..., p. 20

56
7 DE GRONDHOUDING TEN OPZICHTE VAN DE SCHRIFT
Niet alleen christenen hebben een fundament (Prof. Dr. W.H. Velema)
Het woord fundamentalist heeft in decennia van radicalisering en de daaruit voort-
vloeiende agressie zoals terrorisme en onderdrukking een buitengewoon negatieve
klank. Ideologisch fundamentalisme, zoals we dat ontmoeten in politiek en religie,
staat haaks op de moderne humanistische tijdgeest en wordt door velen als een
groot gevaar beschouwd in het streven naar het 'alle menschen werden Brüder'.
Beschuldigt de heer Velema nu inderdaad ieder mens van lidmaatschap van een
terroristische organisatie, of bedoelde hij iets anders met zijn uitspraak? Wat Velema
op het oog heeft gehad met deze woorden, maakt hij duidelijk in het vervolg van zijn
opvattingen, waarvan de genoemde uitspraak de titel vormt. 165
Aan iedere gedachte, mening, visie of overtuiging liggen vooronderstellingen ten
grondslag. Ook een stroming als het liberalisme, dat zich tegen iedere opgelegde
ideologie van staatswege verzet, is gebouwd op zulke vooringenomenheid. De
gedachte dat ieder mens een autonome vrijheid bezit zijn eigen leven in te richten
zoals hij dat wenst is een even geprononceerde opvatting als het marxistische ideaal,
die het collectief boven de individu plaatst.
Daarom is het fundamentalisme onontkoombaar en is het dus ook geen
tekortkoming. Wat echter wel eens gebeurt, is dat de veronderstelde vrijheid van een
mens, die zich ontworsteld heeft aan ideologische wortels, verdedigd wordt door een
opgetogen mijnheer, bij wie de opluchting aan zijn ietwat bekommerd uiterlijk niet is
af te lezen. 166 Insgelijks zijn het de profeten van het humanisme die ruime zendtijd
bemeten aan hen die zich hebben kunnen ontworstelen aan hun veelal streng-
religieuze opvoeding en met enige triomf verkondigen 'van God los' te zijn. Het
hoofdonderwerp van beide stromingen bestaat voor het grootste deel uit
aantijgingen richting die medemens die het allemaal verkeerd doet en die, hoe
spijtig, het verlichte denken nog niet tot het zijne gemaakt heeft. Deze twee
voorbeelden suggereren de ware vrijheid, maar het is eenvoudigweg het inwisselen
van het ene fundament voor het andere! Deze vooringenomenheid, ook wel a priori
genoemd (letterlijk: vanuit het eerdere) kan niemand voor de voeten geworpen
worden, want de werper lijdt er zelf ook aan!
165 W.H. Velema, Oriëntatie in de christelijke ethiek, p. 156
166 Wij doelen hierbij op de televisieprogramma's van 'De Vrije Gedachte', waarin het geluid der
Nederlandse Vrijdenkersvereniging door de mond van de heer J. Vis tot ons komt.

Het lezen van de Bijbel is aan dezelfde vooronderstellingen onderhevig.
57
Er bestaat geen echt objectief, waardevrij lezen.
Wie denkt dat wel te kunnen is zich van geen eigen fundamentalisme bewust. Wie
zich dat wel bewust is, staat op voorsprong en komt toe aan de vraag die erop volgt:
wat is mijn fundering?
Het is dan ook met veel verbazing dat wij Magonet over zijn exegetische arbeid rond
het boek Jona horen zeggen:
Our intention has primarily been to let the book speak for itself. 167
Hierna volgen nog honderdvierentachtig bladzijden, die nodig zijn om tot de slotsom
te komen dat wij het boek Jona niet te lezen hebben zoals het er staat! Ellicott maakt
het niet veel beter als hij schrijft:
Happily the lessons of the book are entirely independant of the views as to its
character. 168
Hoewel er over vooringenomenheid ten aanzien van de Schrift al veel afgehandeld is
in hoofdstuk twee van dit werk, zijn de bevindingen uit de overige vijf hoofdstukken
van dien aard dat het nuttig lijkt aan de grondhouding ten opzichte van de Schrift
een apart hoofdstuk te wijden.
Wij hebben de Bijbel anders te lezen dan elk willekeurig ander boek. Er zijn vele
boeken die goed en betrouwbaar zijn. Maar we aanvaarden slechts één boek als
zijnde geïnspireerd, door God ingegeven. Deze vooronderstelling leidt tot de
conclusie die we bij Hailey degelijk verwoord zien:
A book may be historically accurate and not be inspired, but it could not be inspired
and historically inaccurate. 169
Waar deze vooronderstelling klinkt, zullen Bijbelgetrouwe gelovigen zich thuis voelen.
Met opzet spreken wij van vooronderstelling en vooringenomenheid. Er ligt een
keuze vooraf. Een gebouw wordt weliswaar zichtbaar vanaf de eerste steen, maar de
bouwvakkers zijn al enige tijd voordien met de fundering bezig geweest! Zo hebben
liberalen en orthodoxen hun eigen a priori's, die leiden tot hun eigen bevindingen in
de exegese. Hoe a priori en exegese zich tot elkaar verhouden, wordt verwoord door
Archer, als hij schrijft over de Schriftcriticus Eissfeldt:
167 Magonet, Form and meaning, p. 12
168 Ellicott, Jonah, p. 485

58
169 Hailey, A commentary on the minor prophets, p. 64

59
Fundamentally, of course Eissfeldt's objection is based upon the premise of the impossibility
of miracles. Deductions drawn from this a priori cannot be regarded as any
more trustworthy than the a priori itself. 170 (onderstreping door mij, HP)
Dus is het ten eerste het a priori dat aan een nader onderzoek onderworpen dient te
worden.
Gaebelein geeft zich, als een van de weinige exegeten die in het kader van dit werk
bestudeerd zijn, terdege rekenschap van deze a priori's. Dit blijkt wel als hij een
citaat geeft van Herbert Spencer, die zegt:
There is a principle which is bar to all information, which is proof against all
arguments, and which cannot fail to keep a man in everlasting ignorance; this
principle is contempt prior to investigation. 171
Waar haalt men deze a priori's vandaan?
Uit het historische overzicht van de exegese is reeds aangetoond dat de scheiding
tussen natuur en genade geleid heeft tot een ontwikkeling van de wetenschap los
van de Bijbel. Het was de Bijbel niet langer gegeven uitspraken te doen over de
terreinen van het leven die zich in de etage van de natuur bevonden. Om een
voorbeeld te geven: de Bijbel mag zich uitspreken over geloof, maar de fysica is het
domein van de fysicus. In zijn recente werk geeft Ouweneel meer dan ieder ander
dogmaticus ruimte aan de filosofisch-wetenschappelijke voorvragen, die eerst
beantwoord dienen te worden alvorens men zich met de studie van de Bijbel kan
gaan bezighouden. Zijn stelling is onder meer: als we niet zonder filosofie kunnen,
moeten we er voor zorgen dat we een goede hebben! 172 In de eerste plaats slaat
Ouweneel de praktische geloofskennis veel hoger aan dan theologische kennis.
Geloofskennis, zo zegt hij, kent geen distantie tot de Schrift, die de theologische
kennis wel kent, omdat het geen theorie is. Aforistisch is daarom zijn uitspraak: The
knowledge of God is possesed only in sofar as it is lived. God kennen is dus in de
eerste plaats een kwestie van een relatie hebben met Hem, die leidt tot liefdevolle
gehoorzaamheid. Over dat terrein kan de theologie als wetenschap nooit uitspraken
doen. Met deze visie treedt Ouweneel in de voetsporen van Prof. Troost, die
verklaart:
170 Archer, A survey of Old Testament introduction, p. 350
171 Gaebelein, Four minor prophets, p. 58
172 Ouweneel, Christian doctrine, the external prolegomena (manuscript)

60
Zelfs al zou men met tien vingers bij tien teksten uit het Nieuwe Testament
onomstotelijk 'bewijzen' dat de Schrift klaar en duidelijk leert dat Jezus de Heer is,
dan nog zegt de Schrift zelf: 'Niemand kan zeggen: Jezus is Heer, dan door de
Heilige Geest'. (1 Kor. 12:3) Wie het uiterlijk correct na spreekt en het ook nog
meent, maar zulks niet uit de kracht van de Heilige Geest, zegt niet de volle
waarheid.
Zo liggen aan elke Schriftbenadering vooronderstellingen ten grondslag en kan die
benadering dientengevolge nooit objectief zijn. Er bestaat geen neutrale positie in de
bestudering van en omgang met de Schrift. Men leest de Bijbel met een
onderworpen of met een rebellerend hart.
Dit wordt door Ouweneel (en met hem door de Reformatorische Wijsbegeerte) beti-
teld als het religieuze grondmotief, dat voor-wetenschappelijk, voor-theoretisch is, en
leidt tot een pre-theoretische wereldvisie ('the ultimate commitment').
Hoe verhoudt zich dat tot de wetenschappen? Ouweneel hierover:
Ik geloof sterk dat alle wetenschappelijke activiteit plaatsvindt binnen het kader van
een of ander paradigma en dat alle paradigma's uiteindelijk wortelen in iemands
religieuze overtuiging. 173
In deze visie blijft er dus geen spaander heel van de vrije, neutrale, autonome
wetenschap! Het denken van de mens, zijn ratio, is dus volkomen onderworpen aan
de Schrift of het rebelleert ertegen! En daarom is ieder mens in zekere zin religieus.
Dit brengt ons op de vraag naar de grondhouding ten opzichte van de Schrift. Deze
houding wordt bepaald door ons religieus grondmotief, wat wedergeboren of niet
wedergeboren is. Een hart dat zich onderwerpt aan God is een hart dat onderworpen
is aan de Bijbel. Want niet wij ondervragen de Schrift, maar de Schrift ondervraagt
ons!
Het betrouwbare, Bijbelgetrouwe paradigma is dan ook: wat zegt de Bijbel van zich-
zelf? Dan kunnen we ons bij de studie van de Bijbel laten bepalen door de inhoud
van de Bijbel zelf.
Onze menselijke logica, onze veelgeprezen wetenschap, ons 'autonome' verstand, is
niets anders dan een functie van het menselijk hart. En dat hart dient zich aan God
en zijn Woord te onderwerpen! Dit leidt tot de (voor velen onthutsende) conclusie
dat iets werkelijkheid is omdat het in Gods Woord staat.
Nu gaan we terug naar Jona. Als wij geloven dat hij drie dagen in een vis geleefd
heeft, dan zijn wij niet rationeel (volgens de wetten van de logica) of irrationeel
173 Ouweneel, Christian doctrine, The external prolegomena (manuscript)

61
(mystisch), maar supra-rationeel bezig. Dan kan ik iets rationeel niet verklaren, maar
dat hoef ik ook niet langer, want ik heb niet te maken met de tirannieke eis van de
wetenschap en haar eis van bewijs, maar met God zelf en diens eis van geloof.
The miraculous in Scripture is not subject to rational proof - it is to be received by
faith. 174
Zoals we al zagen in eerdere hoofdstukken ontleent de Schriftkritiek haar
argumenten
aan vooronderstellingen die van buiten de Bijbel afkomstig zijn. Daardoor leest men
achteruit. Daardoor wil men God zover serieus nemen als de lijn van de menselijke
logica het toelaat. Al het andere wordt domweg geschrapt.
Wie het boek Jona met de bril van dit paradigma leest, weet dat al het
onverklaarbare wat hij tegen zal komen bij voorbaat uitgesloten is. Slechts een
bezoek aan een goede opticien kan leesproblemen oplossen. Wie niet in de inblazing
van de Heilige Geest bij de totstandkoming van de Bijbel gelooft, zal Diens licht op
de tekst ook moeten ontberen. Wie geen nieuwe ogen krijgt, kan het Koninkrijk van
God niet zien en zal dus ook de grondwetten ervan niet kunnen lezen. 175
Daarom is het dat Bijbelgetrouwe exegeten wel zover willen gaan om de wonderlijke
gebeurtenissen in het boek Jona aannemelijker te maken, maar zij nooit tot het
uiterste willen (en kunnen!) gaan al dit miraculeuze te bewijzen.
Wij kunnen een heel eind meegaan met de scherpzinigheid en ernst waarmee zij, die
de historiciteit van het boek Jona ontkennen, hun exegetische arbeid verrichten. Of,
om het met de woorden van Gaebelein te zeggen:
But though we differ profoundly from those who deny the historicity of Jonah,
certain of their comments about the ethical and spiritual values of this prophet
should not be overlooked. 176
Maar het zwaartepunt van de hele kwestie van de benadering van het boek Jona ligt
toch in de woorden van Hailey, als hij schrijft:
As suggested by McCartney, the ability or inability to accept a miracle depends on
whether ore not one spells his God with a capital 'G'. 177
174 Gaebelein, Four minor prophets, p. 128
175 Joh. 3:3
176 Gaebelein, Four minor prophets, p. 58
177 Hailey, A commentary on the minor prophets, p. 64

SAMENVATTING en CONCLUSIE
62
Met deze laatste constatering zijn we aangeland bij de samenvatting van dit werk en
kunnen we op basis hiervan proberen onze conclusies te trekken. De arbeid heeft de
nodige energie en concentratie gevergd, maar wij zijn ons ook terdege bewust van
het doorzettingsvermogen dat er van de lezer gevraagd is. Een woord van dank aan
allen die het tot dit stadium nog volgehouden hebben is daarom wel op zijn plaats.
De op bladzijde vier verwoorde vraagstelling
Hoe zwaar wegen de argumenten van de kritische Bijbelwetenschap, die op grond
van haar methoden en uitgangspunten tot de conclusie is gekomen dat het boek
Jona geen historisch betrouwbaar verslag is van hetgeen in het gelijknamige
Bijbelboek te lezen staat?
is zo nauwkeurig mogelijk onderzocht, zodat de beantwoording van deze vraag niet
licht verweten kan worden ongefundeerd te zijn.
De profeet Jona wordt door de Schrift geïdentificeerd als de knecht van God ten tijde
van de regering van Jerobeam II en blijkens zijn genealogische data eveneens
verbonden als hoofdpersoon aan het gelijknamige tweeëndertigste boek van het
Oude Testament. Pogingen om zijn belevenissen op weg naar en rond Ninevé laat
(zo mogelijk post-exilisch) te dateren vinden geen steun in historische,
archeologische of linguïstische bewijsvoering.
Definiëring van het literaire genre van het boek is in de literatuur het belangrijkste en
tegelijk het meest cruciale punt gebleken. Constructies die ontwikkeld zijn om het
boek te bestempelen als een parabel of allegorie blijken gebouwd op heipalen die
geen grond vinden in de Bijbel zelf. Zij zijn verankerd in de vooronderstellingen van
de Bijbelkritiek, die het aangeleverde materiaal niet uit de Schrift maar uit
vooropgezette leesregels betrekt. Het genre wordt zodoende met voorbedachte rade
vastgesteld, waardoor de historische benadering in voorarrest geplaatst wordt.
De buitenbijbelse bronnen die men gemeend heeft te kunnen aanwijzen als
geboorteplaats van het boek Jona blijken niet die waterkwaliteit te bezitten die men
aanprijst. Dat water verschilt qua samenstelling aanzienlijk met het water uit Bijbelse
bron. Tevens kan er niet beslist worden welke bron eerder geslagen is, die van de

Bijbel of die daarbuiten. Het water uit Bijbelse bron kan met een gerust hart ter
63
consumptie aangeboden worden. Zo kan men ook aannemen, dat waar Jona gebruik
heeft gemaakt van dezelfde bron, de Bijbel, dit geen bedreiging vormt voor de
kwaliteit van het gebodene. Het boek Jona is derhalve niet afhankelijk van bronnen
buiten de Schrift. Wat aangewend werd vanuit die Schrift geschiedde volkomen
legitiem.
Een rondreis door de geschiedenis van de exegese van het boek Jona brengt de
reiziger soms in bizarre oorden. Wat echter het meest opvalt is dat hij, aangekomen
in het oord der Verlichting, plotseling van voertuig dient te wisselen. Het geloof liep
immers op de laatste benen en moet maar zo snel mogelijk worden ingeruild tegen
het voertuig van het menselijke autonome verstand, dat veel beter in staat lijkt de
hindernissen te overbruggen. Wie deze manier van reizen versmaadt wordt met
meewarige blik gepasseerd. De brandstof van dit vervoermiddel is echter niet
deugdelijk, want het is
ontwikkeld uit de grondstof van de menselijke hoogmoed die meent bij haar eigen
licht te kunnen wandelen. En waar verkeerd gereisd wordt, komt de bestemming in
gevaar. Het is dan ook daarom dat de Bijbelkritiek met het verlaten van de weg van
onderwerping en geloof moeilijk tot een juiste verklaring van het boek Jona zal kun-
nen komen. Wat haar rest is een humanistisch, psychologisch, filosofisch of gods-
dienstwetenschappelijk product, waarbij de soevereiniteit van God en zijn
barmhartigheid met zondige mensen onvoldoende of helemaal niet belicht wordt.
Een nadere blik op de vier grootste struikelblokken die men vindt op weg naar de
historische benadering van het boek laat zien dat deze nooit helemaal verwijderd
kunnen worden. Is de kwestie van Ninevé en zijn bewoners door de voortschrijding
van de archeologische wetenschap nog niet helemaal beslist en staat dit daardoor
nog open voor verdere doordenking, het wonder van vis en boom blijft een
struikelblok voor iedereen die de rationalistische eisen aan de Bijbel blijft stellen. En
de tegemoetkoming aan die eis zal altijd uitblijven, omdat de ratio niets te eisen
heeft. Ook de ratio staat besmet tegenover de Schepper en kan pas gezond gaan
functioneren als het zich wil laten behandelen met het medicijn van zondebesef,
vergeving en onderwerping.
Vanuit dit voorgaande zien wij dan ook geen enkele reden de berichtgeving over alle
dingen die in het boek Jona beschreven te betwijfelen. Jona leefde ten tijde van

64
Jerobeam II. Hij was God ongehoorzaam en kwam in een vliegende storm terecht.
Toen hij overboord geworpen werd, stilde de storm, terwijl Jona zijn reis voortzette
in het ingewand van een zeewezen. Toen deze hem levend en wel aan land spuwde,
trok Jona zonder omwegen naar Ninevé, een stad van grote omvang en bewoond
door enige honderdduizenden mensen. Jona' s boodschap brachten regionale
beroering en verootmoediging teweeg. God spaarde de stad echter. Een boom die in
een nacht omhoog schoot, werd door een kwaadaardige worm veranderd in een
dorre boom.
Zo staat het in de Schrift en zo mogen we het aanvaarden!
De verwijzing van Jezus naar het optreden van Jona vormt een hele grote
legitimering van de historiciteit van het boek. Wie dat betwijfelt, en deze woorden
van Jezus aan de gemeente toeschrijft, moet zich afvragen of hij zich niet schuldig
maakt aan miskenning van het authentieke gezag van Jezus' woorden. Het is
opnieuw de Bijbel zelf die de historiciteit van Jona, de koningin van Seba en Jezus op
hetzelfde niveau van geloofwaardigheid plaatst. Wie aan Jezus' verwijzing naar Jona
geen enkel argument voor diens werk en belevenissen ontleent lijkt een leesstoornis
te hebben die wij tot op heden niet echt hebben kunnen begrijpen.
Wat voor Jona geldt, geldt in zekere zin voor de gehele Schrift. Alle mensen zijn
brildragers, wat wil zeggen dat niemand onbevooroordeeld leeft, denkt, spreekt en
leest. Deze bril beslist reeds in het stadium dat voorafgaat aan het lezen, bestuderen
en overdenken van de Schrift tot welke conclusies men gaat komen. Het is slechts de
interventie van de Heilige Geest die een mens tot vernieuwing kan brengen. Vernieu-
wing van het hart, de plaats waar het religieuze grondmotief van de mens
domineert. Waar dat hart zich niet langer tegen God verzet maar zich aan Hem wil
onderwerpen, daar wordt het motief zodanig gerepareerd dat het bij het licht van de
Auteur in staat is het woord te lezen, te begrijpen en toe te passen. Het uitdragen
van die boodschap was de missie van Jona en wie die God dient en diens boodschap
wil uitdragen mag weten in dezelfde opdracht te staan.
Zo mogen we dan ook als antwoord op de gestelde vraag tot de conclusie komen dat
er geen dwingende redenen zijn om aan het boek Jona als historisch verslag te
twijfelen.
De diepste gronden voor de argumentaties en de conclusie bleken achteraf
wijsgeriger en levensbeschouwelijker gedetermineerd dan vooraf gedacht werd.

DANKBETUIGING
65
Zonder de stimulerende en richtinggevende contacten met mijn begeleider, de heer
Dr. M.J. Paul, zou het niet mogelijk geweest zijn deze scriptie tot een goed einde te
brengen. Ik dank hem recht hartelijk voor zijn grondige leeswerk en zijn waardevolle
adviezen.
Tevens dank ik de leiding van de Evangelische Theologische Academie, die mij in
staat stelde de afgelopen maanden zoveel voldoening te ervaren in het vervaardigen
van dit werk.
Als laatste dank ik mijn gezin, dat het nooit bezwaarlijk gevonden heeft de maaltijd
te nuttigen met een vader die doorlopend in gedachten bezig bleef met die ene zin
...

Geraadpleegde boeken
66
totaal aantal woorden: 21478
Aalders,G.Ch., The problem of the book of Jonah (London, Tyndale, 1948)
cito fit cito perit
Aalders,G.Ch., Obadja en Jona, serie Commentaar op het Oude Testament (Kampen,
Kok, 1958)
Allen,L.C., The books of Joel, Obadiah, Jonah and Micah, New International
Commentary on the Old Testament (Grand Rapids, Eerdmans, 1976)
Archer, G.L., A survey of Old Testament introduction, rev. (Chicago, Moody Press,
1994)
Baldwin, Joyce, Jonah in The Minor Prophets, an exegetical and expository commen-
tary, edited by Thomas Edward McComiskey (Grand Rapids, Baker Books, 1993)
Bewer,J.A., A critical and exegetical commentary on Jonah, International Critical
Commentary (Edinburgh, T&T Clark, 1912)
Bickermann,E. Four strange books of the Bible, Jonah/Daniel/Koheleth/Esther (New
York, Schocken Books, 1967)
Bruggen, J. van, Het lezen van de Bijbel (Kampen, Kok, 1981)
Bruggen, J. van, Matteüs, Commentaar op het Nieuwe Testament, derde serie (Kam-
pen, Kok, 1990)
Douglas, J.D et.al. New Bible Dictionary, Nineveh by D.J. Wiseman (Leicester, Inter-
Varsity Press, 1982)
Ellicott, G.J. Jonah, Rev. Archdeacon Aglen, M.A., Bible commentary for English
readers (London, Cassel and Company, z.j.)

Ellul, J., The judgement of Jonah, translated by Geoffrey W. Bromiley (Grand
Rapids, Eerdmans, 1971)
Gaebelein, F.E., Obadiah, Jonah, Habakkuk and Haggai in Four minor Prophets
(Chicago, Moody Press, 1970)
Good, Edwin M., Irony in the Old Testament, (Sheffield, The Almond Press, 1981)
67
Hailey, H., A commentary on the minor prophets (Grand Rapids, Baker Book House,
1972)
Harrison, R.K., Introduction to the Old Testament, (Grand Rapids, William B. Eerd-
mans, 1969)
Henderson, E., The twelve minor prophets (Grand Rapids, Baker Book House, 1980)
Keil, C.F., Commentary on the Old Testament vol. X, The Minor Prophets, translated
from German by James Martin (Grand Rapids, William B. Eerdmans, 1993 repr.)
Lacocque, André and Pierre Emmanuel, The Jonah Complex (Atlanta, John Knox
Press, 1981)
Luther, M. Het boek Jona, vertaald en ingeleid door Drs. K. Exalto (Amsterdam,
Buijten & Schipperheijn, 1971)
Magonet, Jonathan, Form and Meaning, studies in literary techniques in the book of
Jonah (Sheffield, The Almond Press, 1983)
Maier, Gerhard, Der Prophet Jona, in: Wuppertaler Studienbibel (Wuppertal,
R. Brockhaus Verlag, 1976)
Myers, J., Hosea, Joel, Amos, Obadiah, Jonah, The Layman's Bible Commentaries
(London, SCM Press Ltd., 1960)

68
Ouweneel, W.J., Christian Doctrine, Vol. I: The External Prolegomena (manuscript)
Ridderbos, J., De Kleine Profeten, tweede deel, (Kampen, J.H. Kok, z.j.)
Smart, James D., The Book of Jonah in: The Interpreters Bible Vol. VI , (New York,
Abingdon Press, 1956)
Velema, W.H., Oriëntatie in de christelijke ethiek (Den Haag, Boekencentrum, 1990)
Geraadpleegde artikelen
Childs, B.S., "The canonical shape of the book of Jonah" in: Biblical and Near Eastern
Studies, essays in honour of William Sanford LaSor (Grand Rapids, Eerdmans, 1978)
Deely, M.K., "The shaping of Jonah" in: Theology Today, Vol. 24, No. 3, Princeton,
October 1977 p. 304 - 310
Elata-Alster, G. & R. Salmon, "The deconstruction of genre in the book of Jonah:
toward a theological discourse" in: The Journal of Literature & Theology, Vol. 3,
No. 1, March 1989, p. 40 - 57
Ferguson, P., "Who was the King of Nineveh in Jonah 3:6?" in: Tyndale Bulletin
47.2, 1996, p. 301-314
Groot, C.A.E. "Toen Jona in de walvis zat", in: Soteria, jaargang nr. 2, juni 1985,
p. 19 - 23
Kaiser, O., "Wirklichkeit, Möglichkeit und Vorurteil, ein Beitrag zum Verständnis des
Buches Jona" in: Evangelische Theologie, 33. Jahrgang, Januar-Februar 1973,
p. 91 - 103
Krüger, T., "Literarisches Wachstum und theologische Diskussion im Jona-Buch" in:
Biblische Notizen, Heft 59, München, 1991 p. 57 - 85

Landes, G.M., "The canonical approach to introducing the Old Testament: prodigy
69
and problems" in: Journal for the Study of the Old Testament, issue 16, May 1980,
p. 32-39
Levine, E., Jonah as a philosophical book" in: Zeitschrift für die alttestamentliche
Wissenschaft, 96. Band 1984, p. 235-245
Loretz, O., "Herkunft und Sinn der Jona-Erzählung" in: Biblische Zeitschrift, Jahrgang
5, Juli 1961, p. 18 - 29
Payne, D., "Jonah from the perspective of its audience" in: Journal for the Study of
the Old Testament, Issue 13, 1979, p. 3 - 12
Robinson, B., "Jonah's Qiqayon plant" in: Zeitschrift für die alttestamentliche Wissen-
schaft, 97. Band 1985, p. 390 - 403