Lees verder in het boek Breda en de Nassaus (Esther Vink)

Breda en de Nassaus
1404 - 2004
Ter herdenking aan zeshonderd jaar Nassaus in Breda
Ester Vink

Inhoudsopgave
Inleiding
1. De Nassaus
1.1. Algemene politieke situatie
1.2. De Duitse Nassaus en hun burchten
1.2.1. Nassau
1.2.2. Dillenburg
1.2.3. Diez en Oranienstein
1.3. De huizen van de Bredase Nassaus
1.3.1. Brussel
1.3.2. Mechelen
1.3.3. Diest
1.3.4. Orange
2. De Nassaus in Breda
2.1. Heren van Breda
2.1.1. Kasteel en nederzetting
2.1.2. De Polanens als heren van Breda
2.1.3. Tweeledigheid
2.1.4. Overgang naar de Nassaus
2.1.5. Engelbrecht I
2.1.6. Jan IV
2.1.7. Engelbrecht II
2.1.8. Hendrik III
2.1.9. René van Chalon
2.2. De Nassaus en de politiek
2.2.1. Contacten met de landsheer
2.2.2. Bestuur
2.2.3. Machtsverhoudingen
2.2.4. Ontvangsten
2.3. De entourage
2.3.1. Het kasteel van Breda
2.3.2. Het Valkenberg
2.3.3. Levensstijl aan het hof van de Nassaus
2.3.4. Hofhuizen en hovelingen
2.3.5. Bastaarden van de Nassaus
2.4. Het leven in Breda en de rol van de Nassaus
2.4.1. Maatschappelijke betrokkenheid
2.4.2. Kunst en representatie
2.5. De Bredase Nassaus en de kerk
2.5.1. Het klooster van Johanna van Polanen
2.5.2. Reliekvereringen
2.5.3. Kloosters en religieuze gemeenschappen
2.5.4. Begijnhof
2.5.5. De Onze-Lieve-Vrouwe- of Grote Kerk
en de daarin aanwezige grafmonumenten
2.6. De Nassaus en het stadsplan
2.6.1. De vroegste verdediging van Breda
2.6.2. De versterking van Jan II van Polanen
en latere aanpassingen
2.6.3. De vestingwerken van Hendrik III
2.6.4. Inrichting van straten
2.6.5. Stadsbranden en vestingwerken
2.6.6. Park, tuin en bos
Conclusies
Breda en de Nassaus 3

4 Breda en de Nassaus

Inleiding
Breda is trots op zijn Nassaus, het
geslacht dat bijna anderhalve eeuw
lang in het kasteel van Breda woonde
en dat de voorloper was van het Huis
van Oranje-Nassau. Die trots komt
alleen al in de naamgeving van Bredase
straten tot uiting, zoals de Graaf
Engelbertlaan en het Graaf Hendrik IIIplein,
de Nassausingel en de Nassaustraat.
Maar de stad bewaart veel meer
herinneringen aan de Nassaus. Tastbare
herinneringen die gewoon te bezichtigen
zijn of die nog niet zo lang geleden
tijdens archeologisch onderzoek aan de
vergetelheid zijn ontrukt. Zo werden bij
de voorbereidingen voor de bouw van
flats op het Chassé-terrein de resten
van een bastion opgegraven dat ooit op
last van Hendrik III van Nassau is aangelegd.
In de Grote Kerk staan de grafmonumenten
van de Nassaus, die een
goed beeld geven van de opvattingen
over de dood uit hun tijd.
Het feit dat het huidige koningshuis in
de verte verwant is aan de Bredase
Nassaus, maakt dat heel wat Bredanaren
de warme gevoelens die zij de
koningin en haar verwanten toedragen,
projecteren op het verleden. De specia-
le band die Breda via zijn Nassaus met
de regerende Oranjes heeft, wordt van
tijd tot tijd wat strakker aangehaald. Het
initiatief ligt daarbij niet geheel en al bij
Breda, zoals bleek tijdens de restauratie
van de grafkelder van de Nassaus in de
Grote Kerk in 1997, die door de koningin
nauwlettend werd gevolgd.
De grotere territoriale
eenheden in de 15e eeuw
(collectie SAB).
Breda en de Nassaus 5

Het belang van de Bredase Nassaus
reikte veel verder dan Breda. De heren
van Breda waren ook graven van
Nassau en bezitters van uitgestrekte
goederen die her en der verspreid
waren, ze bekleedden hoge functies in
de landsregering en ze waren de weldoeners
van beroemde kunstenaars en
wetenschappers. Kortom, de Bredase
Nassaus namen in de maatschappij van
hun tijd een belangrijke positie in. Het
algemene belang zou er tenslotte voor
zorgen dat de Nassaus Breda in de
steek lieten.
In dit boek gaat het echter vooral over
de betekenis die de Nassaus voor Breda
gehad hebben gedurende de periode
waarin zij in het kasteel Breda resideerden,
van ongeveer 1404 tot 1544.
Hoofdthema is de wijze waarop zij op
politiek, cultureel, religieus en ruimtelijk
gebied hun stempel op de stad drukten.
Daarbij speelt op de achtergrond voortdurend
de vraag mee wat Breda zonder
Nassaus nu eigenlijk zou voorstellen.
6 Breda en de Nassaus

1. De Nassaus
1.1. Algemene politieke situatie
Zeshonderd jaar geleden bestond
Nederland nog niet als een afzonderlijke
natie, maar was het grondgebied van
wat nu Nederland heet onderdeel van
een veel groter politiek geheel. Dat was
het Duitse Rijk, ofwel het Heilige
Roomse Rijk der Duitse Natie zoals het
officieel heette, een naam die duidelijk
moest laten uitkomen dat het Duitse
Rijk de christelijke opvolger was van het
illustere Romeinse Rijk. Het eveneens
enorm uitgestrekte Heilige Roomse Rijk
was in de praktijk een reus op wel erg
wankele voeten. In de Lage Landen
telde het Rijk sinds de dertiende eeuw
nauwelijks meer mee. Hier waren de
graven van Holland en Zeeland, de hertogen
van Brabant en Gelre en de bisschoppen
van Utrecht, die formeel allemaal
leenmannen van de Roomskoning
waren, de machtsfactoren waar rekening
mee gehouden moest worden.
Dynastieën kwamen op en stierven uit,
vorsten sloten voordelige of minder
aantrekkelijke huwelijken, wereldlijke
en kerkelijke machthebbers vochten bittere
oorlogen uit over land en invloed in
de Lage Landen. Het nettoresultaat was
een steeds verdergaande concentratie
van macht in de handen van slechts een
paar spelers. In het midden van de vijftiende
eeuw was het pleit grotendeels
beslecht. Het hertogdom Brabant en de
graafschappen Vlaanderen, Holland,
Zeeland en Henegouwen en Luxemburg
waren opgeslokt door het machtige hertogdom
Bourgondië, dat de dienst ging
uitmaken in deze contreien. Natuurlijk
Het Duitse Rijk met de
belangrijkste 'Nassaupunten':
Dillenburg, Diez,
Nassau en de rivier de Lahn
(collectie SAB).
Breda en de Nassaus 7

De burcht Nassau heden ten
dage (collectie J. Hendriks).
kwam deze situatie niet zonder slag of
stoot tot stand. In de loop van de vijftiende
eeuw waren de nodige veldslagen
uitgevochten met heren die zich
tegen de voortschrijdende machtsconcentratie
verzetten.
In 1477 trouwde Maximiliaan I van
Habsburg, zoon van de Duitse keizer en
Rooms koning, met de rijke erfdochter
Maria van Bourgondië. Dit huwelijk
combineerde het Heilige Roomse Rijk,
waar de Habsburgs aan het hoofd stonden,
met het machtsblok Bourgondië.
Voor de Bredase Nassaus zou de politieke
superconstellatie die ontstond van
enorm belang blijken te zijn.
1.2. De ‘Duitse Nassaus’ en hun
burchten
Het geslacht Nassau maakte in de
persoon van Engelbrecht I in 1404 zijn
entree in Breda. Engelbrecht was een
jaar eerder getrouwd met Johanna van
Polanen, de enige wettige nakomelinge
van het tot dan toe regerende huis in
Breda. Al paste Engelbrecht met zijn
meer dan dertig jaar wat leeftijd betreft
bepaald niet bij de de elfjarige Johanna,
op het materiële en politieke vlak daarentegen
was het huwelijk een succes.
Dat laatste gold ook voor de stad Breda,
die flink geprofiteerd heeft van het
bewind van deze en de volgende
Nassaus. Zij woonden allemaal in het
kasteel van Breda, waarover later meer.
1.2.1. Nassau
Het geslacht Nassau draagt de naam
van het Duitse plaatsje Nassau, dat
schilderachtig is gelegen aan de Lahn,
een zijrivier van de Rijn. Hier bouwden
de graven van Laurenburg omstreeks
1100 de burcht Nassau, een imposant
en strategisch gelegen gebouw dat
vanaf grote hoogte een wijdse blik biedt
op het dal van de Lahn en het dorp
Nassau. De nakomelingen van de graven
van Laurenburg die deze burcht in
hun bezit hadden noemden zich in het
8 Breda en de Nassaus

vervolg ‘Van Nassau’, naar de burcht.
De Nassaus waren een vrij kinderrijk
geslacht met verschillende vertakkingen,
dat in het Duitse Rijk vanaf de
twaalfde eeuw goed vertegenwoordigd
was onder de regerende adellijke families
van niet al te hoge status. Het territoriale
zwaartepunt van hun macht lag
in het Westerwald, het heuvelachtige
bosgebied ten noorden van de Lahn,
waar op zo ongeveer iedere hoge heuveltop
wel een kasteel of een kasteelruïne
staat. De invloed van de Nassaus
strekte zich echter tot buiten dit fraaie
landschap uit. Ook op het grondgebied
van het huidige Nederland waren
Nassaus actief. Zo kwam uit het huwelijk
tussen graaf Hendrik II, genaamd
‘De Rijke', van Nassau en een dochter
van de graaf van Gelre, Jan van Nassau
voort, die in 1267 elect van Utrecht
werd (‘elect’ betekent letterlijk gekozene,
dat wil zeggen in afwachting van de
wijding tot bisschop, maar zover bracht
Jan van Nassau het nooit). In de Slag
van Woeringen, die in 1288 werd uitgevochten
tussen Brabant en Gelre om de
heerschappij over Limburg, vocht Adolf
van Nassau, een neef van elect Jan van
Nassau, aan de Gelderse kant. Twee
jaar later werd hij gekozen tot koning
van het Heilige Roomse Rijk.
1.2.2. Dillenburg
Het bekendst in de Nederlanden zijn de
Nassaus van de Dillenburg, het stamslot
dat aan het riviertje de Dill, een zijtak
van de Lahn, was gebouwd. Hier
kwamen ook de Nassaus vandaan die
naar Breda zouden komen. Engelbrecht
I, de vroegste Bredase Nassau, werd
waarschijnlijk zelfs geboren in de
Dillenburg. De Nassaus van Breda hoorden
bij de zogenaamde Ottoonse tak.
Het was namelijk zo, dat in 1255 het
geslacht Nassau werd gesplitst in de
Ottoonse en de Walramse tak, genoemd
naar de broers Otto en Walram, zonen
Historische afbeelding van
Dillenburg (collectie Tourist
Info Stadt Dillenburg).
Breda en de Nassaus 9

Het slot Oranienstein
(collectie M. Berends).
van de zoëven genoemde Hendrik II van
Nassau, die het graafschap Nassau
onderling verdeelden. Otto koos het
gedeelte aan de noordkant van de Lahn
met de stad Siegen en de Dillenburg,
Walram kreeg het zuiden. De burcht
Nassau bleef gemeenschappelijk bezit.
De beide takken wisten zich lange tijd
afzonderlijk te handhaven. In Nederland
stierf de Ottoonse linie in mannelijke
linie pas uit met de dood van koning
Willem III in 1890. Het huidige Nederlandse
vorstenhuis stamt alleen in vrouwelijke
linie af van de Ottoonse tak.
Van de Dillenburg, het trotse slot van de
Nassaus dat in ongeveer 1130 werd gebouwd,
resten op de Schlossberg alleen
ruïnes en een uitgebreid stelsel van
ondergrondse gewelven. De Fransen
maakten in 1760 tijdens de Zevenjarige
Oorlog korte metten met het kasteel.
Aan het einde van de negentiende eeuw
werd op de ruïnes de Wilhelmsturm
gebouwd, een opvallend bouwwerk dat
het toenmalige Duitse zelfbewustzijn
symboliseerde. Men gaat er in het stadje
Dillenburg prat op dat de toren met
bijbehorende ruïnes regelmatig worden
bezocht door leden van het Nederlandse
vorstenhuis.
1.2.3. Diez en Oranienstein
Een andere bekende Duitse plaats waar
de Nassaus hun sporen hebben achtergelaten
is Diez, ook alweer zo’n schilderachtig
aan de Lahn gelegen stadje,
dat bekend staat om zijn middeleeuwse
burcht, tevens één van de stamsloten
van de Nassaus, en om het slot
Oranienstein. Vanaf 1607 was Diez de
residentie van de zijtak Nassau-Dietz,
die in de zeventiende eeuw alle Nassau-
Ottoonse graafschappen erfde. Het
imposante Oranienstein werd gebouwd
tussen 1617 en 1684, en van 1704 tot
1709 uitgebreid door de beroemde
architect Daniël Marot.
1.3. De huizen van de Bredase Nassaus
Net zoals de Duitse Nassaus hadden
ook de Bredase Nassaus uitgebreide
bezittingen waar kastelen en woonhuizen
op gebouwd waren. De gebouwen
die voor hun functioneren belangrijk
10 Breda en de Nassaus

waren stonden in het hertogdom
Brabant, het centrum van de macht
waar de Bredase Nassaus zich op richtten.
Eveneens als bij de Duitse Nassaus
symboliseerden de huizen de macht en
het prestige van de Bredase Nassaus.
1.3.1. Brussel
Zo nam Engelbrecht I van zijn schoonvader
Jan III van Polanen de stadswoning
over die de Polanens sinds 1342 op
de Coudenberg in Brussel hadden. Op
de plaats van deze woning bouwden
Engelbrecht II en zijn opvolger Hendrik
III van Nassau een schitterend laatgotisch
stadspaleis, dat navenant werd
ingericht. Extravagantie werd daarbij
niet uit de weg gegaan, zoals mag blijken
uit het verhaal dat Engelbrecht II,
die zelfs in de toch al minder deugdzaam
levende adellijke kringen voor een
losbol doorging, een bed ter beschikking
had waar wel 50 personen in konden!
Het Hôtel de Nassau was één van
de bekendste bezienswaardigheden van
Brussel in de zestiende en zeventiende
eeuw. Was helaas, want alles wat overgebleven
is van het voormalige paleis is
de voormalige Sint-Joriskapel, die nu
bij de Koninklijke Bibliotheek hoort.
Slechts onder de grond rest nog een
aantal interessante ruimten.
1.3.2. Mechelen
Engelbrecht II van Nassau kocht in 1494
een huis in Mechelen, vlakbij het Hof
van Savoie, het paleis van Margaretha
van Oostenrijk, dochter van Maximiliaan
I, landvoogdes van de Habsburgse
Nederlanden en regentes van de in
1500 geboren Karel V. Engelbrecht liet
op dit belangrijke punt in de stad een
gotisch ‘paleis’, of eigenlijk eerder een
patriciërswoning, bouwen, dat aan de
De ondergrondse restanten
van het stadspaleis van de
Nassaus te Brussel
(collectie J. Hendriks).
Het stadspaleis van de
Nassaus te Brussel op een
schilderij van W. van Schoor
uit 1654 (collectie Kon.
Musea voor Schone Kunsten
te Brussel).
Breda en de Nassaus 11

Het Hof van Nassau te
Mechelen (collectie
H. Verbeeck).
Plattegrond van het Hof van
Nassau te Mechelen
(collectie H. Verbeeck).
straatzijde bestond uit twee trapgevels
van rode baksteen met witte steenbanden,
voorzien van een toegangspoort
die toegang gaf tot een binnenplaats.
Op de binnenplaats stond, zoals zo vaak
bij dit soort huizen, een toren waarin de
trap was ondergebracht die naar de verschillende
verdiepingen leidde.
1.3.3. Diest
In 1499 kwam Engelbrecht II in het bezit
van Stad en Land van Diest, een plaats
gelegen in Vlaams-Brabant. Het goed
was afkomstig van het erfdeel van zijn
moeder, Maria van Loon-Heinsberg, die
was getrouwd met Jan IV van Nassau.
Diest had een kasteel in de Warande,
dat Hendrik III van Nassau omstreeks
1514 verving door de zogenaamde Hof
van Nassau. Deze Hof was een fraaie
gotische patriciërswoning aan de
Graanmarkt, die in een U-vorm was
gebouwd rond een binnenplaats, in een
stijl die heel erg doet denken aan het
huis van de Nassaus in Mechelen. Het
thans nog overeind staande huis aan de
Graanmarkt is één vleugel van dit Hôtel,
die echter sterk verbouwd is. In feite
verkeert alleen de traptoren die vroeger
op de binnenplaats stond, nog in oude
staat.
1.3.4. Orange
12 Breda en de Nassaus

Een ander grondgebied waarmee de
Bredase Nassaus contacten onderhielden,
was het prinsdom Orange in Zuid-
Frankrijk. Het prinsdom hoorde uiteraard
niet bij het hertogdom Brabant,
maar was desondanks belangrijk voor
de Bredase Nassaus. De Nassaus kregen
het prinsdom in handen als gevolg
van het tweede huwelijk van Hendrik II
met Claudia van Châlon in 1515. Na het
overlijden van Philibert van Châlon in
1530, Hendriks zwager uit zijn huwelijk
met Claudia, konden de Bredase
Nassaus zich sieren met de titel prins
van Oranje. De zoon van Hendrik III,
René van Châlon, was de eerste die met
de geslachtsnaam ‘van Oranje-Nassau’
werd aangeduid. Datzelfde gold ook
voor zijn opvolger, Willem van Nassau-
Dillenburg die later als Willem van
Oranje bekend zou staan. We belanden
hiermee echter bij een tak van de familie
die hier buiten beschouwing moet
blijven. Hoewel de prinsen van Oranje-
Nassau nog steeds heren van Breda
waren, strekte hun betekenis zich uit tot
ver buiten het gebied in en rond Breda.
Het hof van Nassau te Diest (collectie Monumenten en Landschapszorg Diest).
Ruïne van het prinselijk
kasteel te Orange
(collectie J. Hendriks).
Breda en de Nassaus 13

14 Breda en de Nassaus

2. De Nassaus in Breda
2.1. Heren van Breda
2.1.1. Kasteel en nederzetting
De Bredase Nassaus hebben in totaal
zo’n anderhalve eeuw op het kasteel
van Breda gewoond, het meest zichtbare
symbool van hun macht in deze stad.
Zij waren echter niet de vroegste heren
van Breda en ze waren ook niet de eerste
heren van Breda met een kasteel in
deze plaats. De vroegste bron waarin
onomstotelijk sprake is van het ‘castellum’
van Breda stamt uit 1198. Het is
echter aannemelijk dat al sinds ongeveer
1160 op de plaats van Breda een
burcht (want dat zou de vertaling van
‘castellum’ zijn) en een nabij gelegen
nederzetting aanwezig zijn geweest.
De locatie waar Breda ligt werd al vroeg
beschouwd als een aantrekkelijk punt
voor de bouw van een kasteel. Dat
kwam aan de westkant van het hertogdom
Brabant te staan, niet ver van de
grens met het nogal dynamische graafschap
Holland, op een plaats die met
name in de dertiende en veertiende
eeuw van groot strategisch belang zou
worden. Het kasteel werd gebouwd bij
een uniek landschappelijk punt, name-
lijk de plaats waar de van zuid naar
noord stromende riviertjes de Mark en
de Aa of Weerijs even nadat zij de hogere
Brabantse zandgronden verlaten
hebben met elkaar samen komen om
vervolgens via het vlakke West-Brabant
naar de zeegaten te stromen. Al zijn het
in onze ogen dan onbetekenende watertjes,
in de Middeleeuwen was de Mark
na de samenvloeiing met de Aa een
druk bevaren rivier, waarover directe en
indirecte contacten werden onderhouden
met Holland, Vlaanderen en de rest
van Brabant. Breda ligt juist op de
plaats tot waar de Mark nog gemakke-
Vereenvoudigde geomorfologische
kaart
(gebaseerd op Leenders
2004) met Breda ter hoogte
van de samenvloeiing van
Mark en Weerijs (afbeelding
Bureau Cultureel Erfgoed).
Kasteel van Breda
Breda en de Nassaus 15

Kasteel van Polanen; het
stamslot van de Polanens.
Beerkelder, gebouwd
omstreeks 1325. In de
achtergrond zijn de proefsleuven
zichtbaar die over
het kasteeleiland zijn
gegraven naar funderingsresten,
die overigens niet
zijn gevonden (collectie
E. Bult).
lijk bevaarbaar was, verder stroomopwaarts
lukte dat niet goed meer.
Gelukkig was er een goed alternatief
voorhanden, omdat alweer juist in Breda
een belangrijke doorgaande landroute
de Mark kruiste. Het vervoer over water
kon zodoende gemakkelijk aansluiting
vinden bij het verkeer over land. Men
moest er alleen wel voor in de beurs tasten,
want de heren van Breda hadden
hier, niet ver van hun kasteel, een tolplaats.
Over de verkeersstromen over
land moet niet geringschattend gedaan
worden. Door ossen en paarden getrokken
karren die volgepakt werden
met handelswaar, waren heel normale
verschijnselen op de Brabantse wegen.
En wie geen kar had, kon zijn koopwaar
altijd nog op zijn rug meenemen, zoals
de marskramers deden die de landwe-
gen afliepen. Belangrijk ook was de nabijheid
van de jaarmarkten in Antwerpen
en Bergen op Zoom, of Bergen, zoals de
plaats in de Middeleeuwen heette. Deze
grote markten die meerdere malen per
jaar gehouden werden waren in de veertiende
en vijftiende eeuw echte economische
brandpunten, waar kopers en
verkopers van heinde en ver op af kwamen.
Van al dat handelsverkeer heeft
ook Breda behoorlijk geprofiteerd.
Niettemin leefde het grootste deel van
de inwoners van de nederzetting aan
het verkeersknooppunt nabij de Mark
lange tijd van de grond. Breda was dan
ook vrijwel uitsluitend een agrarische
plaats met een bevolking van boeren.
Pas vanaf de tweede helft van de veertiende
eeuw kwam hier verandering in
en werden handel, nijverheid en het uitoefenen
van een functie in dienst van
de heer van Breda belangrijke bronnen
van inkomsten voor de Bredanaars.
2.1.2. De Polanens als heren van Breda
Breda had een vrij unieke positie binnen
het hertogdom Brabant, omdat het als
stad – met stadsrechten sinds het begin
van de dertiende eeuw – deel uitmaakte
van een heerlijkheid. Binnen het hertogdom
had slechts een minderheid van de
steden een heer die niet de landsheer
was.
16 Breda en de Nassaus

De vroegste heren van Breda waren
zelfstandige heren, die op hun grondgebied
praktisch onbeperkt hun macht
konden uitoefenen, waarbij zij zich heel
weinig hoefden te laten welgevallen
van boven hen gestelde heren. De hertogen
van Brabant, die in de twaalfde
eeuw druk bezig waren een aaneengesloten
machtsgebied te verwerven, was
de aanwezigheid van dergelijke vrije
heren uiteraard een doorn in het oog.
Ze deden er alles aan om ze weg te werken.
In 1198 slaagde Hendrik I van
Brabant, er in om van de toenmalige
heer van Breda, Godfried II van
Schoten, zijn leenman te maken. Dit
betekende dat een feodale machtsverhouding
was ontstaan, waarin de hertog
van Brabant kon bepalen wie de
heerlijkheid van Breda in leen zou houden.
Familieleden van Godfried II van
Schoten behielden het leen tot 1327,
toen het geslacht in rechte lijn uitstierf.
Vervolgens nam de hertog Breda op in
zijn eigen domein, waarbij hij tegemoet
moest komen aan de forse financiële
aanspraken die de verwanten van de
vroegere heren van Breda op het leen
lieten gelden.
Voor de hertog van Brabant moet het
dan ook een aanzienlijke verlichting
betekend hebben toen hij in 1339
Willem van Duvenvoorde met het
vruchtgebruik van de heerlijkheid Breda
beleende. Willem van Duvenvoorde
was een onecht kind uit het geslacht
van Polanen, een gewiekste figuur die
aan het hof van de graven Willem III en
Willem IV van Holland een uitstekende
positie had weten te verwerven. Het feit
dat hij zeer vermogend was en grote
sommen geld kon uitlenen aan de krap
bij kas zittende graven, droeg daar zeker
aan bij. De hertogen van Brabant zaten
al net zo om geld verlegen als de graven
van Holland, een situatie waar Van
Duvenvoorde zijn voordeel mee deed,
zoals wel blijkt uit de feitelijke verpanding
van de heerlijkheid Breda door de
hertog in 1339. Het was Van Duvenvoordes
politiek om een deel van zijn
geld te beleggen in grond, waarbij hij
onder andere het oog had laten vallen
op goederen in West-Brabant, die toentertijd
zowel binnen het graafschap
Holland als in het hertogdom Brabant
waren gelegen. Van Duvenvoorde verzamelde
hier een uitgebreid complex
gronden en heerlijkheden (men spreekt
zelfs wel van een imperium). Geslepen
politicus die hij was, overzag hij de
strategische mogelijkheden die het
bezit van deze goederen hem boden
binnen Brabant en Holland.
De bastaard en nouveau riche Willem
van Duvenvoorde bracht het tot dan toe
Breda en de Nassaus 17

vrij bescheiden geslacht Van Polanen
grote welvaart, waar het een eeuw lang
moeiteloos op kon voortborduren. In
1353, het jaar van zijn dood, werd de
heerlijkheid Breda door de hertog van
Brabant in leen gegeven aan Jan II van
Polanen, een neef van Willem van
Duvenvoorde. Jan II van Polanen was,
net zoals zijn oom, behalve leenman
van de hertog van Brabant ook leenman
van de graaf van Holland. Aan zijn oom
had hij uitgestrekte goederen in
Brabant, Holland en Zeeland te danken,
die hij deskundig beheerde en uitbreidde.
Zo kocht hij in 1342 de belangrijke
heerlijkheid van de Lek van de graaf van
Holland.
2.1.3. Tweeledigheid
In overeenstemming met hun aanzienlijke
territoriale en financiële belangen
namen de Polanens in de hofhoudingen
van Holland en Brabant een vooraanstaande
plaats in. Jan II en zijn zoon Jan
III van Polanen waren bijvoorbeeld
actief als raadsheer van zowel een aantal
graven van Holland als van hertogin
Johanna van Brabant. Voor Breda betekende
dit dat de heer vaak lange perioden
afwezig was omdat hij aan het hof
verbleef of met de graaf of hertog op
veldtocht was. Aan de andere kant werd
het kasteel van de Polanens en dus ook
de stad Breda, regelmatig bezocht door
allerlei hoge functionarissen en adellijke
lieden, die er met hun gevolg nog
wel eens bleven hangen.
In zijn mooie kasteel dat hij had laten
bouwen ter vervanging van de oude
burcht van Breda, woonde Jan II van
Polanen tussen twee heren, in de grensstreek
tussen Holland en Brabant. Van
die tweeherigheid hebben de Polanens
handig gebruik gemaakt. Toch had hun
dubbele positie niet alleen maar positieve
kanten. Een belangrijk nadeel van de
‘Hollandse banden’ van de Polanens
was, dat de stad Breda via hen in de
veertiende eeuw betrokken raakte bij de
aanhoudende strijd tussen facties van
edelen die bekend staan als de Hoekse
en Kabeljauwse twisten. De onderdanen
van uitsluitend Brabantse leenmannen
hadden hier veel minder van te lijden.
De Hoekse Jan II van Polanen werd
in 1351 door de Kabeljauws gezinde
graaf Willem V van Holland zelfs uit het
graafschap verbannen en zijn Hollandse
bezittingen werden geconfisqueerd. Hij
trok zich in Breda terug, van waaruit hij
en zijn Hoekse partijgenoten Holland
bestookten.
2.1.4. Overgang naar de Nassaus
Met het huwelijk dat Engelbrecht I van
Nassau in 1403 sloot met Johanna van
18 Breda en de Nassaus

Polanen, de kleindochter van Jan II van
Polanen, volgden de Nassaus de
Polanens op, nu deze laatste familie
was uitgestorven in mannelijke linie.
Met de komst van Engelbrecht I ging in
Breda een andere wind waaien. De graven
van Nassau behoorden tot een heel
ander geslacht dan de heren van
Polanen en van de Lek. Waren de
Polanens van oorsprong een Hollandse
adellijke familie met grote belangen in
de organisatie van het graafschap
Holland, de Bredase Nassaus richtten
zich op het hertogdom Brabant en het
Bourgondisch-Habsburgse Rijk. De banden
met het graafschap Holland, die
onder de Polanens nog zo werden uitgespeeld,
waren na de verbeurdverklaring
van graaf Willem V voor hen van
ondergeschikt belang.
Verder waren de Bredase Nassaus sterk
betrokken bij hun Duitse stamgronden
en onderhielden ze innige contacten
met hun verwanten daar. Dit was alleen
al belangrijk in verband met de erfopvolging.
Engelbrecht II had met zijn
broer Jan V, die de Duitse bezittingen
van de Nassaus in handen had, in 1472
namelijk een familieverdrag gesloten
waarin vastgelegd was dat de Bredase
Nassaus een opvolger konden aanwijzen
binnen de kring van Nassaus in
Duitsland wanneer er geen wettige
zonen waren (dochters waren van opvolging
uitgesloten), zoals in het geval
van Engelbrecht II. Op deze manier
volgde Hendrik III als veelbelovende
oudste zoon van Jan V van Nassau zijn
oom Engelbrecht II op. Ook Willem van
Oranje was zo’n noodgreep bij gebrek
aan rechtstreekse opvolging. Hij werd
na het overlijden van zijn oom René van
Châlon van de Dillenburg gehaald om
de lijn van de Bredase Nassaus voort te
zetten.
2.1.5. Engelbrecht I
Toen Engelbrecht I van Nassau in 1403
heer van Breda werd, veranderde er aan
de positie van de heer van Breda aanvankelijk
niet veel. Hij werd op dezelfde
manier als Jan II en Jan III van Polanen
betrokken bij de administratie van
Antoon van Brabant en hij trad zelfs op
als vertrouweling van de hertog toen hij
in 1409 diens bruid ophaalde in Praag.
Tijdens het bewind van Jan IV, zoon van
de inmiddels overleden Antoon van
Brabant, kwam het tot een breuk met de
hertog. Dit was het gevolg van de verwikkelingen
rond Jacoba van Beieren,
erfopvolgster van het graafschap
Holland en Zeeland en leenvrouwe van
Engelbrecht, die vele Hollandse lenen
bezat. Jan IV van Brabant, die een
desastreus huwelijk was aangegaan
Breda en de Nassaus 19

Egelbrecht I (collectie SAB).
met Jacoba, speelde in de hele affaire
een bedenkelijke rol. Dit leidde er uiteindelijk
toe dat hij in 1421 door de Staten
en steden van Brabant als hertog opzij
werd geschoven.
Wellicht tegen zijn verwachtingen in
ging Engelbrechts positie er niet op
vooruit nadat Philips de Goede van
Bourgondië in 1428 als ruwaard (een
soort zaakwaarnemer) het graafschap
Holland en Zeeland had overgenomen
en vervolgens in 1430 het hertogdom
Brabant. En dat terwijl Engelbrecht zijn
hele leven lang het Bourgondische huis
trouw van dienst was. Het Bourgondische
hof schakelde hem nog wel in
voor diplomatieke onderhandelingen
op hoog niveau, maar hij hoorde niet bij
de hoogste hofkringen. Tekenend is
bijvoorbeeld dat Philips de Goede hem
niet tot ridder in de Orde van het
Gulden Vlies sloeg, de prestigieuze
Bourgondische ridderorde die in 1430
was ingesteld.
2.1.6. Jan IV
Engelbrecht overleed in 1442, waarna
hij als heer van Breda werd opgevolgd
door zijn oudste zoon Jan IV van
Nassau. In 1451 kwam Jan na de dood
van zijn jongere broer Hendrik II in het
bezit van de Duitse goederen van de tak
Nassau-Dillenburg-Diez, de zogenaamde
Ottoonse linie. Deze vielen na de
dood van Jan IV toe aan zijn zoon Jan V
van Nassau, de broer van Engelbrecht
II. Ook Jan IV slaagde er niet in om tot
de meest vooraanstaande kringen aan
het Bourgondische hof toe te treden. Hij
diende de Bourgondiërs gewetensvol,
vooral als legeraanvoerder bij militaire
ondernemingen, maar werd hiervoor
evenmin als zijn vader beloond met de
20 Breda en de Nassaus

orde van het Gulden Vlies. Toch mocht
Jan niet klagen. Al in 1435, toen zijn
vader nog leefde, was hij benoemd tot
drossaard van Brabant. Dat ambt
behield hij tot zijn dood toe, in 1475. In
de dagelijkse praktijk werd het ambt
van drossaard meestal door iemand
anders waargenomen, wat betekende
dat Jan, als hij tenminste niet op veldtocht
was, zich in zijn kasteel van Breda
kon bezighouden met zijn eigen zaken.
Die hielden vooral verband met zijn
bouwprojecten in Breda.
2.1.7. Engelbrecht II
Waren Engelbrecht I en Jan IV van
Nassau nog gewaardeerde, maar niet
bijzonder opvallende functionarissen
aan het Bourgondische hof, hun opvolgers
Engelbrecht II en Hendrik III van
Nassau daarentegen bereikten er topposities,
zowel op militair als op civiel
gebied. Daarbij was het zeker bevorderlijk
dat zij al op jeugdige leeftijd in de
hofkringen actief waren. Ook toen ze al
in het bezit waren van hun leengoederen,
verbleven deze beide Nassaus een
groot deel van de tijd buiten Breda,
dicht in de buurt van het hof.
Engelbrecht II en Hendrik III waren
echte kosmopolieten, die veel reisden.
Hun carrière kon zo’n hoge vlucht
nemen dankzij een nog niet eerder ver-
toonde stijl van besturen die aan het
Bourgondische hof werd ingevoerd.
Hier werden centrale instanties in het
leven geroepen die door professionele
ambtsdragers werden bemand terwijl
er aan de andere kant nieuwe ambtenaren
verschenen die bestaande bestuurstaken
op zich namen.
De vertegenwoordigers van de adel die
aan het hof vertoefden werden op die
manier gesalarieerde functionarissen
met strict omschreven taken, in plaats
van min of meer ad hoc opererende
personen. Om goed te kunnen functioneren
werden ze zelfs vaak opgeleid
aan het hof. De adel was zo afhankelijk
geworden van het Bourgondische hof,
dat uitsluitend de leden van de geslachten
die regelmatig hoge hoffuncties toebedeeld
kregen aanspraak konden
maken op het predikaat ‘hoge adel’. Dat
was zeker niet hetzelfde als ‘oude adel’.
De families die van oudsher vooraanstaand
waren werden door de Bourgondiërs
niet aan hoge hoffuncties geholpen,
om voor de hand liggende redenen.
De Bourgondische vorsten wensten
dienstbare en betrouwbare edelen
aan hun hof, geen opgeblazen lieden
met eigen prioriteiten die zich lieten
voorstaan op een eerbiedwaardige
afstamming.
Maar om nu terug te komen op de
Detail van het grafmonument
Engelbrecht I en
Jan IV. Jan IV is de linkerfiguur
(collectie SAB).
Engelbrecht II
(collectie SAB).
Breda en de Nassaus 21

Hendrik III (collectie SAB).
René van Chalon (collectie
Gemeente Breda).
carrières van de Bredase Nassaus die
kind aan huis waren aan het
Bourgondische hof: Engelbrecht II, als
graaf van Nassau en heer van Breda
actief van 1475 tot 1504, was raadgever,
ambtenaar, legeraanvoerder en hoveling
van Karel de Stoute (1467-1477) en
later van Maximiliaan van Habsburg
(1477-1515). In 1496 werd hij benoemd
tot stadhouder van de Bourgondische
Nederlanden, de kroon op zijn carrière.
2.1.8. Hendrik III
Engelbrechts opvolger Hendrik III (1504-
1538) deed er nog een schepje bovenop.
Hendrik noemde zich, als eerste
Bredase Nassau, baron van Breda, een
titel die inhoudelijk niet veel voorstelde,
maar in elk geval Breda en omstreken
de mooi klinkende aanduiding ‘baronie’
meegaf. Hendrik steeg als functionaris
in dienst van de Bourgondiërs tot de
hoogst denkbare niveaus die voor een
man in zijn positie bereikbaar waren.
Hendrik had een gedegen opleiding
genoten aan het hof van Philips de
Schone en vervolgens aan de Universiteit
van Orléans, wat hem goed van
pas kwam aan het Bourgondische hof.
Al in 1504 werd hij benoemd tot drossaard
van Brabant, in 1511 werd hij
kapitein-generaal van de legers ten
noorden van de Alpen en van 1515 tot
1522 fungeerde hij als stadhouder van
Holland en Zeeland en van de Franche-
Comté. In 1522 kreeg Hendrik de functie
van opperkamerheer aan het hof, een
functie die hij tot zijn dood toe bekleedde.
De vooraanstaande plaats die
Hendrik III aan het Bourgondische hof
innam, kwam duidelijk naar voren tijdens
de kroning van Karel V tot keizer,
een magnifieke ceremonie die in 1530
in Bologna werd gehouden. Opperkamerheer
Hendrik van Nassau hield
toen de sleep van de mantel van de keizer
vast.
2.1.9. René van Châlon
René van Châlon, die zijn vader in 1538
opvolgde, maar al in 1544, 25 jaar oud,
sneuvelde bij het beleg van Saint-Dizier
in de Champagne, kreeg in 1530 de titel
prins van Oranje. In 1538 erfde hij van
zijn vader diens Nederlandse bezittingen
en werd hij tot stadhouder van
Holland, Zeeland en Utrecht benoemd.
In 1539 werd René van Châlon
benoemd tot drossaard van Brabant.
Later kwamen daar het stadhouderschap
van Gelderland (1543) en dat van
de Franche-Comté bij.
Zowel Engelbrecht II, Hendrik III als
René van Châlon brachten het tot
ridders in de Orde van het Gulden Vlies.
22 Breda en de Nassaus

2.2. De Nassaus en de politiek
De Bredase Nassaus waren zowel op
het vlak van de landspolitiek als dat van
de Bredase stedelijke politiek actief. Wat
dat eerste betreft, bereikte Hendrik III
onbetwist de status van een grote persoonlijkheid
in de leidende kringen van
het grote Bourgondisch-Habsburgse
Rijk. Maar ook de overige Bredase
Nassaus deden van zich spreken.
2.2.1. Contacten met de landsheer
Zoals al werd aangestipt, volgde de hertog
van Bourgondië de hertog Brabant
op in 1430. Het hertogdom Bourgondië
op zijn beurt maakte vanaf de laatste
jaren van de vijftiende eeuw deel uit
van het Bourgondisch-Habsburgse Rijk.
Deze schaalvergroting had directe
gevolgen voor de positie van de heren
van Breda.
De Polanens namen van oudsher volop
deel aan de politieke, bestuurlijke en
militaire ontwikkelingen in het hertogdom
Brabant en het graafschap
Holland. Ze waren machtige persoonlijkheden
waar de landsheren rekening
mee moesten houden. De Nassaus kregen
op politiek gebied minder kansen
dan hun voorgangers. Deze ingeperkte
speelruimte was overigens een verschijnsel
dat zich buiten Holland en
Brabant eveneens voordeed. Overal in
de Lage Landen, in heel Noord-West
Europa in feite, moesten locale heren in
de vijftiende en zestiende eeuw hun
ambities terugschroeven vanwege de
vorming van stabiele grote territoriale
eenheden. In de voorgaande eeuwen
was de macht nog versnipperd over
diverse landsheren die tevens hun leenheren
waren en die met enige handigheid
tegen elkaar konden worden uitgespeeld.
Aan deze situatie kwam voor de
heren van Breda aan het begin van de
vijftiende eeuw een einde. Het graafschap
Holland werd in 1428 volledig
opgenomen in het Bourgondische
machtscomplex; enkele jaren later volgde
Brabant. Zoals uit het voorgaande al
bleek, ontpopten alle Nassaus zich tot
trouwe partijgangers van de hertogen
van Bourgondië.
2.2.2. Bestuur
De heren van Breda creëerden in de
heerlijkheid van de Stad en Land van
Breda op kleine schaal een soortgelijke
situatie als de hertogen van Brabant en
Bourgondië op grote schaal gedaan
hadden. Ook zij hielden er een hofhouding
op na met verschillende functionarissen
die hen bij hun onderdanen vertegenwoordigden.
Deze functionarissen
behoorden veelal tot de lagere adel en
Breda en de Nassaus 23

de hoge ambtelijke kringen uit burgermilieus.
Dat betekende bijvoorbeeld dat
Jan IV en zijn opvolgers die zelf drossaards
waren van Brabant, binnen hun
eigen heerlijkheid drossaards voor de
Stad en Land van Breda aanstelden.
Een drossaard was een ambtenaar die
aan het hoofd stond van de rechterlijke
en ambtelijke organisatie van zijn heer
en daarnaast ook belangrijke bestuurlijke
taken vervulde. De ‘late Nassaus’ die
vaak voor het hof van de landsheer
werkzaam waren, Engelbrecht II,
Hendrik III en René van Châlon, hadden
niet veel tijd om in hun Bredase kasteel
te verblijven. Zij lieten meer aan hun
functionarissen over dan de vroege
Nassaus, die voor langere tijd in de stad
resideerden. Engelbrecht II bijvoorbeeld
stelde als plaatsvervangend drossaard
van Brabant Henrick Dicbier aan, een lid
van de oude Brabantse adel. Maar daarom
was Breda zeker niet uit de gedachten
van de Nassaus verbannen. Als over
dit onderwerp bronnen bewaard zijn
gebleven, zoals in het geval van Hendrik
III, blijkt dat er een intensief briefverkeer
was tussen de drossaards van de Stad
en Land van Breda en hun werkgever.
Sinds Jan IV was er een Rekenkamer of
kanselarij met bijbehorende functionarissen.
Een belangrijke figuur in de
administratie van de Nassaus was de
rentmeester, die over de inkomsten en
uitgaven ging. Hij hield zich onder
andere bezig met het innen van belastingen,
tollen en andere rechten waaraan
de heren van Breda een groot deel
van hun inkomsten te danken hadden.
De rekeningen die de rentmeesters
opmaakten met de inkomsten en uitgaven
van hun heren, geven, voor zover
bewaard gebleven, een interessant
beeld van het functioneren van de
administratie. Daarnaast werkte er nog
een Raad voor de heer Breda, die zich
evenals de Rekenkamer voornamelijk
bezighield met goederenbeheer van de
over een groot gebied verspreide goederen.
Ten tijde van Hendrik III ontwikkelde
de raad zich tot een professionele
beheersorganisatie, die ook wel de
Nassause Domeinraad werd genoemd.
Sinds 1472, toen de broers Engelbrecht
II en Jan V van Nassau het al eerder
genoemde familieverdrag hadden gesloten,
vielen alle goederen die de
Ottoonse tak van de Nassaus ten westen
van de Rijn bezat onder de bevoegdheid
van de Bredase Nassaus. Het kasteel
van Breda fungeerde daarbij als
beheerscentrum van deze Nassause
domeinen en was een spil waar een
druk verkeer van mensen en goederen
omheen cirkelde. Van die contacten was
in de stad Breda het nodige te merken.
24 Breda en de Nassaus

Beambten vertrokken naar verder weg
gelegen bestemmingen, waar ze
weken- zelfs maandenlang konden
doorbrengen. De tijd die ze onderweg
waren moet aanzienlijk geweest zijn.
Anderzijds trok het hof van de Nassaus
veel functionarissen aan uit verder weg
gelegen oorden, die zich in de stad vestigden.
Sommigen kwamen van de goederen
van de Nassaus in Brabant,
Holland, het Duitse Rijk of, in het geval
van Hendrik III, zelfs van de goederen
van zijn uit Spanje afkomstige derde
echtgenote, Mencia de Mendoza. Daarnaast
zijn er zeker Bourgondische
invloeden aan te wijzen, zoals alleen al
blijkt uit het feit dat in de zestiende
eeuw het aantal in Breda wonende grafelijke
functionarissen met een Franse
achternaam sterk toenam. Al deze personen
samen vormden een goed
geolied bestuursapparaat, dat pas tijdens
het bewind van Willem van Oranje
elders werd ondergebracht.
2.2.3. Machtsverhoudingen
Behalve werkgever van hun ambtenaren
waren de heren van Breda ook leenheer
van leenmannen. Ook hier was een
pyramidestructuur zichtbaar. Want zelf
waren de heren van Breda ook weer
leenmannen, en wel van de hertogen
van Brabant en de graven van Holland.
Leenmannen hadden vanouds bepaalde
verplichtingen tegenover hun heren.
Zo moesten zij in de dertiende, en in
mindere mate in de veertiende eeuw
regelmatig opdraven om militaire diensten
te vervullen wanneer de leenheer
gewapenderhand een conflict uitvocht.
In de vijftiende en zestiende eeuw was
deze militaire verplichting vooral een
dode letter. Hoogstens speelden de
leenmannen een rol als raadgevers van
hun leenheer.
Breda was tot in de vijftiende eeuw
eigenlijk maar een bescheiden plaats
die aangeschurkt lag tegen het kasteel
van Breda. In feite is deze situatie zinnebeeldig
voor de stedelijke politiek. De
Nassaus beschouwden de stad als een
soort achtertuin. Het stadsbestuur,
bestaande uit de schout en schepenen,
was een verlengstuk van de heer: hij
benoemde ze en controleerde ze terdege.
Hetzelfde gold voor de drossaard
die het in de Stad en Land van Breda
voor het zeggen had. Tot in de vijftiende
eeuw waren de schepenen van Breda
tevens leenmannen van de heren van
Breda, zo blijkt uit oude stukken. Zij hielden
grondgebied van de heer van Breda
in leen en waren daarmee in materieel
opzicht van hem afhankelijk. In de periode
waarin de Nassaus heer van Breda
waren raakte deze koppeling van het
Breda en de Nassaus 25

ambt van schepen aan de status van
leenman evenwel in onbruik.
Voor de bewoners van Breda was het
waarschijnlijk niet slecht dat de heren
van Breda zo sterk bij de stad betrokken
waren. Dankzij de invloedrijke positie
die de Nassaus aan het centrale hof
innamen, wisten zij van de landsheer
nog wel eens bepaalde voordelen voor
hun stad in de wacht te slepen waar
andere heren niet aan toe kwamen. Na
afloop van de stadsbrand van 1534 bijvoorbeeld
bedong Hendrik III een vrijstelling
van belastingen die aan Karel V
betaald moesten worden.
2.2.4. Ontvangsten
De belangrijke positie van de Nassaus
bracht bepaalde representatieve verplichtingen
met zich mee, die veel aanloop
naar het hof en de stad gaven.
Regelmatig deden gasten de stad aan,
waar ze door de Nassaus en het stadsbestuur
op gepaste wijze werden ontvangen
met drank, maaltijden en amusement,
tenminste als het om belangrijke
mensen ging. Uiteraard moesten de
gewichtige personen kunnen rekenen
op passende onderkomens. Aan de
Grote Markt in Breda stonden verschillende
herbergen waar gasten konden
verblijven. In de stadsrekeningen
komen diverse vermeldingen voor van
de onkosten die de stad moest maken
bij dit soort gelegenheden.
In 1508 ontving de stad hoog bezoek in
herberg ‘Opten Oort’ of ‘Den Noort’, die
ook wel het stadsteerhuis werd genoemd.
De schepenen van ‘s-Hertogenbosch
werden vergast op muziek: ‘Item
betaelt diverse speelluyden die opte x
svoeren (d.w.z. de tiende daarvoor)
savonts quamen speelen opten Oort
boven opte camer ende voirder voir de
maighden (dienstmeiden): viii stuvers.’
Even verderop wordt melding gemaakt
van een betaling van 25 stuivers aan
Merten de kok van de vrouwe van
Breda, die op Vastenavond een banket
had bereid. In de rekeningen van de
rentmeesters van de Nassaus zal op
soortgelijke manier verantwoording zijn
afgelegd van de betalingen van de
Nassaus in verband met de ontvangst
van hun gasten. Helaas zijn er geen
rekeningen bewaard gebleven met dit
soort posten.
Andere locaties waar hoge gasten konden
worden ontvangen, waren de aanzienlijke
huizen die sommige lieden uit
de entourage van de heren van Breda
erop na hielden, en natuurlijk het kasteel
van Breda zelf met zijn bijgebouwen.
26 Breda en de Nassaus

2.3. De entourage
2.3.1. Het kasteel van Breda
Het kasteel van Breda kent een lange
geschiedenis met nogal wat onduidelijkheden.
Om te beginnen is de locatie
van het allervroegste kasteel van Breda
al problematisch. Er zijn goede redenen
om het castellum vlak in de buurt van
de Haven te zoeken. We moeten ons bij
het castellum van Breda een eenvoudige
versterking voorstellen, die behalve
een militaire functie ook een woonfunctie
had. Op zeker moment is het castellum
vervangen door een meer oostwaarts
gelegen kasteel, dat ter hoogte
van de Koninklijke Militaire Academie
gestaan heeft. Hiervan is een gedeelte
opgegraven dat dateert uit het tweede
kwart van de veertiende eeuw. Voor dit
kasteel moet zich een soort voorhof
hebben uitgestrekt, bebouwd met
woon- en dienstgebouwen. De voorhof
lag tegenover de Grote Kerk, aan de
noordzijde van Reigerstraat. Uit later
tijd is bekend dat de heren van Breda
via het voorterrein van hun kasteel een
deur aan de noordzijde van de Grote
Kerk gebruikten om de kerk binnen te
gaan. Misschien was dat wel een voortzetting
van een eerdere situatie, toen er
een voorganger van de Grote Kerk
stond. Dit zou betekenen dat kerk, voor-
hof en kasteel een eenheid vormden,
net zoals dat bij veel andere kastelen in
Nederland in die tijd vaak het geval
was.
Op de voorhof van het kasteel stond in
de dertiende en veertiende eeuw een
groot huis, dat ‘Die Herberghe’
genoemd werd. Uit historische bronnen
is bekend dat ‘Die Herberghe’ oorspronkelijk
de ‘stadswoning’ was van de
heren van Breda, een huis dat voor
gewone bewoningsdoeleinden en voor
het onderbrengen van gasten dienst
deed. Sinds de tweede helft van de vijftiende
eeuw woonde in het woonhuis
een aantal drossaards van de Stad en
Land van Breda. In de zestiende eeuw
werd de inmiddels sterk verbouwde en
uitgebreide Herberghe ook wel het
‘Huis van Renesse’ genoemd, naar de
drossaards uit de familie van Renesse
die er eigenaar van waren.
Vanaf circa 1350 tot 1362 liet Jan II van
Polanen een heel ander kasteel bouwen,
dat aansloot op de stadsommuring
die omstreeks 1410 voltooid zou
worden. Het ging om het toen gangbare
type van een vierkant kasteel met
binnenplaats en een toren op elke hoek.
Jan II van Polanen kon voor de bouw
hoogstwaarschijnlijk putten uit de enorme
financiële reserves die zijn schatrijke
oom Willem van Duvenvoorde hem had
Breda en de Nassaus 27

De zuidoostelijke vleugel van het kasteel van Breda in zijn laat middeleeuwse gedaante. Tekening toegeschreven aan Valentijn
Klotz (collectie Noordbrabants Museum).
28 Breda en de Nassaus

nagelaten. Dit nieuwe kasteel werd de
opvolger van de zojuist besproken kasteelfase
uit het tweede kwart van de
veertiende eeuw, die dus niet op de plek
van het oude castellum aan de Mark zou
hebben gestaan. Uit het archeologische
onderzoek van 1992 bleek dat die voorganger
bij de bouw van Jan van
Polanens nieuwe kasteel gedeeltelijk
werd gespaard. Zo troffen de archeologen
tijdens de opgravingen onder de
funderingen van de noordwestelijke
toren van het kasteel van Jan II van
Polanen de restanten aan van een
muurtoren van de oudere burcht, die
dateerde uit circa 1330. Dit betekent dat
Jan II van Polanen wel erg snel na het
voltooien van deze toren zijn nieuwbouw
heeft neergezet. Om kort te gaan,
een nogal verwarrende situatie die
smeekt om nader archeologisch onderzoek.
De bewuste noordwestelijke
toren, de ‘toren van Polanen’, is overigens
nog tot 1827 blijven staan.
Een eeuw later, in 1462, werd het kasteel
van Jan II van Polanen door Jan IV
van Nassau verbouwd. Vermoedelijk
breidde hij het kasteelterrein uit en versterkte
hij de muur aan de noordzijde.
Bij dezelfde gelegenheid zou er in het
noordoosten een grote ronde toren bij
gekomen zijn, die daar tot 1826 aanwezig
was. Deze ronde toren hoorde ech-
ter, in tegenstelling tot de toren van
Polanen, niet bij het eigenlijke kasteel,
maar bij de verdedigingswerken van de
stad. Mogelijk werd door Jan IV van
Nassau ook een nieuwe zuidoostelijke
vleugel van het kasteel opgetrokken.
Deze zou uitsluitend een woonfunctie
hebben gehad, maar daarover lopen de
meningen uiteen. Los van deze vernieuwingen
kreeg het kasteel ook nog een
grote tuin met een aantal dienstruimten
en voegde men het parkachtige bos van
het Valkenberg, dat tot dusver buiten de
stadsmuur had gelegen, bij het kasteelterrein.
Na de koortsachtige activiteiten
van Jan IV, volgde tijdens het bewind
van diens opvolger, Engelbrecht II, een
periode van relatieve rust in het kasteel
van Breda.
Tijdens het bewind van Hendrik III vonden
er weer grootschalige veranderingen
plaats op het kasteelterrein. Hij
begon in 1509 bescheiden met de verbouwing
van de grote ronde toren van
Jan IV tot een watermolen met een
daarboven gelegen aanzienlijk woonhuis.
Een jaar later liet Hendrik aan de
zuidoostzijde van het kasteel het nog
steeds bestaande gebouw neerzetten
waarin de Raad en Rekenkamer van de
Nassause administratie werden ondergebracht.
Bijzonder aan deze uitbreiding
was de traptoren die naast de
Breda en de Nassaus 29

Pentekening van het kasteel
van Breda in vogelvlucht
door P. de Swart, 1743
(collectie Breda's Museum).
eigenlijke Rekenkamer staat. Hierin viel
vroeger een voorname open bordestrap
te bewonderen, die er jammer genoeg
niet meer is.
Zo rond 1530 kwam Hendrik toe aan zijn
al lange tijd tevoren opgevatte plan om
het laat-middeleeuwse kasteel van
Breda te vervangen door een compleet
nieuw kasteel, gebouwd naar de smaak
van de tijd. Aanleiding was onder andere
de alarmerende bouwkundige staat
waarin het kasteel al tientallen jaren
lang verkeerde. Naar het schijnt had
Hendrik III tijdens zijn verblijf in Spanje
en Italië in de jaren twintig van de zestiende
eeuw gedetailleerde ideeën over
aanpassingen van zijn kasteel op papier
gezet, die hij voorlegde aan de gerenommeerde
bouwmeester Rombout
Keldermans II. Rond 1528 echter moet
Hendrik zijn teruggekomen van het streven
zijn bestaande kasteel te moderniseren
en besloot hij een geheel nieuw
kasteel te bouwen. Waarschijnlijk koos
hij enkele jaren later de Italiaanse schilder
(!) Tommaso Vincidor da Bologna
uit als bouwmeester. Vincidor was een
leerling van de beroemde kunstenaar
Rafaël en, net zoals zijn leermeester,
een veelzijdig man. Hij kende de
Nederlanden goed omdat hij daar in de
jaren 1520 opdrachten uitvoerde.
Vincidor ontwierp een groots renaissancepaleis,
dat de vergelijking met de
staatsie-onderkomens van andere
machtige edelen met glans kon doorstaan.
En dat moet de sterk op status en
uiterlijk vertoon gerichte Hendrik III erg
hebben aangesproken.
In 1536 kon men eindelijk met de bouw
beginnen, die de nodige tijd zou vergen.
Hoewel er veel tijd en geld aan gespendeerd
werden, heeft het bouwwerk
nooit de vorm gekregen die de bouwheer
voor ogen stond. Toen Hendrik in
1538 overleed was het paleis nog lang
niet klaar. Zijn opvolger, René van
Châlon, liet het project in een vereenvoudigde
versie voortzetten. Bij zijn
ontijdige dood in 1544 was de midden-
30 Breda en de Nassaus

vleugel met de staatsietrap en de kapel
gereed, evenals de noordvleugel en de
noordelijke helft van de oostvleugel,
inclusief hoofdingang. De oude westvleugel
van het kasteel van Polanen
was tot op dat moment gespaard.
Anderhalve eeuw later zou in opdracht
van stadhouder Willem III een tweede
fase in de oorspronkelijke stijl worden
voltooid, namelijk de voorste binnenhof.
Verder is het geldverslindende project
nooit gekomen.
In 1827 werd het kasteel van Breda
ingrijpend verbouwd, toen het als opleidingsinstituut
voor legerofficieren geschikt
werd gemaakt, helaas ten koste
van de oorspronkelijke bouwmassa. In
het vervolg zouden de aanpassingen
elkaar in snel tempo opvolgen. Het
gebouw van de KMA is daarom maar
een zwakke afspiegeling van het eens
zo glorieuze kasteel.
Zowel het kasteel van Jan II van
Polanen als dat van Hendrik III kon
alleen worden neergezet door een
opdrachtgever met zeer ruime financiële
middelen en voldoende politieke en
militaire macht. Behalve de landsheren
konden slechts enkele leden van de
hoge adel dit opbrengen. Samenvattend
kan rustig gesteld worden dat
de heren van Breda het breed lieten
hangen. In het geval van Jan II van
Polanen speelde hier wellicht een
behoefte aan compensatie mee, vanwege
de vermeende nederige herkomst
van de Polanens en de wijze waarop zij
hun vermogen hadden vergaard.
Hendrik III van Nassau zal daarvan geen
last gehad hebben.
2.3.2. Het Valkenberg
Voordat Hendrik van Nassau zijn grootscheepse
aanpassingen liet doorvoeren,
hoorde bij het kasteel van Breda
een bebost terrein, het Valkenberg. Dit
ontleende zijn naam aan een ‘vogelhuis’,
een schuur waarin valken en
andere roofvogels werden gehouden, in
afwachting van het moment waarop zij
met hun meesters op jacht mochten. De
valkenjacht was een tijdverdrijf dat in
de Middeleeuwen uitsluitend aan de
adel was toegestaan, in dit geval dus de
Polanens en de Nassaus. Even van de
Catharinastraat verwijderd stond een
groot hofhuis dat eveneens de naam
Valkenberg droeg. Het Huis Valkenberg
moet eind veertiende, begin vijftiende
eeuw zijn gebouwd en werd onder
andere bewoond door Johanna van
Polanen en haar schoondochter Maria
van Loon. De laatste verbleef er graag
gedurende de perioden waarin haar
man, Jan IV van Nassau, afwezig was
en later, na diens overlijden.
Breda en de Nassaus 31

Op het grote stuk grond tussen het kasteel
en de parkachtige tuin van de
Nassaus stonden het begijnhof met de
begijnhofkerk, die in 1535 door Hendrik
III werden verplaatst naar de Catharinastraat.
Dat betekende een aanzienlijke
ruimtewinst voor zijn tuin, die hij nog
kon uitbreiden buiten de oude vestingwerken,
want Hendrik had die van 1531
tot 1535 grotendeels laten afbreken en
vervangen door de veel ruimere nieuwe
vestingwerken. Ook het vogelhuis en
het Huis Valkenberg liet hij verwijderen
en zo kon Hendrik uiteindelijk beschikken
over een groot aaneengesloten ter-
Archeologisch uitstapje
Tijdens de opgravingen in het Valkenberg (1994 tot 1996), zijn fragmenten
gevonden van het bakstenen drainagesysteem dat het
overtollige water van de tuin van Hendrik III afvoerde naar de kasteelgracht.
Deze drainage was in vierkanten aangelegd. De vierkanten
correspondeerden met een formele renaissance tuinaanleg die
bestond uit vierkante perken met beplanting. Ook waren er bakstenen
putten aanwezig die dienden voor de opslag van het drainagewater.
In het midden van elk perk stond vermoedelijk een standbeeld,
althans er zijn resten gevonden van de pedestal van één van
deze beelden. Verder kwamen er scherven van sierpotten aan het
licht die dichtbij een tuinmuur stonden waarvan nog delen van de
funderingen en een soort pilaren werden aangetroffen. Alles wijst
op een kostbare, ingenieuze tuinaanleg, die volkomen paste bij
Hendriks ambities.
rein dat zich uitstrekte vanaf de muren
van zijn indrukwekkende nieuwe renaissancepaleis.
De oppervlakte van zijn
tuin nam van nauwelijks één hectare
toe tot het dubbele, wat ruimte bood
voor de inrichting van een aangenaam
stuk groen. Het was wel aan Hendrik
toevertrouwd om hier een bij zijn status
passende invulling aan te geven, waarbij
hij het moment waarop zijn paleis
voltooid zou zijn niet afwachtte (zoals
we zagen is het gebouw in feite nooit af
gekomen).
Hendrik handhaafde de visvijver die al
in de oude tuinaanleg een plaats had,
maar liet het opgaande geboomte weghalen
waarop de valken zo’n prijs hadden
gesteld. In de plaats daarvan zorgde
hij voor de aanleg van een kostbare
formele hoftuin, met een achtergelegen
bos en bouwhoeve of ‘bouwerie’. De
hele onderneming werd klaarblijkelijk
met succes afgerond. De pauselijke
nuntius Peter Vorstius meldde in 1537
tenminste dat er zeer sierlijke tuinen
lagen bij Hendriks kasteel in aanbouw.
Deze hoftuin schijnt overigens het
vroegste voorbeeld te zijn van een
renaissance tuinaanleg op het huidige
Nederlandse grondgebied. Het is niet
bekend wie de tuin ontwierp of uitvoerde.
De siertuinaanleg was begin zeventiende
eeuw blijkbaar alweer verleden
32 Breda en de Nassaus

tijd. De slinger sloeg toen door naar de
teelt van nutsgewassen, bestemd voor
de keukens van de kasteelbewoners. In
de periode tussen de zeventiende en de
negentiende eeuw werd het Valkenberg
fors uitgebreid tot uiteindelijk een park
van zo’n zes hectare.
2.3.3. Levensstijl aan het hof van de
Nassaus
In Brussel, de hoofdstad van het hertogdom
Brabant, hielden de hertogen van
Brabant en na hen de Bourgondisch-
Habsburgse vorsten er een indrukwekkende
hofhouding op na, waar een heel
leger aan personeel rondliep. En daar
hield het niet mee op. In de vijftiende en
zestiende eeuw betrok elk adellijk
geslacht dat aan het Bourgondische hof
een invloedrijke positie innam een
eigen paleis in de buurt van het hertogelijke
paleizencomplex op de Coudenberg.
Verreweg de meeste indruk maakten
de Nassaus met hun Hôtel de
Nassau, waar zij een staat voerden die
zich kon meten met die van het
Bourgondische hof even verderop.
Een niveau lager ontstond in Breda een
soortgelijke situatie als in Brussel.
Centrum van de Bredase hofcultuur,
want die term is wel van toepassing,
was het kasteel waar, net zoals aan het
landsheerlijke hof in Brussel, een groot
aantal hoffunctionarissen, beambten en
schrijvers werkte, in het gezelschap van
bedienden op het huishoudelijke vlak
en militair personeel. Deze hofhouding
was verdeeld over de administratie en
het huishouden van de Nassaus.
Van de huishouding werd nogal wat
gevergd, want de Nassaus stelden er
een eer in om flink uit te pakken wanneer
ze in hun Bredase kasteel waren.
Feesten, officiële maaltijden, ontvangsten
en toernooien waren aan de orde
van de dag. Een paar weken voor zijn
overlijden, in augustus 1538, hield
Hendrik III bijvoorbeeld een grootse
ontvangst ter gelegenheid van de voltooiing
van de grote zaal van zijn nieuwe
kasteel. Hier kwamen veel adellijke
gasten opdraven, waaronder als eregaste
de landvoogdes Maria van
Hongarije, verder de leden van de huishoudingen
van de drie echtgenotes van
Hendrik III (waarvan er twee uiteraard
waren overleden), officieren en hoge
functionarissen van het bestuur en
beheer van de Nassause goederen en
vermoedelijk ook het stadsbestuur van
Breda. De hofhouding werd voortdurend
uitgebreid. Vooral ten tijde van
Hendrik III en zijn derde vrouw Mencia
de Mendoza, een Spaanse markiezendochter,
die net zoals haar man liefhebster
was van een uitbundige levensstijl,
Breda en de Nassaus 33

Vreede van Breda door
Romein de Hooghe 1667
(collectie SAB).
stroomde het personeel toe. Zo nam
Hendrik hofmeesters in dienst uit zo
ongeveer alle landen die bij het Bourgondisch-Habsburgse
Rijk hoorden. Al
deze ambtsdragers waren ook nog eens
van goede -want adellijke- komaf.
Het kasteel en de bijbehorende hofhouding
werkten als een magneet die velen
naar Breda trok, op zoek naar functies,
financieel gewin of persoonlijke contacten.
Een aantal vestigde zich permanent
in de stad. Binnen de veilige muren van
Breda kwam een bovenlaag te wonen
van edelen en functionarissen die
betrokken waren bij het hof van de
Nassaus en het stadsbestuur. Al die
mensen brachten de stad levendigheid
en welvaart. Zij richtten huizen in, ze
schaften allerlei goederen aan en ze
namen een hele menigte leveranciers in
de arm. Ook zorgden ze voor een constante
aanloop van buiten de stad
omdat zij veelal van ver kwamen en van
tijd tot tijd bezocht werden door familieleden
en vrienden. De buitenlanders
onder hen brachten in Breda culturele,
en waarschijnlijk ook religieuze invloeden
die anders aan de stad voorbij
gegaan zouden zijn. De sfeer in Breda
was op die manier heel anders dan in
vergelijkbare steden in het voormalige
hertogdom Brabant.
2.3.4. Hofhuizen en hovelingen
De hogere echelons van de entourage
rond de Nassaus hadden meestal
inkomsten genoeg om in Breda een
eigen huis te kunnen laten bouwen. Dat
gebeurde in de vijftiende en zestiende
eeuw dan ook op grote schaal. Zij kregen
als buren veelal locale edelen en
machthebbers, die waren gelokt door
de uitstraling van het Bredase hof dat zij
trachtten te imiteren. In tot dan toe
onopvallende buurten met veel onbebouwde
stukken grond waar hoogstens
een paar boeren hun bedrijf uitoefenden,
streken welvarende lieden neer die
er hun prestigieuze huizen lieten neerzetten.
Deze ontwikkeling was overigens
al begonnen ten tijde van de
Polanens. Het proces kwam in een
34 Breda en de Nassaus

stroomversnelling na de stadsbrand
van 1534, toen grote delen van de binnenstad
plat lagen. Rijkaards, die voor
een groot deel bij de kringen rond graaf
Hendrik III van Nassau hoorden, zagen
toen hun kans schoon om naast elkaar
gelegen ‘verbrande’ percelen aan te
kopen, deze samen te voegen en er een
deftig huis op te bouwen. Er ontstond
een verdichting van de bebouwing
waarin veel rijke panden voorkwamen.
De Bredase hoftradities met hun nadruk
op pracht en praal versterkten deze ontwikkeling.
Het gevolg was dat Breda
zich in de vijftiende en zestiende eeuw
ontwikkelde van een bescheiden, tegen
het kasteel aan gelegen nederzetting
met een sterk agrarisch bewoningspatroon
tot een vooraanstaande stad
binnen Brabant.
De huizen die in de straten van Breda
verschenen hadden veel gemeenschappelijke
kenmerken, vandaar de term
‘hofhuizen’ waarmee men deze zestiende
eeuwse panden tegenwoordig wel
aanduidt. Voor zover bekend is dit géén
historische aanduiding. De term hofhuis
slaat zowel op het feit dat het pand in
handen was van personen die in hofkringen
verkeerden als op de aanwezigheid
van een hof of ‘pleijn’ als ruimtelijk
element. Een typisch hofhuis had een
binnenplaats of hof die vanaf de straat
Archeologisch uitstapje:
In 1992 werd op het terrein van het voormalige kasteel van Breda
een stortkoker aangetroffen met veel keukenafval, dat er tussen
1530 en 1540 in terecht gekomen moet zijn, ten tijde van Hendrik III
van Nassau. Een groot deel van het afval bestond uit dierlijke
resten die veel vertellen over één van de meest opvallende aspecten
van de toenmalige eetcultuur, namelijk de feestmaaltijden in
het kasteel van Breda. Dat waren maaltijden die met veel grandeur
aan grote gezelschappen van gasten werden opgediend. Er gingen
daarbij enorme hoeveelheden voedsel op, waarvan de botten en
graten onder andere in de afvalkoker werden gegooid. Men heeft
botresten gevonden van veel soorten wild, gevogelte en vis. Hier
hoorden gewone wildsoorten bij, zoals haas, wild zwijn en hert,
soorten die in de buurt van Breda rondliepen. Bij de vogelbotten
zaten restanten van soorten die tegenwoordig in onze streken niet
meer door mensen gegeten worden, zoals onder meer de knobbelzwaan,
de roerdomp en de reiger, zangvogels, waaronder de grote
lijster, putter en roodborst, en weidevogels zoals de grutto. Al die
vogels kwamen eveneens in de buurt van Breda voor.
De kleine boutjes zullen in reusachtige pasteien verwerkt zijn,
gerechten die werden beschouwd als het feesteten bij uitstek. Zij
boden ruimte aan ingewikkelde grapjes van de koks, zoals naakte
dames of spelende muzikanten die uit hun binnenste oprezen, of
drank spuitende fonteinen. Bijzonder is dat in de stortkoker zelfs
een botje van een kalkoen is gevonden, een Amerikaanse vogel die
nog maar heel kort voorkwam in was in Europa – Amerika werd
pas in 1492 ontdekt. De visgraten stamden voor een groot deel van
algemeen voorkomende zoetwatervissen, die in de buurt gevangen
of gekocht werden, zoals karper, paling, zalm en steur.
Daarnaast kwamen resten van zoutwatervissen voor, waaronder
diverse platvissen, haring en kabeljauw. Opvallend was het grote
aantal stekelroggen dat in het kasteel opgegeten moet zijn, een
dure en vrij zeldzame soort.
Breda en de Nassaus 35

Huis Brecht
(collectie René de Wit).
Vondstmateriaal uit de
gracht en de stortkoker van
het voormalig kasteel van
Breda, gedateerd veertiendezestiende
eeuw (collectie
Bureau Cultureel Erfgoed).
toegankelijk was via een brede toegangspoort.
In een L- of U-vorm rond
die binnenplaats stonden uit meerdere
verdiepingen bestaande vleugels van
een huis dat in een rijke, vaak laat-gotische
stijl was gebouwd. Via een traptoren
in één van de hoeken van de binnenplaats
kon men de verschillende
verdiepingen bereiken. Dergelijke hof-
huizen waren geen typisch Bredaas verschijnsel.
We kwamen dit soort huizen
al eerder tegen bij de Nassaupanden in
Diest en Mechelen. De panden hoorden
bij een bepaalde welvarende levensstijl
in laat vijftiende-eeuwse en zestiendeeeuwse
stedelijke milieus, vaak in de
directe nabijheid van adellijke hoven of
bestuurscentra.
Niet alle statusgevoelige eigenaren van
hofhuizen stelden zich tevreden met
hun fraaie panden binnen de muren van
Breda. Het hoorde bij de levensstijl in
hun kringen om van tijd tot tijd naar een
buitengoed te trekken dat dichtbij de
stad lag. De bevoorrechten onder hen
kochten een bestaand kasteeltje aan
(het stenen huis De Emer bijvoorbeeld);
de wat minder bedeelden moesten het
met een boerderij doen, waar ze vaak
een zogenaamde herenkamer bij lieten
optrekken, zoals de blauwe kamer die
wellicht al in de zestiende eeuw op de
gelijknamige hoeve bij Daasdonk in
gebruik was. Spijtig genoeg bleef van
de vroeg-moderne hoeven in de buurt
van Breda vrijwel niets meer over als
gevolg van de verwoestingen die tijdens
de Tachtigjarige Oorlog op het
platteland werden aangericht. Volledige
nieuwbouw kwam in de zestiende eeuw
ook voor. In de buurt van Breda verschenen
toen luxueuze woonhuizen die
36 Breda en de Nassaus

Archeologisch/bouwhistorisch uitstapje
In Breda staan nog steeds hofhuizen. Alhoewel de bewaard gebleven panden er heel anders uitzien dan in de
zestiende eeuw toen ze gebouwd werden, geven ze een goede indruk van de wooncultuur in die tijd. Enkele
markante hofhuizen zijn:
Huis Brecht
Het Huis Brecht dat even ten zuiden van het kasteel van Breda gelegen is, werd genoemd naar Jan van Brecht,
die het omstreeks 1427 via zijn vrouw verwierf. Hij was heer van Dieghem en lid van de regering van Brussel. Is
het bij hem nog de vraag of hij in het gevolg van een Nassau (Engelbrecht I) thuishoorde, van zijn zoon Jacop
van Brecht, die in de eerste decennia van de zestiende eeuw eigenaar van het Huis Brecht was en zijn broer
Goozen staat vast dat zij de functie hadden van hofmeester aan het hof van Engelbrecht II van Nassau.
Het huis had een L-vormige plattegrond en bezat een galerij op de binnenplaats die na 1529 werd gebouwd door
de toenmalige eigenaar, Godert van Brecht, zoon van Jacop van Brecht. Van het oorspronkelijke pand is niet veel
meer over. Het werd aan het begin van de negentiende eeuw verbouwd tot militair hospitaal en heeft recent nog
een ingrijpende restauratie ondergaan.
Huis Merwede
Dit hofhuis stond op de plaats waar nu de ingang van het Valkenberg is, in de Catharinastraat, naast het
begijnhof. Het huis wordt aan het einde van de veertiende eeuw al genoemd en kwam aan zijn naam door toedoen
van Johanna van de Merwede, vrouwe van Burgst. Via haar kwam het pand in 1516 in twee helften terecht
bij de al genoemde Goossen van Brecht, hofmeester aan het hof van Engelbrecht II van Nassau. Het pand verbrandde
in 1534, waarna de lege huisplaats eigendom werd van Godert van Brecht Jacopsz. De volgende koper
was kanunnik Balthasar van Masschereel, die er een nieuw huis bouwde. Het pand was groot en U-vormig, zo
bleek uit archeologisch onderzoek in 1992. Het Huis Merwede werd in 1828 vrijwel geheel gesloopt toen het werd
verbouwd tot gerechtsgebouw, dat rond 1890 werd afgebroken om ruimte vrij te maken voor de toegang van het
Valkenberg.
Catharinastraat 18/20
Catharinastraat 18 vormde samen met Catharinastraat 20 een groot en eveneens U-vormig hofhuis, bestaande
uit een ‘huysinge, pleyne, hovinge en achterhuys’, dat in 1535 werd verkocht aan don Pedro de Guevara,
majordomus van graaf Hendrik III van Nassau. Deze moet zijn ‘adellijke woning’ ingrijpend hebben verbouwd,
waarvoor hij onder andere elf roeden (een oppervlaktemaat) blauwe leien gebruikte. Don Pedro had niet lang
plezier van zijn huis, want kort na het overlijden van Hendrik III (1538) moest hij de banden met de Bredase
Breda en de Nassaus 37

hofhouding verbreken. Het pand kwam naderhand terecht bij de weduwe van Alexis van Nassau, heer van
Conroy en bastaardzoon van Hendrik III.
In de achttiende eeuw werd Catharinastraat 18 gescheiden van Catharinastraat 20. Bij die gelegenheid werden
de gevels vernieuwd, de indeling van de panden aangepast en de binnenplaats volgebouwd.
De Engel
Een andere bekende Bredase persoonlijkheid die werkte voor Hendrik III was Gabriël van Biest. Deze was tevens
hofmeester van Karel V, en dus een collega van Hendrik III, die opperkamerheer van Karel V was. Hij coördineerde
de bouw van het nieuwe kasteel van Hendrik III en woonde zelf vlakbij, in het huis De Engel of Engelenburcht.
Dat huis liet hij ingrijpend verbouwen tot een -alweer- U-vormig gebouw met een traptoren op de binnenplaats.
Bij zijn overlijden in 1546 was het huis niet voltooid en moesten er nog rekeningen worden betaald voor onder
andere hout en arduinsteen van het traptorentje en het schilderen van twee engelen op het huis door Augustyn
den Schilder, alias August Jordaens. Ruim na zijn dood, in 1608, werd het huis verkocht aan Justinus van
Nassau, bastaard van Willem van Oranje, die het liet afbreken en vervangen door een heel groot huis, dat bekend
zou komen te staan als ‘Het Justinus van Nassau’.
Huize Pergamont
Net zoals De Engel stond in de buurt van het kasteel van Breda het Huis Pergamont, pal naast de visvijver in het
Valkenberg. Het pand was genoemd naar de eerste bewoner, Jean de Boubert alias Pergamont, een kamerling
van Hendrik III. Na diens dood werd het huis eigendom van de heren van Breda. Huize Pergamont in het
Valkenberg werd begin negentiende eeuw gesloopt.
Het Huis Ocrum
Een buitengewoon opvallend hofhuis was het zogenaamde Huis Ocrum, Sint Janstraat 18 en 20. In 1536 en 1538
kochten Johan van Ocrum en Nicolaes d’Aubermont, ridders en hofmeesters van Hendrik III het uit twee percelen
bestaande grondgebied aan waarop het Huis Ocrum gebouwd zou worden. De oudere bebouwing ter plaatse
was door de stadsbrand van 1534, die volgens de bronnen was ontstaan in de Sint Janstraat, geheel verloren
gegaan. Na de dood van Hendrik III droeg d’Aubermont zijn deel over aan Johan van Ocrum (1539). In 1547 werd
het grote pand verkocht aan Hieronymus Dublioul, die in 1539 door Hendrik III was benoemd tot deken van het
kapittel van Breda. Vóór die tijd was Dublioul kapelaan van de hofkapel. Hij kon een ‘huysinge, hovinge, boghaerde,
pleyne ende erffenissen, woningen ende stallingen, hovingen ende erffenissen daer achter uutcomende’,
zijn eigendom noemen, die zich aan de achterkant tot de stadsvest (de voormalige stadsmuur) uitstrekten.
Helemaal in de geest van zijn kerkelijke ambt vermaakte Dublioul zijn uitgestrekte bezit aan de armen van Breda.
38 Breda en de Nassaus

veel kenmerken hadden van de stedelijke
hofhuizen (bijvoorbeeld Bouvigne en
Gageldonk) en tegelijkertijd de sfeer
van de aloude adellijk onderkomens op
het platteland ademden, compleet met
een gracht en een ophaalbrug.
2.3.5. Bastaarden van de Nassaus
Bij de entourage van de Nassaus hoorden
ook de in Breda wonende bastaarden
van de Nassaus, hun onwettige kinderen
dus. De stad telde tot in de zeventiende
eeuw inwoners met de achternaam
Van Nassau, afstammelingen van
kinderen die de heren van Breda buiten
het echtelijke bed verwekt hadden. Voor
hen hoefde dat geen ramp te zijn, want
de Nassaus zorgden goed voor hun
bastaarden. Althans, wanneer de moeders
van goede afkomst waren. Interessant
is de vraag of ze ook zo voorkomend
zijn geweest voor eventuele
onwettige nakomelingen bij vrouwen
van nederige status, want naar dergelijke
kinderen werd in die tijd over het
algemeen weinig omgekeken. Op deze
vraag zal wel niemand antwoord kunnen
geven. Het hebben van bastaarden
was voor mannelijke edellieden lange
tijd een geaccepteerd verschijnsel. De
Huis Ocrum
(collectie Bureau Cultureel Erfgoed).
Breda en de Nassaus 39

Huis Merwede
(collectie SAB).
wettige echtgenotes konden daar weinig
aan doen.
De meer respectabele bastaarden van
de Bredase Nassaus konden dankzij de
protectie van hun vaders vooraanstaande
posten verwerven. Ze wisten vaak interessante
huwelijken af te sluiten met
leden van bekende gegoede geslachten.
Zij, degenen met wie ze trouwden en
hun eventuele nakomelingen vormden
complete familiegroepen die loyaal de
belangen van de ‘echte’ Nassaus dienden
en ook aan hun hoven verbleven.
Op die manier leverden de bastaarden
hun bijdrage aan de politieke en maatschappelijke
positie van de familie Van
Nassau als geheel. Jan IV van Nassau
had bijvoorbeeld bij Aleid van Loemel
een onwettige zoon, eveneens Jan van
Nassau geheten. Mede dankzij zijn
vader bracht deze Jan van Nassau het
tot kastelein van Heusden. In Breda
stond hij bekend als de eigenaar van het
Huis Assendelft, een echt hofhuis dat
tegenwoordig nog te herkennen is in
het grote voormalige kloostercomplex
ter hoogte van Nieuwstraat 25. Bovendien
liet hij in de Grote Kerk van Breda
een fraai grafmonument oprichten voor
zichzelf en zijn verwanten. Jan de bastaard
van Nassau werd opgevolgd door
zijn zoon Pauwel van Nassau, die sinds
1514 schout van Breda was.
Ook Hendrik III was vader van een aantal
onwettige nakomelingen die hij bij
verschillende vrouwen verwekte. Zo
had een zekere Margaretha van
Schoondonck van hem een dochter,
Elisabeth, die in 1531 trouwde met Jan
van Renesse, heer van Elderen, Oostmalle
etc. Jan van Renesse was
drossaard van de Stad en Land van
Breda en lid van de Raad en
Rekenkamer van Nassau. Hij was onder
andere ook eigenaar van het Huis van
Renesse, dat voorheen ‘Die Herberghe’
werd genoemd, een groot hofhuis in de
Reigerstraat. Deze Jan van Renesse
werd door René van Châlon na de dood
van Hendrik III belast met de belangrijke
taak de bouw van het kasteel van Breda
voort te zetten.
40 Breda en de Nassaus

Een andere bekende bastaard van
Hendrik III was Alexis van Nassau, de
stamvader van het geslacht van
Nassau-Conroy, dat was genoemd naar
de plaats Corroy (tegenwoordig Corroyle-Grand)
in de provincie Namen in
Wallonië, waar nog steeds een middeleeuws
kasteel staat. Alexis werd
omstreeks 1544 eigenaar van een ander
aanzienlijk hofhuis, het tegenwoordige
Catharinastraat 18/20.
2.4. Het leven in Breda en de rol van de
Nassaus
In Breda kwamen veel lijnen bij elkaar.
Stad en Land van Breda waren in de
tweede helft van de veertiende eeuw
een belangrijk leengoed van de
Polanens, die van Breda het bestuurlijke
centrum van hun domeingoederen hadden
gemaakt. Deze situatie hielden de
Nassaus in stand. Verder was Breda de
plaats waar het hof van de kapitaalkrachtige
Nassaus resideerde en een
groot deel van hun entourage neerstreek.
Deze centrumfunctie was een
enorme stimulans voor het stedelijke
leven in het Breda van de vijftiende en
zestiende eeuw.
De heren van Breda verbleven vaak in
het kasteel bij de stad en bemoeiden
zich van daar uit intensief met het stads-
bestuur en de wetgeving. Maar ook
wanneer de Nassaus elders waren,
waren ze via hun ambtenaren sterk
betrokken bij de gang van zaken in
Breda. De wetten die ze zelf lieten uitvaardigen
hadden meestal een algemeen
karakter en sloegen vooral op de
rechtsorde, de openbare orde, veiligheid
en vrede in de stad. De wetgeving
die op initiatief van de stad tot stand
kwam moest worden goedgekeurd door
de heer of zijn vertegenwoordiger, de
schout.
In enkele gevallen was de invloed van
de heer van Breda groter. Een voorbeeld
van een wet die naar het schijnt
rechtstreeks diens koker afkomstig was,
Grafmonument van Jan de
bastaard van Nassau in de
Grote Kerk (collectie Bureau
Cultureel Erfgoed).
Breda en de Nassaus 41

Fragment uit de originele
tekst van de ordonatie
op harde daken van
Hendrik III. SAB Afd. I-Ia 2.
‘Out Keurboeck’, fol. 211
(collectie SAB).
is de ordonnantie op de timmering
(d.w.z. herbouw) van afgebrande huizen
en hofsteden, die Hendrik III op 12
november 1534 uitvaardigde naar aanleiding
van een grote verwoestende
stadsbrand eerder dat jaar. Hendrik was
door de brand erg aangedaan, zo blijkt
uit de tekst van de ordonnantie, en
‘beclagen mer het verlies van de voirseyde
stadt ende besunder van den
voirseyde borgheren ende ingesetenen,
dan Zynder Genaden eygen schade.’
Om de Bredanaars te kunnen helpen
had hij voor hen van de keizer vrijstelling
van beden (belastingen) en van de
Hollandse en Zeeuwse landtol verkregen.
Hij bood aantrekkelijke subsidiemogelijkheden
aan iedereen die binnen
vier jaar na de brand zijn verbrande huis
in steen herbouwde en zijn dak met
leien (‘schaliën’) of daktegels (‘tichelen’)
bedekte. Hendrik verordonneerde verder
dat de strooien of rieten daken van
de gespaard gebleven huizen binnen
vier jaar moesten worden vervangen
door, eveneens gesubsidieerde, ‘harde’
daken en dat in plaats van nauwe gangetjes
tussen de huizen waar het water
van de daken drupte, gemeenschappelijke
muren moesten worden opgetrokken.
Door deze maatregelen werd het
risico van een stadsbrand verkleind.
Tegelijkertijd leidden ze tot een complete
metamorfose van de stad, die in een
snel tempo ‘versteende’. Hendriks
ordonnantie was zeker niet uniek: deze
knoopte aan bij een al bestaande regeling
die na de stadsbrand van 1490 in
Breda in het leven was geroepen.
Afgezien daarvan leek de ordonnantie
sterk op maatregelen die in deze periode
in andere steden werden genomen
met als doel het brandgevaar in de grotendeels
uit hout, riet en stro opgetrokken
bebouwing terug te dringen.
Van een heel andere orde was de
42 Breda en de Nassaus

‘Ordonnantie en Inzetting der Aelmoesseniers’
uit 1536, een reglement voor de
armenzorg dat Hendrik III uitvaardigde.
Hij had zich hier onder andere laten leiden
door de Spanjaard Juan Luis Vives.
Vives was een geleerde die van tijd tot
tijd als gast in het kasteel van Hendrik III
en Mencia de Mendoza verbleef. Daar
ventileerde hij ongetwijfeld zijn christelijk-humanistische
denkbeelden, die
voor die tijd zeer vooruitstrevend
waren. Zo spande Vives zich in voor de
inrichting van scholen voor arme kinderen,
ook voor weeskinderen. In de
Ordonnantie van Hendrik III is veel van
zijn ideeën terug te vinden.
De betrokkenheid die de heren van
Breda toonden als het om hun stad
ging, zal ook negatieve kanten hebben
gehad. Wanneer ze in het huwelijk traden
bijvoorbeeld hadden de heren van
Breda sinds 1252 het recht om aan de
inwoners van de stad een soort belasting
op te leggen, overigens een algemeen
voorkomend heerlijk recht. Voor
veel Bredanaars, die ook al beden aan
de landsheer moesten betalen, moet
dat een aderlating geweest zijn. Maar
aan de andere kant vierde de heer niet
zo vaak zijn bruiloft. Vermoedelijk
waren de meeste stadsbewoners goed
te spreken over de intensieve politiek
van hun heren.
2.4.1. Kunst en representatie
De Nassaus hadden oog voor kunst en
wetenschap. Zo was Engelbrecht I van
Nassau nauw betrokken bij de oprichting
van de Universiteit van Leuven,
waarvan zijn handtekening op de
stichtingsoorkonde uit 1426 getuigt. Als
heren van Breda hebben de Nassaus
het nodige voor de kunsten in de stad
gedaan.
In Breda bestond een speciale relatie
tussen de Nassaus en de rederijkersgezelschappen,
die regelmatig toneelvoorstellingen
opvoerden. Onder het
publiek bevonden zich in de zestiende
eeuw vaak aanzienlijke gasten van de
heren van Breda. In de Bredase stadsrekeningen
komen van tijd tot tijd vermeldingen
voor van de rederijkersgezelschappen
en aanverwanten. Zo staat er
in de stadsrekening van 1508:
‘Item betaelt Wouter den Bonger ende
sinen geselle van dat sy die vier dagen
opten Vastelavont voir die joncfrouwe
gespeelt hadden opten Oort ende voir
die spyse naden ouden hercomen ellic
eenen Rynsgulden, fecit: ii Rynsgulden.’
En even verderop is sprake van een
zekere Dielis Dielis Engelbrechts soon
die op 13 juni 1508 het spel van
‘Woolbeyairt’ had gespeeld, volgens
oude gewoonte. Op dezelfde dag speelde
de ‘Rycken Willem’ het Sint Jorisspel.
Breda en de Nassaus 43

In de stadsrekening van 1515 komt het
rederijkersgezelschap ‘Vreugendael’ op
de proppen. De gezellen van Vreugendael
kregen van de stad op de dag van
het Heilig Kruis in mei ouder gewoonte
vier stopen wijn, die de waardin van de
herberg ‘opten Noort’ leverde. Het
gezelschap was dergelijke attenties wel
gewend. Jarenlang mocht het zich koesteren
in de warme belangstelling van de
heren en vrouwen van Breda.
Aan de vorstenhoven werden heel
andere voorstellingen opgevoerd voor
een steeds wisselend publiek. Het
betrof doorlopende voorstellingen,
waarbij het grotendeels draaide om het
tentoon spreiden van een hoge status.
Men spaarde kosten noch moeite om de
toeschouwers en deelnemers te kunnen
imponeren. Indrukwekkende kunstwerken
werden goed zichtbaar tentoongesteld,
zodat zij een maximaal effect hadden.
Tafels bogen tijdens banketten
door onder het gewicht van ontelbare
gerechten, het ene nog mooier opgemaakt
dan het andere. Kostbare stoffen
verfraaiden de lichamen en de vertrekken
van de adel, soms maar voor enkele
uren. Men was dol op bizarre voorwerpen
en exotische dieren die aan de
toeschouwer verbaasde uitroepen
moesten ontlokken. Een vaak kinderlijk
effectbejag kortom, waar steevast enor-
me bedragen voor werden neergeteld.
De Nassaus wisten daar aan hun
Bredase en Brusselse hoven wel raad
mee.
Toch was het niet alleen oppervlakkigheid
wat de klok sloeg. De Nassaus
waren ook inhoudelijk betrokken bij de
ontwikkelingen op het gebied van kunst
en filosofie. Dat blijkt wel uit de aanwezigheid
van een mooie bibliotheek, die
vermoedelijk zowel in het kasteel van
Breda als in het Hôtel de Nassau in
Brussel gestaan heeft. Helaas is de boekenverzameling
in de loop van de eeuwen
sterk uitgedund en raakte wat
ervan over was verspreid over verschillende
bibliotheken, alle buiten Breda.
De grondleggers van de bibliotheek van
de Nassaus moeten Jan IV en vooral
zijn vrouw Maria van Loon zijn geweest.
Maria’s naam komt namelijk als naam
van de eigenaresse voor in vrijwel alle
handschriften van hun bibliotheek die
bewaard zijn gebleven. Zij stond bekend
als een uitzonderlijk vrome vrouw en
dat zal de reden zijn dat de meeste van
haar boeken stichtelijke werken waren.
Hun zoon Engelbrecht II breidde de
bibliotheek uit met voornamelijk
wereldlijke boeken, zoals de fraai geïllustreerde
ridderromans die in zijn tijd
zo in de mode waren. Samen met zijn
opvolger Hendrik III maakte hij van de
44 Breda en de Nassaus

Nassaubibliotheek een veelzijdige verzameling,
die gedeeltelijk uit bestaande
verzamelingen bij elkaar werd gekocht.
René van Châlon verzamelde waarschijnlijk
ook boeken, maar daar is niet
veel over bekend. Boeken werden
steeds goedkoper omdat ze sinds de
uitvinding van de boekdrukkunst
gedrukt konden worden in plaats van
met de hand geschreven, wat ze tegelijkertijd
als verzamelobject minder
geliefd maakte. Rijke verzamelaars
schakelden dan ook geleidelijk aan van
het verzamelen van boeken over op het
verzamelen van kunst.
Zo ook Hendrik III, van wie bekend is dat
hij goede sier maakte met een serie van
acht kostbare gobelins, voorstellingen
van vooraanstaande leden van de familie
van Nassau, inclusief Hendrik zelf en
zijn vrouw Mencia de Mendoza. Deze
wandtapijten hingen aanvankelijk in het
kasteel van Breda, maar werden in 1567
overgebracht naar de Dillenburg, waar
ze in de achttiende eeuw grotendeels
verbrand zijn. Verder is het zeer waarschijnlijk
dat in 1517 in Hendriks
Brusselse paleis het bekende drieluik
hing van Jeroen Bosch, dat tegenwoordig
bekend staat als ‘De Tuin der
Lusten’, ook toen al een werk dat een
fortuin waard was. Er is veel geschreven
over andere beroemde schilderijen
van Jeroen Bosch die Hendrik III in zijn
bezit zou hebben, maar gezien het feit
dat concrete gegevens over de inrichting
van zijn paleizen in zijn eigen tijd
ontbreken, blijft dit erg speculatief. ‘De
Tuin der Lusten’ hing ten tijde van
Willem van Oranje zonder enige twijfel
in het paleis van de Nassaus in Brussel,
waar het in 1568 op last van de hertog
van Alva op brute wijze geconfisqueerd
werd. Het is niet moeilijk om in deze
confiscatie een persoonlijke wraakactie
te zien van Alva. Hem werd indertijd
een voorgenomen huwelijk met de
schatrijke Mencia de Mendoza door de
neus geboord werd door Hendrik III, de
trotse eigenaar van de ‘De Tuin der
Lusten’.
Het kan niet anders of de grote vraag
naar mooie objecten en interieurafwerkingen
voor de huizen van de Nassaus
en hun entourage had een gunstig
effect op de locale economie, zoals dat
doorgaans het geval was in plaatsen
met een sterk op consumptie gerichte,
kapitaalkrachtige elite. Het vervelende
is alleen dat de in Breda actieve ambachtslieden
en kunstenaars die opdrachten
uitvoerden meestal anoniem
werkten. Voor zover hun namen wel
bekend zijn, kunnen deze vaak weer niet
gekoppeld worden aan voorwerpen die
in het bezit van de Nassaus waren.
Breda en de Nassaus 45

Wel blijkt uit de aanwezigheid van sommige
dure voorwerpen in Breda duidelijk
dat de Nassaus als maecenas moeten
zijn opgetreden, al was het maar
indirect. Zo bijvoorbeeld in het geval
van een verzameling van twintig stuks
Bredase monstransen, die vanuit hun
oorspronkelijke thuisbasis Breda over
verschillende verzamelingen in Nederland,
België en Frankrijk verspeid zijn
geraakt. Zij zijn in de vijftiende eeuw
hoogstwaarschijnlijk vervaardigd door
een aantal goud- en zilversmeden die
zich in Breda vestigden, aangetrokken
door de aanwezigheid van de Nassaus.
2.5. De Bredase Nassaus en de kerk
2.5.1. Het klooster van Johanna van
Polanen
Ook op het religieuze vlak speelden de
meeste Bredase Nassaus vol overtuiging
de rol van opdrachtgever en maecenas.
Ze gingen in hun gedrevenheid
zelfs verder, in die zin dat ze het initiatief
namen tot de vestiging van religieuze
gemeenschappen in en nabij Breda en
de stichting van kapellen en kerken. In
het verlengde daarvan werd veel
gedaan aan liefdadigheid, een activiteit
die in die tijd niet los gezien kan worden
van religiositeit. Vooral de vrouwelijke
Nassaus hielden zich hiermee bezig. De
eerste in de lijn was Johanna van
Polanen, vrouw van Engelbrecht I van
Nassau. Zij stichtte in de jaren dertig
van de vijftiende eeuw vlakbij het kasteel,
op grondgebied van de heer van
Breda, een kapel met een wel heel speciale
patroonheilige. De Wendelinuskapel,
zoals het gebouw heette, was
genoemd naar de heilige Wendelinus,
een onbekende grootheid in deze streken,
die echter in het Nederrijngebied
waar de moeder van Johanna van
Polanen vandaan kwam, vrij algemeen
werd vereerd. Johanna had de bedoeling
om bij de kapel een klooster te
stichten, maar er waren tot 1990 geen
aanwijzingen dat het ooit zover was
gekomen. Uit archeologisch onderzoek
bleek echter dat er wel degelijk een
klooster gebouwd is, want er werden
restanten gevonden van wat een kloostergang
geweest moet zijn met daarop
uitkomende kloostervertrekken. Sporen
van gebruik bewezen dat het klooster in
elk geval enige tijd gefunctioneerd
heeft. Waarschijnlijk deed het gebouw
dienst als mannenklooster, althans daar
wijst een historische vermelding op. Tot
welke orde het klooster behoorde en
hoe lang het heeft bestaan, is niet
bekend. Het klooster stond grotendeels
op het terrein van het jongere begijnhof,
ten noorden van de Wendelinus-
46 Breda en de Nassaus

kapel. Het grote huis Valkenberg dat
door Maria bewoond werd, stond hier
ook in de buurt. Het ligt voor de hand
dat de Wendelinuskapel bij het klooster
heeft gehoord.
2.5.2. Reliekvereringen
De eerstvolgende, eveneens aangetrouwde,
vrouwelijke Nassau met serieuze
religieuze aspiraties was Maria van
Loon, zuster van de bisschop van Luik,
echtgenote van Jan IV van Nassau en
schoondochter van Johanna van
Polanen. Zij stond al tijdens haar leven
bekend als een buitengewoon gelovige
vrouw, terwijl ook haar man een sterk
religieuze inslag had. Mede dankzij het
echtpaar werd een belangrijke devotie
binnen de muren van Breda gehaald,
namelijk de verering van het Heilig
Sacrament van Mirakel, ook wel het
Heilig Sacrament van de Niervaart
genoemd. De overlevering rond deze
reliek is als volgt: omstreeks 1300 werd
in Niervaart, een plaats die gelegen
heeft tussen Klundert en Zevenbergen,
een hostie in de grond gevonden. Het
bleek niet zomaar een stukje brood te
zijn, maar een deel van het lichaam van
Christus, dat ging bloeden toen iemand
erin prikte. De reliek had een wonderdoende
werking en trok om die reden
veel bezoekers aan. In 1421, het jaar van
de Sint-Elisabethsvloed, werd het dorp
Niervaart ernstig getroffen door deze
overstroming, waarvan het zich in feite
niet meer herstelde. De reliek werd in
1449 vanuit Niervaart overgebracht
naar de Grote Kerk in Breda, waar men
de toevloed aan pelgrims die op de
reliek afkwamen heel goed kon gebrui-
Monstrans uit het eerste
kwart van de vijftiende
eeuw, gemaakt van verguld
zilver, glas en diamanten.
In deze monstrans is de
wonderdoende hostie van
het Heilig Sacrament van de
Niervaart uitgestald
(collectie Breda's Museum).
Breda en de Nassaus 47

Reliekkruis dat in het tweede
kwart van de vijftiende eeuw
in Breda moet zijn
vervaardigd voor de Heilig
Kruisreliek (collectie Breda's
Museum).
ken, al was het alleen maar vanwege de
inkomsten die de bezoekers in het laatje
brachten. De overbrenging van de reliek
van Niervaart naar Breda is bijna een
eeuw later afgebeeld op het bekende
retabel uit 1537, dat de geschiedenis
van de hostie weergaf en dat tot 1566,
het jaar van de gedenkwaardige
Beeldenstorm, in de Grote Kerk hing. In
hetzelfde jaar verdween ook de monstrans
met de miraculeuze hostie erin
uit de kapel van het Heilig Sacrament
van de Niervaart in de Grote Kerk. Tot
1566 werd elk jaar de ommegang ter ere
van het Heilig Sacrament van de
Niervaart gehouden, waarbij de bedevaartgangers
van heinde en verre toestroomden.
In de Grote Kerk was nóg een reliek
ondergebracht dat eveneens tijdens
jaarlijkse ommegangen werd rondgedragen
en ook veel bedevaartgangers
aantrok. Het ging om een kruisreliek dat
was opgeborgen in een verguld reliekkruis.
Wanneer deze reliek precies in de
Grote Kerk terechtkwam, valt niet meer
na te gaan, maar dat zou al in de veertiende
eeuw geweest kunnen zijn. In de
zestiende eeuw werd de reliek bewaard
in de kapel van het Heilig Kruis, die
naast de beroemde Prinsenkapel gelegen
is, tegen het noordtransept. De
reliek van het Heilig Kruis schijnt tegenwoordig
ergens apart van het reliekkruis
opgeborgen te zijn. Het laatste
wordt in het Breda’s Museum bewaard.
2.5.3. Kloosters en religieuze gemeenschappen
Jan IV van Nassau bemoeide zich ook
met de inrichting en organisatie van de
Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk van
48 Breda en de Nassaus

Breda, waarbij hij nauw contact onderhield
met zijn zwager, de bisschop van
Luik. Verder waren Jan IV en zijn vrouw
verantwoordelijk voor de geestelijke
hervorming van het net buiten de toenmalige
stadsmuren gelegen norbertinessenklooster
Sint-Catharinadal in
1463. Er werden op hun initiatief strengere
regels ingevoerd die het peil van
het kloosterleven verbeterden. Bovendien
redde het grafelijke echtpaar Sint-
Catharinadal van de financiële ondergang.
Het klooster bloeide na deze locale
hervorming helemaal op en breidde
zich uit. De wederopstanding van het
klooster bleek op termijn niet onverdeeld
gunstig uit te pakken voor de heer
van Breda. Rond 1535 was Sint-
Catharinadal namelijk een belangrijk
obstakel bij de aanleg van nieuwe stedelijke
werken door Hendrik III, wat tot
veel juridisch getouwtrek leidde.
Na de dood van Jan IV in 1475 ging zijn
weduwe door met religieuze en liefdadige
werken tot zij in 1502 overleed. Naar
aanleiding van de dood van haar man
stichtte Maria van Loon in 1476 een
geheel nieuw klooster van de zusters
augustinessen op haar landgoed
Woestenberg bij Bavel. Reeds in 1484
werd dit klooster verplaatst naar een
gunstiger gelegen locatie in Boeimeer
bij Breda, in de parochie Princenhage.
Van dit klooster, Vredenburg genaamd,
werd in 1521 Barbara, bastaard van Jan
IV, priores. Ook een wettige dochter van
Jan IV, Odilia van Nassau, verbleef een
groot deel van haar leven in
Vredenburg.
Binnen Breda werd door Maria van
Loon in 1478 het convent van de
Grauwe Zusters opgericht, een religieuze
gemeenschap voor arme weduwen
en meisjes, die vanwege hun armoede
niet in het begijnhof werden toegelaten.
Het convent kwam terecht in het grote
complex dat Maria van Loon in de
Catharinastraat bewoonde, in de buurt
van de toenmalige poort naar het
Valkenberg, en werd daarom ook wel
het Zusterhuis in het Valkenberg
genoemd. De zusters leefden volgens
een regel die door Maria van Loon was
opgesteld en ze droegen grauwe ongeverfde
kleding, vandaar hun naam. Zij
stonden onder toezicht van de ‘meesteresse’
van het nabijgelegen begijnhof.
2.5.4. Begijnhof
Het begijnhof moet al omstreeks 1240
bij het kasteel van Breda zijn gevestigd,
waar het van begin af aan onder protectie
van de heren van Breda stond. Het
begijnhof werd bewoond door begijnen,
alleenstaande vrouwen die volgens
bepaalde statuten samenleefden,
Breda en de Nassaus 49

Het complex van de heren
van Breda:
het nieuwe begijnhof (a),
St. Wendelinuskapel (b),
kasteel (c), Grote Kerk (d),
het oude begijnhof (e),
huis Valkenberg (f)
(afbeelding Bureau Cultureel
Erfgoed).
hun godsdienstoefeningen hielden en
liefdadige werken bedreven. Zij moeten
niet op één lijn gesteld worden met
kloosterzusters, want dat waren ze niet.
In de loop van de daarop volgende eeuwen
groeide het Bredase begijnhof uit
tot een belangrijke geestelijke vestiging,
met een eigen kapel, ziekenhuis, kerkhof
en een convent (een gemeenschappelijk
gebouw) en aparte huisjes voor
de begijnen. Tussen 1510 en 1520 werd
de kerk op het begijnhof verbouwd,
maar daar konden de begijnen niet lang
van genieten. De locatie dichtbij het
kasteel van Breda bleek aan het begin
van de zestiende eeuw de uitbreidingsplannen
te frustreren die de heren van
Breda met het kasteelcomplex hadden.
Hendrik III liet het begijnhof daarom op
zijn kosten tussen 1531 en 1535 verplaatsen
naar een gedeelte van het
Valkenberg, dat hij ruilde tegen het terrein
van het begijnhof. Het kwam hier,
zoals we zagen, terecht op de plaats
waar Johanna van Polanen ruim een
eeuw tevoren een klooster had
gebouwd dat om onduidelijke redenen
in onbruik was geraakt. Hendrik III
schermde het terrein van de begijnen
met een muur af van de rest van zijn hof
en liet hen er vrij over beschikken.
Tussen 1536 en 1540 zouden de begijnen
er de oude stadsmuren bij krijgen
die Jan van Polanen indertijd had laten
bouwen en die nu werden geslecht, dan
wel verhuurd of in bruikleen gegeven.
Aan de voorkant kwam het nieuwe terrein
van de begijnen uit in de
Catharinastraat, waar de begijnhofpoort
werd gebouwd. Daarachter kwam een
centrale hof met daar omheen de huisjes
voor de begijnen, samen met een
wat groter gebouw van het begijnhof.
Het begijnhof werd tegen de
Wendelinuskapel gebouwd, die vanaf
1535 als begijnhofkapel ging fungeren.
Later zou de Waalse kerk in de kapel
gevestigd worden.
50 Breda en de Nassaus

2.5.5. De Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk
en de daarin aanwezige
grafmonumenten
Van alle werkzaamheden op religieus
gebied die de Nassaus lieten uitvoeren,
maakten die in de Grote of Onze-Lieve-
Vrouwekerk ongetwijfeld de meeste indruk.
De Onze-Lieve-Vrouwekerk stond
van oudsher in nauwe relatie tot de
Nassaus, of eigenlijk tot de heren van
Breda in het algemeen. Sinds de twaalfde
eeuw hadden zij het recht de pastoor
van deze kerk te benoemen en gaven zij
hem de beschikking over zijn inkomsten.
Dat de Grote Kerk van Breda zo’n
grote kerk kon worden, was voor een
belangrijk deel te danken aan de
inspanningen van de heren van Breda,
voor wie het gebouw sinds het einde
van de veertiende eeuw een speciale
betekenis kreeg. Uit die tijd dateert de
gewoonte de Grote Kerk te gebruiken
als grafkerk, dat wil zeggen dat de overledenen
van de families Polanen en
Nassau hier, op enkele uitzonderingen
na, werden bijgezet. In 1372 werd de
eerste grafkapel in de Onze-Lieve-
Vrouwekerk voltooid, een kapel die
Jan II van Polanen had laten bouwen
tegen het hoogkoor van het toenmalige
kerkgebouw, compleet met een grafmonument
voor zichzelf, zijn eerste en zijn
tweede vrouw. De kerk waar de graf-
kapel deel van uitmaakte, bestond in elk
geval al in 1269 en moet een in romaanse
stijl opgetrokken stenen gebouw zijn
geweest dat vermoedelijk een houten
voorganger verving. Zo omstreeks 1388
werd aan een stenen kerktoren
gebouwd. Volgens de historische overlevering
stortte deze in 1457 in.
Met de komst van de Nassaus in Breda
nam de geschiedenis van de Onze-
Lieve-Vrouwekerk een drastische
wending, zo is het algehele beeld.
Engelbrecht I moet rond 1410 zijn
begonnen met de bouw van de nieuwe
Onze-Lieve-Vrouwekerk, die de oude
kerk moest vervangen. Geleidelijk aan
kreeg de kerk het laat-gotische uiterlijk
dat hij nu nog steeds heeft.
Engelbrecht I liet als eerste het koor
bouwen, gevolgd door het ten noorden
daarvan gelegen zogenaamde herenkoor.
Naar dit herenkoor, dat ook
bekend stond als de grafkapel van de
heren van Breda, werd het grafmonument
van Jan II van Polanen verplaatst.
Het monument staat daar nog steeds.
Rond 1440 werd in hetzelfde herenkoor
een grafkelder gebouwd die werd voorzien
van het grafmonument voor
Engelbrecht I en Jan IV van Nassau.
Aan het einde van de vijftiende eeuw
moet de bouw grotendeels zijn afgerond,
want er is sprake van de inwijding
Breda en de Nassaus 51

van de kerk in 1495. Dit betekent dat het
grootste deel van de bouwcampagne
voor rekening kwam van Jan IV van
Nassau, die ook op andere terreinen in
Breda erg actief was.
In de eerste decennia van de zestiende
eeuw werd de kerk nog verder uitgebreid
met onder meer een nieuwe toren
die gereed kwam in 1509. Verder kon in
1526 een nieuwe grafkapel worden ingewijd
die Hendrik III had laten bouwen ten
noorden van het koor. Hij liet in de kapel
een bijzonder grafmonument plaatsen
ter ere van zijn oom Engelbrecht II. Deze
grafkapel werd het nieuwe herenkoor
genoemd en staat tegenwoordig bekend
onder de naam Prinsenkapel. Onder de
Prinsenkapel werd een grafkelder
gemaakt, waarin onder meer de lichamen
van Hendrik III en zijn zoon René
van Châlon zijn bijgezet. Het oude herenkoor
werd na 1526 omgevormd tot zijbeuk
van het koor, met doorgangen naar
het nieuwe herenkoor. In het oude
herenkoor stond en staat nog steeds het
grafmonument voor Engelbrecht I en
Jan IV van Nassau. Hier liggen de stoffelijke
resten van deze beide Nassaus
onder, in het gezelschap van andere
overblijfselen. Het nieuwe herenkoor
werd van 1530 tot 1534 in nauw overleg
met Hendrik III fraai gedecoreerd, zodat
het een passende entourage voor de
grafmonumenten van de Nassaus kon
vormen. Dezelfde Tommaso de Vincidor
die als architect van het paleis van
Hendrik III naar de Nederlanden werd
gehaald, nam het ontwerp en misschien
ook de uitvoering van de beschildering
voor zijn rekening, terwijl anderen zich
ontfermden over de vensters en de
gebrandschilderde glazen waarop de
voorouders van Hendrik III vereeuwigd
waren. Van de decoraties in het herenkoor
zijn slechts de beschilderingen van
de gewelven nog over, bestaande uit
overdreven naturalistische motieven,
die in de Renaissance in de mode waren,
de zogenaamde grotesken. De schilderingen
die oorspronkelijk op de onderzijde
van de muren waren aangebracht,
moeten ooit zijn verwijderd.
De Grote Kerk bevat een groot aantal
grafmonumenten voor leden van de geslachten
Van Polanen, Van Nassau en
hun bastaardtakken. Verder staat er een
groot grafmonument voor drossaard
Frederik van Renesse en zijn vrouw en
zijn er aan de muren verschillende epitafen
bevestigd voor overledenen die
tijdens hun leven een vooraanstaande
positie innamen in de hofhouding van
de heren van Breda. De meeste van
deze monumenten kwamen uit de werkplaats
van de bekende beeldhouwer
Cornelis Floris.
52 Breda en de Nassaus

Al die monumenten bij elkaar geven
een aardig idee van de ontwikkeling op
het gebied van de funeraire kunst in de
late Middeleeuwen, Renaissance en
later. De monumenten van de Nassaus
zijn van een hoge kwaliteit, zowel het
monument voor Engelbrecht I en Jan IV
als het beeldhouwwerk dat ter nagedachtenis
aan Engelbrecht II werd
gemaakt. Van het monument voor
Engelbrecht II staat vast dat het door
Hendrik III is besteld, het eerste zou dat
heel goed ook kunnen zijn. Toch zijn er
grote verschillen tussen de beide monumenten.
Bij de graven van Engelbrecht I
en Jan IV staat een laat-gotisch monument
dat helemaal in die traditie is
gebeeldhouwd. Het monument voor
Engelbrecht II is een vroeg-renaissance
sculptuur van een bijzonder ontwerp,
dat tot ver in het buitenland werd geïmiteerd.
Overigens rusten onder het
monument voor Engelbrecht II alleen de
resten van Hendrik III en René van
Châlon, de stoffelijke overschotten van
de naamgever en zijn vrouw Cimburga
van Baden zijn bijgezet in de grafkelder
bij het monument voor Engelbrecht I en
Jan IV. Voor Hendrik III werd geen apart
grafmonument opgericht, misschien
omdat hij niet voldoende tijd van leven
meer had om daarvoor te zorgen.
De belangrijkste bouwactiviteiten aan
de Grote Kerk en zijn voorganger hadden
vrijwel steeds een wereldlijke equivalent.
Jan II van Polanen speelde een
grote rol in verband met de bouw van
de romaanse kerk en liet tegelijkertijd
aan de noordkant van deze kerk een
indrukwekkend kasteel verrijzen. Jan IV
van Nassau, de voornaamste drijvende
kracht achter de bouw van de gotische
opvolger van de kerk, was eveneens
druk doende met het kasteel van Breda
en de omliggende vestingwerken.
Hendrik III tenslotte, de bouwheer van
het magnifieke paleis dat het kasteel
van Jan II van Polanen verving, voegde
aan de kerk renaissance-elementen toe,
waarvoor ten dele dezelfde kunstenaars
tekenden die ook in zijn nieuwe kasteel
werkzaam waren. In de belevingswereld
van de heren van Breda was de Onze-
Lieve-Vrouwekerk sinds Jan II van
Polanen het religieuze centrum van hun
machtsgebied. Dat blijkt ook uit het feit
dat zij zich na hun dood in grafkelders
binnen deze kerk lieten bijzetten. De
kerk was ook op dit punt de geestelijke
tegenhanger van het kasteel van Breda
en de daar gehuisveste administratieve
organisatie.
Breda en de Nassaus 53

2.6. De Nassaus en het stadsplan
We zagen al dat de Nassaus zich in wetgeving
en bestuur intensief bemoeiden
met het dagelijkse reilen en zeilen van
de stad Breda. Daar bleef het echter niet
bij. Zij waren ook actief op het gebied
van wat we de infrastructuur in de stad
zouden kunnen noemen: de aanleg van
straten en waterwerken, het opwerpen
van verdedigingswerken en de inrichting
van markten. Daarbij is het moeilijk
te zeggen of Breda er met de Nassaus
nu veel anders kwam uit te zien dan een
Breda zonder Nassaus. Veel ontwikkelingen
hielden gelijke tred met de ontwikkelingen
in andere steden uit deze
tijd, zoals bijvoorbeeld de bouw van de
vesting. Bovendien zetten de Nassaus
de werken voort die begonnen waren
tijdens het bewind van de Polanens. In
andere opzichten drukten de Nassaus
wel degelijk hun persoonlijke stempel
op de werken die ze lieten uitvoeren.
Dat Hendrik III de vestingwerken om de
stad vernieuwde, was niets bijzonders;
Het grafmonument voor Engelbrecht I en
Jan IV is een laat-gotisch stuk beeldhouwwerk,
met in het midden een madonna met kind en
aan weerszijden de beide graven van Nassau
met hun echtgenotes en beschermheiligen
(collectie SAB).
54 Breda en de Nassaus

Archeologisch uitstapje:
In het kader van de grote restauratie van de Grote Kerk werd in 1996 de kelder vlak voor het grafmonument voor
Engelbrecht I en Jan IV van Nassau geopend. In de grafkelder lagen de resten van zeventien individuen, waarvan
drie in loden grafkisten, twee in houten kisten en twee stapeltjes zogenaamde schudresten. Deze schudresten
konden worden geïdentificeerd als de gezeefde overblijfselen van Engelbrecht I en Johanna van Polanen.
Men zeefde de skeletten vermoedelijk, omdat ze na het voltooien van de grafkelder vanuit een ander graf moesten
worden herbegraven. In de vijf kisten lagen de geraamten van Jan IV van Nassau, zijn vrouw Maria van Loon,
zijn zoon Engelbrecht II en diens echtgenote Cimburga van Baden. Wie in de vijfde kist was bijgezet is niet erg
duidelijk, misschien ging het om Françoise van Savoye, de eerste echtgenote van Hendrik III. De andere resten
konden niet worden geïdentificeerd.
Alle stoffelijke resten in de kisten vertonen sporen van balseming, waarbij soms nog delen van de planten en
kruiden konden worden aangetroffen die werden gebruikt om lichaamsholten op te vullen. Maar ook verschillende
bijzettingen die niet (meer) in kisten liggen bleken te zijn gebalsemd. Men balsemde in de vijftiende en zestiende
eeuw, en ook later nog, de overledenen om de houdbaarheid van de lichamen te verlengen, zodat van ver
komende familieleden de gelegenheid hadden om ze te zien. In de kist van Cimburga van Baden lag een stuk
lakense stof die met was geïnpregneerd was, een linnen lijkwade en een zijden gezichtsdoek met een geborduurde
letter C en twee kinbanden. Deze doeken werden over het gelaat en hals van de overledene gelegd.
Nauwkeurig onderzoek leverde op
dat haar echtgenoot Engelbrecht II
van Nassau (1451-1504) moet zijn
overleden aan de gevolgen van syfilis,
een ziekte die na de ontdekking
van Amerika (1492) zijn intrede deed
in Europa opdook en hier al in 1495
een epidemie teweeg bracht. In sommige
kisten waren de restanten van
de laag stro te zien waarop de overledenen
werden gelegd.
De expositie in de Grote of
Onze-Lieve-Vrouwekerk over de
lijkwade van Cimburga van Baden
(collectie Bureau Cultureel Erfgoed).
Breda en de Nassaus 55

Het grafmonument van Engelbrecht II. Onderop zijn de lichamen van
Engelbrecht II en zijn vrouw bedekt met lijkwaden. Bovenop een stenen
dekplaat met daarop de wapenrusting van Engelbrecht II (collectie Bureau
Cultureel Erfgoed).
wèl bijzonder was het feit dat Hendrik
de hand had in de uitvoering van deze
werken.
2.6.1. De vroegste verdediging van
Breda
Aanvankelijk bestond Breda uit een bescheiden
nederzetting op de hogere
zandgronden nabij de samenvloeiing
van de Mark en de Aa, die ergens in het
begin van de dertiende eeuw (vóór
1212) van de heer van Breda stadsrech-
ten moet hebben gekregen. De nederzetting
was toen waarschijnlijk een halve
eeuw oud. De verlening van stadsrechten
hield in dat de nederzetting als
een afzonderlijk rechtsgebied erkend
werd, waarin de positie van de bewoners
verschilde van die van het omliggende
platteland. Vandaar de betiteling
van de heerlijkheid als ‘de Stad en Land
van Breda’. De stadsrechten waren niet
het enige onderscheid met de omgeving
van Breda. Al snel kwam er ook een
fysieke barrière. De kleine nederzetting
hoefde aan de kant van het water (de
brede Aa) niet beschermd te worden,
maar aan de landzijde werd in de tweede
helft van de dertiende eeuw een aarden
wal opgeworpen. Her en der in de
binnenstad komen bij archeologische
opgravingen wel eens sporen van deze
wal tevoorschijn, echter uitsluitend aan
de noordoost- en oostzijde van de toenmalige
nederzetting. Of de wal doorliep
aan de noord- en zuidzijde, en zo ja, hoe
hij er dan uitzag, is onduidelijk. De nog
wel herkenbare delen van de wal waren
voorzien van een gracht en poorten die
de stad beter beschermden tegen
mogelijke aanvallen van buitenaf.
2.6.2. De versterking van Jan II van
Polanen en latere aanpassingen
In de veertiende eeuw werd er rond
56 Breda en de Nassaus

Breda een stadsmuur gebouwd, eerst in
opdracht van de hertog van Brabant
omdat Breda op dat moment tijdelijk bij
zijn domein hoorde, later onder verantwoordelijkheid
van de toenmalige heer
van Breda, Jan II van Polanen. De aanleg
kwam grotendeels voor rekening
van de inwoners van Breda, die in de
beginjaren behalve het benodigde geld
waarschijnlijk ook spierkracht en materieel
leverden. Later werd, net zoals in
andere vestingsteden, de bouw en het
onderhoud van de vestingwerken aan
gespecialiseerde werklieden overgelaten.
De ommuring en omgrachting van
het kasteel dat Jan II omstreeks 1350 liet
bouwen sloten aan op de nieuwe verdedigingswerken
van de stad. Stad en kasteel
deelden dus de verdedigingswerken
die Breda veiligheid moesten
geven. De bouw van de stadsmuur was
in 1410 voltooid. Bij de bouw van de
muur werd waarschijnlijk zo veel mogelijk
gebruik gemaakt van de al aanwezige
aarden wal. Bij opgravingen die in
1986 en 1994 werden gehouden, bleek
dit voor een deel van de muur op te
gaan.
Vanaf 1462, ruim een eeuw na de bouwactiviteiten
van Jan II van Polanen, liet
Jan IV van Nassau die ook al zo’n
belangrijke rol speelde bij de bouw van
de Grote Kerk, werkzaamheden uitvoe-
ren aan het kasteel. Het kasteel van
Jan II werd bij die gelegenheid uitgebreid
en de verdedigingswerken rond
het kasteel aangepast aan de eisen die
het steeds beter wordende geschut
daaraan stelde. Het antwoord op de
nieuwe technieken was de toepassing
van aarden wallen, waar de grote
geschutskogels in ploften zonder schade
aan te kunnen richten, en de aanleg
van aarden bolwerken en geschutstorens
van waaruit de verdedigers konden
terugvuren. Aan de hand van archeologisch
onderzoek viel te constateren dat
deze wallen een flink eind ten noorden
van de toenmalige stadsommuring werden
aangelegd, zoals op de kaart van
Broeckhuysen te zien is. Een groot deel
Kist met overblijfselen van
Cimburga van Baden uit de
grafkelder vlakbij het
grafmonument voor
Engelbrecht I en Jan IV van
Nassau (collectie Bureau
Cultureel Erfgoed).
Breda en de Nassaus 57

Reconstructie van de diverse
verdedigingswerken waaronder
de aarden wal die voor
de bouw van de stadsmuur
door Jan II van Polanen
Breda beschermde (afbeelding
Bureau Cultureel
Erfgoed).
van het Valkenberg viel nu binnen de
muren. Aan de zuidkant van het kasteel
verschenen nieuwe muurwerken die het
kasteelterrein afschermden van de stad.
Deze muur kon archeologisch worden
onderzocht, waarbij bleek dat het om
zwaar muurwerk ging met op onregelmatige
afstanden steunberen en torens.
2.6.3. De vestingwerken van Hendrik III
De militaire ontwikkelingen stonden
ondertussen niet stil. Dat was de reden
waarom Hendrik III in 1531 besloot tot
de bouw van een geheel nieuwe versterking
met aarden wallen. Hij liet in datzelfde
jaar landmeter Maarten Cornelisz.
plannen tekenen op basis waarvan hij
persoonlijk de uitvoering van de nieuwe
vestingwerken op zich schijnt te hebben
genomen. In 1536 werd begonnen met
het slopen van de oude stadsmuren,
torens en poorten, waarna de vrijgekomen
gronden aan burgers werden verkocht,
in erfcijns uitgegeven of door de
stad werden gebruikt. Op de plaats van
de oude vestingwerken of ‘oude vesten’
werden veelal straten aangelegd. De
oude vesting leeft nog steeds voort in de
straatnaam Oude Vest.
De nieuwe wallen werden van 1536 tot
ongeveer 1540 volgens het zogenaamde
Oud-Italiaanse gebastionneerde vestingsysteem
opgeworpen, een systeem
dat Hendrik III terdege moet hebben
leren kennen tijdens zijn verblijf in Italië,
waar hij in 1530 van terugkeerde. De
omwalling van Breda uit 1536 zou zelfs
de vroegste toepassing zijn van dit
vestingstelsel in de Nederlanden. Behalve
dat de vestingwal werd verzwaard,
werd hij ook vergroot. De oude
vesting was wel erg krap geworden,
waardoor net buiten de stadsmuren de
drie ‘einden’ waren ontstaan, het
58 Breda en de Nassaus

Ginnekenseinde, het Gasthuiseinde en
de Haagdijk. Deze einden werden in de
nieuwe vesting opgenomen, inclusief
het Gasthuis en het nieuwe kasteel van
Hendrik III.
De aanleg van de nieuwe vesting had
ingrijpende gevolgen voor de omwonenden.
Die constateerden dat hun achterterreinen
ineens een stuk groter werden
omdat de oude stadsmuur werd
afgebroken, of, en dit kwam vooral voor
bij de religieuze en liefdadige instellingen
die vaak juist buiten de oude stadsmuren
bezittingen hadden, dat een deel
van hun gronden werd opgeofferd aan
de nieuwe vestingwerken. De norbertinessen
van het klooster Sint-
Catharinadal bijvoorbeeld zagen met
lede ogen aan dat de nieuwe wallen
over het terrein van het klooster liepen.
De norbertinessen leefden in een klooster
met een ‘kloosterslot’ afgescheiden
van de wereld, maar nu kon iedere
voorbijganger vanaf de wal schunnige
opmerkingen roepen naar de nonnen
die hij op het afgesloten terrein van het
klooster zag rondlopen. Erger nog misschien
was het feit dat nogal wat grond
van de norbertinessen onder de vestingwerken
was verdwenen. Bovendien
zouden op de plaats van hun eigen
Nonnenveld, een onbebouwd terrein
voor de poort van het klooster, de nieu-
we veemarkt en turfmarkt worden ingericht
en nieuwe straten worden aangelegd.
De stad was zelfs al begonnen met
de uitgifte van stukken grond van de
norbertinessen aan particulieren die
hun percelen waren kwijtgeraakt door
de aanleg van de vestingwerken. Het
was dus geen wonder dat de zusters
fanatiek tegen het stadsbestuur procedeerden
om althans iets in de plaats
Breda voor de aanleg van
de vestingwerken van
Hendrik III, op een
pentekening van A. van
Broekhuysen, circa 1730.
De stad was omringd door
een muur met muurtorens
en poorten. Aan de buitenzijde
bevond zich een gracht
(collectie Breda's Museum).
Breda en de Nassaus 59

Kaart naar Jan van Galen uit
1531. Jan van Galen maakte
een kaart van de nieuwe
plannen voor de verdedigingswerken
van Hendrik III.
Op deze kopie uit 1619 zijn
echter ook de veranderingen
na 1531 te zien
(collectie SAB).
van hun in beslag genomen percelen
terug te zien. Daarbij deden ze een
beroep op Hendrik III, die zich hoogstpersoonlijk
met de kwestie bemoeid
heeft. Overigens kon ook dit geen definitieve
oplossing brengen.
De vestingwerken van Breda werden na
de dood van Hendrik III meerdere malen
gewijzigd. Onder andere de militairstrategisch
goed onderlegde prins
Maurits constateerde belangrijke tekortkomingen,
waarna hij de verdedigingswerken
rond 1622 aanpaste. Het voert
echter te ver om op deze plaats op al
deze ontwikkelingen in te gaan.
Archeologisch uitstapje:
In 2000 werden bij graafwerkzaamheden
op het terrein van de voormalige
Chassékazerne resten aangetroffen
waarvan onmiddellijk werd vermoed
dat ze wel eens verband zouden kunnen
houden met de vestingwerken
die Hendrik III tussen 1536 en 1540
om Breda had laten aanleggen. Er
volgde een archeologisch onderzoek,
dat buitengewoon interessante gegevens
aan het licht bracht. Het bleek te
gaan om een gedeelte van een bastion
met zogenaamde teruggetrokken
flanken, waarin een stenen blokhuis
stond. Achter het bastion en blokhuis
lag de aarden verdedigingswal die
om de gehele stad was aangelegd.
Een blokhuis was een zwaar uitgevoerd
bouwwerk achter de dekking
van de aarden wal van het bastion,
waarin de manschappen werden
ondergebracht die het bastion moesten
verdedigen. De driehoekige bastions
-het opgegraven bastion was niet
het enige- dienden als verdediging
van de vesting, want van beide zijden
van de driehoek konden aanvallers
die het op de rechte stukken stadswal
voorzien hadden onder vuur genomen
worden.
60 Breda en de Nassaus

2.6.4. Inrichting van straten
De meeste ontwikkelingen die te maken
hadden met de vestingwerken en het
kasteel van Breda hadden hun uitwerking
op de infrastructuur van de complete
stad. Zo werd de hoofdingang van
het kasteelcomplex verlegd toen het
kasteel in de vijftiende eeuw werd uitgebreid
en er allerlei bouwwerken op
het terrein bij het kasteel verschenen.
Wat de reden van de verplaatsing van
de ingang was, is niet helemaal duidelijk,
vermoedelijk was dit met name de
oostelijke uitbreiding van het kasteelcomplex.
Hoe dan ook, het resultaat
was dat er diverse ontwikkelingen
plaatsvonden in de bebouwing van het
hele gebied ten oosten van de tot dan
toe gebruikelijke toegang tot het kasteel
via de Schoolstraat en Cingelstraat.
Al eerder, in de tweede helft van de
veertiende eeuw, had de Catharinastraat
een belangrijke statusverandering
doorgemaakt. Van een achterafstraat
die hoofdzakelijk werd bevolkt
door boeren, werd de Catharinastraat,
of ‘Katerstraet’, zoals hij toen heette,
een straat die sinds de veertiende eeuw
bijzonder in trek was bij de elite van de
stad. Menige deftige Bredanaar die een
functie had in de stedelijke of heerlijke
administratie, bouwde hier een groot
huis. Verder verscheen aan het einde
Reconstructie van het bastion ter hoogte van de parkeergarage in het
Chassépark (afbeelding Bureau Cultureel Erfgoed).
Breda en de Nassaus 61

van de veertiende of aan het begin van
de vijftiende eeuw het Huis Valkenberg
aan de noordzijde van de Catharinastraat,
dat werd bewoond door verschillende
vrouwelijke Nassaus. In de
Catharinastraat werden verschillende
gebouwen met een religieuze functie
ondergebracht die, zoals we zagen, in
een nauwe relatie met het hof van
Breda stonden. De status van de straat
steeg daardoor met sprongen. Verder
werd de Catharinastraat vanaf het einde
van de vijftiende eeuw een belangrijke
toegang tot het terrein van het kasteel
van Breda, en wel via de Burchtstraat,
die ongeveer op de plaats van het huidige
Kasteelplein lag. Een soortgelijk verhaal,
maar dan zonder de nauwe connecties
met het hof, ging op voor de
Grote Markt, de Sint Janstraat, de
Visserstraat en de Steenbrugstraat
(Nieuwstraat), waar vanaf de veertiende
eeuw eveneens grote, rijke huizen werden
gebouwd die werden bewoond
door de elite.
2.6.5. Stadsbranden en vestingwerken
Op het stratenpatroon van Breda waren
ook de stadsbranden van 1490 en van
1534 en de aanleg van de nieuwe vestingwerken
tussen 1536 en 1540 van
invloed. Het was natuurlijk wrang voor
de inwoners van Breda die hun huis
kwijt waren, maar de stadsbranden hadden
wel degelijk positieve gevolgen
voor de indeling van de stad. De brand
van 1490 hield huis in het westelijke
deel, in de omgeving van de Haven en
de Markt, de brand van 1534 woedde
vooral in het oosten en zuiden en legde
daar vele huizen in de as. De erven waar
deze huizen op stonden waren ‘ledig’
geworden omdat ze geen bebouwing
meer hadden. Een aantal van die lege
erven werd aangekocht om er grote
(hof)huizen op te bouwen. Andere lege
erven werden van stadswege gekocht
voor het algemene nut. Zo kocht de stad
na de brand van 1490 verbrande percelen
aan in de Visserstraat en de Vismarktstraat,
brak de ruïnes af en gebruikte
de ontstane vrije ruimte om de
beide straten in marktpleinen te veranderen.
Op de zo ontstane Havermarkt en
Vismarkt konden graankooplieden en
vishandelaren met hun waren terecht.
In 1536 kocht de stad aan de Markt, op
een locatie die toentertijd de oude
Korenmarkt werd genoemd, een aantal
verbrande erven aan. Daar hoorden de
erven van de verbrande Lakenhal en
Vleeshal bij, die bij de Markt werden
getrokken. Op die manier kreeg Breda
een echte Grote Markt. De Vleeshal
werd verplaatst naar de hoek van de
Oude Vest en de Halstraat.
62 Breda en de Nassaus

De vernieuwing van de vestingwerken
bracht verdere grote veranderingen op
het gebied van de infrastructuur van
Breda teweeg. Het tracé van de oude
stadsmuur of van de gedempte oude
stadsgracht werd meestal omgevormd
tot een weg, die toegankelijk was via
nieuw aangelegde straten op voormalige
achterterreinen van huizen. De
Halstraat bijvoorbeeld ontstond na de
brand van 1534 uit een al aanwezige
steeg, en gaf toegang tot de nieuwe
Vleeshal, vandaar de naam.
Nu er meer ruimte was ontstaan binnen
de nieuwe stadsmuren, konden de verschillende
activiteiten die bij het stadsleven
hoorden anders over de stad verdeeld
worden. Genoemd werden al de
inrichting van de veemarkt en turfmarkt
op het Nonnenveld, een terrein ten zuiden
van de oude vest. Door alle perikelen
met de norbertinessen duurde het
tot 1538 voor de veemarkt kon worden
ingericht. Van een turfmarkt op het
voormalige Nonnenveld was toen kennelijk
maar helemaal afgezien.
Hendrik III drukte op de belangrijkste stedelijke
ontwikkelingen zijn stempel,
want hij bemoeide zich intensief met de
zaken die de stad aangingen. Toch gaat
het veel te ver om alle veranderingen die
zich in de stad voordeden op zijn persoonlijke
conto te schrijven. Het stadsbe-
stuur, dat weliswaar volledig door hem
werd beheerst, had zelf een flinke
inbreng, vooral wanneer het om de praktische
uitvoering van het door Hendrik III
uitgestippelde beleid ging. Van een planmatige
stedelijke aanpak met lange termijn
perspectieven lijkt bij dit alles geen
sprake te zijn. Eerder handelde het stadsbestuur
vanuit een niet altijd even goed
doorgedrongen opportunisme, waarbij
aan de ene kant adequaat werd gereageerd
op ontstane situaties, maar anderzijds
veel kansen onbenut bleven. Het
grootschalige planologische denken van
hedendaagse bestuurders moest nog
uitgevonden worden.
2.6.6. Park, tuin en bos
Wie historische plattegronden van
Breda bekijkt, valt het meteen op dat
binnen de stadswallen van Hendrik III
tot ver in de negentiende eeuw grote
stukken grond onbebouwd zijn gebleven.
Die percelen waren het domein
van boeren en tuinders die met hun
vee, mest, groenten, fruit en graan aan
de stad een sterk agrarisch imago meegaven.
In zekere zin werd hiermee de
situatie voortgezet van vóór de aanleg
van de zestiende-eeuwse vestingwerken,
toen Breda binnen de stadsmuren
eveneens vele agrariërs telde.
De rol die deze landbouwers in de
Breda en de Nassaus 63

Het Valkenberg zoals het er
nu bij ligt (collectie afdeling
Communicatie,
OntwikkelingsDienst Breda).
vroeg-moderne stad speelden was echter
veel bescheidener dan in de
Middeleeuwen.
Maar Breda was ook de stad temidden
van bossen, die tot vlakbij de stads-
muur groeiden. In de buurt van Breda
lagen in de tijd van de Nassaus drie
boscomplexen: het Belcrumbos (met
het in 1618 gebouwde Speelhuis), dat in
1624 werd gerooid, het Liesbos en het
vanaf het begin van de zestiende eeuw
aangelegde Mastbos. Het Liesbos was
een restant van een middeleeuws boscomplex,
evenals het wat verder weg
gelegen Ulvenhoutse bos (bij het landgoed
Wolfslaar en Ulvenhout), het
Lindenhout (bij Lijndonk onder Bavel)
en het Chaambos (in Ginneken en
Bavel). Het Liesbos, het Ulvenhoutse
bos, het Chaambos en het Mastbos
hebben het tot op heden als bos volgehouden,
zij het met een totaal ander
uiterlijk dan in de tijd van de Nassaus.
Het meest historische deel van het
Mastbos is het stuk aan weerszijden van
het Eeuwig Laantje.
Binnen de oude vesting lag op een
soort eiland in de Mark vlakbij het
kasteel van Breda het Kraaienbos,
waarschijnlijk een aangeplant bos dat
het veld moest ruimen voor de nieuwe
vestingwerken van 1536. Aan de andere
zijde van het kasteel lag binnen de
nieuwe ommuring het Valkenberg, het
bekende bos, park of tuin (eigenlijk was
het Valkenberg alle drie, maar niet
tegelijkertijd) van de heren van Breda.
Het Valkenberg schijnt tot de bouw van
64 Breda en de Nassaus

het nieuwe kasteel van Breda door
Hendrik III een parkachtig bos te zijn
geweest, daarna veranderde dit.
Of de Bredase Nassaus zich veel om
hun bossen bekommerden, weten we
niet tot in detail. In elk geval is bekend
dat de duizendpoot Hendrik III zich
bezighield met bosbouw in de buurt
van Breda, zelfs toen hij in het
buitenland vertoefde. Een zekere Joris
de schilder, die in de zestiende eeuw
veel schilderwerk in de Grote Kerk voor
zijn rekening nam, maakte in 1525 voor
Hendrik III een patroon (plattegrond)
van nieuw aan te leggen bossen rond
de stad, dat werd opgestuurd naar
Spanje, waar Hendrik III toen verbleef.
Het is niet bekend of dit patroon ook
daadwerkelijk is uitgevoerd. Vast staat
dat Hendrik III in Neurenberg zaden van
de grove den (Pinus sylvestris) kocht,
die in 1515 op de plaats van het
Mastbos werden uitgezaaid. De zaden
sloegen aan, en zo ontstond het oudste
grove dennenbos van Nederland. Vanaf
dat moment werd de aanleg van het
Mastbos op braak liggende heidegrond
voortvarend aangepakt, een bos met
veel grove dennen, oftewel ‘masten’,
maar ook berken. Hendrik III schreef
met zijn bosbouwkundige experiment
geschiedenis. Ook in dit opzicht was hij
een uniek figuur die met kop en
schouders uitstak boven de gemiddelde
edelman uit zijn kringen.
In een bosrijke omgeving was het goed
jagen, zo bleek al uit de inhoud van de
stortkoker van het kasteel van Breda.
Aan de gasten die bij de feestmaaltijden
aan tafel zaten werd in de zestiende
eeuw een rijk assortiment aan wild
voorgezet. Af en toe hielp men de
natuur een handje, zoals bij de jacht op
konijnen. Aan het begin van de zestiende
eeuw werden op zanderige heuveltjes
in de buurt van Breda zogenaamde
waranden ingericht, omheinde stukken
grond waar konijnen werden losgelaten
die uiteindelijk gevangen en opgegeten
werden. Dat ze op de grafelijke dis terecht
kwamen was echter lang niet
zeker. Ook de gewone Bredanaars lustten
wel een boutje, al moesten ze
ervoor uit stropen gaan. De speciaal
aangestelde warandemeesters hadden
vaak het nakijken, of kregen misschien
wel iets toegestopt om hun hoofd een
andere kant op te draaien. In 1524
moest Hendrik III het stadsbestuur
manen om serieuze maatregelen tegen
de onverlaten te nemen.
Met hun aandacht voor aanplanten en
wat daar verder bij kwam kijken vertoonden
de Nassaus een gedrag dat in
de adellijke kringen van hun statuur wel
meer voorkwam, alleen liepen ze voor-
Breda en de Nassaus 65

op vergeleken met de rest. De Nassaus
hebben een aanzienlijke bijdrage geleverd
aan de bomenrijkdom van Breda
en omgeving. Hun behoefte aan verpozing,
aan pronken met prestigieuze aanplanten
en tuinen, aan jachtwild en, niet
te vergeten, aan hout voor verwarming
en de verkoop, was de aanzet voor een
vorm van ‘groenbeheer’ die tot op de
dag van vandaag in stand wordt gehouden.
Zonder Nassaus had de Bredase
binnenstad nu geen groene long in de
vorm van het stadspark het Valkenberg
en zonder Nassaus zouden het Mastbos
en het Liesbos waarschijnlijk niet
bestaan.
Het lijkt er niet op dat het voorbeeld van
de Nassaus op het gebied van tuinen,
bosaanplanten en parken onmiddellijk
werd nagevolgd door de aanzienlijken
uit de hofkringen of de notabelen van
Breda. In de zestiende eeuw werd het
gebruikelijk dat deze categorie er een
buiten in de buurt van de stad op nahield,
waarvan vooral in de zomermaanden
gebruik werd gemaakt. Het
beeld van in schaduwrijk lover gehulde
landhuizen gaat echter voor deze periode
niet op, integendeel: in de zestiende
eeuw stonden ze op hun omgrachte terreinen
nog temidden van kale cultuurgronden
met bijbehorende boerderijen.
Het zou tenminste een eeuw duren voor
een begin werd gemaakt met de aanleg
van tuinen en parken rondom de landhuizen.
Het zogenaamde landgoederenlandschap
waar de omgeving van Breda
om bekend staat, met haar parkachtige
bossen, dreven, lanen en markante individuele
bomen, hoort dan ook niet meer
bij de periode van de Bredase Nassaus.
66 Breda en de Nassaus

Conclusie
De Nassaus zijn voor Breda van enorm
belang geweest. Na hun komst deelde
Breda mee in allerlei ontwikkelingen en
verwikkelingen die zonder hen grotendeels
aan de stad voorbij zouden zijn
gegaan. Breda was dankzij de Nassaus
een stad waar hof gehouden werd, een
stad waar zo maar op een doordeweekse
dag uitgebreide ontvangsten van
hoge gasten werden gehouden, met het
bijbehorende gekrioel van meegekomen
dienstpersoneel dat inkopen ging
doen, het logies in orde maakte en de
paarden drenkte. Van tijd tot tijd werden
spektakels, feesten en toernooien georganiseerd
waaraan de inwoners zich
konden vergapen. De invloed van de
Bredase Nassaus ging echter veel verder.
Waarschijnlijk zou Breda nooit zijn
uitgegroeid tot een volwaardige stad
zonder de inbreng van de Nassaus die
in het kasteel resideerden. Door hun
bemoeienissen veranderde Breda in de
vijftiende en zestiende eeuw van een
boerennederzetting in een stedelijke
samenleving, met een heuse beau
monde die de nieuwste snufjes op het
gebied van huizen, woninginrichting en
kleding introduceerde.
Te oordelen naar de reeks van activiteiten
die de Nassaus in Breda op hun
naam hebben staan, legden zij veel
energie aan de dag, vermoedelijk meer
dan andere adellijke heren in een vergelijkbare
positie. Hun invloed was op
diverse terreinen merkbaar. Politiek en
bestuurlijk gezien was Breda tijdens de
vijftiende en zestiende eeuw bijzonder
sterk van de Nassaus afhankelijk. Hun
directe invloed is op economisch
gebied minder aanwijsbaar, maar daarentegen
lieten zij zich op het gebied van
kunst, cultuur en religie weer sterk gelden.
Hendrik III tenslotte heeft persoonlijk
de hand gehad in de ontwikkeling
van Breda tot een voor zijn tijd moderne
vestingstad. Toch bleef de stad in veel
opzichten een aanhangsel van het kasteel
van Breda, dat als het zenuwcentrum
van de domeinen van de Nassaus
fungeerde.
De Nassaus waren geen unieke verschijningen
in Breda. Zij zetten voor een
groot deel de situatie voort die tijdens
hun voorgangers ontstaan was. Daarbij
groeiden ze in hun rol op een manier
die misschien wel ingegeven was door
hun specifiek Duitse achtergrond. In die
Breda en de Nassaus 67

zin maakte het wel degelijk verschil of
er een Nassau heer van Breda was of
een vertegenwoordiger van een ‘Nederlands’
adellijk geslacht. Alle Nassaus,
maar Hendrik III wel in het bijzonder,
beschouwden Breda als hun privé
domein, waar als het ware vaderlijk
voor gezorgd moest worden. Een
dergelijke afhankelijkheidsverhouding
paste eerder bij de Duitse stadjes die in
de nabijheid van de Nassause kastelen
lagen, dan bij de meer zelfbewuste
steden van Holland, Brabant en
Vlaanderen.
De Nassaus lieten Breda tenslotte in de
steek. Willem van Oranje was weliswaar
de eerstvolgende in de lijn van de
Nassaus die liep van Engelbrecht I tot
René van Châlon, maar hij was geen
Bredase Nassau meer. Voor hem en zijn
opvolgers was Breda slechts één van de
vele goederen die op afstand werden
beheerd. De stad bleef bepaald niet verweesd
achter. Breda was heel goed in
staat om op eigen benen te staan en zou
nog een periode van bloei doormaken.
Dit neemt niet weg dat in het dagelijkse
leven alles anders werd na het vertrek
van de Nassaus en hun hof. De stedelijke
cultuur van Breda verloor sinds het
aantreden van Willem van Oranje veel
van haar pracht en schittering, al bleven
bepaalde elementen ervan gehand-
haafd. Denk bijvoorbeeld aan de hofhuizen
en landgoederen van de Bredase
elite die lange tijd de aanblik van Breda
en omstreken bepaalden. Zo beschouwd
zou er zonder de anderhalve
eeuw die de Nassaus in Breda doorbrachten,
geen ‘Haagje van het zuiden’
hebben kunnen ontstaan.
68 Breda en de Nassaus

Archiefbronnen
Stadsarchief Breda
- Archief van het bestuur van de stad Breda (afd. I-1a), inv. nr. 486, stadsrekening van 1508.
- Archief van de Weeskamer (afd. II-1), inv. nr. 170, 1547.
Literatuur
F.A. Brekelmans, ‘Mencia de Mendoza op het kasteel van Turnhout’, in Taxandria 1976, nieuwe
reeks XLVIII, 59-65.
F.A. Brekelmans, ‘Hendrik III, graaf van Nassau’, in Nationaal Biografisch Woordenboek (Brussel
1981).
J. Buis, Holland houtland (Amsterdam 1993).
F.F.X. Cerutti, ‘Gegevens over Bredase kunst en kunstenaars in de zestiende eeuw’, in Jaarboek De
Oranjeboom XIII (1960) 8-48 en XIV (1961) 17-45.
F.F.X Cerutti, ‘De vorming der stad’, in F.F.X Cerutti, D. van Diepen, C.H. Edelman e.a., Geschiedenis
van Breda, I, de Middeleeuwen (Schiedam 1976) 26-55.
F.F.X Cerutti, ‘De institutionele geschiedenis der stad tot de aanvang der 15e eeuw’, in F.F.X Cerutti,
D. van Diepen, C.H. Edelman e.a., Geschiedenis van Breda, I, de Middeleeuwen (Schiedam 1976)
56-122.
W.A. Dek, Genealogie van het vorstenhuis Nassau (Zaltbommel 1970).
H.S.N. Digby, Excavations in the park Valkenberg (Breda 1994) en Park Valkenberg (Breda 1996),
ongepubliceerde interne rapporten, afdeling Archeologie, gemeente Breda.
R.E. van Ditzhuyzen, Oranje-Nassau, een biografisch woordenboek (Haarlem 1992).
Door de stamlanden van Willem van Nassau aan Lahn, Dill en Sieg (z.p., z.j).
J. Dröge, Bouwhistorisch onderzoek ‘Huis van Brecht’ te Breda (Leiden 1989) ongepubliceerd
manuscript, Dröge, Bureau voor Bouwhistorie.
A. Erens OP, ‘Sint-Catharinadal en de urbanisatieplannen van graaf Hendrik III van Nassau te Breda
1531-1551’. Overdruk uit Analecta Praemonstratensia XII, 1936.
M. van der Eycken, ‘Diest en het huis Oranje-Nassau’, in Diest en het huis Oranje-Nassau (Diest
1980) 15-44.
G. van den Eynde, ‘De vroegste ontwikkeling van de middeleeuwse stad Breda’, in De Leiegouw
29, afl. 1-2, maart 1987, 265-273.
G. van den Eynde, Intern Rapport opgraving Catharinastraat 87 (Breda 1990) ongepubliceerd
manuscript, afdeling Archeologie, gemeente Breda.
G. van den Eynde, Intern Rapport opgraving KMA/kapel (Breda 1992), ongepubliceerd manuscript,
afdeling Archeologie, gemeente Breda.
G. van den Eynde (red.), Het klooster Sint-Catharinadal, Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek
in Breda 2 (Breda 1995).
G. van den Eynde, A. Carmiggelt en J. Kamphuis, Het huis Ocrum, Archeologisch en bouwhistorisch
onderzoek in Breda, 3 (Breda 1996).
G. van den Eynde, F. de Roode e.a., Onderzoek van de grafkelder en de begravingen bij het Nassaumonument
in de Grote Kerk te Breda (Breda 1996) voorlopig intern rapport, afdeling Archeologie,
gemeente Breda.
Breda en de Nassaus 69

P. Gerlach, ‘De Nassauers van Breda en Jeroen Bosch’ "De Tuin der Lusten"’, in Brabantia 18, nr. 5,
september 1969, 155-160.
P. Gerlach OFM cap., ‘Hendrik III van Nassau, heer van Breda, veldheer, diplomaat en mecenas’, in
Brabantia 20, 1971, 48-52 en 87-93.
Th.E. van Goor, Beschryving der Stadt en Lande van Breda (‘s-Gravenhage 1744).
A. Hallema, ‘Historische gegevens betreffende het Bredase stadspark’, in: Jaarboek De
Oranjeboom XVIII (1965) 130-151.
J.F. Heijbroek, ‘Literair en wetenschappelijk leven’, in: F.F.X Cerutti, D. van Diepen, C.H. Edelman
e.a., Geschiedenis van Breda, I de Middeleeuwen (Schiedam 1976) 285-308.
F. Holleman, Dirk van Assendelft, schout van Breda en de zijnen (Zutphen 1953).
J.H. van Hooydonk, ‘Middeleeuwse straten in Breda 1350-1550, deel I: Catharinastraat’, in Jaarboek
De Oranjeboom XLVI (1993) 64-120.
J.H. van Hooydonk, Graaf Hendrik III van Nassau-Breda en zijn stad 1504-1538 (Breda 1995).
J.H. van Hooydonk, Middeleeuwse straten (Breda, z.j.) ongepubliceerde manuscripten, Collectie
Jacques van Hooydonk, Breda.
H.P.H. Jansen, Middeleeuwse geschiedenis der Nederlanden (Utrecht 1977).
H.P.H. Jansen, ‘De Bredase Nassaus’, in C.A. Tamse (red.), Nassau en Oranje in de Nederlandse
geschiedenis (Alphen aan den Rijn 1979) 12-45.
H.L. Janssen, J.M.M. Kylstra-Wielinga en B. Olde Meierink (red.), 1000 jaar kastelen in Nederland,
Functie en vorm door de eeuwen heen (Utrecht 1996).
N. Japikse De geschiedenis van het huis Oranje-Nassau (Den Haag 1937).
Th. de Jong, A. Carmiggelt en G. van den Eynde, ‘Met de Nassaus aan tafel’, in Brabants Heem 4,
1997, 121-129.
J. Kamphuis (red.), Catharinastraat 18-28 te Breda, bouwhistorisch onderzoek van vijf laat-middeleeuwse
panden, Archeologie en Bouwhistorie, interne rapporten van de gemeente Breda, deel 8B
(Delft 1994).
J. Kamphuis (red.), Historisch rapport Waelwijk en Bruheze, Assendelft, het Liefdegesticht,
Nieuwstraat 21-29 te Breda, Archeologie en Bouwhistorie, interne rapporten van de gemeente
Breda, deel 29A (Delft 1996).
J. Kamphuis (red.), Assendelft. Patriciërswoning, Nieuwstraat 25 te Breda, Archeologie en
Bouwhistorie, interne rapporten van de Gemeente Breda, deel 29B (Delft 1996).
J. Kamphuis (red.), Reigerstraat 22 te Breda, Archeologie en Bouwhistorie, interne Rapporten van
de Gemeente Breda deel 50 (Delft 1998).
E.M. Kavaler, ‘Being the count of Nassau, refiguring identity in space, time and stone’, in
Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 1995, 12-51.
G.A. Klompenhouwer-Prost, ‘Het huis Chalon-Arlay-Orange: getuigen van het verleden, deel I en II’,
in Engelbrecht van Nassau 1984, nr. 2, 44-51 en nr. 3, 94-97.
A.S. Korteweg, Boeken van Oranje-Nassau, de bibliotheek van de graven van Nassau en prinsen
van Oranje in de vijftiende en zestiende eeuw (Den Haag 1998).
G.J. ter Kuile jr., ‘Over oude straten, pleinen, huizen, over leven en bedrijf’, in: F.F.X Cerutti, D. van
Diepen, C.H. Edelman e.a., Geschiedenis van Breda, I, de Middeleeuwen (Schiedam 1976) 230-255.
W.A. Laarakker, ‘Jan Lodewijk Vives, 1492-1540. Zijn verblijf bij Hendrik van Nassau’, in Engelbrecht
van Nassau, 1984 nr. 2, 26-31.
W. Laarakker, ‘Een biografie van Mencia de Mendoza als vrouwe van Breda’, in Engelbrecht van
Nassau 1988 nr. 3/4, 150-154.
K.A.H.W. Leenders, Van Turnhoutervoorde tot Strienemonde, ontginnings- en nederzettingsgeschiedenis
van het noordwesten van het Maas-Schelde-Demergebied 400-1350. Een poging tot
synthese (Zutphen, 1996).
K.A.H.W. Leenders, ‘Het landgoederenlandschap rond Breda’, in Jaarboek De Oranjeboom LII
(1999) 1-63.
70 Breda en de Nassaus

K.A.H.W. Leenders, Cultuurhistorische landschapsinventarisatie gemeente Breda (Den Haag 2001).
G.J.R. Maat, G. van den Eynde en R.W. Mastwijk, ‘De eerste Nassaus in Nederland: identificatie van
en paleopathologische bevindingen bij de voorouders van Willem van Oranje, begraven in de
Grote of Onze Lieve Vrouwe Kerk te Breda’, in Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 141, nr. 51,
1997, 2501-2513.
J.M. van Mourik, Paleografische aspecten van het landschap van Breda, rapport van het Fysisch
Geografisch Bodemkundig Laboratorium (Amsterdam 1999).
V. Paquay, ‘De stichting van de Wendelinuskapel te Breda’, in Jaarboek De Oranjeboom XXXVI
(1983) 1-34.
V. Paquay, ‘Dynastiek zelfbewustzijn in steen’, in Jaarboek De Oranjeboom XL (1987) 1-43.
V. Paquay, ‘De laatste Vrouwe van Breda op Huize Valkenbergh: Maria van Loon-Heinsberg (†
1502)’, in Jaarboek De Oranjeboom XLIII (1990) 135-206.
V. Paquay, ‘Bredanaars en de Onze-Lieve-Vrouwekerk, Religies, devoties en manifestaties voor
1590’, in Jaarboek De Oranjeboom XLIV (2001) 1-89.
Pater Placidus OFM Cap., ‘Rombout Keldermans en het Kasteel van Breda’, in Jaarboek De
Oranjeboom I (1948) 109-131.
Pater Placidus OFM Cap., ‘Geschiedenis der katholieke kerk te Breda’, in F.F.X Cerutti, D. van
Diepen, C.H. Edelman e.a., Geschiedenis van Breda, I, de Middeleeuwen (Schiedam 1976) 123-182.
P. van der Pol (ed.), m.m.v. J. Grosfeld, Breda in kaart (Breda 2002).
H. Pleij, De sneeuwpoppen van 1511, stadscultuur in de late middeleeuwen (Amsterdam 1988).
Th. M. Roest van Limburg, ‘Voormalige Nassausche paleizen in België III, Het Hotel de Nassau te
Diest’, in Onze Kunst XII 6e jaargang, 2e halfjaar, juli-december 1907.
R. Rutte, Stedenpolitiek en stadsplanning in de Lage Landen, 12e-13e eeuw (Zutphen 2002).
B.W. van Schijndel, ‘De Bredase Nassau’s, Drossaarden van Brabant (1436-1544)’, in Jaarboek De
Oranjeboom III (1950) 5-12.
P. Vandenbroeck, ‘High Stakes in Brussels, 1567. The Garden of Earthly Delights as the Crux of the
Conflict Between William the Silent and the Duke of Alva’, in J. Koldeweij, B. Vermet en B. van Kooij
(red.), Hieronymus Bosch. New Insights Into His Life and Work (Rotterdam 2001).
E. Vink, Bredase hofhuizen (Amsterdam 1999) ongepubliceerd manuscript, afdeling Archeologie,
gemeente Breda.
M. Vogt (red.), In de sporen van de Nassau (Amsterdam, z.j.).
S.A. Vosters, ‘De bibliotheek van Engelbrecht II van Nassau’, in Jaarboek De Oranjeboom XLVI
(1993) 25-63.
H.D. Wessels, ‘Acht eeuwen Breda, de Bredanaars en hun Nassaus’, in M.W. van Boven e.a. (red.),
Ach Lieve Tijd (Zwolle 1986) 151-170.
G.W.C. van Wezel, Het paleis van Hendrik III graaf van Nassau te Breda (Zwolle 1999).
G. van Wezel, De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de grafkapel voor Oranje-Nassau te Breda (Zwolle
2002).
L.B. Wevers, Huize Justinus van Nassau. Bouwhistorisch vooronderzoek (‘s-Gravenhage 1996).
E. de Wolf, ‘Beschrijving, behoorende bij de situatieteekening van het voormalig huis van Hendrik
III, graaf van Nassau, van ouds genaamd "die Herberghe", later het Huis van Renesse en van
Elderen, met omgeving te Breda, ca. 1600’, in Taxandria XLVIII, Tijdschrift voor Noord-Brabantsche
Geschiedenis en Volkskunde, afl. 12.
J.M.F. IJsseling, De Sint Catharinakerk op het Bredase begijnhof (Amstelveen 1987).
J.M.F. IJsseling, ‘Breda, Sacrament van de Niervaart (hostie)’, en C.M.A. Caspers, ‘Breda, Heilig
Kruis (reliek)’, in: P.J. Margry en C.M.A. Caspers (ed.), Bedevaartplaatsen in Nederland, deel 2:
Noord-Brabant (Amsterdam, Hilversum 1998).
Breda en de Nassaus 71

72 Breda en de Nassaus