Bijlage 19 rap dep Eredienst.pdf - Kerkrecht

RAPPORT VAN DE STUDIEDEPUTATEN EREDIENST
aan de Generale Synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland, samen te komen te
Berkel en Rodenrijs in 1996
1 INSTRUCTIE
1.1 Benoeming
De Generale Synode van Ommen 1993 benoemde een deputaatschap met de opdracht
studie te verrichten op het terrein van de liturgie in de eredienst.
1.2 Opdracht
Aan dit deputaatschap werden de volgende opdrachten gegeven (Acta art. 46, besluit 1):
1. via de kerkeraden inventariseren van de liturgische bezinning binnen de kerken, met
speciale aandacht voor variatie in of uitbreiding van de orden van dienst en van het
aantal liturgische formulieren, onder gebruikmaking van wat binnen de kerken op het
gebied van deze bezinning reeds voorhanden is;
2. onderzoek doen naar de wenselijkheid en mogelijkheid van uitbreiding van de gezangenbundel,
met bezinning op de uitgangspunten waaraan een dergelijke uitbreiding
moet voldoen;
3. het rapport van haar werkzaamheden met voorstellen zes maanden voor de volgende
synode aan de kerken toe te zenden, zodat deze gelegenheid hebben hun reacties
aan de synode toe te zenden.
De synode nam dit besluit op de volgende gronden:
1.1 binnen de kerken is de laatste jaren een brede liturgische bezinning op gang gekomen,
met name binnen plaatselijke liturgiecommissies. De landelijke Werkgroep
Eredienst heeft op liturgisch gebied al veel informatie uit de kerken verzameld. Omdat
het hier zaken betreft die de kerken gemeenschappelijk raken, verdient deze liturgische
bezinning een meer gestructureerde plaats binnen het kerkverband;
1.2 de generale synode draagt verantwoordelijkheid voor eenheid in de liturgie (artikelen
59, 61 en 67 KO) en kan voor uitvoering van haar opdrachten deputaten benoemen
(art. 49 KO);
1.3 zonder coördinatie van een deputaatschap bestaat het gevaar van willekeurige vernieuwingen
zonder samenhang;
1.4 wanneer bijvoorbeeld een gemeente zes maal of vaker per jaar avondmaal viert (art.
61 KO), kan het verlangen naar meer afwisseling in de avondmaalsliturgie groter
worden; de twee bestaande avondmaalsformulieren geven weinig afwisseling, omdat
het korte formulier een verkorting is van het grote, zij het met een eschatologische
aanvulling; in nieuwe avondmaalsformulieren kunnen andere accenten worden gelegd,
zoals bijvoorbeeld meer aandacht voor het feestelijke karakter van het avondmaal en
samenhang met de kerkelijke feestdagen;
2.1 de dienst van lofprijzing en aanbidding heeft in de gemeente een grote plaats (zie o.a.
Ef. 5:19, Kol. 3:16; Hebr. 13:14); in het Oude en Nieuwe Testament staan lofzangen
en belijdenisliederen (of fragmenten ervan) die ook in de nieuwtestamentische gemeente
gezongen zouden kunnen worden;
2.2 van de schat aan geestelijke liederen met Schriftuurlijke inhoud die in de loop van de
kerkgeschiedenis is ontstaan of nog steeds ontstaat, zou in onze gezangenbundel
meer gebruik gemaakt kunnen worden;
2.3 het ontbreekt in de gezangenbundel aan liederen die speciaal gemaakt zijn met het
oog op het amen van de gemeente, de doop, de openbare geloofsbelijdenis, het
avondmaal, het huwelijk en de bevestiging in het ambt;

2.4 tijdens de laatste herziening van de gezangenbundel is meermalen opgemerkt dat het
ontbrak aan bezinning op de Schriftuurlijke, theologische en muzikale uitgangspunten
waaraan het nieuwtestamentische kerklied moet voldoen; zo is bijvoorbeeld veel
gesproken over het opnemen van Schriftberijmingen, maar nooit zijn uitspraken gedaan
over de functie van dergelijke gezangen binnen de liturgie; herziening en/of
uitbreiding moet daarom nu niet fragmentarisch en incidenteel gebeuren, maar na en
op grond van bezinning op deze uitgangspunten.
1.3 Bijzonderheden
De synode nam nog een tweede besluit, naar aanleiding van een verzoek van zr. R. Borkent
te Apeldoorn.
Dit besluit luidt als volgt:
(Acta art. 46, besluit 2)
aan het verzoek van zr. Borkent te voldoen in die zin, dat het studiedeputaatschap voor
de eredienst vooralsnog kan fungeren als adres voor dichters en componisten.
De gronden voor dit besluit luiden als volgt:
1. het bestaan van genoemd deputaatschap kan stimulerend werken naar dichters en
componisten om hun gaven ten dienste van de kerken te stellen;
2. zolang de kerken geen besluiten hebben genomen over uitbreiding van de gezangenbundel,
kan deze functie van het deputaatschap slechts voorlopig zijn; om dezelfde
reden is het te vroeg, nu reeds financiële middelen vrij te maken.
Op dit besluit komen we terug in hoofdstuk 10 van dit rapport.
Daarnaast werd aan het deputaatschap, via het besluit over de zogenaamde aangepaste
kerkdiensten, opgedragen de inhoud en de strekking van art 65 KO nader te bezien.
Het besluit luidt als volgt
(Acta art. 41, besluit 4):
de vraag van de particuliere synode van Zuid-Holland inzake de strekking van art. 65
KO tweede lid in handen te stellen van het studiedeputaatschap eredienst, met de
opdracht daarop een antwoord voor te bereiden.
Op dit besluit komen we terug in hoofdstuk 9.
2 PERSONALIA
2.1 Het deputaatschap
In het deputaatschap zijn de volgende personen benoemd:
C. André, ds. T. Dijkema, ds. H. Folkers (S), zr. A. de Heer - de Jong, ds. P. de Jong,
J. Smelik, ds. P.J. Trimp, ds. A.L.T. de Bruijne (sec), G. Duijst (sec) en J. Munneke
(sec).
2.2 Secundi-deputaten
Broeder André heeft aan het werk van de deputaten niet deelgenomen vanwege drukke
werkzaamheden. Ds. de Jong heeft zich eerst tijdelijk, daarna definitief aan het werk moeten
onttrekken wegens ziekte. Ook zr. de Heer-de Jong heeft haar werk tijdelijk moeten onder-

eken. Mede door deze omstandigheden zijn vanaf het begin de secundi-deputaten ingeschakeld.
2.3 Werkplek
De vergaderingen zijn, voor een deel in sectieverband, gehouden in het even sobere als
sfeervolle Oud-katholiek Seminarie te Amersfoort.
3 INDELING VAN HET RAPPORT EN VERANTWOORDING VAN DE WERKWIJZE
3.1 Het rapport bevat, in grote lijnen, de volgende onderdelen:
- inventarisatie van de reacties uit de kerken
- de bijbel en de liturgie
- de liturgie in de kerk na pinksteren
- de bundel gezangen
- vraag over de toepassing van art. 65 KO
- concept-besluiten
3.2 De eerste opdracht
Deputaten hebben er behoefte aan zich vooraf te verantwoorden over de manier waarop zij
hun opdracht hebben gelezen en uitgelegd.
In de eerste opdracht gaat het om een inventarisatie van wat binnen de kerken aan bezinning
is tot stand gekomen.
Het rapport zet dan ook in met een verwerking van de reacties uit de plaatselijke kerken.
Deze reacties maken duidelijk dat de zaak van de liturgie in veel gemeenten leeft.
Wij hebben overwogen, met betrekking tot deze eerste opdracht, het te laten bij een technische
inventarisatie van dit materiaal. Maar dan doet de vraag zich voor of wel aan de opdracht
van de synode wordt voldaan. De synode draagt haar deputaten immers op om
gebruik te maken van wat binnen de kerken aan liturgische bezinning voorhanden is, met de
bedoeling om daarop te studeren en daaruit voorstellen te formuleren.
Het materiaal uit de kerken is, zoals uit de inventarisatie blijkt, omvangrijk en zeer divers.
Binnen veel gemeenten is de geschiedenis van de liturgie bestudeerd. Er is veel en grondig
gewerkt met bijbelse gegevens. Over de betekenis van de liturgische onderdelen en formulieren
zijn rapporten en verslagen geproduceerd. En naar aanleiding daarvan wordt gevraagd
naar variaties in of uitbreiding van de orden van dienst.
Wij menen als deputaten de kerken het beste te dienen door het materiaal al studerend te
verwerken in een samenhangend concept. Wij ontlenen de vrijmoedigheid daarvoor aan
grond 1.3 onder het besluit: 'zonder coördinatie van een deputaatschap bestaat het gevaar
van willekeurige vernieuwing zonder samenhang'.
In dit rapport wordt daarom, na de inventarisatie, breed aandacht gegeven aan het onderwijs
uit Gods Woord. Daarna komt de liturgische ontwikkeling binnen de kerk na pinksteren
globaal in het blikveld.
Op deze basis moet het mogelijk zijn te komen tot een goede verantwoording van onze
liturgische praktijk, respectievelijk tot een verantwoorde vernieuwing of uitbreiding ervan. Met
het voorstellen van wensen en mogelijkheden menen wij de grens van onze opdracht te
hebben bereikt.
3.3 De tweede opdracht

De tweede opdracht is helder. Wij hebben ons grondig bezonnen op de uitgangspunten
waaraan een uitbreiding van de gezangbundel moet voldoen. Wij komen tot de conclusie dat
het mogelijk én wenselijk is 1om de gezangbundel uit te breiden.
Maar na deze conclusie kom je voor de vraag te staan: hoe kun je als kerken de deputaten
narekenen en beoordelen als de studie bij een theoretische stellingname blijft steken?
Daarom bieden wij, in combinatie met ons rapport, een selectie liederen uit het Liedboek
voor de Kerken aan die volgens ons aan de geformuleerde criteria voldoen. Deze selectie is
niet uitputtend. Zij is vooralsnog tot het Liedboek beperkt uit praktische overwegingen (al
was het alleen maar omdat de auteursrechten van het Liedboek bij één adres, de Interkerkelijke
Stichting voor het Kerklied (ISK) berusten).
Wanneer besloten wordt de gezangbundel uit te breiden, kan ook naar andere bundels en
nieuwe liederen gekeken worden. Bovendien verdient het aanbeveling op de hoogte te
blijven van wat in andere kerken op dit gebied gaande is.
Wij achten het zeer wenselijk, wanneer de synode instemt met de uitgangspunten en besluit
te gaan werken aan uitbreiding van de gezangbundel, dat de kerken in staat worden gesteld
een selectie liederen als hier vermeld in de praktijk te toetsen. Daarom stellen wij voor, dat
de synode besluit deze selectie, eventueel onder bepaalde voorwaarden, ter beproeving vrij
te geven voor gebruik in de eredienst.
4 INVENTARISATIE EN VERWERKING VAN DE REACTIES UIT DE KERKEN
4.1 Inleiding
Ter uitvoering van hun opdracht hebben deputaten begin 1994 een brief aan de kerken
gestuurd met een aantal vragen, die nauw aansluiten bij de enquête die de landelijke Werkgroep
Eredienst ongeveer een jaar daarvoor onder de kerken heeft gehouden.
Na de weergave van de tekst van de brief, met het vragenformulier, volgt een beschrijving
van de reacties. Het geheel wordt afgesloten met een beoordeling.
Het in de inventarisatie vermelde huwelijksformulier heeft een plaats gekregen in een bijlage
en een apart voorstel.
4.2 Brief aan de kerken
De tekst van de brief, die aan de kerken is toegezonden, luidt als volgt:
De Generale Synode van Ommen 1993 heeft onder meer besloten een studiedeputaatschap
voor de eredienst in het leven te roepen. Dit deputaatschap kreeg o.m. de volgende opdracht:
[volgt de tekst van het betreffende besluit].
Door middel van deze brief wil het deputaatschap werken aan de opgedragen inventarisatie.
Op de bijgaande vragenlijst treft u een aantal vragen aan.
Als toelichting het volgende.
De vragen 1 t/m 7 van ons vragenformulier zijn met enige aanpassing overgenomen
van de Werkgroep Eredienst, die ongeveer een jaar geleden een vergelijkbaar onderzoek
heeft uitgevoerd en de resultaten daarvan heeft gepubliceerd. Van deze resultaten
maken wij gebruik. Naar ons oordeel valt dat onder de zinsnede uit het synodebesluit:
" ... onder gebruikmaking van wat binnen de kerken op het gebied van deze
bezinning reeds voorhanden is".
Kerken die een jaar geleden deze enquête hebben ingevuld hoeven onze vragen 2 t/m
7 niet opnieuw te beantwoorden: hun reacties kennen we al; wel zullen we ze nogmaals
verwerken.
Kerken die vorig jaar om uiteenlopende redenen niet hebben meegedaan roepen wij
op, nu wel te reageren, zodat wij ook hun reacties kunnen verwerken en een zo volle-

dig mogelijk beeld krijgen van de aandacht voor liturgie binnen onze kerken.
De vragen 8 en 9 van ons vragenformulier zijn nieuwe vragen die voortvloeien uit de
opdracht van de generale synode.
Onze vraag aan alle kerken, ook die kerken die vorig jaar al meededen en daarom nu
de vragen 2 t/m 7 overslaan, is: wilt u in elk geval de vragen 8 en 9 beantwoorden?
Vraag 10 is bedoeld voor die kerken die vorig jaar al meededen en daarom de vragen
2 t/m 7 niet invullen maar die toch melding kunnen maken van nieuwe of voortgaande
ontwikkelingen in hun gemeente op het gebied van de liturgie.
Zo ontvangen wij een up to date overzicht van wat er in de Gereformeerde Kerken
leeft op het gebied van de liturgische bezinning.
Wij danken u hartelijk voor uw medewerking.
Vragenformulier inventarisatie studiedeputaatschap eredienst:
1. Dit formulier is ingevuld door de Gereformeerde Kerk te ...............
2a. Bestaat er in uw gemeente een liturgiecommissie?
O ja O nee O nee, inmiddels weer opgeheven, reden:
2b. Indien ja, is deze commissie aangesteld door de kerkeraad?
O ja O nee
3. Welke opdracht/doelstelling heeft de liturgiecommissie?
4a. Gaat de commissie te werk volgens een plan?
O ja O nee
4b. Zo ja, wilt u het plan met dit vragenformulier meesturen?
5a. Welke activiteiten ontplooit de commissie (of heeft ze ontplooid)?
(meerdere antwoorden zijn mogelijk)
O voorlichting aan de gemeente via kerkbladartikelen. Onderwerpen:
O voorlichting aan de gemeente via brochures. Onderwerpen:
O het organiseren van voorlichtingsavonden over liturgie. Onderwerpen:
O de invoering van het kerkboek (liednotatie etc.)
O het samenstellen van de liturgie op zondagen
O het samenstellen van de liturgie op bijzondere dagen (kerst, pasen, biddag,
dankdag, oudejaarsdienst etc.)
O
O
5b. Wilt u eventuele publikaties (kerkbladartikelen, brochures e.d.), voorbeelden van
liturgieën etc. met deze enquête meesturen?
6. Wie zijn in de liturgiecommissie vertegenwoordigd? (bijv. predikant, organist, schoolleider,
jeugdleden, etc.)
7. Hoe wordt in het overgrote deel van de gemeente gereageerd op de activiteiten van de
commissie en op de liturgische bezinning in de kerken?
O enthousiast O waarderend O wisselend
O weinig reactie O terughoudend O veel weerstand
8. leven er bij u (concrete) wensen of gedachten op het gebied van de liturgie, toegespitst
op variatie in of uitbreiding van de orden van dienst?
9. leven er bij u (concrete) wensen of gedachten, toegespitst op de liturgische formulieren?

10. (voor die kerken die een jaar geleden de enquête van de Werkgroep Eredienst al
hebben ingevuld)
Zijn er na de invulling van de vorige vragenlijst ontwikkelingen geweest die naar uw
mening vermeldenswaard zijn?
Zo ja, welke dan en bij welke vraag?
4.3 De uitkomst
4.3.1 Algemene statistiek
De enquêteformulieren zijn toegestuurd aan 266 gemeenten. 168 gemeenten reageerden
door het hun toegestuurde enquêteformulier terug te sturen, dat is 63 procent.
29 inzenders stuurden bijlagen mee, zoals instructies, kerkbladartikelen, uitgebreide rapporten
etc.
Bij ca. 60 teruggestuurde enquêteformulieren was uitsluitend vraag 1 (eventueel 1 en 2)
beantwoord. Ter vergelijking: op de enquête van de Werkgroep Eredienst (1991) reageerden
126 gemeenten. 92 gemeenten reageerden zowel op deze als op de huidige enquête;
75 gemeenten reageerden uitsluitend op de enquête van het deputaatschap.
4.3.2 Liturgiecommissies en hun functioneren
4.3.2.1. Statistiek
In 56 gemeenten is een liturgiecommissie. In vrijwel alle gevallen gaat het om een door de
kerkeraad ingestelde commissie. In 112 gemeenten is geen liturgiecommissie (blanco
meegeteld). Enkele gemeenten geven aan dat een gestructureerde liturgische bezinning ook
zonder speciale commissie mogelijk is. Onder de 112 gemeenten zonder liturgiecommissie
vallen de 10 plaatsen waar de liturgiecommissie inmiddels is opgeheven. Als reden werd
steeds vermeld: opdracht uitgevoerd.
Vergeleken met de lijst van liturgiecommissies die de Werkgroep Eredienst n.a.v. hun
enquête in mei 1991 samenstelde, laat de enquête van het Deputaatschap 22 nieuwe
commissies zien.
Terwille van de leesbaarheid van dit overzicht is in de onderstaande gegevens de weergave
van de aantallen zo beperkt mogelijk gehouden. Voor de betreffende synode-commissie zal
t.z.t. een volledige opgave beschikbaar zijn.
4.3.2.2 Opdracht en plannen van liturgiecommissies
In de doelstellingen en/of opdrachten van de liturgiecommissies vinden we de volgende
elementen terug:
- het op gang brengen en stimuleren van een bezinningsproces in de gemeente;
- studie van liturgie in het algemeen of specifieke aspecten ervan (zoals historie, bijbelse
noties), met gebruikmaking van relevante literatuur;
- adviseren van de kerkeraad (eenmaal: advies m.b.t. het bewandelen van de kerkelijke
weg, èn eenmaal: advies m.b.t. kerkbouw);
- inventariseren en evalueren van de huidige praktijk binnen de eigen gemeenten;
- bezinning op de huidige gang van zaken rond de sacramenten (met name het avondmaal);
- het bijhouden van de landelijke ontwikkelingen op liturgisch gebied (eenmaal: het
volgen van de activiteiten van het Deputaatschap Eredienst);
- het samenstellen van liturgieën voor bijzondere diensten;
- het maken van een concept-instructie;
- introductie van en toezien op een goed gebruik van het Gereformeerd Kerkboek;
- de organisatie van een `liturgisch jaar'.
Er zijn 24 commissies die volgens een op papier uitgewerkt plan werken. 14 inzenders
stuurden hun plan mee. Een aantal inzenders tekende aan dat hun werk zich in een verkennende
fase bevindt en dat er nog geen plan is gemaakt.

4.3.2.3 Activiteiten van liturgiecommissies
De liturgiecommissies (en in voorkomende gevallen de kerkeraad) ontplooiden de volgende
activiteiten:
- voorlichting via artikelen in het kerkblad;
- het organiseren van voorlichtingsavonden over liturgie;
- het samenstellen van de liturgie op bijzondere dagen;
- studie;
- het schrijven van een rapport t.b.v. de kerkeraad;
- voorlichting d.m.v. brochures;
- bespreking van het onderwerp op verenigingsavonden of speciale studieavonden;
- invoering van het Gereformeerd Kerkboek (het volgen van de juiste liednotatie);
- het samenstellen van de liturgie op zondagen;
- het voorbereiden van gastendiensten;
- samenzang voorafgaande aan bijzondere diensten;
- koffiemaaltijd aansluitend aan de dienst met daaropvolgend een muzikaal en vocaal
programma;
- het organiseren van een gemeentelijke liturgiedag;
- het houden van een prekenserie rond `liturgie'.
Met behulp van deze vormen en mogelijkheden werd informatie gegeven over tal van
onderwerpen, te weten:
liturgie algemeen, bijbelse noties, achtergrond orden van dienst en de diverse liturgische
elementen, geschiedenis van de liturgie, gebeden (met o.m. gezamenlijk hardop
gebeden Onze Vader, speciale aandacht voor de voorbeden), voorlezer, avondmaal,
doop, kerkmuziek en gemeentezang (met o.m. beurtzang, andere muziekinstrumenten,
gezongen amen, gezongen geloofsbelijdenis, uitbreiding van het aantal gezangen
in het Gereformeerd Kerkboek), kind en kerkdienst, verslaggeving van de activiteiten
van de liturgiecommissie, bloemen en andere versiering in de kerkzaal, ambtsdragersverkiezing,
bijzondere diensten, toelichten van gerichte voorstellen tot wijzigingen;
bezinning omtrent art. 65 en 67 KO; bezinning omtrent het eigen karakter van respectievelijk
de ochtend- en de middag-/avonddienst.
Daarbij kan aangetekend worden dat de meeste commissies informatie over de verschillende
liturgische elementen erg belangrijk vonden. Deze activiteit werd namelijk veel gemeld.
Ook het avondmaal en muziek en gemeentezang blijken geliefde onderwerpen.
Meerdere inzenders stuurden bijlagen mee (rapporten, brochures, liturgie-stencils e.a.).
4.3.2.4 Reacties in de gemeente
Bij het typeren van de reacties van de gemeente op de activiteiten van de liturgiecommissie
èn/of de liturgische bezinning in het algemeen scoorde waarderend het hoogst (25). Een
goede tweede was weinig reactie (22), direct gevolgd door wisselend en terughoudend. De
beide uitersten enthousiast en veel weerstand waren in de minderheid (resp. 7 en 2).
Enkelen gaven een eigen formulering van de reacties uit de gemeenten: moeilijk te zeggen,
geen enkele reactie, onbekend en meedenken en komen met concrete voorstellen.
4.3.3 Concrete wensen op het gebied van de orden van dienst en de gezangen
Op de vraag of er in de gemeente concrete wensen of gedachten op het gebied van liturgie
leven, toegespitst op variatie in of uitbreiding van de orden van dienst, werd achtenveertig
maal positief geantwoord (tien daarvan gaven geen nadere omschrijving). Wanneer er wel
concrete wensen aan het papier werden toevertrouwd, betrof het vaak de onderwerpen:
orden van dienst, liedbundel, avondmaal. De genoteerde wensen betroffen zowel `landelijke'
als `plaatselijke' wensen, d.w.z. wensen die de algemene liturgische situatie betreffen èn
wensen die de situatie in eigen gemeente betreffen. Hieronder volgt een overzicht.

Met betrekking tot de orden van dienst was de meest geformuleerde wens: uitbreiding van
het aantal orden van dienst (9). Hierbij werd eenmaal aangetekend: speciaal voor bijzondere
diensten. Verder werd door een inzender gepleit voor de afschaffing van Middelburg '33.
Art. 65 en 67 van de Kerkorde roepen in diverse gemeenten vragen op. Er wordt verschillende
malen gepleit voor eenduidigheid over de interpretatie van art. 65 KO m.b.t. de handhaving
van de orde van dienst. Het accent werd hier gelegd op de wenselijkheid van meer
vrijheid. Art. 65 zou, evenals 67, moeten worden aangevuld met de woorden ‘als regel’. Ook
wordt gepleit voor een herstel van de tot 1978 bestaande ‘vrijheid van de kerkeraden’.
Tweemaal werd gevraagd om (landelijk) advies over de mogelijkheden voor niet-zondagse
en bijzondere erediensten, terwijl één inzender pleitte voor het behoud van een landelijke
uniformiteit.
Met verwijzing naar art. 67 KO wordt er gepleit voor meer vrijheid t.a.v de liedkeuze. Meerdere
malen wordt de wens ‘Uitbreiding c.q. verbetering van de huidige gezangbundel’
genoteerd (19). Speciale opmerkingen of wensen hierbij waren: een proefbundel met repertoire
voor bijzondere diensten, meer bijbelliederen (‘berijmde bijbelteksten’), gebruik maken
van het Liedboek voor de Kerken; speciale avondmaalsliederen. Een kerk deelde mee dat
de wenselijkheid bestaat, meer nieuwtestamentische liederen te kunnen zingen in de erediensten,
waarbij de E&R-bundel hoge ogen gooit.
Enkele meer algemene opmerkingen m.b.t. kerkmuziek en/of gemeentezang: gebruik
maken van beurtzang, koor- (en eventueel solo-) zang. In het laatste geval werd steeds
gewezen op de noodzaak van deskundige leiding.
Meerdere inzenders noteerden wensen die de verschillende liturgische onderdelen betreffen.
Dat kan gaan over de invoering van nieuwe elementen zoals schuldbelijdenis en genadeverkondiging
èn over de vormgeving van bestaande elementen. In het laatste geval gaat het
veelal om zaken die niet kerkordelijk vastgelegd zijn:
- (her)invoering van een stil gebed voor de dienst;
- bezinning op de plaats van de afkondigingen (waarbij sommigen een concrete wens
geven, nl. de kanselmededelingen vóór de dienst door een ouderling te laten lezen);
- gezongen votum;
- in het votum beurtspraak toepassen;
- gezongen amen;
- invoering van een aparte schuldbelijdenis en genadeverkondiging;
- de wet, indien toepasselijk, ook na de preek laten lezen als regel der dankbaarheid;
- de vrijheid om de wet ook in de vertaling van prof. Lettinga te lezen;
- (her)introductie van de voorlezer. Speciale opmerkingen: in de catechismusdiensten
de lezingen door de catechisanten laten verrichten;
- meerdere schriftlezingen dan de gebruikelijke twee (lezen + tekst);
- de catechismuspreek zou gebaseerd moeten zijn op een bijbelgedeelte als tekst i.p.v.
de betreffende catechismuszondag, dus minder schools en apologetisch en meer
profetisch;
- minder frequente catechismusprediking;
- gebruikmaking van hulpmiddelen bij de preek zoals stencil of een overheadprojector;
- invoering van de geloofsbelijdenis in de ochtenddienst;
- belijdenis door de gehele gemeente laten uitspreken;
- een ordelijker verloop van de collecte;
- gebruik maken van collectanten buiten de diakenen;
- de gaven als afsluiting van de inzameling duidelijk zichtbaar voor in de kerk neerleggen.
Ten aanzien van de sacramenten werden de volgende wensen genoteerd:
- herbezinning op de wijze van de viering van het avondmaal;
- een meer frequente viering van het avondmaal (waarbij eenmaal werd opgemerkt:
iedere zondag);
- Psalm 103 na de avondmaalsviering laten zingen (en eventueel hiervoor opnieuw laten
berijmen);

- bezinning over de avondmaalsviering in de middagdienst.
Tot slot een aantal diverse opmerkingen en wensen:
- bezinning met betrekking tot het eigen karakter en de eigen invulling van de ochtenden
middagdienst;
- meer aandacht voor kinderen (met de speciale opmerking: géén kindernevendienst);
- integratie van het kinderkerstfeest in de eredienst;
- een meer feestelijke invulling van bijzondere kerkdiensten;
- accentuering van bepaalde onderdelen van de dienst door weglating van andere
onderdelen (in een gebedsdienst zou bijv. de preek kunnen vervallen);
- laagdrempelige diensten in het kader van evangelisatie;
- bestudering van de geestesgaven als gaven aan de gemeente (incl. -uitingen);
- meer duidelijkheid over het tempo van bepaalde gezangen en de uitvoering ervan.
4.3.4 Concrete wensen op het gebied van de liturgische formulieren
Op de vraag naar wensen m.b.t. de liturgische formulieren werd door vijfendertig inzenders
positief gereageerd (vijf daarvan gaven aan dat er inderdaad wensen waren, maar omschreven
deze verder niet).
Bij het overzien van de wel genoteerde wensen viel op dat de wensen met name het avondmaalsformulier,
het huwelijksformulier en het taalgebruik van de formulieren betreffen.
Er werd gevraagd om bezinning op de structuur en de inhoud van het huidige (lange) avondmaalsformulier:
"Is er wel behoefte aan bijv. de onderwijzing voor het avondmaal in de vorm
van een formulier en is het tijdstip van de onderwijzing, vlak voor het avondmaal, niet ongelukkig?"
"In een avondmaalsformulier moet minder de zondaar worden benadrukt, de
Verlosser moet juist worden verheerlijkt. Het is een gedachtenis aan Zijn dood en minder
een oefening in zelfkennis".
Verder werd gevraagd om de wijziging van de ca. vijf keer gebruikte term `afkeer van
zichzelf' in `afkeer van zijn zonden'. Ook werd gewezen op het ontbreken van het eschatologische
element in het huidige lange formulier.
Regelmatig werd gevraagd om uitbreiding van het aantal formulieren voor de viering van het
avondmaal (20). Diverse malen werden speciale wensen genoteerd. Vaak betroffen deze de
lengte van het formulier. Zo werd er gevraagd om ‘een écht kort avondmaalsformulier’.
Verder werd gewezen op het feit dat een meer frequente avondmaalsviering vraagt om
meerdere kortere formulieren. Bovendien, zo schreef een andere inzender, biedt een kort
formulier de mogelijkheid voor een korte predikatie.
Er werd gepleit voor de mogelijkheid om te kiezen uit meerdere formulieren met elk een
eigen karakter. Zo zouden deze formulieren elk een eigen accent moeten hebben, waarbij
ze samen een volledig beeld van het avondmaal geven. Ook zouden de verschillende
formulieren moeten aansluiten bij de tijd van het kerkelijk jaar. De verschillende avondmaalsformulieren
zouden opgebouwd moeten zijn volgens een vaste, herkenbare structuur.
Wat betreft de inhoud: Er werd gevraagd meer nadruk te leggen op het feestelijke element,
op het eschatologische element (o.m. de inpassing van het Maranatha! in het formulier), en
op de opvoedkundige waarde van het avondmaal met het oog op doopleden (en met een
verwijzing naar de Paschaviering).
Driemaal werd gewezen op het avondmaalsformulier van ds. Hendriks, zoals gepubliceerd in
het Nederlands Dagblad in september 1992.
Twee inzenders vroegen om een kort formulier dat gebruikt kan worden op de voorbereidingszondag.
Het lezen van het eerste deel van het avondmaalsformulier een week voorafgaande
aan de viering, zo tekende een inzender aan, is een oneigenlijk gebruik van het
formulier.
Eenmaal werd met zoveel woorden gevraagd om een speciale Liturgie voor de avondmaalsdienst.

Negen inzenders wezen op het feit dat het huwelijksformulier herzien moet worden. Als er
een reden werd genoteerd dan betrof die de in het huidige formulier uitgesproken manvrouw-relatie.
Het huidige formulier gaat onvoldoende in (positief dan wel afwijzend) op
nieuwe ontwikkelingen in onze cultuur.
Zes maal werd gevraagd om het herschrijven van de formulieren in hedendaags Nederlands.
De overige wensen: een kort doopsformulier, sterkere gronden bij de kinderdoop (bijv. vanuit
Rom. 6) en een formulier bij het doen van openbare geloofsbelijdenis.
4.3.5 Latere ontwikkelingen
Op de vraag naar relevante ontwikkelingen die plaatsvonden na de invulling van de enquête
van de Werkgroep Eredienst in 1991 kwamen ook reacties binnen:
- liturgiecommissie is een permanente kerkeraadscommissie geworden met als doel/reden:
liturgie is een zaak van voortdurende en voortgaande bezinning;
- instelling liturgiecommissie;
- voortgaande bezinning kerkeraad (d.m.v. ambtsdragersconferentie);
- concrete voorstellen richting gemeente (nl. gezongen amen, beurtzang, gebruik meerdere
instrumenten, introductie van de voorlezer;
- activiteiten met het oog op jongeren en kinderen (eenmaal: vorming van een subwerkgroep
bestaande uit jongeren);
- doelgericht activeren van de gemeente;
- gebruik orde van dienst van Kampen 1975;
- preekondersteunende activiteiten;
- staande zingen na votum en zegengroet;
- zingen van de geloofsbelijdenis;
- geloofsbelijdenis staande zingen/aanhoren;
- voorlichting m.b.t. het gezongen amen;
- beurtzang;
- gebruik andere muziekinstrumenten;
- voorlichting over `organist en eredienst';
- doop aan het slot van de dienst (in overleg met ouders);
- aangepaste diensten met het oog op verstandelijk gehandicapten;
- kerstfeestviering met de gemeente (speciale dienst);
- samenstelling liturgie bij bijzondere diensten/feestdagen
- toelichting bij orgelspel voor en na de dienst;
- afnemende interesse en waardering bij de gemeente.
4.3.6 Bijzondere reacties van kerken en particuliere personen
Afgezien van vele reacties die in het bovenstaande samengevat en kort aangeduid zijn, zijn
ook meer bijzondere reacties van kerken en particulieren te vermelden. Hier volgt een
opsomming:
- Een kerk vraagt aandacht voor toelating van gasten aan het avondmaal anders dan
per attest ("briefje").
- Een kerk vraagt het deputaatschap, meer in de publiciteit te treden; dat bevordert de
bekendheid met het werkterrein van deputaten.
- Enkele kerken maken aanmerkingen op de vragen lijst, die huns inziens teveel geënt
is op het verschijnsel liturgie-commissie. Dit heeft een paar kerkeraden, die geen
liturgie-commissie in de gemeente kenden, verhinderd deel te nemen aan de inventarisatie.
Er waren in hun kerk wel bepaalde ontwikkelingen, maar de vraagstelling gaf
geen gelegenheid, deze te beschrijven (bijv. bepaalde optredens voor of na de dienst).
- Eén kerk (Zwolle-Centrum) zond een concept voor een alternatief huwelijksformulier
toe, met het uitdrukkelijke verzoek, dit concept op te nemen in het rapport en het zo ter
kennis van de kerken en de generale synode te brengen (Zie bijlage C).
- Er was een particuliere reactie van een broeder die handelde over het Amen van de
gemeente. Deze reactie is (zonder expliciete vermelding en beoordeling) verwerkt in

hoofdstuk 5 ‘De Bijbel en de liturgie’.
- Er was een particuliere reactie van een bijbelstudiegroep over het huwelijksformulier.
4.4 Beoordeling van de uitkomst
4.4.1 Het respons-percentage van 63 is naar ons oordeel vrij hoog. Toch moeten we niet
teveel willen afleiden uit de uitkomst. Het was een inventarisatie en niet een echte, wetenschappelijk
verantwoorde enquête. De resultaten geven echter wel een duidelijke indicatie
hoe binnen de kerken gedacht wordt over het onderwerp waarover vragen gesteld werden.
4.4.2 Enkele inzenders uitten kritiek op de vraagstelling: die was huns inziens teveel geënt
op het voorkomen van liturgiecommissies. Wij stemmen die kritiek gedeeltelijk toe. Wanneer
de vragen wat meer losgekoppeld waren geweest van het verschijnsel liturgiecommissie,
waren er waarschijnlijk meer (en mogelijk ook andere) reacties geweest. Overigens waren er
kerken die ondanks deze opmerking toch met de vragenlijst aan het werk gingen en voorzover
op hun kerk van toepassing antwoorden gaven. Ter verdediging van onze vraagstelling
is aan te voeren dat wij de vragen zo goed mogelijk wilden laten aansluiten bij de vorige
enquête. Dat bood de mogelijkheid van vergelijking.
4.4.3 Enquêteformulieren, die zijn ingevuld door gemeenten zonder liturgiecommissie,
wekken soms de suggestie dat het onderwerp daar niet of nauwelijks leeft. Zo noteerde een
inzender bij respectievelijk vraag 8 en 9: `Nee, de preek is het voornaamste', `Nee, de 150
psalmen zijn voldoende'.
4.4.4 Daarentegen is er een groeiend aantal gemeenten met een liturgiecommissie die de
bezinning stuurt. Uit de vergelijking van de resultaten van onze inventarisatie met de enquête
die de Werkgroep Eredienst in 1993 hield, is het volgende af te leiden: het aantal
liturgiecommissies is t.o.v. 1991 gestegen met 22 (ter vergelijking: op de eerste studiedag
van plaatselijke liturgiewerkgroepen in 1988 waren er ca. 5 liturgie-commissies). Daaronder
zijn verschillende gemeenten waar de liturgiecommissie zeer gestructureerd te werk gaat en
waar de bezinning binnen de gemeente inderdaad gestalte krijgt.
4.4.5 Aandacht voor liturgische bezinning lijkt vooral afhankelijk te zijn van plaatselijk initiatief
(al dan niet gestimuleerd door landelijke activiteiten). Meer landelijke sturing/stimulering/ondersteuning/bezinning/etc.
lijkt dan ook wenselijk om een te grote kloof
tussen de verschillende gemeenten te voorkomen.
4.4.6 Tegen de achtergrond van de opdracht van de Generale Synode van Ommen 1993 tot
deze inventarisatie, kan als conclusie getrokken worden dat de zaak van de liturgie zeker
leeft binnen de kerken. Hoewel een behoorlijk aantal gemeenten bij het invullen van de
vragenlijst te kennen geeft geen behoefte te hebben aan verbeteringen op liturgisch gebied
(veel andere gemeenten maken vermoedelijk hetzelfde zonder woorden duidelijk door de
vragenlijst niet in te vullen), is er tegelijk een aanzienlijk aantal gemeenten dat indringend en
geargumenteerd vraagt om verbetering en verrijking.
4.4.7 Samengevat betreffen de vragen om verbetering en verrijking met name:
- meer orden van dienst
- interpretatie of wijziging van art. 65 en 67 KO, onduidelijkheid over de op onderdelen
nog altijd bestaande plaatselijke vrijheden
- uitbreiding van de gezangenbundel
- uitbreiding van het aantal avondmaalsformulieren, inhoudelijke vernieuwing van het
avondmaalsformulier
- verrijking van het doopsformulier
- herschrijving van het huwelijksformulier.
4.4.8 Het bovenstaande rechtvaardigt een synode-uitspraak die de wenselijkheid van
dergelijke verbeteringen en verrijkingen erkent. Zo'n uitspraak moet echter wel op een

verantwoorde manier tot stand komen: gevoed uit Gods Woord en in aansluiting bij de
geschiedenis van de kerk.
Dat plaatselijke kerken zich daarvan ook zelf bewust zijn, blijkt uit het vele studie-materiaal
dat is geproduceerd. Deputaten menen er goed aan te doen dit materiaal op een deskundige
manier te verwerken. Zo kan voorkomen worden dat allerlei plaatselijke kerken, op grond
van niet gemotiveerde voorkeuren, uit de lange 'waslijst' van wensen willekeurige keuzen
gaan maken. Daarom bieden wij de kerken in het vervolg van het rapport een studie over de
inrichting van de eredienst vanuit Gods Woord en de geschiedenis van de kerk.
Deze studie kan de kerken helpen bij het verantwoord realiseren van wensen, waarover
helemaal geen synodaal besluit genomen hoeft te worden, maar waarbij wel een goede
argumentatie noodzakelijk is. 1
Op basis van dit materiaal doen wij zelf een aantal concrete voorstellen, waarover wel
generaal-synodaal geoordeeld moet worden. Naar onze mening kan de synode van Berkel
en Rodenrijs daar al een flink begin mee maken.
Een nieuw deputaatschap kan ten slotte, hierop voortbouwend, de opdracht krijgen ingrijpender
en meer tijd vragende wensen om te zetten in concrete voorstellen.
1
Als zake n, die iedere kerk in e igen vrijheid regelen k an, noem en wij:
- beurtzang, inschakelen van een k oor,
- gebruik maken van diverse muziekinstrumenten,
- invoeren van een stil gebed, vo orafgaande aa n de dienst,
- zingen van votum, amen en responsies,
- voorlezer, kanselmededelingen,
- gebruik van hulpmiddelen (b.v. voor visualisering),
- wijze van collecteren.

5 DE BIJBEL EN DE LITURGIE
5.1 Inleiding
5.1.1 Doelstelling
De Generale Synode van de Gereformeerde kerken Ommen 1993 stelde een studiedeputaatschap
in op het terrein van de liturgie. Dit ontving een drieledige opdracht. Hoewel de
tekst van deze opdracht vragen open laat, stellen wij - in aansluiting aan wat boven betoogd
is - dat zij ook een eigen liturgische bezinning moet inhouden.
Inventarisatie van wat binnen de kerken leeft, moet ingebed zijn in een visie. Ook is de
benaming van het deputaatschap niet voor niets 'studie'-deputaatschap. Verder kunnen
criteria bij een eventuele uitbreiding van de gezangenbundel alleen maar opgesteld worden
tegen de achtergrond van een bredere bezinning op liturgie.
Bovendien is er - blijkens de derde opdracht - de mogelijkheid om 'voorstellen' te doen aan
de volgende Generale Synode. Voorstellen hangen in de lucht, wanneer daarachter geen
verantwoorde visie op liturgie ligt.
De bedoeling van dit onderdeel van ons rapport is, om te komen tot een verantwoorde visie
op liturgie.
5.1.2 De plaats van de bijbel
Verantwoording van opvattingen op het gebied van de liturgie vraagt in de eerste plaats om
bezinning op de plaats van de Schrift. Met artikel 7 N.G.B. belijden wij dat deze de wil van de
HERE volkomen bevat. God heeft daarin uitvoerig laten beschrijven op welke wijze wij Hem
moeten dienen. Omdat liturgie betrekking heeft op een onderdeel van die dienst aan God, is
onderzoek van de Schrift onmisbaar.
Toch zegt dit principiële uitgangspunt niet alles over de praktische toepasbaarheid van
Schriftgegevens. Omgang met de Schrift is ingebed in de leiding van de kerk door de Heilige
Geest. Deze gebruikt daarin wel de Schrift, maar sluit zijn leiding daarin niet op. Hij geeft
bijvoorbeeld ook wijsheid vanuit de Schrift. En Hij helpt de kerk op tal van punten waar
praktische beslissingen moeten vallen.
Daaruit trekken wij een aantal conclusies:
a. Het is niet bijvoorbaat zeker dat de Schrift voldoende in handen geeft om tot een visie
op liturgie te komen. In een zo onbevangen mogelijk onderzoek moet blijken wat de
bijbel wel en niet zegt.
b. Niet alleen Schriftgegevens, maar ook andere argumenten, bijvoorbeeld uit de praktijk
van vandaag en uit de historie van de kerk, zijn belangrijk en tellen voluit mee.
c. De manier waarop wij de Schriftgegevens hanteren, hoeft niet altijd dezelfde te zijn.
Wij onderscheiden de volgende methoden om rond ons thema Schriftgegevens te hanteren:
1. er kunnen Schriftgegevens zijn die rechtstreeks normatief voor ons zijn;
2. er kunnen Schriftgegevens zijn die ons normatief een stijl leren waaraan wij onder de
leiding van de Geest zelf vorm moeten geven;
3. er kunnen Schriftgegevens met voorbeeldkarakter zijn: ze laten ons zien hoe iets

1
destijds ging en hoe het dus zou kunnen, zonder dat het vandaag persé zo moet 1 .
Wij geven - vooruitgrijpend op materiaal dat later in ons rapport naar voren komt - een
voorbeeld van toepassing van deze gedachte, namelijk de lofprijzing.
(ad 1) Als direct normatief benoemen wij de vele Schriftgegevens die ons opdragen
God de Vader en de Here Jezus Christus te loven.
(ad 2) Schriftuurlijke lijnen die om onze verantwoorde vormgeving vragen, zijn
bijvoorbeeld:
- deze lof klinkt in de samenhang van al Gods werken: heel de schepping,
de engelen, de gestorvenen in de hemel;
- loven van God is mee een vorm van verkondiging aan mensen.
(ad 3) Voorbeelden om de lof op God en Christus in te vullen, zijn:
- 1 Korintiërs 14: iemand spreekt een zegenende lofprijzing uit, waarop
anderen 'amen' zeggen;
- vaste lofformules in de liturgie opnemen zoals het 'Looft de HERE, want Hij
is goed' in het Oude Testament (Psalm 136 bijvoorbeeld);
- de scheppingsmogelijkheden inschakelen: via instrumenten, kunstvaardigheid,
maar ook via de inhoud van een lofwoord;
- beurtspraak, beurtzang, koorzang en solozang benutten als vorm om het
onderlinge van het loven te laten uitkomen;
- de lofprijzing van de engelen op God en Christus gebruiken, zoals het
'gloria' van de kerstnacht, of het 'sanctus' uit Jesaja 6 en Openbaring 4 en
5.
Nergens zegt de Schrift dat onze liturgie zo 'moet'. Toch zijn het ook geen toevallige losse
gegevens. Ze geven tegen de achtergrond van schriftuurlijke lijnen een voorbeeld dat wij
zouden kunnen navolgen of waarvoor wij gelijkwaardige alternatieven zouden kunnen
bedenken.
In het onderstaande zullen wij niet alle Schriftgegevens op deze zelfde manier inkaderen.
Toch moet dit onderscheid wel voortdurend in rekening worden gebracht. Het bewaart
enerzijds voor te 'geladen' schriftuurlijke argumentaties in zaken van liturgie, maar tevens
voor een vlot passeren van gegevens uit de Schrift omdat ze niet direct-normatief bedoeld
zijn.
5.1.3 Terminologisch onderscheiden
Een risico is, dat wij ons hedendaagse begrip 'liturgie' hanteren als zoeklicht bij het bestuderen
van de Schrift. Het is namelijk de vraag of er wel directe aansluiting is tussen de theorie
en praktijk van onze 'liturgie' en de situatie in de verschillende perioden van de geschiedenis
die de Bijbel bestrijkt.
Ter illustratie wijzen wij erop dat de praktijk in de gereformeerde (en andere) kerken vandaag
is dat de 'eredienst' een duidelijk afgebakende vorm van samenzijn is. Een handdruk
van de dienstdoende ouderling markeert voor veler besef het moment dat de eredienst
officieel begint. En ook waar deze handdruk ontbreekt, zijn begin en eind van de liturgie
duidelijk herkenbaar. Bijvoorbeeld in verschijnselen als intochtslied, votum, groet en zegen.
Wij werken hier vanuit een onderscheid dat J. Douma maakt in verband met het schriftberoep in de
ethiek ('De predikant en het schriftberoep' in: F.H. Folk erts, P. Houtman, P.W . van der K amp , Ambt
en aktualiteit, 223-235, Haarlem 1992). De vergelijking me t ethiek is minde r vreem d dan wellicht lijkt.
Zowel in het Oude als in het Nieuwe Testament staan voorschriften over wat wij liturgie noemen vaak
kris kras tussen voorschriften over de leve nsstijl.

Uit het Nieuwe Testament krijgen wij soms een ander beeld. Bijvoorbeeld in Korinte (vergelijk
1 Kor 5, 10, 11, 14) lijkt het onderscheid tussen formeel samenzijn voor wat wij 'eredienst'
noemen en het samenzijn voor andere, ook praktische doelen niet zo te bestaan. Men is
samen om te eten, met een diaconale functie. Daarbij verkondigt men bij brood en beker de
dood van de Here. Bij dat samenzijn kan ook gezamenlijke tuchtoefening plaatsvinden.
Ook is sprake van een samenzijn waar ieder iets inbrengt, met de bedoeling de gehele
gemeente op te bouwen. Daarbij kunnen ook ongelovigen binnenkomen die door allen
profetisch doorzien worden. Niet bewijsbaar is overigens of daarmee dezelfde samenkomst
bedoeld is als die waarin samen gegeten werd.
Zouden wij nu zonder meer met ons idee van 'eredienst' en 'liturgie' op zoek gaan in de
Bijbel, dan dreigt er kortsluiting.
Die kortsluiting wordt alleen maar riskanter wanneer wij daarbij werken met terminologische
overeenkomsten. Wij zouden dan onze begrippen 'eredienst' en 'liturgie' koppelen aan
daarop lijkende griekse woorden die de Schrift gebruikt: bijvoorbeeld 'leitourgia' of 'latreia'.
En wij zouden uit het gebruik en de betekenis van die woorden in hun bijbelse context
conclusies trekken over onze 'liturgie'.
Dat stuit op twee bezwaren.
In de eerste plaats worden deze woorden in het Nieuwe Testament toegepast op het geheel
van het christelijk leven 2 . Dus loopt er op deze manier vanuit de Schrift geen directe lijn
vooruit naar onze 'liturgie'.
In de tweede plaats heeft ons begrip 'liturgie' vaak betrekking op situaties en verschijnselen
uit de latere geschiedenis. Denk bijvoorbeeld aan combinaties als 'doop-liturgie' of
'huwelijks-liturgie'. Daarover is in de Bijbel niets te vinden, omdat zulke verschijnselen toen
nog niet of niet op dezelfde manier bestonden. 3
5.1.4 Welke ingang in de Bijbel?
Wat wij tot nu toe hebben uiteengezet, houdt twee zaken in:
a. Onderzoek van de Bijbel is nodig om tot een verantwoorde visie te komen op wat wij
'liturgie' noemen. Daarbij zou de conclusie kunnen zijn dat de Bijbel er niet zo veel over
zegt. Ook zou kunnen blijken dat de Bijbel ons waardevolle aanzetten geeft. Zelfs
zouden normatieve aanwijzingen uit de Schrift kunnen volgen.
b. Gewaakt moet worden tegen een manier van bijbelonderzoek waarbij ons begrip van
en onze praktijk bij 'liturgie' in de Bijbel ingelezen wordt.
Dat betekent dat wij moeten zoeken naar raakpunten tussen wat de Bijbel zeker bedoelt te
beschrijven en wat wij onder liturgie verstaan. Daartoe omschrijven wij eerst wat wij vandaag
onder liturgie verstaan. Wij proberen daarbij te vermijden dat deze definitie normatief versmald
wordt. Het gaat om een zo open mogelijke typering van de huidige praktijk, waarin
niet zozeer positie gekozen wordt in de een of andere richting.
2
3
Vergelijk bijvoorbe eld J. van d er W erf, Kleine Liturgiek, 's Gravenhage 1965, 7v.
Ook Brienen pleit ervoor in de bezinning op liturgie dit begrip juist niet centra al te zetten. H ij kiest voor
het opener 'samenkomst' als typering van het verschijnsel dat hier onze aandacht heeft (Oriëntatie
in de L iturgie , 9). Zie ook C. Trim p, De g eme ente en ha ar liturgie,53v.

Met dat doel variëren wij op een definitie van Smelik 4 :
Liturgie is de wijze waarop de kerk in haar officiële samenkomsten, die op gezette tijden
plaatsvinden, gestalte geeft aan de gezamenlijke omgang met God en de opbouw van de
gemeente.
Vanuit deze definitie willen wij ons vervolgens tot de Bijbel wenden. Daartoe stellen wij de
vraag van welke van de in de definitie genoemde elementen bij voorbaat verwacht mag
worden dat de Bijbel daarover licht verschaft.
Het lijkt ons omstreden of de volgende elementen uit onze huidige praktijk in de Bijbel
zonder meer terug te vinden zullen zijn:
- het organiseren van officieel afgebakende samenkomsten
- onze gezette tijden
- de wijze waarop zaken gestalte krijgen.
Daarom bieden deze elementen geen doeltreffende ingang in de Bijbel. Wel direct in de
Schrift te onderzoeken lijken ons de volgende onderdelen van de definitie:
- de gezamenlijke omgang met God
- de opbouw van de gemeente
- het geregeld samenkomen.
Van deze elementen is dat van de omgang met God het meest omvattend. Die omgang
omsluit de andere aspecten of leidt ertoe. Daarom kiezen wij daar ons startpunt bij een
onderzoek van de Bijbel. Wij zullen zoveel mogelijk een historische weg volgen bij het lezen
van de Bijbel. Daarbij zullen wij nagaan welke elementen van die gezamenlijke omgang met
God blijvend zijn, en welke wisselen met de tijd of met de bedeling van Gods werk.
Binnen het grotere verband van de gezamenlijke omgang met God komen vanzelf ook de
opbouw van de gemeente en het samenkomen aan de orde. Ook daarbij zal de vraag
klinken naar het blijvende en het wisselende.
Het nu geschetste kader schept vervolgens ruimte om vast te stellen en te taxeren wat de
Bijbel eventueel nog meer zegt. Bijvoorbeeld over de andere genoemde aspecten van de
definitie: officiële samenkomsten, welke tijden, welke invulling. Maar ook over punten die
vanuit onze definitie (en huidige praktijk) niet in beeld zijn.
Gezien het kader waarin dergelijke elementen dan staan, zal daarbij duidelijk kunnen worden
welke direct normatief blijven, welke - indirect normatief - vragen om verantwoorde
vormgeving vandaag, welke achterhaald zijn, en welke als voorbeelden van mogelijke
invulling gezien kunnen worden. Daarna komt de weg vrij voor een evaluatie van de geschiedenis
van de kerk en de huidige praktijk, als andere factoren die vandaag kunnen meehelpen
om te komen tot verantwoorde liturgie.
5.1.5 Waar begint de gezamenlijke omgang met God?
Omgang tussen God en mens bestaat al sinds de schepping. Het boek Genesis geeft
voorbeelden van Gods handelen en spreken, en van menselijk handelen en spreken, in het
kader van die omgang. Ook gaat het herhaaldelijk over het bouwen van een altaar, en het
brengen van offers aan God. Daarnaast doen binnen de omgang met God soms andere
4
J. Smelik, 'Waar Go d zijn naam doet ged enken ...', in: De Reformatie 69 (1993/1994), 446. Smeliks
defin itie luidt: Liturgie is "... de wijze waarop de kerk in haar sam enkomste n, die in de Naam van
Jezus Christus op gezette tijden plaatsvinden, tot eer van God en opbouw van de gemeente gestalte
geeft aan het ged enken van G ods daden."

symbolen dienst, zoals een opgerichte steen.
Toch helpt het boek Genesis ons weinig verder als het gaat om concrete conclusies over de
gezamenlijke omgang met God. De enige plaats die in dat verband van gewicht lijkt, is
Genesis 4:26. In de dagen van Enos begon men de Naam van de HERE aan te roepen 5 .
De gezamenlijke omgang met God functioneert daar als krachtbron voor zwakke mensen, in
een samenleving waar anderen zich sterk maken tegenover God. Zij kennen de HERE in zijn
Naam als helper. Hun aanroepen houdt in dat zij samen publiek zijn hulp inroepen.
Toch kan aan deze tekst niet zoveel gewicht worden toegekend. Strikt genomen spreekt zij
niet eens persé van een gezamenlijke omgang met God. De aanroeping van Gods Naam
typeert voortaan de gelovigen. Dat kan ook in hun persoonlijke of huiselijke leven het geval
geweest zijn. De latere voorbeelden van dit aanroepen uit het boek Genesis kunnen op die
manier opgevat worden (Gen 12:8, 13:4, 21:33, 26:25).
Wat deze tekst ons wel leert, is dat de omgang met God gedateerd is na de zondeval en
gesitueerd in een schepping onder de vloek. Natuurlijk was deze omgang er in een volmaakte
wereld ook. Maar sinds de zondeval moet men deze niet los zien van de concrete noodsituatie
waarin het mensenleven op aarde verkeert. De omgang met God is niet alleen goed
en passend (vanuit de schepping), maar ook hard nodig voor ons. Deze gedateerdheid na
de zondeval maakt ook dat de omgang tussen God en mensen gedragen wordt door Gods
genade en verzoening.
De gezamenlijke omgang met God komt in de Bijbel breder in beeld wanneer de HERE een
volk heeft gevormd en gekozen tot zijn eigendom. De geschiedenis rond de verbondssluiting
bij de Sinaï in het boek Exodus biedt daarom een ingang om het onderwijs van de Schrift
over de gezamenlijke omgang met God te volgen 6 .
Vanuit die periode lopen de lijnen terug. Gods verbond met Israël in de woestijn neemt het
verbond met Abraham, Izaak en Jakob weer op (Ex 3:6,15). Daarbij valt te bedenken dat
Gods werk in hun levens weer teruggreep op zijn verbond met Noach. En wat de HERE met
Noach deed, had weer alles te maken met zijn oorspronkelijke inzet bij de schepping. De
HERE zet de omgang met mensen voort ondanks de zonde en het oordeel daarover.
Vanuit het Sinaï-verbond lopen ook lijnen vooruit in het Oude Testament en het Nieuwe
Testament. Bijvoorbeeld voor de vraag naar het blijvende en het wisselende in de gezamenlijke
omgang met God is dat van belang.
5.2 Omgang tussen de HERE en zijn volk
Een goede weg om de omgang tussen de HERE en zijn volk in beeld te brengen, is nagaan
hoe bij de verbondssluiting Gods Naam functioneert. Er zijn ook andere toegangswegen
denkbaar, maar het zal blijken dat Gods Naam, zeker in het boek Exodus, gezien kan
worden als een spil voor die gezamenlijke omgang met God.
5
6
G.M. Landman schreef een dissertatie die voor ons onderwerp van belang is: In de ruimte van de
Naam. Liturg ische grondwoorden in het Onderrricht van Mozes en hun invloed op het Nieuwe
Testament en de christelijke eredienst. Zoetermeer, 1995. Omdat deze verscheen tijdens de
afronding van dit onderdeel van ons rapport, hebben wij deze niet meer helemaal kunnen verwerken.
Wel ontdekte n wij overeenk om sten me t ons rapp ort als het gaat om d e Schriftgegevens die hij
centraal zet. Aan de andere kant is zijn exegetisch-theologische methode die van de zogenaamde
'Amsterdamse school' en verschilt deze van de onze. Hij hangt teveel op aan 'grondwoorden' en
isoleert deze teveel van hun historische context.
Landman zet in met het 'roepen in/met de Naam' zoals Genesis 4 d at voo r het e erst b eschrijft. H ij
concludeert dat het gaat om een menselijke grondhouding tegenover God, medemens en schepping.
Verder heeft dit aanroe pen een p ubliek kara kter. Maa r over de - a l dan n iet liturg ische - vorm valt
weinig naders te zeggen (a.w.,17).
Ook M.A. Vrijlandt kiest hier zijn startpunt (Liturgiek, 12).

5.2.1 Bevrijd tot omgang
In het boek Exodus komt de HERE tweemaal bij de berg Horeb naar zijn volk toe.
Eerst ontmoet Hij alleen Mozes, maar daarbij gaat het de HERE ook om het volk. Mozes
'nadert', maar achter hem zien wij de anderen. God zegt: Ik ben neergedaald om 'hen' te
bevrijden (Ex 3:8). Bij dat 'neergedaald' valt te denken aan Gods verschijning aan Mozes
van dat moment (vergelijk Ex 3:18: De HERE heeft 'ons' ontmoet).
Die ontmoeting met Mozes krijgt op diezelfde plek een vervolg als de HERE heel het volk
tegemoet treedt. Dan 'daalt' de HERE 'neer' op de berg (Ex 19:11). Het volk is 'genaderd'
(Ex 19:17). Het is dan na de bevrijding uit Egypte.
Bij beide gelegenheden geeft God zichzelf aan zijn volk door zijn Naam te presenteren. Die
Naam vat samen wie de HERE in de verbondsrelatie voor zijn volk is.
Aan Mozes maakt Hij die Naam bekend. Dan ligt de nadruk op Gods trouw aan oude beloften,
zijn genadige ontferming en zijn daadwerkelijke betrokkenheid bij zijn volk in ellende.
Als de HERE zich zo geeft, belooft Hij zijn volk de bevrijding. Bij Gods toespraak tot heel het
volk noemt Hij zich met de Naam die Mozes hen had mogen doorgeven: Ik ben de HERE,
uw God, die ... . De daadwerkelijke bevrijding uit Egypte heeft dan bevestigd wie de HERE in
de onderlinge omgang voor hen is.
De HERE laat ook merken dat Hij door die Naam te geven, hun omgang met Hem bedoelt
op te roepen en te richten.
a. Tegen Mozes zegt de HERE dat Hij met die Naam voortaan bekend wil zijn en door
volgende generaties worden 'aangeroepen'(Ex 3:15). Hij zinspeelt daarbij ook op een
gezamenlijke omgang van heel het volk met Hem: het volk zal Hem 'dienen' op diezelfde
berg (Ex 3:12). Farao krijgt te horen dat het volk de woestijn in wil gaan 'om de
HERE, onze God een offer te brengen' (Ex 3:18). Die uitdrukking keert terug in Ex 5:3,
terwijl de bedoelde zaak ook naar voren komt in Ex 5:1. Daar is de omschrijving: 'een
feest vieren tot eer van God'.
Er valt ook een relatie te leggen naar de instelling van het Pascha. Deze vormt een
'gedenkdag' ter gelegenheid van Gods verlossing uit Egypte, een 'feest voor de HE-
RE': dat is een feest voor Jahwe, zoals Mozes Hem aan hen had bekendgemaakt (Ex
12:14). Bij dat Pascha en het aansluitende feest der ongezuurde broden hoort ook
gezamenlijke omgang van het volk met de HERE: tweemaal vindt een 'heilige samenkomst'
plaats (Ex 12:16) 7 .
Een voorbeeld van zulke gezamenlijke omgang met God als reactie op zijn verlossing,
is het lied dat Mozes met heel Israël zingt aan de Schelfzee. Daarin wordt Gods Naam,
zojuist bevestigd in zijn daden, aangeroepen of gedacht. Een kernzin uit het lied is:
"HERE is zijn Naam" (Ex 15:3). Het gaat om een feestelijke samenkomst van het volk.
Daarbij gebruikt men wisselzang, reidans en tamboerijn 8 . De betekenis van dit moment
blijkt ook uit Deut 5:22, waar wij lezen dat Mozes aan het volk dit lied 'leerde'.
b. De Tien woorden, waarmee de HERE het volk leert hoe het in de omgang met Hem
zal leven, hebben ook te maken met Gods Naam. Zoals de HERE zich geeft in zijn
woorden en werken, zo moet het volk Hem kennen en met Hem omgaan. In het derde
gebod, dat zorgvuldige omgang met die Naam regelt, is dat verband heel direct. Maar
ook bij het eerste gebod legt de Bijbel het zelf: de Naam van de HERE moet de enige
voor ze zijn, dus geen afgoden (vergelijk Ex 23:13, Deut 6:13). En ook het tweede
7
8
Vergelijk over deze tekst C . Trimp, De g eme ente en ha ar liturgie, Kampen 1983, 110.117.
In zijn onderzoek van vocale en instrumentale muziek bij de volken van het Oude Oosten en bij Israël
onderscheidt P. Schelling tussen klaagmuziek en lofmuziek. Hij typeert de handtrommel (tamboerijn)
als hét vreugde-instrum ent (Loven met muziek, Kam pen 1986,16, 75 v).

9
gebod heeft ermee te maken: zoals de HERE zich gaf (in zijn Naam), is het genoeg
om met Hem om te gaan. Daarom zijn beelden ongepast (vergelijk Deut 12:5).
Tenslotte ligt er verband met het vierde gebod, al is daarvoor geen directe bijbelplaats
aan te voeren. Maar de sabbat is een dag van gedenken en vieren van Gods werken
van schepping en uittocht. Zoals God zich aan hen geeft in zijn woorden en werken
(samengevat in zijn Naam) heeft Hij recht op speciaal voor Hem gereserveerde tijden.
In de nadrukkelijke omgang met God op zulke tijden brengt het volk Hem de eer die
Hem toekomt en ervaart het de vrijheid en het leven, die het aan Hem te danken heeft.
In verband met de sabbat spreekt de Bijbel ook van speciale samenkomsten van heel
het volk.
Wat hier over de sabbat is gezegd, geldt in afgeleide zin ook voor de door de HERE
ingestelde feesten. Ook deze wijzen terug naar Gods werken, leiden tot de ervaring
van Gods zegen en kennen nadrukkelijke gezamenlijke omgang tussen de HERE en
zijn volk. Bovendien legt de Bijbel daarbij wel direct verband met God zoals Hij zich
aan hen gaf in zijn Naam (Ex 23:14-17; Deut 16:1-17, mn vs 6.8).
Na de ontmoeting tussen de HERE en Israël bij de Sinaï laat God weten dat deze gebeurtenis
een begin is van verdere omgang tussen Israël en Hem. Wat op deze bijzondere plek
startte, krijgt op andere plaatsen een vervolg. De HERE zal daar 'zijn Naam doen gedenken'.
Dan zal het komen tot omgang met God. In die omgang ervaart het volk zijn zegen (Ex
20:24).
De Schrift spreekt meermalen van het 'gedenken' en 'aanroepen' van Gods Naam. In het
boek Exodus lezen wij eerst dat God zelf het verbond met de vaderen 'gedenkt', wanneer Hij
de ellende van zijn volk ziet. Hij treedt tegen de achtergrond van dat verleden in het heden
handelend op. Dat oude verbond is nog actueel.
Tegen die achtergrond roept Hij zijn volk op om zijn Naam te gedenken en aan te roepen.
Dat is: actief bezig zijn met Gods woorden en daden uit het verleden met het oog op heden
en toekomst 9 .
5.2.2. Bedoeld bij de schepping
In het voorgaande is de omgang met God vooral verbonden met zijn werk van verlossing uit
Egypte. Met terugwerkende kracht is het resultaat ook toepasbaar op eerdere voorbeelden
van die omgang in de Schrift. Wij denken aan de voorbeelden in het boek Genesis, waarin
sprake is van het aanroepen van Gods Naam.
Zelfs kan gesteld worden dat het voor de zondeval in beginsel net zo geweest zal zijn. Ook
Gods werken in en sinds de schepping en Gods woorden tot de eerste mens vroegen om de
reactie van die omgang. Een aanwijzing hiervoor vormt de verbinding die de Schrift legt
tussen de sabbat en de zevende scheppingsdag als de dag waarop de HERE zich met de
mens verheugde in zijn werken. Ook komt volgens de Schrift Gods Naam niet alleen uit in
zijn werken van verlossing, maar ook in zijn schepping (bijvoorbeeld de psalmen 8, 19, 104,
145).
Ook deze werken van God beloven zegen en vragen om de dankbare lofprijzing van de
schepselen. Al Gods werken moeten Hem loven. Blijkens Opb 4:11 wordt de HERE sinds de
C. Trimp noemt de uitdruk king 'aan roepen van de naam van de H ere' één van de m ooiste typeringen
van de liturgie van de kerk (Gem eente en haar liturgie ,261). Over 'ge denken ' schrijft hij in a.w.,
108vv. Ook Landman maakt treffende opmerkingen over wat 'gedenken' is, al ov erlaa dt hij het begrip
zelf daar me e wel wat. H ij schrijft: "G edenke n om spant de tijden (...) do or in het heden de grote daden
van God te vieren en voelbaar te ma ken , eigen t me n zich het heil van God zo toe, dat m en hie ruit
hoop kan pu tten voor de toeko mst..." (Ruimte van de Naam,31). En: "Gedenken betekent vieren,
maar ook verkondigen, vermanen en bemoedigen. Het is belijdenis, zegening, dankze gging, fee st,
maar ook aanroep en voorbede.
Het is offe r en opdracht, het is dienst: aan God en aan m ensen" (a.w., 32).

schepping ook in de hemel onafgebroken als Schepper geprezen.
In overeenstemming hiermee belijden wij met zondag 3 HC dat wij geschapen zijn om God
eeuwig te loven en te prijzen. Die nadruk keert terug in de uitleg van de eerste bede uit het
'Onze Vader' in zondag 47 HC. Gods Naam straalt glansrijk in zijn werken en zijn schepselen
moeten deze Naam heiligen, roemen en prijzen.
De conclusie van deze paragraaf is, dat de HERE met zijn woorden en werken (samengevat
in zijn Naam) omgang zoekt met zijn volk. Hij bevrijdt hen uit Egypte mee met het oog op die
omgang. Die omgang omvat ook gezamenlijke handelingen met behulp van speciale feestelijke
samenkomsten. Daarin gaan de eer voor God en de zegen voor Gods volk samen.
5.2.3 Brandpunt voor die omgang
Wij hebben nu vastgesteld dat de HERE zichzelf aan zijn volk geeft. Via zijn verlossing
streeft Hij omgang met hen na. Met het oog op die omgang komt Hij onder zijn volk wonen in
een heiligdom (Ex 25:8). Zijn heerlijkheid vervult de tabernakel (Ex 40:34) en later de
tempel (1 Kon 8:10,11).
De omgang tussen een heilige God en zondige mensen heeft niets vanzelfsprekends. Al
eerder stelden wij vast dat na de zondeval Gods genade en verzoening die omgang dragen.
Daaraan geeft de HERE een vaste structuur als Hij een tent of huis op aarde maakt tot
brandpunt voor de omgang met Hem.
Centrum van tabernakel en tempel is de ark van het verbond, als symbool van Gods troon.
De Tien woorden die de omgang met God regelen liggen erin. Op die plek zal God met
Mozes en zo met het volk samenkomen en vandaar tot hen spreken (Ex 25:22). Op die plek
zal later de Hogepriester eenmaal per jaar namens het volk God ontmoeten. En met regelmaat
naderen priesters tot in het vertrek voor die plek. Zij zijn de 'genaderden' bij uitstek. Zij
'wonen' in Gods huis (Ex 28:1.43, Ps 65:5, Ps 84:5). Zij representeren daarin heel het
'genaderde' volk dat een 'koninkrijk van priesters' is (Ex 19:6).
De omgang tussen God en zijn volk met hun priesters bij tabernakel en tempel ligt ingebed
in offers. Offeren was een wijd verbreide gewoonte, ook buiten Israël. In de Bijbel kom je het
offer als begeleidend verschijnsel bij de omgang met God en het aanroepen van zijn Naam
tegen sinds de zondeval. Er waren allerlei soorten offers, ook speciale schuldoffers. Vooral
het onderwijs uit de brief aan de Hebreeën maakt echter duidelijk dat het verschijnsel offer
als zodanig binnen de omgang met God alles te maken heeft met het niet vanzelfsprekende
van die omgang. Alleen door verzoening kan die bestaan. Ook als het niet gaat om speciale
schuldoffers spreken de offers voortdurend van de noodzaak en de werkelijkheid van Gods
genade en verzoening. De gezamenlijke omgang met God bij zijn aardse woning is er
dankzij zijn genade en heeft in alle aspecten het karakter van verzoening met God.
Er bestaat nauw verband tussen Gods werken van verlossing, zijn verbond met zijn volk en
zijn tent of huis als ontmoetingsplek. Dat blijkt uit de relatie die de Schrift legt tussen tabernakel
en tempel en Gods Naam.
Over de ark van het verbond is Gods Naam uitgeroepen (2 Sam. 6:2, 1 Kron. 13:6). Het
boek Deuteronomium spreekt herhaaldelijk over de plaats waar God zijn Naam zal vestigen
('vastzetten') en doen wonen (12:5, 14:24, 26:2). De tempel heet een 'huis voor de Naam' (2
Sam 7:13, 1 Kon 8:17 e.a.). God heeft daarover zijn Naam uitgeroepen (1 Kon 8:43).
Daarom keert in verband hiermee in de Schrift ook die uitdrukking terug, die wij vonden voor
de gezamenlijke omgang met God. In zijn huis geeft God zijn Naam om deze door het volk
te laten 'aanroepen' (1 Kon 8:33).
Tabernakel en tempel zijn dan ook de plaatsen waar de HERE zijn volk regelmatig laat
samenkomen. Op de sabbat en tijdens andere feesten zullen zij daar feestelijk bijeen zijn
voor Hem (Ex 23:14, Lev 23:1-3, Deut 16:6. 11. 16).
Elke dag doen bovendien de priesters dienst bij het heiligdom, namens heel het volk. Zij

zorgen bijvoorbeeld voor een dagelijks morgen- en avondoffer. Deze dagelijkse offers
dienen de omgang tussen God en zijn volk en de zegen die Hij hen wil geven (Ex 29:38-46).
In de woestijntijd diende het volk daarbij aanwezig te zijn. Later trokken veel inwoners van
Jeruzalem op die tijdstippen naar de tempel (Hand 4:1.9). Daaruit blijkt hoe de priesters
hierin heel het volk vertegenwoordigen. Op zulke momenten kwam de HERE samen met
heel zijn volk.
Wij concluderen dat de instelling van tabernakel- en tempeldienst in het kader staat van de
(ook gezamenlijke) omgang met God. Beiden zijn bedoeld om daaraan dienstbaar te zijn. Ze
hebben dus een instrumenteel karakter.
5.3 Stijl in de omgang met God
In het onderstaande willen wij de gezamenlijke omgang met God rond tabernakel en tempel
nader onderzoeken. De HERE regelt zelf hoe de gezamenlijke omgang met Hem moet
verlopen. Daarnaast valt uit het Oude Testament enigszins op te maken hoe de gang van
zaken bij die gezamenlijke omgang met Hem geweest is.
5.3.1 Het model
De manier waarop Israël rond de tabernakel met de HERE omgaat, staat niet vrij. De HERE
geeft aan Mozes uitvoerige en gedetailleerde instructies. Bovendien laat de HERE Mozes op
de berg een 'model', of 'voorbeeld' zien. Daarmee presenteert God hem zowel het geheel
van de tabernakel als de details van het gerei. De HERE bindt hem op het hart zich bij de
uitvoering exact te houden aan dat model (Ex 25:9.40). Het boek Exodus tekent daarna
uitvoerig en haast ten overvloede welke instructies de HERE gaf, en hoe ze vervolgens
precies zo werden uitgevoerd. Met de grootst mogelijke zorgvuldigheid regelt Mozes de
omgang met de HERE.
Iets soortgelijks vindt plaats, als Salomo later de tempel bouwt. Hij krijgt daartoe eerst
nauwkeurige instructies van David. Deze heeft zelf veel uitgedacht. Daarnaast speelden de
profeten Gad en Natan een rol. Maar uiteindelijk voert David het plan terug op Gods eigen
initiatief. Hij overhandigt Salomo een geschrift, dat hij 'zelf uit Gods hand ontvangen' heeft.
In het kader van deze instructies spreekt de Schrift over 'het gebod van David', kennelijk een
onderdeel ervan. Dat staat in verband met de organisatie en reorganisatie van lofprijzing en
zang en muziek bij de omgang met God rond de tempel. Ook die aanwijzingen mogen
daarom niet los worden gezien van Gods eigen bedoelingen met de tempeldienst (vergelijk
hierbij 1 Kron. 16:4-6.41-42; 25: 1-7; 28:11 e.v.. 19; 29:25, 2 Kron. 8; 23:18; 29:25; 35:15,
Ezra 3:10v, Neh. 12:24v).
Een vergelijkbaar gegeven ontmoeten wij nogmaals in Ezechiëls visioen van de nieuwe
tempel (Ezech. 40-48). Hoewel zowel uit het visioen zelf als uit de geschiedenis van de
vervulling ervan duidelijk is, dat het hier om meer gaat dan alleen een herbouwde aardse
tempel heeft de uitgebreide beschrijving toch iets van een bouwinstructie. Zij is vergelijkbaar
met de instructies van de HERE aan Mozes. Uit Ez. 43:10,11 blijkt ook dat er een direct
verband bestaat met de opdracht die de HERE na de ballingschap aan zijn volk gaat geven,
namelijk om zijn tempel te herbouwen.
Waarom instrueert de HERE zo zorgvuldig en laat Hij weinig over aan de vrijheid van zijn
volk?
5.3.2 Eigen stijl
Israëls omgang met de HERE is niet totaal anders dan de verering van de andere volken
voor hun goden. Ook daar tref je tempels aan, treden priesters op, worden offers gebracht,
en bestaan er heilige tijden. De HERE tilt zijn volk niet radicaal uit boven de cultuur waarin

het leeft 10 .
Toch is de HERE zelf wel geheel anders dan de afgoden (vergelijk het tweede gebod).
Daarom zal Israëls omgang met Hem, ondanks die uiterlijke overeenkomst, een eigen stijl
vertonen (vergelijk Deut 12).
Het blijkt zelfs een voortdurend risico dat het volk die eigen stijl vergeet. Het heeft de afgodendienst
in Egypte achter zich en is daardoor gestempeld. Straks betreedt het Kanaän, een
land dat door afgoderij onrein was. Niet denkbeeldig is het gevaar dat men dan de gewoonten
van het land overneemt.
Veel voorschriften van God uit de wet van Mozes blijken er dan ook op gericht dat gevaar af
te wenden (Lev 18:1-5). Hun spits is antithetisch ten opzichte van de heidense cultus.
Israëls unieke God, de HERE, heeft recht op een verering die Hem recht doet. Omdat zijn
Naam Hem duidelijk onderscheidt van de afgoden, moet dat ook in de omgang met Hem zijn
terug te vinden.
Gods zorgvuldige instructies in dat verband hebben veel te maken met de noodzaak om dat
aan het volk te leren. Daarbij valt te bedenken dat het volk de HERE nog maar kort kent. Hij
moet ze tot de passende omgang met zichzelf opvoeden 11 .
5.3.3 Eén met de hemel
Die noodzaak om onderscheiden te blijven van de heidense cultus is vooral een negatieve
reden voor Gods zorgvuldige instructies. Daarmee gepaard gaat de noodzaak om de HERE
recht te doen, zoals Hij zichzelf aan hen heeft gegeven. Dat laatste element komt sterker
naar voren als wij ook letten op de volgende achtergrond voor de nauwkeurige voorschriften.
Er blijkt een verband te bestaan tussen de omgang met God door zijn volk op aarde, en de
wijze waarop Hij geëerd wordt in de hemel. Het model of voorbeeld dat Mozes zag, hield ook
in dat God hem een blik gaf in de hemelse verering voor zichzelf. Elementen van tabernakel
en tempel op aarde staan niet los van wat er in de hemel zelf gebeurt.
In de hemel staat Gods echte troon, omringd door cherubs, waarvan de ark met de cherubs
een afbeelding is. Het aardse heiligdom is een instrument voor de verering van een hemelse
God. God spreekt uiteindelijk vanuit de hemel. Het volk 'nadert' ten diepste tot de omgang
met God die woont in de hemel.
Het verband tussen het aardse heiligdom en het hemelse model waar het op terug gaat,
blijkt uit teksten als Handelingen 7:44, Hebreeën 8:2.5, 9:24, Openbaring 11:19.
Gesteld mag worden dat Gods woorden en werken in de hemel zo tot hun recht komen als
de HERE het wil. De zorgvuldigheid van Gods instructies rond tabernakel en tempel heeft
dus ook tot doel ervoor te zorgen dat de gezamenlijke omgang van Gods volk op aarde in
dezelfde stijl plaatsvindt als in de hemel zelf. In die stijl is de hemel een normerend voorbeeld
voor de aarde 12 .
5.3.4 Hoe verloopt de gezamenlijke omgang met God rond het heiligdom?
Gods instructies rond tabernakel en tempel zijn veelomvattend. In deze paragraaf proberen
wij die elementen eruit te noemen, die richting geven aan de gezamenlijke omgang met
10
11
12
E.H. van Olst, Bijbel en liturgie, 22.
In dezelfde zin Brienen, Oriëntatie in de L iturgie , 15vv.
Ook C. Trimp wijst op het ve rban d tussen aardse en hem else liturgie (Gem eente en haar liturgie ,63-
68). Hetzelfde geldt voor G. va n Ro ngen, bij wie ook he t gegeven over 'het model' een rol speelt (Met
al de heiligen I,II, Barneveld 1990, 18vv, 26vv,32). Zo ook M.A . Vrijlandt, Liturgiek, 12 vv, en E.H.
van Olst, Bijbel en litur gie, 16.

God. Wij vullen die aan met elementen die uit de rest van het Oude Testament bekend zijn.
Wij zien daarbij af van de opdrachten die te maken hebben met voorwerpen en andere
'realia', zoals de tafel, de kandelaar, het wasbekken, het reukwerk, het reinigingswater, de
indeling van het heiligdom, de kleren, de kleuren en de gebruikte materialen. Wij merken wel
op dat deze aan de omgang met God een bepaald 'niveau' geven. Het volk moet het voor
Hem zo goed en mooi mogelijk maken.
In het onderstaande letten wij op de handelingen, die binnen de omgang met God aan de
orde blijken te zijn.
A OFFERS
In het heiligdom vormt de offerdienst het centrum. Over het verschijnsel 'offer' hebben wij
opgemerkt, dat het herinnert aan de noodzaak van verzoening. Het waarborgt dat de omgang
met God geheel ligt ingebed in zijn verzoening. Niets binnen de omgang met God
bestaat zonder deze. Ook het samenkomen draait om die verzoening. Dat blijkt bijvoorbeeld
daaruit dat op de dag van de samenkomst het offer verdubbeld wordt (Num. 28:9v) 13 .
Nu draagt de HERE via Mozes allerlei offers op. Bij verschillende momenten in de omgang
met Hem past een offerceremonie. Die veelvormigheid laat zien, dat de omgang tussen God
en zijn volk reliëf kent. Levend contact is niet uniform maar kent verschillende nuances. De
veelvormigheid van de offers weerspiegelt een gevarieerde omgang met God.
Zo zijn er offers bij momenten van schulderkenning en verzoening: zondoffers en schuldoffers.
Er zijn ook offers in verband met de gebeden en de speciale gebedstijden: reukoffers.
Verder begeleidt het offer momenten van dankbaarheid en toewijding: brandoffers. Ook
spreekt de Schrift van offers in het kader van de lofprijzing, het belijden van Gods Naam en
de gezamenlijke viering van zijn werk (vaak aan een maaltijd): lofoffers en vredeoffers. Tot
deze laatste hoort dat aan de tafel de blijdschap om Gods werk gedeeld wordt met de ander.
Daarbij wordt ook gedacht aan de behoeftigen.
In de omgang met God passen zulke momenten: schulderkenning en verzoening, dankbare
toewijding, gebeden, lofprijzing en gezamenlijke viering (met onderling betoon van liefde).
Illustratief voor het feit dat de omgang met God inderdaad veelvormig bedoelt te zijn, is het
gebruik van de uitdrukking 'aanroepen' van Gods Naam.
Zoals al gezegd, heeft deze nogal eens betrekking op de omgang met God. De wisselende
betekenissen die deze uitdrukking kan hebben, sluiten goed aan bij die verschillende nuances
binnen de omgang met God. Een treffend voorbeeld hiervan biedt Psalm 116. Daar
duidt deze uitdrukking achtereenvolgens aan: omgang met God in het algemeen, smekend
bidden, danken en lofzeggend verkondigen 14 .
Over de volgorde van deze offers, en daarmee van de verschillende facetten van de omgang
met God, geeft het Oude Testament geen uitputtende voorschriften. Bovendien
kunnen ze ook apart voorkomen.
Wel kan er iets van een orde in de offercyclus worden opgemerkt. Deze blijkt bijvoorbeeld
op de Grote Verzoendag en bij het Pascha. Op de Grote Verzoendag gaat het zondoffer
voor het brandoffer. Er is een beweging van ootmoedige belijdenis van schuld via verzoening
naar toewijding van het leven. Ook tijdens het Pascha kent de gang van de maaltijd een
toename van vreugde. Na het offer en de herinnering aan de bittere ellende volgt onderwijs
in Gods grote daden. De climax vormt de lofprijzing daarvan.
Ook valt te wijzen op de inrichting van het heiligdom. Gods volk nadert tot zijn troon in het
allerheiligste door achtereenvolgens reinigingsritueel en brandofferaltaar in de voorhof te
13
14
Brienen, Oriëntatie in de litu rgie, 17vv.
Trimp wijst hierop, Gem eente en haar liturgie, 262.

passeren, en daarna reukaltaar en tafel in het heilige. Het offeren van gebeden en het vieren
van de gemeenschap met God bouwen voort op de vergeving van schuld en de toewijding
van het leven.
Een ander voorbeeld biedt 2 Kronieken 29, dat vertelt over de offers die Hizkia brengt na de
tempelreiniging. Eerst gaat het om brandoffers en zondoffers, begeleid door een lied en door
trompetgeschal. Daarna zingt men met vreugde de lofzang en brengt men brandoffers en
lofoffers.
In het algemeen kan gesteld worden, dat er in de offercyclus een beweging zit in de richting
van het lof- of vredeoffer. Ook Lucas 24:53 en Hebreeën 13:11-16 gaan daarvan uit. Als het
zondoffer is gebracht, ligt de weg naar het lofoffer vrij. Dat offer is blijvend 15 .
Deze beweging valt ook waar te nemen in de opbouw van het boek der psalmen. Daarin
krijgt de omgang met God in al haar veelvormigheid ruimte. Elk deel mondt echter uit in een
lofwoord. Het slot van het laatste deel kan worden gezien als één uitbundig lofoffer (ps. 145-
150).
Dit mag overigens niet tot de conclusie leiden dat lofwoorden niet eerder tijdens de gezamenlijke
omgang met God pasten. Het psalmboek maakt duidelijk dat de aanspraak van
veel psalmen (en gebeden) al een lofwoord is. Op allerlei momenten in de omgang met God
zijn lofzeggingen passend. Het gaat ons nu echter om de waarneming van een zinvolle orde
en opbouw wat betreft de grote lijn.
B ONDERW IJS
Hoewel offers een voorname plaats rond Israëls heiligdom innamen, schrijft de HERE meer
voor. Zo geeft Hij via Mozes de opdracht tot onderwijs aan het volk. In de omgang met zijn
volk wil de HERE hen instrueren ten aanzien van zijn weg met hen. In het licht van zijn
woorden en daden leert Hij hun met Hem leven.
Het begin van dit onderwijs ligt in Gods eigen spreken op de Sinaï. In de ontmoeting met zijn
volk richt de HERE zich direct tot hen. Hij onderwijst hen om in het verbond met Hem te
leven. Later doet Hij dat indirect, via Mozes. En nog later vertelt het Oude Testament van
verschillende momenten waarop een leider namens de HERE onderwijs geeft in Gods
wegen (Jozua, Samuel, Ezra). Ook wanneer Hij mensen inschakelt, gaat het om zijn instructie
aan het samengekomen volk.
Dit onderwijs bleef echter niet beperkt tot zulke bijzondere momenten. Daarnaast en daarop
teruggaand stelde de HERE geregelde voorlezing van en onderwijs in de tora in. Priesters
en levieten moesten dat geven aan de bezoekers van het heiligdom (Lev. 10:11, Mal. 2:7).
Ook onderwezen zij het volk in de verschillende steden en dorpen afzonderlijk.
Verder moesten ouders onderricht geven, bijvoorbeeld in het kader van het Pascha.
C DE ZEGEN
De omgang met de HERE bij het heiligdom is mee bedoeld om ten zegen te zijn voor het
volk. In Exodus 20:24 belooft de HERE zijn zegen op momenten dat zijn volk zijn Naam
gedenkt. In die Naam blijkt wie de HERE voor hen is. Hij heeft zichzelf gegeven zijn werken
en woorden. Zo zal zijn Naam hen ten goede komen.
In Numeri 6:22vv blijkt hoe de HERE zelf voor de vormgeving daarvan zorgt. Hij draagt zijn
priesters op om zijn Naam op het volk te leggen. Zij vatten samen wie de HERE voor zijn
volk is. Zo zal de HERE hen zegenen. In de omgang met God bij het heiligdom hoort dus
ook een moment waarop gezegend werd.
Niet duidelijk is op welk moment van de samenkomst dit plaatsvond. Een veronderstelling
die niet geheel zonder grond is, is dat deze zegen aan het slot gegeven werd. In Ps 121
wordt, volgens een mogelijke uitleg, voortgeborduurd op de zegen na een bezoek aan de
15
Van Rongen (Met al de heiligen I/II, 25) schrijft: "Het lofoffer werd gebracht nadat het brengen van
de schuld- en zondoffers voltooid was. Het was het hoogtepunt in de oudtestamentische eredienst
(...) Met dat lofoffer nemen wij deel aan de liturgie va n dan k en eer die in de hem el aan de gang is".

tempel. De laatste woorden die de bezoeker daar gehoord heeft, draagt hij mee in het hart
om erover te mediteren. Bovendien lijkt ook uit Lucas 1:22 te volgen dat de zegen een
samenkomst bij het heiligdom besloot. Verder beschrijft Lucas (24:50,51) dat Jezus zegenend
afscheid neemt bij zijn hemelvaart. Nu zijn werk als Hogepriester op aarde volbracht
is, kan Hij afsluiten met een zegen die blijvend over ons leven ligt.
D WIE MAG NADEREN?
De HERE maakt duidelijk dat de omgang met Hem niet vanzelf spreekt. Behalve uit de
offercultus spreekt dat ook uit de vele reinigingen. Niet alleen water, ook bloed speelt daarbij
een rol. Zonder in details te treden, wijzen wij op de ceremonies waaraan priesters zich
moesten onderwerpen bij hun dienst. Daarnaast golden er strikte definities van situaties
waarin men voor onrein gold, en dus niet mocht 'naderen'. Dat geldt zowel voor de priesters
als voor het volk. Bij de priesters komt daarbij ook nog de eis dat men geen gebrek mocht
hebben.
Zelfs zijn er personen die helemaal niet mogen komen in de 'gemeente' van de HERE, zoals
melaatsen. Deze cultische regels hebben een ethische dimensie. De psalmen 15 en 24
bijvoorbeeld koppelen het 'naderen tot' en het 'wonen op' Gods heilige berg aan een leven
dat recht doet aan Gods woorden. De symbolische reinigingen zeggen in dat verband dat
men uit het eigen leven weg doet wat niet bij God past, om alleen in die houding te naderen
tot de omgang met God.
E BIJZONDERE TIJDEN
Tot de uitdrukkelijke voorschriften van de HERE behoort ook wat Hij zegt over bijzondere
tijden, dagen en perioden. In vogelvlucht zetten wij de belangrijkste op een rij, met daarbij
voorzover bekend de aanleiding ervoor:
- elke dag een morgen- en avondoffer
- elke week een sabbat: bevrijding uit Egypte, schepping
- elke maand de eerste dag: speciaal offer
- elk jaar: eerste dag van de zevende maand: dag van trompetgeschal
- elk jaar: Grote Verzoendag: zonde van heel Israël
- elk jaar: Pascha en feest der broden: bevrijding uit Egypte, oogst
- elk jaar: feest der weken: oogst
- elk jaar: loofhuttenfeest: oogst
- elke 7 jaar: sabbatsjaar
- elke 49 jaar: jubeljaar
Dat alles gaat gepaard met voortdurende offers. Veel losse vierdagen en dagen tijdens de
feesten worden gevierd als sabbat.
F DE TROMPETTEN
In Numeri 10:1vv geeft de HERE opdracht tot het vervaardigen en gebruiken van trompetten.
Beter is het daar te spreken van stoten op de ramshoorn.
Al bij de eerste ontmoeting tussen de HERE en zijn volk (bij de Sinaï) klinkt indrukwekkend
en aanzwellend trompetgeschal. Kennelijk ter onderstreping van Gods verschijning.
Later geeft God de opdracht aan de priesters om ze te hanteren. Het is een 'eeuwige wet'.
Ze roepen samen tot een samenkomst, van volk of leiders. Ook kunnen ze het opbreken van
het kamp aanduiden of het aangaan tot de strijd. Ook bij het brengen van offers op feestdagen
moet op de ramshoorn worden geblazen.
Numeri 10:10 noemt zelfs een speciale feestdag van trompetgeschal. Het blazen op de
trompetten heeft op die dag als functie dat het de aandacht van de HERE op hen vestigt. Hij
gedenkt zo het verbond 16 .
16
Schelling (Loven met muziek, 67-70, 72vv) geeft een grondige bespreking van de bedoeling van de

G LOFZEGGINGEN DOOR MIDDEL VAN VOCALE EN INSTRUMENTTALE MUZIEK
1. Bij de behandeling van de offers is al gewezen op het lofoffer. Lofzeggingen op God
tegen de achtergrond van zijn grote daden vormen een centraal facet van de omgang met
de HERE. Hij 'troont op de lofzangen Israëls' (Ps. 22:4). Het is dienstig onderscheid te
maken tussen lofzeggingen met de kleur van het lofoffer en andere lofwoorden. De eersten
hebben een blij, roemend karakter en betekenen een uitbundig hoogtepunt binnen de
omgang met God. Daarnaast zijn er lofzeggingen mogelijk en passend in allerlei toonaarden.
Het noemen van Gods werken vormt bij alles in de omgang met God de dragende
grond. Loven ligt in de Schrift dicht bij belijden en zelfs schuldbelijden. Ook daarin geeft een
mens God de eer (Ezra 10:7vv, Jes. 12:1vv).
Zo looft Achan de HERE door ootmoedig schuld te belijden (Joz 7:19v). En herhaaldelijk
gelden berouw en schuldbelijdenis als offers waarin je God groot maakt (Ps. 51:19vv). In
Psalm 50:14,15 ligt loven dichtbij het smekend roepen tot God uit benauwdheid. Verder
beginnen heel verschillende psalmen met een lofwoord op God, zoals ook de aanhef van
een gebed vaak een lofzegging is. Tenslotte past ook voor, na of tijdens Schriftlezing of
onderricht een lofwoord (Neh. 8:7) 17 .
Deze meerkleurigheid van de lofzegging blijkt ook uit het Nieuwe Testament. Wij noemen de
zelfonderbrekingen in de apostolische brieven (2 Kor. 11:31), de uitvoerige lofzeggingen
waarmee briefdelen soms besluiten (Rom. 11:33-36), de inleiding van Paulus' brief aan
Efeze, en de aanhef van het gebed van de gemeente in Handelingen 4:24.
In Mozes' wetgeving komen wij - met uitzondering van bovengenoemde instructie over de
trompetten - geen voorschriften tegen rond zang en muziek. De al genoemde feestelijke
lofprijzing van de HERE na de doortocht door de Rode Zee geeft wel een voorbeeld. Mozes
looft de HERE met heel Israël. De profetes Mirjam speelt met de vrouwen op een tamboerijn.
Zij zingen het refrein en dansen.
Aangenomen mag worden dat achter deze gebeurtenis geen voorschrift zit. Het zal een
gewoonte zijn geweest. Met de middelen die men ter beschikking had, uitte men de vreugdevolle
lof op de HERE.
In het kader van de tempelbouw treffen wij wel voorschriften aan rond zang en muziek. Al
genoemd werd het zogenaamde 'gebod van David'. Het bleek niet los te staan van het
zogenaamde 'hemelse model' en dus van die manier van omgang met God, die Hem recht
doet.
Bij het transport van de ark naar Jeruzalem (1 Kron. 13:8, 15:13) zorgt David onder meer
voor feestelijkheid en vreugdebetoon tot lof van God. Zang en dans, met citers, harpen,
tamboerijnen, bekkens en trompetten begeleiden de ark.
Er blijken speciale Levieten te bestaan die belast zijn met de zorg voor deze muziek (1 Kron.
15:16). Deze muziek bedoelt de lof op God te ondersteunen. Zij wordt met grote zorgvuldigheid
geregeld (1 Kron. 25, m.n. vs 2,3,6). Wij noteren ook nog de taal van het lichaam, dat
volop was ingeschakeld in de omgang met de HERE.
Na dit transport geeft David de opdracht om soortgelijk eerbetoon voortdurend aan God te
brengen: Hem roemen, loven en prijzen (1 Kron. 16:4). Hij belast de levitische zangers en
andere musici met deze taak. Bij de brandoffers in de ochtend en de avond moeten zij
zorgen voor de passende lofprijzing (1 Kron. 16:40).
2. Wij letten ook op de inhoud van de permanente lof op God, zoals David die instelt. Blijkens
1 Kron. 16:7vv komt deze neer op de inhoud van Psalm 105. De Naam van de HERE
17
Op ramshoorn het verband en de van tromlofzeggen pet. en schuldbelijden, alsmede op het feit dat de aanspraak van gebeden
vaak al een lofzegging is, wijzen meerderen, o.m. C. Trimp, 'Sacrificium laudis' in: C. Trimp (red),
De biddende kerk, 198-202; Van der W erf, Liturgiek, 17.

wordt aangeroepen voor het forum van de volken. Gods grote daden worden uitvoerig
roemend bezongen. De climax is een lofprijzing, die door het volk wordt overgenomen. Dat
zegt er 'amen' op en uit in aansluiting daarop zelf een lofwoord.
In het kader van Davids instructies ontmoeten wij ook een vaste lofformule: 'looft de HERE,
want Hij is goed, zijn goedertierenheid duurt tot in eeuwigheid' (1 Kron. 16:41). Deze regel
functioneert als refrein, in samenspel tussen Levieten onderling of tussen Levieten en volk
ten gehore gebracht. Ook in andere psalmen keert deze terug (bijvoorbeeld Ps. 136).
Bovendien noemt de Schrift het later typerend voor het herstel van de tempeldienst na de
ballingschap, dat deze regel weer zal klinken in Jeruzalem (Jer. 33:11). Ook volgens Psalm
100 bestaat er verband tussen deze vaste lofformule en het lofoffer 18 . Hoewel van de concrete
gang van zaken bij de gezamenlijke omgang met God weinig met zekerheid bekend is,
vormt deze lofformule een voorbeeld van een vast bestanddeel van de tempelliturgie.
3. In het bovenstaande is vermeld hoe het volk lofwoorden overneemt door er 'amen' op te
zeggen. Over dit 'amen' tijdens de gezamenlijke omgang met God maken wij nog enkele
opmerkingen. In de meeste gevallen functioneert dit op de geschetste manier. Iemand (of
meerderen) spreekt een lofwoord, waarna de overigen daarmee instemmen door 'amen' te
zeggen. 'Amen' is een uiting van instemming. Daarmee nemen allen het lofwoord voor hun
rekening. Voorbeelden hiervan bieden de lofwoorden waarmee de delen van het psalmboek
besluiten. Met name de aanvoegende wijs die wij aantreffen in Ps 106: 48 ("en al het volk
zegge: amen. Hallelujah") laat zien hoe passend deze reactie is, wanneer men getuige is bij
een lofwoord.
In Nehemia 8:7 komen wij instemming met zo'n lofwoord tegen in het kader van de voorlezing
van Gods woorden. Daardoor krijgt 'amen' mee de functie dat je jezelf ermee vastlegt
op Gods woorden. Nog duidelijker is dat laatste het geval wanneer Mozes vooraf regisseert
hoe het volk in Kanaän het verbond met God moet vernieuwen op de bergen Ebal en Gerizim.
Op elke vervloeking (en waarschijnlijk ook op elk zegenwoord) legt het volk zich massaal
vast met het woord 'amen' (Deut. 27).
Over dit 'amen' trekken wij de volgende conclusies:
a. Op zichzelf gaat het om een hebreeuws woord, waarvan nergens normatief staat
voorgeschreven dat Gods volk het moet gebruiken. Dat is een gewoonte.
b. Woorden van God of over God die tijdens de gezamenlijke omgang met de HERE
door één of enkelen gesproken worden, vragen erom dat de andere aanwezigen er
openlijk mee instemmen. Dit kan met het woord 'amen'.
c. Wanneer wij ervoor kiezen om het woord 'amen' in onze taal te handhaven, moeten wij
aan de bedoeling van dat woord ook recht doen. Het is een uiting van instemming, die
vooral tot haar recht komt als reactie op wat een ander zegt. Minder passend bij de
aard van het woord is, dat het functioneert als uiting van instemming met wat je zelf
hebt gezegd. Dit laatste is zeker het geval wanneer het woord uitsluitend zo gebruikt
wordt. Alleen bij Jezus functioneert 'amen' nadrukkelijk als bekrachtiging van zijn eigen
woorden. Extra opvallend en uniek is Jezus’ gebruik van dit woord doordat Hij er niet
mee besluit, maar begint (“voorwaar, voorwaar’ is ‘amen, amen’). Jezus’ gebruik van
het woord ‘ amen’ moet voor zijn tijdgenoten zeer ongewoon geweest zijn 19 .
4. Overigens kenden de samenkomsten bij het heiligdom meer acclamaties dan 'amen'.
Bijvoorbeeld het woord 'hallelujah' en (in ieder geval later) de roep 'hosanna'. Ook merken
wij op dat Levieten en volk nog andere expressievormen kenden. Zo maakt de Schrift
18
19
Trimp, Gem eente en haar liturgie , 85-89.
J. van Bruggen,'De waarh eid beg int me t ame n', in: De Reformatie 70 (1994/1995), 149vv. Vergelijk
over het 'amen' in de liturgie in dezelfde zin als door ons beschreven verder K. Dedde ns, Waar alles
van Hem spreekt, 109-114; Trim p, Gemeente en haar liturgie , 95-100; en Van Rongen, Met al de
heiligen III, 197-199.

melding van 'knielen', 'handgeklap' en 'juichen' (bijvoorbeeld in de Psalmen 47, 66, 95, 96,
98, 100).
5. Na deze korte beschrijving van lofzeggingen door zangers en andere musici, in het
kielzog van Davids voorschriften, stellen wij de vraag op welke punten Davids instructies
normatief bedoeld zijn 20 .
Het ligt niet voor de hand dit normatieve in de eerste plaats te zoeken in het feit van de zang
en de muziek als zodanig. Evenmin in het bestaan van speciaal afgezonderde zangers en
musici. Ook niet in een kwaliteitseis. Zelfs niet in de gewoonte van zang bij de offers. Al
deze elementen bestonden immers al, voordat David zijn richtlijnen uitvaardigde 21 .
Nieuw is echter de aanwezigheid van de ark in Jeruzalem. Voor Gods aardse troon past
permanente lofprijzing, zoals - blijkens de Schrift - ook voor Gods hemelse troon. Nieuw is
daarom Davids regeling om die lofprijzing permanent te laten zijn.
Daarin ligt naar ons inzicht dan ook vooral het normatieve element. David waarborgt het
permanente van de lofprijzing in de nieuwe situatie die met de komst van de ark intreedt. In
dat kader geeft hij de speciale zangers uit de stam Levi een extra verantwoordelijkheid.
Dat wij van de Bijbel geen normatieve voorschriften over zang en muziek moeten verwachten,
wordt bevestigd door bepaalde psalmen waarin de lof op God samengaat met zang,
dans en instrumenten (bijvoorbeeld Ps. 68 en Ps. 150). Muzikale elementen in die psalmen
zijn niet normatief bedoeld, maar komen er descriptief in voor. Het accent ligt op de gezamenlijke
lof die God toekomt. Daarvoor worden optimaal alle gebruikelijke en beschikbare
middelen benut.
Deze vaststelling is ook van belang voor onze taxatie van zang, dans, muziek, wisselzang,
beurtzang en eventuele andere vormen die wij rond het heiligdom tegenkomen. Enerzijds
gaat het te ver om zulke elementen als normatief te typeren. Het zijn in die tijd bestaande
mogelijkheden, waarvan David gebruik maakt, maar die bijvoorbeeld in de latere synagoge
minder uitbundig een rol speelden. Anderzijds is het daarom ook onterecht om dergelijke
elementen te interpreteren vanuit de schaduwen van de oude bedeling.
Zo is de afwisselende zang wel gezien als 'oudtestamentische armoede' omdat niet heel het
volk alles zong. En muziekinstrumenten zijn wel opgevat als typisch 'uiterlijke' schaduwen.
Omdat deze elementen echter ook in het Oude Testament niet direct-normatief bedoeld zijn,
is dat geen steekhoudende visie. Het ging om al lang bestaande mogelijkheden, die op
zichzelf noch goed noch fout zijn. Ze verhogen de vreugdevolle lof op God en zijn voorbeelden
van hoe dat destijds ging en dus zou kunnen.
Over de afwisselende zang valt daarbij nog op te merken dat deze goed te plaatsen valt
vanuit de inhoud van de lofprijzing. Bijvoorbeeld in Psalm 136 is duidelijk dat het roemend
opsommen van Gods grote daden niet alleen op God gericht is. Al zingend houdt men ook
elkaar Gods werken en woorden voor, waarna reactie (instemmende lofformules) passend
is. Dat aspect van de lofzang komt bijvoorbeeld goed tot zijn recht via afwisselende zang.
Ook over de kwaliteit valt een conclusie te trekken. Het is niet zo dat David deze kwaliteit tot
stand bedoelt te brengen met zijn opdrachten. De kwaliteit bestond immers al. Dat is dan
20
21
Van Rongen wijdt een bespreking aan de blijvend normatieve kracht van 'het gebod van David' rond
de zang als gebod van G od zelf (Met al de heiligen III, 116-119).
Schelling laat boven dien zien da t Israël in dit opzicht waarschijnlijk niet zoveel verschilde van de
andere volken. Uit de tempels van die volken zijn ook vocale en instrumentale musici bekend.
Priesters kreg en de ze pro fess ionaliteit in hun opleiding mee. Ook treffen we dezelfde instrumenten
aan als in de tempel. Moeilijk te beantwoorden blijft overigens de vraag vanaf welke fase in de
geschiedenis deze praktijk aanwijsbaar is (Loven met muziek, 16vv, 30vv).

echter ook een gegeven dat genoteerd moet worden.
In 1 Kronieken 25:7v lezen wij over mannen die 'onderwezen' waren in de zang, over 'allen
die bekwaam waren' en over de 'volleerde met zijn leerling'. Deze vakbekwaamheid spreekt
kennelijk vanzelf als het gaat om de eer voor God. Aan de tempel waren niet voor niets veel
musici verbonden (1 Kron. 23:5 noemt zelfs een getal van 4000).
Opgemerkt kan worden dat David royaal gebruik maakt van de in zijn tijd beschikbare
middelen. Daarin valt een voorbeeld-element op te merken.
Het benutten van beschikbare middelen hoeft niet te worden afgeremd, maar spreekt juist
vanzelf. Sterker dan de mening dat soberheid in de liturgie geboden is, staat het uitgangspunt
dat het voor God zo goed mag en zelfs moet zijn als maar kan.
H SAMENKOMEN
Uit alles blijkt dat de gezamenlijke omgang met God bij het heiligdom erom vraagt dat het
volk daar samenkomt. De HERE geeft in het kader van zijn instructies rond het heiligdom
daartoe dan ook de opdracht.
In de woestijntijd geldt die verplichting zelfs voor elke morgen en avond, elke sabbat en alle
feestdagen. Steeds zijn er heilige en feestelijke samenkomsten.
Later zien wij een aanpassing aan de praktijk. De plicht om op de jaarlijkse feesten bij het
heiligdom te verschijnen, werd beperkt tot minstens eenmaal per jaar.
Wel zullen er op de andere - onder E - genoemde tijden plaatselijke of huiselijke samenkomsten
zijn geweest. De Schrift biedt daarvoor echter weinig concrete gegevens. Te wijzen valt
op 2 Koningen 4:23, waaruit volgt dat in het Tienstammenrijk gelovigen op sabbatten of
feestdagen een profeet opzochten.
Ook niet zonder betekenis is Handelingen 15:21, waar staat dat 'Mozes' 'van oudsher' in
iedere stad wordt voorgelezen en gepredikt.
De conclusie kan in ieder geval zijn, dat de HERE zelf zijn volk opdraagt om samen te
komen.
5.3.5 synagoge
1. Met zekerheid valt verder weinig te zeggen over de wijze waarop de gezamenlijke omgang
met God in het Oude Testament werd ingevuld. De gegevens uit de Schrift zijn
schaars en de interpretatie er van is niet onomstreden. Zo heeft een bepaalde school binnen
de oudtestamentische wetenschap de oorsprong en passende verklaring voor veel psalmen
binnen de cultus gezocht. Maar in de meeste gevallen blijven dat hypothesen. Bovendien
heeft deze school alweer terrein verloren.
Verder zijn tal van zaken bekend uit de joodse traditie. Maar meestal dateert deze uit een tijd
die nog na het Nieuwe Testament valt. Bovendien kende het jodendom na het jaar 70 (de
verwoesting van de tempel) een grondige heroriëntatie. Deze maakt het moeilijk om gegevens
uit later tijd zomaar terug te vertalen naar eerder. Bovendien was het jodendom zeer
pluriform. Een reconstructie vanuit latere bronnen betekent gauw dat een gevarieerde
werkelijkheid van eerder schuilgaat achter de uit later tijd stammende of op grond van
enkele latere bronnen geconstrueerde uniformiteit.
Dat relativeert ook het vaak gehanteerde argument dat liturgie sterk behoudend is en dat
zo'n reconstructie vanuit latere bronnen daarom toch mogelijk zou zijn. Dat argument houdt
geen rekening met de gevarieerdheid van het jodendom, en met momenten van heroriëntatie,
zoals na het jaar 70. Bijvoorbeeld de vele herinneringen aan de tempel, die in de liturgie
van de synagoge voorkomen, kunnen evengoed toen zijn toegevoegd als al eerder bestaan
hebben.
Deze overwegingen relativeren sterk de neiging in veel liturgische literatuur om uitgebreide
beschrijvingen te bieden van de joodse liturgie. Bij wijze van voorbeeld valt te denken aan

de koppeling tussen pericopen uit de Tora aan vaste psalmen 22 .
Deze koppeling gaat uit van de vijfdeling in het psalmboek (die overeenkomt met de vijfdeling
van de Tora). Maar onbewijsbaar is hoe oud deze verbinding is.
Ook de uitvoerige overzichten van de synagoge-liturgie hebben in dit verband slechts
betrekkelijke waarde. Eigenlijk kunnen deze niet meer zijn dan voorbeelden van hoe het
geweest zou kunnen zijn, en hoe het dus in de gezamenlijke omgang met God zou kunnen.
Alleen die elementen die ook in de Schrift voorkomen, direct of indirect, hebben meer
gewicht.
Volledigheidshalve presenteren wij hieronder een overzicht van zo'n bekende synagogeliturgie
23 . Daarbij moeten de genoemde restricties in het oog worden gehouden. In deze
liturgie zijn verschillende elementen te herkennen die wij ook in de Schrift zelf tegenkomen.
Tegelijk maakt deze liturgie het mogelijk om waardevolle elementen eruit te gebruiken in
onze bezinning op de christelijke liturgie. Later in dit hoofdstuk zal dat ook gebeuren.
Verondersteld mag worden dat de plaatselijke samenkomsten in synagogen mee voortkomen
uit plaatselijke samenkomsten die altijd al bestaan hebben. De oorsprong van de
synagoge, zoals wij die kennen, wordt echter gezocht in de ballingschap. Zowel de verwoesting
van de tempel als de verstrooiing maakte de behoefte daaraan groter. Met zekerheid
valt hierover echter weinig te stellen. Wel is het verschijnsel 'synagoge' pas sinds de
ballingschap nadrukkelijk in beeld. Aan het begin van het Nieuwe Testament treffen wij
zowel in de diaspora als in Israël zelf ze overal aan als gewone en aanvaarde plek voor de
gezamenlijke omgang met God 24 .
2. Latere bronnen geven onder meer het volgende voorbeeld van een synagoge-liturgie.
Wij beschrijven een sabbat-hoofddienst.
A. Gebedsdeel
1. Ceremoniële groet
2. Opwekking tot gebed en responsie door de gemeente
3. Lofprijzing van God als Schepper (het eerste 'drie maal heilig' uit Jes. 6:3, de
kedusha)
4. Twee berachoot of benedicties: een zegenende lofprijzing van God, als inleiding
op:
5. Het sjema, Israëls belijdenis vormt de kern van de samenkomst ( Deut. 6:4-9 +
11:13-21 + Num. 15:37-41); de gemeente antwoordt met een bevestiging ervan
die uitloopt in een lofprijzing op God als verlosser
6. Amida: omvattend een tweede kedusha (drie maal heilig) en spontane gebeden
7. Tefilla (gebeden), ofwel het achttiengebed; de vorm is lofprijzend, de gemeente
staat en beantwoordt de door de voorganger voorgedragen gebeden afzonderlijk
met 'amen'. In de tefilla komt voor de derde keer de kedusha voor.
B. Woorddeel
8. Priesterzegen
9. De voorganger haalt plechtig de Schriftrollen uit de 'ark'. Dit vindt plaats onder
het zingen van psalmen.
10. Vervolgens wordt de Schrifttekst plechtig gelezen (en al vrij spoedig gezongen).
Eerst de Tora, als het belangrijkste deel. Dit gebeurt in een doorgaande lezing
22
23
24
Vrijlandt, Liturgiek, 21-24.
T. Brienen, Oriëntatie in de L iturgie , 24 e.v. en A.C. Barnard (Die erediens), die uitvoeriger
overzichten geeft.
Brienen, Oriëntatie in de litu rgie, 21.

(lectio continua). Deze lezing wordt niet gevolgd door uitleg. Wel wordt het
Hebreeuws onmiddellijk geparafraseerd in Aramees. Aan begin en eind vinden
wij een lofzegging.
Deze lezing wordt op verzoek van de voorganger verricht door meerdere aanwezige
gemeenteleden. Deze staan daarbij.
11. Daarna volgde de lezing van de Profeten (de Geschriften, het derde deel van het
Oude Testament, werden alleen bij speciale gelegenheden gelezen). Deze
werden gezien als commentaar op de Tora. De lezing ging niet volgens een
'lectio continua-systeem.
12. Vanuit de direct op het lezen volgende vertaling in het Aramees ontwikkelde zich
de homilie, een toespraak met uitleg en toepassing van de voorgelezen Schriften.
Deze toespraak werd zittend gehouden. Overigens kende de avonddienst op
sabbat geen homilie.
13. Daarna volgde een gebed om de komst van Gods rijk en de heiliging van zijn
Naam.
14. Tenslotte klinkt weer de priesterzegen.
3. Nadere details die over de synagoge-liturgie bekend zijn, zijn o.m. de volgende:
a. Op veel manieren bewaarde men de herinnering aan de tempel. In elke synagoge
bestond een 'ark' waarin de wetsrollen werden bewaard achter een 'voorhangsel'. Bij de
ingang bevond zich een bekken met het oog op een symbolische reiniging. Ook werd de
synagoge gebouwd met een oriëntatie op de tempel.
b. Op verschillende manieren kende de synagoge-liturgie zang. De voorlezingen uit de
Schrift en de gebeden werden vaak reciterend/ zingend uitgevoerd en bovendien omlijst met
gezang. Deze zang diende en accentueerde het woord.
Ook de synagoge kende vaste zangers, evenals de tempel. Daarnaast zong de gemeente
zelf. Vormen daarvoor waren beurtzang en responsorisch zingen (de gemeente volgt een
voorzanger).
Anders dan in de tempel werd de zang niet begeleid door instrumenten.
c. Betrokkenheid van de gemeente bleek verder uit allerlei gezamenlijke responsies (amen,
halleluja etc). Ook sloot het bestaan van speciale leraars (rabbi's) niet uit dat anderen
deelnamen aan de lezingen en de uitleg, de voorzang en de voorbede. Dat recht hadden
overigens alleen volwassen mannen. De sfeer tijdens een synagogedienst was ongedwongen.
Mensen liepen in en uit. Kinderen speelden.
4. Wij maken enkele evaluerende opmerkingen.
a. Enkele elementen uit het bovenstaande worden direct bevestigd door wat uit de Schrift
bekend is. Te wijzen valt op de centrale plaats van de voorlezing van de Schriften met
daarop volgende uitleg. Ook noemen wij de praktijk dat aanwezige volwassen mannen
daarin mochten deelnemen. De Bijbel vertelt hoe Jezus en de apostelen de synagogen
bezochten en aansluitend aan de Schriften hun onderwijs gaven (Mar. 1:21.39, Luc. 4:14
e.v., Hand. 13:5, 18:7v). Ook het feit dat Timoteüs 'van kindsbeen' af de Schriften kent (2
Tim. 3:15) staat niet los van de voorlezing ervan en het onderwijs eruit in de synagoge.
Dit element - onderwijs vanuit de Schrift - sluit zakelijk aan bij wat we als een directe opdracht
van de HERE bij het heiligdom tegenkwamen. Levieten moesten daar het volk onderwijs
geven. Opvallend is dat in de synagoge deze opdracht niet beperkt bleef tot zo'n speciale
groep.
b. Andere elementen komen overeen met wat wij eerder in de Schrift opmerkten als door
God gewilde onderdelen van de gezamenlijke omgang met Hem.
Wij wijzen erop dat er elke dag tweemaal een synagogedienst plaatsvond (hoewel niet
bewijsbaar is of dit al in de periode van het Oude Testament zo was). Op sabbat waren deze
diensten uitbundiger en tijdens feesten nog rijker. Daarachter herkennen wij Gods instructies

ond een morgen- en avondoffer bij de tempel en zijn opdracht om samen te komen op de
genoemde tijden. Opvallend is dat deze opdracht tot samenkomen plaatselijk vorm krijgt. Uit
de feestreizen in het Nieuwe Testament blijkt, dat dit niet de gang naar de tempel vervangt.
Wel kun je het plaatselijk samenkomen in de synagoge zien als een 'afgeleide' van het
samenkomen in het heiligdom. Het Nieuwe Testament laat merken dat de Schrift dit niet
afkeurt, maar als vanzelfsprekend aanvaardt. Te denken valt aan de opmerking dat het
Jezus' gewoonte was om op sabbat de synagoge te bezoeken.
Verder treffen ons in de inhoud van de synagogesamenkomst nieuwe onderdelen (zoals het
sjema), waarvan niet met zekerheid te zeggen valt of en hoe lang deze al eerder voorkwamen
in de gezamenlijke omgang met God, maar ook bekende elementen uit de gang van
zaken rond de tempel. Al worden er geen offers gebracht, wel belangrijk zijn de gebeden en
allerlei lofzeggingen, die bij het heiligdom met offers gepaard gingen. Ook de priesterzegen
keert terug.
c. Tenslotte herkennen wij in de geschilderde synagoge-liturgie gewoonten die wij eerder
tegenkwamen rond het heiligdom. Wij noemen de gewoonte om te zingen en de wijze
waarop (voorzang en beurtzang bijvoorbeeld). Ook valt te denken aan responsies en acclamaties
van de gemeente. Verder liggen ook de onderdelen van de synagoge-samenkomst
als het ware ingebed in verschillende lofzeggingen op God.
5.4 Van het Oude Testament naar het Nieuwe Testament
Voordat wij onderzoeken wat het Nieuwe Testament leert en weerspiegelt op het punt van
de gezamenlijke omgang met God zijn enkele voorvragen aan de orde. Zij hebben alle te
maken met de vraag hoe de verhouding tussen Oude Testament en Nieuwe Testament
gezien moet worden. Het antwoord op die vraag is nodig om te bepalen of en in welke mate
elementen die wij tot nu toe hebben gevonden, mee gaan van het Oude Testament naar het
Nieuwe Testament.
5.4.1 Blijvende omgang
Er zal geen discussie over bestaan dat de omgang met de HERE in het Nieuwe Testament
blijft. Het Nieuwe Verbond vervult het Oude. Het is een nieuwe bedeling van Gods band met
mensen.
Er is ook niets in de Schrift dat aanleiding kan vormen voor de gedachte dat het grondpatroon
voor deze omgang veranderd zou zijn. Gods werken bereiken een hoogtepunt in de
werken van Christus en de Geest. En ook Gods woorden komen tot hun volle inhoud (Heb.
1:1). Bovendien klinken ze nu op aarde direct vanuit de hemel (Heb. 12:25).
Maar nog steeds valt te stellen dat de HERE zich daarin aan mensen geeft. Hij laat zien wie
Hij voor hen is in Christus. En nog steeds beoogt Hij dat mensen daarop antwoorden en met
Hem omgaan, zoals Hij zich gaf. Gods spreken maakt verering los (Heb. 12:28).
De Schrift kan dat ook in het Nieuwe Testament uitdrukken met behulp van Gods Naam.
Christus maakt Gods Naam bekend (Joh. 17:6). Gelovigen zijn mensen die de naam van
God en Christus 'aanroepen' (Hand. 1:21; 9:21; Rom. 10:13,14; 1 Kor. 1:2). Een concreet
voorbeeld daarvan biedt Rom. 8:15. Typerend voor ons leven door de Geest van de Zoon is,
dat wij 'roepen': Abba, Vader. Deze tweetalige aanspraak van God gaat waarschijnlijk terug
op de eenheid tussen christenen uit de joden en christenen uit de volken. Als achtergrond
voor deze tekst kan gedacht worden aan het gezamenlijke gebed tot God in de samenkomst.
In ieder geval blijkt het samen aanroepen van de Vader hier een kenmerk van christenen.
Niet alleen de omgang met God blijft dus, ook het gezamenlijke daarvan. Dat blijkt niet
alleen uit vele gegevens in het Nieuwe Testament (die wij hier bekend veronderstellen). Het
volgt ook uit de aard van Gods werk. Hij vormt ook in het Nieuwe Testament een volk. Alleen

al het woord 'gemeente' duidt op een samenkomende vergadering. Tussen de gelovigen
bestaat de gemeenschap van de Geest. Hij leert hen samen omgaan met God 25 .
Daarom is ook in het Nieuwe Testament het 'samenkomen' wezenlijk. Dat dit samenkomen
vanzelf sprak, blijkt uit allerlei gegevens. Maar wij treffen op dit punt ook normatieve voorschriften
aan, zoals in Heb. 10:25, dat de noodzaak ervan benadrukt.
Ook de twee aspecten van dit samenkomen, zoals wij die aantroffen in het Oude Testament,
gaan mee in het Nieuwe Testament. Wij doelen op de eer voor God en de zegen voor zijn
volk, die beide voortvloeien uit de omgang met Hem, zoals Hij zich geeft in zijn werken en
woorden.
Het Nieuwe Testament spreekt uitbundig over het grote doel van het bestaan van de gemeente:
er zijn tot lof van Gods heerlijkheid (bijvoorbeeld de inzet van Ef. 1). In de gezamenlijke
omgang met de HERE zal dit doel sterke nadruk ontvangen.
Daarnaast is de samenkomst bedoeld tot opbouw van de gemeente (1 Kor. 14:12). Die
opbouw is intern en extern gericht (vergelijk de opmerkingen over de groei van de gemeente
in Hand. 2 en 4 etc.). Concreet bestaat deze eruit dat in de gemeente door de Geest almeer
tot bloei komt wat zij in Christus mag zijn en bezitten (Ef. 2 en 4). De zegen die God in
Christus geeft (Ef. 1:3), komt naar voren. Daarbij vormt de samenkomst een instrument. In 1
Korintiërs 11:17 zegt Paulus met zoveel woorden dat de samenkomsten 'tot zegen' moeten
zijn. En ook de manier waarop Heb. 10:25 de noodzaak van samenkomen motiveert, heeft
alles te maken met de opdracht om elkaar in het geloof vast te houden en aan te vuren.
Wat betreft de externe opbouw valt op te merken dat er kennelijk twee soorten samenkomsten
mogelijk waren:
a. in gemeente-huizen, waarbij men wel gastvrij is naar buitenstaanders (1 Kor. 14:23);
b. op publieke plaatsen, waar vooral predikers missionair optraden (tempel, synagoge,
gehoorzaal, Areopagus).
Wij hebben hierbij nog niet gekeken naar het karakter van dit samenkomen. Het zal blijken
dat er grote verschillen zijn met het Oude Testament. Toch moet de conclusie zijn dat er wat
betreft het gegeven en het doel van het samenkomen principiële continuïteit bestaat tussen
het Oude Testament en het Nieuwe Testament.
5.4.2 Met de hemel zelf
Tussen Oude Testament en Nieuwe Testament met betrekking tot de omgang met God ook
grote verschillen. In de eerste plaats wijzen wij op het wegvallen van een aards heiligdom.
Ook in het Oude Testament ging het om omgang tussen God die troont in de hemel en zijn
volk op aarde. Maar daarbij was het intermediair van een aards heiligdom nodig. Christus
vervult echter de tempel en alles wat daar gebeurt. Hij ging zelf naar de hemel, en stuurt ons
vandaar zijn Geest. Met het woord van de apostelen vervult deze de gemeente rechtstreeks
vanuit de hemel. In de omgang met God is het aardse heiligdom daardoor achterhaald.
Omgang met God is 'aanbidding in Geest en waarheid' (Joh. 4:23). Deze tekst houdt geen
pleidooi voor innerlijkheid in, waarbij uiterlijke vormen onbelangrijk worden. Zo wordt er soms
in discussies over liturgie mee gewerkt. Het gaat erom dat Christus zelf de tempeldienst
vervult, en de tempel is (Joh. 2:19-22). De omgang met God vraagt niet langer om een
aards Jeruzalem, maar mag zich rechtstreeks op de hemel richten.
25
Vergelijk Trimps uiteenzetting over het 'samenkomen' als karakteristiek voor de gemeente,
Gem eente en haar liturgie , 53vv.

Christus' werk maakt veel overbodig. De dienst van speciaal afgezonderde priesters valt
weg. Heel de gemeente geldt nu als 'genaderd' en mag 'toetreden' (Heb. 10:22, 12:22). Ook
het brengen van allerlei soorten offers met verzoenende kracht is onnodig door het ene en
blijvend krachtige offer van Christus zelf (Heb. 8-10).
Gevolg van het wegvallen van een aards heiligdom is ook, dat de omgang met God zich nu
niet meer concentreert op een heilig, afgezonderd gebied (één land, stad of heiligdom). Heel
het leven is heilig. In verband daarmee staat dat allerlei uitdrukkingen die in het Oude
Testament speciaal betrekking hadden op de gang van zaken rond het heiligdom in het
Nieuwe Testament slaan op heel het leven en samenleven van christenen (bijvoorbeeld het
brengen van offers: Rom. 12:1,2, 1 Petr. 2:5, Heb. 13:15v).
Deze moeten dan ook niet meer speciaal in verband gebracht worden met de samenkomst.
Deze blijft in het Nieuwe Testament nodig binnen de gezamenlijke omgang met God. Maar
zij verliest haar karakter van extra heiligheid. Zij is een aspect van heel dat leven en krijgt in
het Nieuwe Testament nergens een speciaal 'cultisch' karakter 26 .
Deze opmerking is niet overbodig. Alleen al de volksmond typeert het kerkgebouw als 'Gods
huis'. Deze typering is in het licht van het Nieuwe Testament minder juist en claimt voor de
samenkomst ten onrechte een gewijder karakter. Maar verder reikend dan de volksmond zijn
liturgische ontwikkelingen in verleden en heden waarin elementen terugkeren die samenhangen
met de aparte tempel- en priesterdienst uit het Oude Testament. Zonder het belang
van het samen omgaan met God en de samenkomst te verkleinen en zonder van de elementen
die daarbinnen passen af te doen, stellen wij wel dat de klok van Gods werk niet
terug gezet moet worden. Het samenkomen in het Nieuwe Testament heeft een ander
karakter dan bij de tempel.
In verband hiermee staat ook een verandering met betrekking tot de heilige tijden. Als de
omgang met God niet langer verlopen moet via één heilige plaats, vervalt ook de noodzaak
van speciale heilige tijden om die plaats te bezoeken.
Natuurlijk blijven voor het samenkomen alleen al praktisch gesproken speciale tijden nodig.
Ook gaan wij hier - zonder nadere argumentatie - uit van de blijvende geldigheid van het
vierde gebod. Daartoe valt ook te rekenen het gegeven dat de dienst aan de HERE weliswaar
het hele leven omvat, maar dat het niettemin past bij de aard van de band met God om
met regelmaat speciale tijden te reserveren voor de nadrukkelijke omgang met God. Dat
geldt voor de persoonlijke en de gezamenlijke omgang met God. Het is zelfs in de schepping
verankerd. Volgens Gen 1:14 schiep God de hemellichamen om de 'vaste tijden' aan te
geven. Aannemelijk is, dat daarin Israëls feesttijden meeklinken 27 .
Toch laten Bijbelplaatsen als Galaten 4:1-11 en Kolossenzen 2:16-19 zien dat de heilige,
afgezonderde tijden (sabbatten en feesten), die God als een geordende cyclus nauwkeurig
voorschreef in de wet, behoorden tot de schaduwen die in Christus vervuld zijn 28 .
5.4.3 Christelijke vrijheid
26
27
28
C. Trim p, Gem eente en haar liturgie , 60vv.
Bijvoorbe eld Landman komt, met veel anderen, hiertoe vanuit een tamelijk schriftkritisch-eenzijdige
opvatting van Gen 1 (Ruimte van de Naam, 67vv). H.M. Ohmann wijst die opvatting af, maar houdt
wel het verband vast tussen Gen 1 en Israëls feesttijden ('Het Oude Testament en de natuurwetenschap.
Exegetische zekerheden en moeilijkheden',in: A.P. Wisse (red), In het licht van G enesis, 103.
Landman laat zien dat bijvoorbeeld Paulus de joodse feesttijden viert, maar dat aparte getijden of
feesttijden nergens worden voorgeschreven en dat een angstvallige binding eraan zelfs wordt
afgekeurd (Ruimte van de Naam,157v,160).

In het bovenstaande is al gewezen op de opvoedkundige bedoeling van veel nauwkeurige
voorschriften van God in het kader van de wetgeving op de Sinaï. Het volk Israël moet leren
omgaan met een heilige God in de hemel. Bovendien moet het zich leren richten op Gods
toekomstige werken in Christus. Met name Paulus' brief aan de Galaten brengt de voorschriften
rond het aardse heiligdom in verband met Israëls onmondigheid.
Volgens Galaten 4:1-5 is de periode van de onmondigheid voorbij. In verband daarmee zijn
wij gebonden aan Christus, en niet langer aan een 'wet die bestaat in inzettingen en geboden'.
Die gebondenheid aan Christus brengt mee dat wij vrij zijn van die wet. Ook directe
geboden rond de samenkomsten moeten wij niet in de Schrift zoeken.
Toch blijft in Christus wel de centrale inhoud van de wet (bijvoorbeeld het gebod van de
liefde, en dan niet uitgespeeld tegen de concrete uitwerking daarvan in de Tien woorden).
Deze komt in een nieuwe setting als nieuw naar ons toe. Een verantwoorde, volwassen, en
mondige invulling van de christelijke vrijheid betekent dat wij daarmee in de dienst aan God
iets doen. Ons geheel en uitsluitend gebonden wetend aan Christus leren wij juist Gods
woorden uit het Oude Testament gebruiken.
Een aantal zaken heeft afgedaan en dient om ons voorrecht in Christus duidelijk te laten
afsteken (bijvoorbeeld de offers). Andere punten zijn nog steeds geldig, zelfs in een diepere
en radicalere zin omdat Christus wet en profeten vervult (Mat. 5:17).
Maar behalve deze twee uitersten treffen wij ook tal van voorschriften aan die hun vormgeving
van destijds (gestempeld door het heiligdom) niet meer behoeven, die ook hun gedetailleerd
dwingende en daarmee opvoedende kracht kwijtraken, maar die niettemin iets uitdrukken
wat wij ook in de binding aan Christus leren zien als nog steeds van kracht.
Een voorbeeld van dit laatste vormt de viering van de eerste dag van de week. De oudtestamentische
sabbat heeft afgedaan (zowel wat betreft vormgeving als in het dwingend karakter
van de voorschriften), maar het principe dat Gods werken en woorden erom vragen om
speciale aandacht te ontvangen, om Hem te eren en zelf de zegen daaruit te ervaren, en
daarvoor samen tijd uit te trekken, is in Christus nog volop actueel. Zonder dat wij ergens op
dat punt een dwingend voorschrift in het Nieuwe Testament vinden, valt te stellen dat de
gemeente in christelijke vrijheid er terecht voor heeft gekozen om in dat kader de eerste dag
van de week te benutten. De zondagsviering (nog afgezien van de later toegevoegde
zondagsrust) is daarmee geen verschoven sabbatsviering, maar wel een voorbeeld van
verantwoorde invulling van de christelijke vrijheid in de omgang met het oudtestamentische
sabbatsgebod.
Dit beginsel is toepasbaar op ethische regels uit Gods wet, maar ook op ceremoniële. W ij
stellen dit in overeenstemming met artikel 25 NGB, waar beleden wordt dat de waarheid en
inhoud van de schaduw-dienst rond het heiligdom blijven in Christus.
Dat geeft het recht en - naar ons inzicht - zelfs de plicht om ook Gods instructies rond het
samenkomen in het Oude Testament te gebruiken als wij streven naar een verantwoorde
invulling van de christelijke vrijheid in liturgische zaken.
Steeds zal de vraag moeten klinken wat de nieuwtestamentische werkelijkheid in Christus
voor een bepaalde regel of praktijk uit het Oude Testament betekent. In het licht daarvan
kan beoordeeld worden wat geheel afgedaan heeft, wat juist in sterkere mate van kracht is,
en wat vraagt om een zelfstandige verwerking vanuit de christelijke vrijheid.
5.4.4 Sterkere individualiteit
Een aspect van de oudtestamentische onmondigheid is ook dat de HERE bepaalde mensen
extra met zijn Geest begiftigt en als voorgangers van het hele volk doet functioneren. Tot
hen behoren bijvoorbeeld de levitische priesters. In het Nieuwe Testament is het priesterschap
algemeen. Bovendien is ieder begiftigd met de Geest. Wel is de omgang met de
HERE nog steeds ook een gezamenlijke, waarbij er in de gaven van de Geest reliëf bestaat.
Daardoor leert ook het Nieuwe Testament dat bepaalde mensen binnen dat geheel als
voorgangers geestelijk leiding geven, of met gezag Gods Woord verkondigen. Maar toch

komen binnen die gezamenlijkheid de individuele gaven van de Geest meer tot hun recht.
Te verwachten valt dat dit ook in de samenkomst het geval is.
Het Nieuwe Testament laat merken dat de opbouw een gezamenlijke zaak is. Men 'spreekt
onder elkaar', 'leert elkaar', 'wijst elkaar terecht', 'bouwt elkaar op', 'vermaant elkaar'. In ieder
geval uit Hebreeën 10:25 blijkt dat dit werken aan elkaar een functie van de samenkomst is.
Maar ook bij veel andere plaatsen waar dergelijke uitdrukkingen staan, is de meest voor de
hand liggende setting die van de onderlinge samenkomsten (bijvoorbeeld 1 Tess. 5:12-21).
Op meerdere plaatsen stelt het Nieuwe Testament dat 'ieder' begiftigd is 'met' de Geest
(Hand. 2:4, 1 Joh. 2:20). Ook is ieder begiftigd 'door' de Geest om mee te functioneren in de
opbouw van het geheel (Ef. 4:7.16).
In 1 Korintiërs 12-14 blijkt deze verscheidenheid van gaven te functioneren in de onderlinge
samenkomst. 'Ieder heeft iets': een lied, een lering, een opwekking, een tong, een profetie.
Tevens blijkt uit 1 Korintiërs 11:4,5 en uit 1 Timoteüs 2:8v, dat in de gebeden en profetische
uitingen tijdens de samenkomsten meerderen optraden, die niet de functie van oudste en/of
leraar bekleedden. Nergens schrijft het Nieuwe Testament normatief voor dat deze individuele
bijdragen in de samenkomsten dienen plaats te vinden.
Wel valt te concluderen dat deze individualiteit geoorloofd is, zodat het geen principiële maar
een praktische keus is wanneer in samenkomsten slechts enkelen of zelfs één optreden.
Ook valt te concluderen dat deze gevarieerdheid in de samenkomst een passende vormgeving
is van iets wat typerend is voor het Nieuwe Testament. In dat licht moet het onwenselijk
worden genoemd wanneer daarvoor geen ruimte bestaat in de samenkomsten. Zelfs valt te
verdedigen dat er sprake is van onnodige armoede wanneer slechts weinigen hun gaven
inzetten tijdens de samenkomst.
5.4.5 Inhoud die blijft in Christus
In het bovenstaande hebben wij eerst gewezen op de overeenkomst tussen Oude Testament
en Nieuwe Testament, met name op het punt van de omgang met God. Vervolgens
lieten wij enkele verschillen zien. Nu willen wij nogmaals terugkomen op de overeenkomst.
Daartoe pakken wij op wat wij eerder schreven over het hemels model en de eenheid tussen
de hemelse en de aardse verering van God. Wat is de blijvende betekenis daarvan?
Wanneer wij de lijn van Oude Testament naar Nieuwe Testament overzien, vallen aan die
eenheid tussen hemel en aarde twee aspecten waar te nemen.
a. Er is een historische verbinding tussen aarde en hemel. Wat in het Oude Testament
alleen nog maar plaatsvond in een aardse afbeelding van het ware, komt in Christus op een
andere manier terug. Nog steeds kent de omgang met God een centrum: Jeruzalem. Dit is
echter niet langer een plaats op aarde, maar een hemelse stad. Daaraan zijn alle gelovigen
en gemeenten op aarde verbonden (Gal. 4:26). Heel het christelijke leven speelt zich af in
die verbinding. Ook voor de samenkomsten geldt dit. Nog steeds is er een tempel: in de
hemel. Daar staat Gods troon. Daarnaast heet ook de gemeente 'tempel'. Door de Geest is
deze verbonden met Gods woonplaats boven.
Zo is er ook nog steeds een Hogepriester, die door het voorhangsel dat heiligdom binnenging
om verzoening te doen, voor het volk voor Gods ogen te verschijnen, voorbede te doen,
Gods zegen uit te delen (Heb. passim).
Ook blijft het Nieuwe Testament beelden hanteren die aan de tempel ontleend zijn. Zonder
volledig te willen zijn noemen wij de trefwoorden: heiligen, reinigen, besprenkelen, offers en

eukwerk 29 .
Als het in het Oude Testament gaat over de aardse eredienst naar hemels model hoeft dat
dus niet te betekenen dat er parallel aan de aardse dienst op alle punten een hemelse
werkelijkheid als pendant bestaat. Er is eerder een voorwaartse overeenkomst. Wat nu nog
in beeldtaal op aarde gebeurt, is bedoeld om straks in Christus daadwerkelijk in de hemel
zelf plaats te vinden. Ook zo is duidelijk dat het Nieuwe Testament geen eenvoudige afschaffing
brengt van de cultus rond het heiligdoms, maar deze op een nieuwe en betere
(Heb. 9:23) manier juist handhaaft.
b. Toch is dat niet het enige aspect. Behalve deze voorwaartse parallel is er ook een gelijktijdig
verband. Op de aarde is passend, wat op datzelfde ogenblik ook in de hemel gebeurt.
Daarbij valt te denken aan de dienst van de engelen en van de gestorven gelovigen.
Dit aspect kan natuurlijk niet op alle onderdelen van de gang van zaken rond het heiligdom
betrekking hebben. Voor schuldoffers en reinigingen bijvoorbeeld is in de hemel geen reden.
Wanneer wij de Schrift op dit punt onderzoeken, blijkt dit aspect vooral terug te vinden in de
lofprijzing en aanbidding. In de hemel wordt God geprezen om zijn werken. Op dat punt
moet de aarde op de hemel lijken.
In het Oude Testament ligt er veel accent op deze lofprijzing. Hemelse lofprijzing treffen wij
aan in het 'driemaal heilig' uit Jesaja 6:3. Een direct verband met de aardse lofprijzing legt
Psalm 103. Uit die psalm (en veel andere, bijvoorbeeld Ps. 148) is duidelijk dat heel de
schepping - al Gods werken - één moet zijn in de lof op God.
Ook in het Nieuwe Testament treffen wij dit aan. Er is voortgang in de hemelse lofprijzing.
Engelen houden Gods voortgaande werk op aarde bij en prijzen Hem daarom (Ef. 3:10, 1
Petr. 1:12, Opb. 4 en 5 (met de voortgang van het prijzen van God als Schepper naar het
prijzen van God en het Lam)).
Ook bij Jezus' geboorte treffen wij lofzeggende engelen aan. Hun hemelse lof klinkt stimulerend
voor de oren van mensen op aarde. Wat betreft de inhoud van de hemelse lofprijzing
valt verder op dat het 'drie maal heilig' uit Jesaja 6 in Openbaring 4 terugkeert 30 .
Ook ligt er een parallel in de gehoorzaamheid aan Gods wil. Met name de derde bede van
het Onze Vader (uw wil geschiede op aarde als in de hemel, vergelijk Zondag 49 HC) laat
zien dat deze parallel de aardse omgang met God stimuleert en richt.
Afgezien van de voortgang van Gods werken, die zowel in de hemel als op de aarde tot
voortgang in de lofprijzing leidt, menen wij dat deze parallel nog voluit van kracht is. Als de
gemeente op aarde met God omgaat, mag zij zich vooral in de lofprijzing opgenomen weten
in heel Gods schepping en verbonden aan de engelen en gestorvenen in hun hemelse
lofprijzing 31 .
Vanuit het model-gegeven uit het Oude Testament zien wij dus zowel een voorwaartse als
een naar boven gerichte lijn lopen van de aarde naar de hemel. Deze dubbele verbinding is
ook typerend voor heel de brief aan de Hebreeën. Bijvoorbeeld in Hebreeën 12 waar gesteld
wordt dat wij genaderd zijn tot een hemelse feestelijke vergadering (een zinspeling op de
29
30
31
Trim p wijst erop d at de eigenlijke 'dienst' (liturgie) momenteel in de hemel plaatsvindt en door
Christus wordt verricht. Zouden wij dat vergeten, dan slaan wij de weg terug in, namelijk naar Rome
(Gem eente en ha ar liturgie, 58vv). Ook G. van Rongen legt op dit punt veel nadruk (Met al de heiligen
I/II,18 e.v.).
Van Rongen, Met al de h eiligen I/II, 26-29.
Van Rongen, Met al de h eiligen I/II,18v. 32; T rimp, Gem eente en haar liturgie , 65vv.

samenkomsten bij de tempel in het Oude Testament). Dit genaderd-zijn heeft betrekking op
wat voor ons ligt en tegelijk op wat boven ons is.
Heel het leven in de gemeente kent een openheid naar voren en naar boven. Dat slaat dus
niet speciaal alleen op de samenkomst (ook op het doen van Gods wil, zoals gesteld). Maar
binnen dat geheel heeft ook de samenkomst een plaats. Met name als het gaat om de
lofprijzing zal deze openheid functioneren.
5.4.6 Stijl in de omgang met een hemelse God
In het voorgaande hebben wij een aantal factoren genoemd die de overeenkomst en het
verschil aangeven tussen Oude Testament en Nieuwe Testament, wat betreft de gezamenlijke
omgang met God.
Daaruit blijkt dat wij de Schrift overvragen als wij daarin gedetailleerde liturgische voorschriften
voor het Nieuwe Verbond zoeken. In christelijke vrijheid en verantwoordelijkheid mogen
wij vanuit schriftuurlijke lijnen zelf zoeken en beslissen wat de gezamenlijke omgang met
God het meest recht doet.
Tegen de achtergrond van het voorgaande kan daarbij wel een richtinggevend principe
worden opgemerkt. De gezamenlijke omgang met God vraagt om een stijl die bij Hem past.
Die stijl weerspiegelt het besef dat het nauw luistert in de omgang met een heilige God (Heb.
12:28v). Tevens komt daarin tot uiting het besef in welk verband deze omgang plaatsvindt,
namelijk in de verbinding met een hemelse realiteit.
In de gegevens van het Oude Testament kwamen wij dit stijlbesef op verschillende momenten
tegen. Te denken valt aan de zorgvuldigheid waarmee het heiligdom werd ingericht en
waarmee de verschillende handelingen daar werden verricht. Verder aan de zorg voor de
permanente lofprijzing en aan het gebruik maken van aanwezige kwaliteit. Gezien de verwoorde
overeenkomsten en verschillen tussen Oude Testament en Nieuwe Testament kan
worden gesteld dat dit stijlbesef in het Nieuwe Testament onveranderd actueel blijft.
Aan deze stijl onderscheiden wij in ieder geval de volgende aspecten:
A EENHE ID ZOND ER UNIFO RMITEIT
In het Nieuwe Testament ontbreekt een centraal aards heiligdom. Er is christelijke vrijheid.
Bovendien is er meer ruimte voor individualiteit. Dat zou tot de conclusie kunnen leiden dat
ieder zijn gang kan gaan bij het zoeken naar een verantwoorde invulling van de christelijke
vrijheid. Omdat deze vrijheid echter voor ieder bestaat in de binding aan Christus, blijkt dat
niet het geval. Het leidend beginsel bij een verantwoorde invulling is juist de liefde voor
elkaar. Bovendien leggen de apostelen veel nadruk op eenheid en eensgezindheid. Met een
mentaliteit van vrijheid die door de liefde wordt gestuurd groeit die eensgezindheid (vergelijk
Rom. 12,13,14 en 15; 1 Kor. 8-10, Gal. 5, Fil. 2, Ef. 4). Deze wordt dus niet afgedwongen
maar groeit wel door die gezamenlijke oriëntatie op Christus.
Wat voor individuele gelovigen in een gemeente geldt, raakt ook afzonderlijke gemeenten in
hun omgang met elkaar. Hun eenheid ligt in Christus en in de gezamenlijke oriëntatie op het
Jeruzalem dat boven is.
Ook op het punt van de gezamenlijke omgang met God is het passend wanneer die eensgezindheid
en gemeenschappelijkheid tot uiting komt.
Met zoveel woorden blijkt dit wanneer Paulus de gemeente in Korinte confronteert met wat in
'alle' gemeenten gebruikelijk is (1 Kor. 11, 14). Bovendien gaat het daarbij om voorschriften
rond de invulling van het samenkomen: de presentatie van mannen en vrouwen tijdens
gebed en profetie, het zwijgen van de vrouwen bij het 'leren' (in het bredere kader van
allerlei uitingsvormen tijdens dat samenkomen).
Nu heeft stijl altijd ook te maken met omstandigheden van tijd en cultuur en met geografische
verscheidenheid. Er zijn geen aanwijzingen in het Nieuwe Testament dat alles in alle

gemeenten hetzelfde ging. Gezien de gevarieerdheid die binnen een gemeente kon bestaan
zonder dat de eenheid daardoor schade leed, valt te verwachten dat dit ook tussen gemeenten
het geval geweest kan zijn.
Maar als het gaat om kernpunten in de gezamenlijke omgang met God, is die eensgezindheid
passend. Dan zal er sprake zijn van vrijwillig naar elkaar toegroeien van gemeenten
onder leiding van de Geest.
In dit verband passen trouwens alle bijbelse gegevens van waaruit is aangewezen dat er ook
tussen plaatselijke kerken gemeenschap en daarmee een vorm van kerkverband bestaat.
Die veronderstellen wij hier bekend.
Een conclusie daaruit is, dat het ook voor de invulling van de samenkomst te verwachten is
dat er belangrijke punten van overeenkomst zijn tussen plaatselijke kerken. In de eerste
plaats op die punten die direct normatief uit de Bijbel volgen. Maar ook op andere punten
waar sprake is van een invulling van de christelijke vrijheid in eigen verantwoordelijkheid.
Ook is het goed wanneer in christelijke eensgezindheid gestreefd wordt naar een evenwicht
tussen vrijheid en gezamenlijkheid, vastheid en variatie.
In de tijd van het Nieuwe Testament bestaat er nog maar één generatie christelijke gemeenten.
Voor latere tijden betekent deze conclusie ook dat er tussen de verschillende perioden
van de kerkgeschiedenis overeenkomsten zullen zijn.
Nu bestaan er vandaag verschillende liturgische gewoonten in de verschillende kerken in de
wereld. Bovendien kent ook de traditie meerdere stromen en perioden. Bij welke moeten wij
ons dan aansluiten? In de eerste plaats zullen inhoudelijke overwegingen gelden: wat
beoordelen wij in onze situatie en tijd als 'zo goed mogelijk'? Maar wanneer dat niet persé tot
één conclusie leidt, kan ook het principe van de 'naaste' hier dienst doen. Zonder anderen
uit te sluiten, houdt dit in dat je eerst aansluiting zoekt bij de eigen gereformeerde traditie
sinds de zestiende eeuw, en bij de kerken waarmee je op dit moment één verband vormt.
Deze conclusie ondersteunt het hebben van een gezamenlijke orde van dienst, gegeven het
feit van onze huidige kerkdiensten. Ook houdt zij in dat het een stuk van onze verantwoordelijkheid
is om daarin de band met de kerk van eerdere tijden vast te houden en steeds weer
te zoeken. Tegelijk onderstreept zij het feit dat zo'n orde niet het verloop van de samenkomst
zo mag sturen dat er geen ruimte meer bestaat voor plaatselijke variatie in de invulling
en aanpassing aan wat in een bepaalde situatie of tijd wenselijk is.
B GEEN WANORDE MAAR VREDE
De gezamenlijke omgang met God moet worden gekenmerkt door 'vrede' (1 Kor. 14). De
achtergrond daarvan is dat God zelf een God van vrede is. Geen wanorde waarin individualisme
en verwarring overheersen bij het gebruik van de gaven, past bij God. Maar wel het
afstemmen van de gaven op elkaar en op het grote doel van de gezamenlijke opbouw.
Dat de HERE een God van vrede is, kan bekend zijn uit zijn openbaring in het Oude Testament.
Zonder dat Paulus dat verband expliciet legt, is er zakelijk overeenkomst tussen deze
vrede en de zorgvuldigheid van de gang van zaken rond het heiligdom destijds. Wij wijzen
op psalmen als Psalm 48 en Psalm 122 waar de harmonische aanblik van Jeruzalem als het
ware mee een stuk uitstraling van God zelf vormt.
Overigens legt Paulus' eerste brief aan Korinte dat verband wel indirect. De vrede tijdens de
samenkomst dient de 'opbouw'. Dit woord 'opbouw' krijgt in Paulus' boodschap aan de
eigenzinnige Korintiërs nadruk (bijvoorbeeld ook in hoofdstuk 8-10), en gaat terug op 1
Korintiërs 3 waar Paulus de gemeente typeert als Gods bouwwerk en Gods tempel, waarmee
men zorgvuldig moet omgaan.
Ook in de brief aan Efeze sluit de beeldspraak van de onderlinge opbouw tot een welsluitend
geheel (Ef. 4:16) aan bij de typering uit Efeziërs 2 dat de gemeente opgebouwd wordt tot
een 'woonstede Gods in de Geest'. Ook met deze achtergrond trekken wij de conclusie dat

afspraken over de gang van zaken tijdens de samenkomst passen bij het stijlbesef dat de
omgang met God ook in het Nieuwe Testament typeert. Nu gaat het niet zozeer om de
noodzaak van eensgezindheid tussen verschillende gemeenten, maar om het dienen van de
opbouw en het voorkomen van willekeur tijdens de samenkomst zelf.
C VOOR GOD ZO PASSEND ALS MAAR KAN
Er is nog een nadere concretisering van dit stijlbesef mogelijk. Ook in de inhoud van wat
binnen de omgang met God gebeurt, is het passend om aan God recht te doen. Ook daarbij
spelen op de achtergrond herinneringen aan het heiligdom in het Oude Testament.
Dat principe komt naar voren op het punt van de gehele christelijke levensstijl. Zo roept
Paulus in Romeinen 12 ertoe op dat het offer van ons leven 'God welgevallig' zal zijn en op
een niveau dat recht doet aan zijn barmhartigheid. Bij de nadere invulling wijst hij enkele
algemene principes aan die om nog verdere concretisering vanuit de christelijke vrijheid
vragen: het goede, welgevallige en volkomene.
Soortgelijke lessen vallen te trekken uit Filippenzen 1 waar Paulus bidt om fijngevoeligheid in
het onderkennen van wat bij God past. En ook is opvallend Filippenzen 4 waar hij de gemeente
oproept 'te bedenken' al wat waar is, waardig, rein, beminnelijk, welluidend etc. Dat
brengt hij in direct verband met de typering van God als 'God van de vrede' (vergelijk de
typering boven uit 1 Korintiërs 14).
Binnen het grote veld van het christelijke leven vraagt dit beginsel ook om toepassing op wat
de gemeente doet in de gezamenlijke omgang met God en tijdens de samenkomst 32 .
Een voorbeeld van die toepassing van dat beginsel levert 1 Timoteüs 3:15. Paulus stelt daar
dat het samenleven in het huis van de levende God vraagt om een passende stijl. In die
uitdrukking 'huis van God' kan een directe zinspeling liggen op de tempel en de zorgvuldigheid
die daar paste (vergelijk ook het vervolg: pijler en fundament van de waarheid). Maar in
ieder geval is er zakelijk verband omdat het in beide gevallen erom gaat dat aan God zelf en
zijn bedoelingen recht wordt gedaan.
Opvallend is verder dat net als in 1 Korintiërs 14 Paulus' woorden zelfs uitdrukkelijk mee
slaan op wat er gebeurt tijdens de samenkomst. Hij roept op tot voorbeden en de juiste
houding daarbij. Hij regelt iets rond het leren in de samenkomst. Later roept hij Timoteüs op
tot 'voorlezen van de Schriften, aansporen en leren', kennelijk vanuit de voorgelezen Schriften
(1 Tim. 2; 4:13).
Dit laat op nog een andere manier het recht en de wenselijkheid zien van nadere afspraken
over de gezamenlijke omgang met God, ook tijdens de samenkomst. Behalve eensgezindheid
op hoofdpunten tussen verschillende gemeenten en harmonie met het oog op de
onderlinge opbouw binnen een gemeente, zijn ook inhoudelijke bezinning en fijngevoeligheid
nodig om wat wij doen zoveel mogelijk tot eer van God te doen.
Tenslotte benadrukken wij dat wij hiermee inhoudelijk geen invulling geven. Onverlet blijft de
christelijke vrijheid. Wat wij hiermee wel gedaan hebben, is zoeken naar factoren die ons
helpen om die vrijheid op een verantwoorde manier in te vullen. Kort samengevat komen
deze hierop neer:
- eensgezindheid met andere kerken in de wereld, allereerst met die kerken waarmee
wij daadwerkelijk gemeenschap beoefenen: uit de buurt, de regio, het land, de eigen
cultuur etc;
32
Trim p stelt: "Niet de zorgvuldigheid, maar de mon dighe id markeert het verschil tussen het oude en
nieuwe verbond (...) Dus zal de Here ons kennen aan de ijver en de zorgvuldighe id, waarm ee wij als
nieuw-testamentische kerk de vormen van de eredienst stellen, bewaken en zo nodig bijstellen (...)
Vorm kracht, zorgvuldigheid, gevoel voor decorum en leven-in-dankbaarheid zijn nodig voor het
onderh ouden van de eredienst", Gem eente en h aar litu rgie, 57.

- eensgezindheid met de kerk van alle eeuwen (allereerst met de eigen traditie);
- harmonie die de opbouw dient tijdens een samenkomst;
- bezinning op wat Gods eer tijdens een samenkomst optimaal recht doet.
5.4.7 Wat blijvend past in de gezamenlijke omgang met God
Als laatste onderdeel van deze paragraaf kijken wij nogmaals naar wat uit het Oude Testament
bekend is over de concrete invulling van de gezamenlijke omgang met God tijdens de
samenkomsten. Nu is de vraagstelling welke elementen daaruit mee moeten of kunnen gaan
naar het Nieuwe Testament, en op welke manier.
Wij noemen de punten die wij vonden bij § 5.3.4:
A OFFERS
Christus' offer is blijvend actueel en maakt alle verdere offers overbodig. Toch gebruikt ook
het Nieuwe Testament offerbeeldspraak. Bijvoorbeeld voor de toewijding van het leven aan
God, zelfs tot in de dood (Rom. 12:1v, 1 Petr. 2:5, Fil. 2:17), voor de gebeden (Heb. 5:7,
Opb. 8:3), voor een gift ter ondersteuning (Fil. 4:18, Heb. 13:16), voor de belijdenis van
Gods Naam als opbrengst van de lippen, ook schuldbelijdenis, voor lofzegging (Heb. 13:15).
Omdat de samenkomst niet meer apart staat van het leven, kan niet worden gesteld dat
dergelijke plaatsen spreken van de samenkomst. Anderzijds heeft de samenkomst binnen
dat gehele leven nog steeds een plaats. Al past de offerceremonie niet meer, de momenten
waarbij offers gebracht werden verdienen in de gezamenlijke omgang met God tijdens de
samenkomst nog steeds aandacht.
Het doet daarom recht aan Gods eigen instructies wanneer de omgang met God (ook tijdens
de samenkomst) momenten kent van schulderkenning en verzoening, van gebed en voorbede,
van dank en toewijding, van lofprijzing, belijden van Gods Naam en gezamenlijke viering
van zijn werk in het kader waarvan ook onderling liefdebetoon plaatsvindt.
Niet gezegd kan worden dat dit allemaal binnen elke samenkomst een plaats moet hebben.
Wel kan dezelfde orde die wij bij de offers vonden, richtinggevend zijn voor de gang van
zaken tijdens een samenkomst waarin meerdere van deze elementen een plaats ontvangen.
Er is dan een beweging van schuldbelijdenis en verzoening naar lofprijzing en viering.
B ONDERW IJS
Zonder veel moeite zal ieder inzien dat onderwijs ook in het Nieuwe Testament mee gaat.
Gods opdracht op dit punt heeft meer dan oudtestamentische kracht. Gods woorden en
werken zijn alleen maar toegenomen en willen nog steeds de gemeente leren om met Hem
te leven. Regelmatig onderwijs daarin blijft nodig, niet minder dan in het Oude Testament.
Wat wel passend is, is dat bij dit onderwijs de mondigheid van de christenen voortaan
uitkomt. Dat betekent niet dat er geen speciale leraars meer zijn. Toch is hun positie anders
dan in het Oude Testament. Zij spreken niet vanuit grotere begaafdheid met de Geest, maar
vormen als leraar één van de gaven van de Geest.
Overigens valt al in de synagoge op te merken dat anderen aan het onderwijs mochten
deelnemen. In hoeverre dat een speciale leiding van God was op weg naar de nieuwe
bedeling kan in het midden blijven. De Schrift keurt het zeker niet af. Daarom hoeft binnen
het Nieuwe Testament op dit punt de klok niet te worden teruggezet en mogen in beginsel
ook anderen dan officiële leraars, mits ze daarvoor gaven hebben en het toegaat in goede
orde, tijdens de samenkomst voorlezen en eventueel onderwijs geven.
C DE ZEGEN
Ook de zegen heeft geen aspect in zich, dat deze tot iets typisch oudtestamentisch maakt.
Wanneer God in het Oude Testament tijdens de gezamenlijke omgang met Hem een

herkenbaar moment van zegenen instelt, is de conclusie waarschijnlijk dat wij er goed aan
doen dit element ook in het Nieuwe Testament te bewaren.
Daarbij zijn wel enkele verschuivingen mogelijk. Gods zegen is de samenvatting van alles
wat Hij voor zijn volk wil zijn. Alles wat zijn woorden en werken beloven, komt in één keer
naar ons toe. Met de voortgang van die woorden en werken zal ook de inhoud van de
zegenwoorden rijker mogen worden.
Niet langer is het nodig naar een bepaalde plaats te komen om Gods zegen te ontvangen.
Gods zegen komt nu uit de hemelse gewesten, uit de handen van de Hogepriester die
zegenend naar de hemel ging (Ef. 1, Luc. 24:51). Al in het Oude Testament kon je ook
elkaar zegenen (vergelijk bijvoorbeeld de geschiedenis van de aartsvaders, Ri. 5:24, Ruth
2:4, 2 Kron. 31:8, Ps. 118:26, Spr. 27:14, 30:11, Mat. 5:44). Nog sterker in het Nieuwe
Testament zal het zo zijn, dat het uitdelen van Gods zegen niet voorbehouden is aan speciale
priesters.
Onzeker bleek of de zegen de afsluiting vormde van de samenkomst. Mocht dit het geval
geweest zijn, dan is de noodzaak daartoe in het Nieuwe Testament minder. Een zegen ter
afsluiting heeft ook iets te maken met een bijzondere lading die toegekend wordt aan het
samenkomen op een bepaalde plaats. In het Oude Testament is dat passend, maar voor het
Nieuwe Testament speelt dat geen rol. Wel kan het afscheidselement dat bij zegenen soms
een rol speelt, die gewoonte nog steeds zinvol maken 33 .
D WIE MAG NADEREN?
Niet meer van kracht zijn de voorschriften uit het Oude Testament over omstandigheden
waarin men wel of niet mocht naderen tot het heiligdom. En evenmin gelden nog rituele
reinigingen.
De gemeente is op elk moment en op elke plaats 'genaderd'. In die regels zat bovendien een
opvoedkundig element.
Wat wel blijft, is de noodzaak om met reine handen en harten te naderen, en in de omgang
met God niet schijnheilig te zijn. Dit heeft niet speciaal betrekking op de gezamenlijke
omgang met God tijdens de samenkomst, maar omvat deze wel.
Tegen deze achtergrond staat bijvoorbeeld Jakobus 4:8 waar het naderen tot God gekoppeld
wordt aan de noodzaak van ethische reiniging en schuldbelijdenis.
Ook valt te denken aan de samenkomst die Paulus beschrijft in 1 Korintiërs 5. Een zondaar
die zich niet wil bekeren wordt daar niet toegelaten: 'doet wie niet deugt uit uw midden weg'.
Tenslotte spreekt ook sterk wat Paulus stelt over de instelling waarmee men de samenkomst
ingaat waar onder meer de tafel van Christus is aangericht: 'ieder moet zichzelf eerst kritisch
toetsen' (1 Kor. 11:28).
E BIJZONDERE TIJDEN
In het bovenstaande is al betoogd dat de nadrukkelijk voorgeschreven getijden hoorden tot
de oudtestamentische schaduwen. Tevens is gesteld dat het principe blijft dat God recht
heeft op speciaal voor Hem gereserveerde tijden.
Niet voorgeschreven is dat deze aansluiten bij de werken van de HERE, zodat er een soort
nieuwtestamentische feestcyclus ontstaat. Anderzijds kiest de christelijke kerk haar vierdag
op de eerste dag van de week, de dag van de Here. Daarin sluit zij in een verantwoorde
invulling van de christelijke vrijheid aan bij de werken van de HERE in Christus.
Daarom is het geen plicht, evenmin een noodzakelijke vormgeving van een Bijbels beginsel,
33
Van Rongen, Met al de h eiligen III, 186vv.

maar wel een mogelijke en verantwoorde invulling van de tijden in de gezamenlijke omgang
met de HERE, wanneer er behalve die eerste dag ook andere christelijke feestdagen worden
ingesteld.
F DE TROMPETTEN
Gods oudtestamentische voorschrift over de trompetten kunnen wij in verband brengen met
de dag van Christus (vergelijk Joël 2 over de dag des HEREN). Dan zal de verschijning van
de koning aangekondigd en onderstreept worden met bazuinen (1 Kor. 15, 1 Tess. 4). Dit
signaalinstrument heeft dan ook een verzamelende functie: de gelovigen worden bijeen
gebracht om Christus te ontmoeten. Ook in het boek Openbaring klinken 'bazuinen': daar
zijn ze signaalinstrumenten die Gods oordeel aankondigen.
Verder blijft de zaak van het 'aandacht van God vestigen op het volk' en 'zijn verbond
gedenken' actueel. God blijft zijn verbond gedenken. Alleen, nergens blijkt dat dit nog via
trompetten moet plaatsvinden. Dat was kennelijk typisch een opvoedkundig element.
Anderzijds blijft trompetgeschal een gewone menselijke uitdrukkingsvorm om aandacht te
wekken, indruk te maken, of feestelijkheid te verhogen. Zonder dat dergelijke elementen
moeten, valt wel te stellen dat signaalinstrumenten (kerkklokken bijvoorbeeld) een dergelijke
functie nog steeds kunnen vervullen.
Bovendien gold trompetgeschal (samen met andere instrumenten) als vorm van lofprijzing
en eerbetoon aan God. Vooral bij de offers kwam dat naar voren. Ook die lof, waarbij mee
muzikale mogelijkheden zijn ingeschakeld, blijft belangrijk.
G LOFZEGGINGEN DOOR ZANGERS EN ANDERE MUSICI
Al gezegd is dat de lof op God blijvend actueel is. Zijn woorden en werken geven daarvoor
de aanleiding. Die zijn bij de overgang naar het Nieuwe Testament alleen maar rijker geworden.
Dat vraagt om blijvende en zelfs in uitbundigheid toenemende lof op God.
Zoals de lofzegging bij Gods aardse troon permanent moest zijn, in overeenstemming met
de hemel zelf, zo past zeker in het Nieuwe Testament permanente lof. Bijvoorbeeld Lucas
24:53, Handelingen 2:47, en Hebreeën 13:15 maken duidelijk dat die 'voortdurende' lof
typerend is voor het christelijk leven en samenleven. Hebreeën 13:15 legt ook verband met
het lofoffer bij de tempel 34 . Hoewel dat niet speciaal de samenkomst betreft, geldt die
conclusie ook daarvoor. Het samenzijn tot eer van God en tot zegen van de gemeente wordt
als het goed is getypeerd door lofzegging op God.
Dat betekent dat er nieuwe lofliederen nodig zijn. Daarin zal de volle rijkdom kunnen uitkomen
van Gods verder gaande woorden en werken. De liturgie in de hemel houdt de heilsgeschiedenis
bij 35 . Dan kan de aarde niet achterblijven. Tegelijk betekent de continuïteit met
het Oude Testament ook dat de stijl van deze lofliederen gelijk moet blijven. Het gaat daarin
nog steeds om de woorden en werken van de HERE, waarin Hij zich geeft aan zijn volk (zie
verder hoofdstuk 8 van dit rapport).
In lijn met de conclusie die al eerder werd getrokken merken wij op, dat bij die lof op de
HERE alle beschikbare middelen gebruikt mogen worden, die de kwaliteit en feestelijkheid
bevorderen. Een voorwaarde daarbij is dat zij de inhoud van de lof dienen en geen eigen
bedoeling daarnaast krijgen. Ook kan worden gesteld dat wij het binnen onze grenzen zo
goed mogelijk moeten doen voor de HERE.
Zulke middelen zijn bijvoorbeeld: muziekinstrumenten, afwisselende zang, lichamelijke
expressie (knielen, dansen, handgeklap, juichen, of misschien andere bij een tijd of cultuur
passende vormen), speciale zangers of andere musici.
34
35
Trimp, Gem eente en haar liturgie , 83 e.v..
Van Rongen, Met al de h eiligen I/II, 26-29.

Hiermee stellen wij niet dat op dit punt verplichtingen bestaan. Wel menen wij dat er vanuit
de Schrift het volste recht bestaat om met dergelijke middelen de lof op God tijdens de
samenkomst uit te voeren. Ook menen wij dat het onnodige armoede zou betekenen wanneer
beschikbare mogelijkheden in dit opzicht onbenut blijven.
In de oudtestamentische liturgie kwamen wij verder vaste lofformules tegen. Met name
wijzen wij op de woorden 'looft de HERE, want Hij is goed, zijn goedertierenheid duurt tot in
eeuwigheid'. Daarnaast blijkt uit Jesaja 6 en Openbaring 4 dat ook het 'driemaal heilig' zo'n
vast markerend punt is geweest (althans in de hemelse verering van God, maar toch ook in
de joodse synagoge).
Ook op dit punt valt niet te spreken van een plicht, maar evenmin is er een reden waarom
wij zulke vaste woorden zouden moeten vermijden zonder iets beters daarvoor in de plaats
te stellen.
Ook de getrokken conclusies over het 'amen' blijven van kracht. Dus:
a. Amen-zeggen is geen normatief voorschrift.
b. Woorden van of over God, geuit door één of enkelen, vragen om openlijke instemming
van de anderen.
c. Bij gebruik van het woord 'amen' moeten wij aan de bedoeling van dat woord ook recht
doen. Het is een uiting van instemming en bevestiging.
Evenzo houden andere acclamaties recht van bestaan.
H SAMENKOMEN
Al eerder trokken wij de conclusie, dat ook in het Nieuwe Testament gesproken moet worden
van een opdracht van de HERE om samen te komen. De functie daarvan is wel gewijzigd,
vanwege het wegvallen van een centrale heilige plaats. Ook zijn de tijden ervoor niet
langer voorgeschreven. Maar het beginsel dat samenkomen hoort bij de gezamenlijke
omgang met God is blijvend.
I SYNAGOGE
Hoewel niet met zekerheid gezegd kan worden welke aspecten van de synagoge-liturgie al
stammen uit het de tijd van het Oude Testament, maken wij op één punt toch een opmerking.
Wij constateerden dat wat wij 'zang' noemen tijdens de synagoge-dienst meerdere functies
had. Lezingen en gebeden kunnen gereciteerd of gezongen worden. Daarnaast bestond er
psalmgezang.
Daarbij gaat het niet om een voorschrift, maar om een met de tijd samenhangende gewoonte.
Deze waarneming zet ons op het spoor van een belangrijk onderscheid. Zingen zelf is geen
apart onderdeel van de samenkomst. Zingen is een manier van spreken 36 . Het is een vorm
waarin verschillende onderdelen gegoten kunnen worden.
Onderdelen van de samenkomst zijn bijvoorbeeld: schriftlezing, onderwijs, schuldbelijdenis,
gebed, lofzegging. Deze onderdelen kunnen op meerdere manieren uitgevoerd worden. Dat
hangt ook samen met tijd, mogelijkheden en cultuur. Ze kunnen bijvoorbeeld gesproken
worden: door één, waarna anderen instemmen, of door allen gezamenlijk. Tevens kunnen
ze gereciteerd worden. Ook kunnen ze gezongen worden. Vanuit 1 Korintiërs 14 kan zelfs
een nader onderscheid worden aangewezen in de manier van lofzeggen/ -zingen: met het
verstand of met de geest. Het gaat bij al die mogelijkheden om vormen die de inhoud willen
36
Peter Brunne r, Zur Lehre vom Gottesdienst des im Namen Jesu versammelten Gemeinde,
in:K.F.Müller, W.Blanke nburg(h rsg), Leitourgia I, 295. Hij noemt de overgang van gesproken en
gezongen woord vloeiend en wijst behalve op de synag ogale praktijk ook op het 'Singen und Sagen'
waarvan Luther sprak.

dienen.
Illustratief zijn de liturgieën van de oosterse kerk, waar allerlei onderdelen gezongen worden
die in de gereformeerde traditie gesproken zijn. Tevens valt te wijzen op de gezongen
lezingen en verkondiging in bijvoorbeeld cantates en motetten. Dit inzicht is belangrijk om
onderscheid te maken tussen de verschillende momenten dat in een dienst zang en andere
muziek klinken.
Een gezongen of gereciteerd gebed heeft een andere functie in de dienst dan een gezongen
schriftlezing of verkondiging. En samen zijn deze weer verschillend van een gezongen
lofzegging. Die onderscheiden momenten waarop zang kan functioneren, verdienen een
eigen karakter. Het zou onjuist zijn, ze allemaal samen te vatten onder dezelfde noemer,
namelijk zingen in de dienst
5.5 Het beeld van de samenkomsten in het Nieuwe Testament
Christus en zijn leerlingen hebben zich aanvankelijk aangesloten bij de synagoge en de
tempelsamenkomsten. Daar konden de lof op God en het gebed plaatsvinden. Bovendien
bood het onderwijs vanuit de Schrift gelegenheid om over Christus te spreken. Parallel
daaraan (bijvoorbeeld Hand. 2:46) en - na een eventueel noodzakelijk afscheid van de
synagoge - daarop volgend (bijvoorbeeld Hand. 18:7,8) hielden de christenen eigen samenkomsten.
Voordat wij verder gaan, merken wij op dat geen enkele plaats in het Nieuwe Testament
normatief voorschrijft hoe deze samenkomsten hebben te verlopen. Wanneer wij de nieuwtestamentische
teksten overzien, dan vallen ze op dit punt in twee categorieën uiteen:
a. teksten die beschrijvend iets over de gang van zaken laten weten (bijvoorbeeld Hand.
2, Hand. 20, 1 Kor. 5, 1 Kor. 11, 1 Kor. 14, 1 Tim. 2);
b. teksten waarin bij nadere analyse elementen uit een samenkomst te herkennen zijn.
Bij de laatste categorie verschilt de mate van zekerheid of waarschijnlijkheid waarmee
dit vastgesteld kan worden.
Dit betekent niet dat er rond de samenkomsten in het Nieuwe Testament in het geheel geen
normatieve richtingwijzers te vinden zijn. In de eerste plaats blijft van kracht wat wij boven
hebben uiteengezet over de manier waarop gegevens uit het Oude Testament al dan niet
meegaan in het Nieuwe Testament. Verder zijn er weliswaar geen gerichte opdrachten rond
de gang van zaken tijdens een samenkomst, maar wel treffen wij geboden aan om bepaalde
handelingen te verrichten, waarbij samenkomsten het passende kader vormen (bijvoorbeeld
om te bidden, te loven, de Schriften te lezen, te leren, elkaar op te scherpen, te delen).
Tenslotte heeft een beschrijving als in Handelingen 2 ook een normatief element in zich. In
de door de Geest vervulde gemeente zijn elementen uit de daar geschetste gang van zaken
typerend. In het onderstaande gebruiken wij op het voetspoor van anderen dat hoofdstuk als
kader voor de gegevens 37 .
5.5.1 Handelingen 2
Kort na de komst van de Geest valt de gemeente op door een sterke beoefening van de
gemeenschap.
Men is elke dag bij elkaar: zowel voor bijeenkomsten in de tempel als voor gemeenschappe-
37
Ook Brien en va t het beeld v an de sam enk omsten in het N ieuwe Te stam ent sam en va nuit Handelingen
2 (Oriëntatie in de litu rgie, 71; 'Liturgie als dien st van de kerk', in: W .van 'tSpijker e.a., De kerk,
438). Hetzelfde doet K.Deddens, die stelt dat de ap ostolische kerk ee n liturg ie kende die vergeleken
met latere ontwikkelingen zeer eenvoudig was (Het begon in Jeruzalem, 110).

lijke maaltijden in particuliere huizen. Verder deelt men met elkaar. Dat komt uit in de verkoop
van bezit om naar behoefte uit te delen. Verder blijkt het uit gemeenschappelijke
maaltijden die ook een functie hadden in de zorg voor de armen en zwakken (Hand. 4,
Hand. 5, Hand. 6).
Binnen die sterke gemeenschapsbeoefening komen met name twee activiteiten naar voren:
- De apostelen geven nader onderwijs, waarnaar men intensief luistert en waaraan men
trouw is (vergelijk ook Hand. 6). Over dit onderwijs valt op te merken dat het aansluit
bij de Schriften. Uit de voorbeelden van apostolisch onderwijs (Hand. 2, Hand. 3, Hand
7., Hand. 10, Hand. 13 etc) is dat duidelijk. Op dat punt zetten zij Jezus' eigen onderwijs
uit de Schriften voort (vergelijk bijvoorbeeld Luc. 4, Luc. 24).
- Men verricht gezamenlijke gebeden, waarvan Hand. 4:24-30 een voorbeeld biedt.
Onderwijs en gebed vinden plaats in de tempel (Hand. 3,4), later op andere publieke plaatsen,
maar ook in de huizen waar men samen is (Hand. 6:4, 12, 20:20). Verder vallen de
gelovigen op doordat zij God loven (Hand. 2:47). Daarin gebeurt hetzelfde als in Handelingen
2:11, waar zij door de Geest spreken van Gods grote daden in Christus. Ook zien wij
later telkens hoe mensen die zich bij de gemeente voegen, God loven (Hand. 10:46).
Aparte bespreking verdient de vraag of het bij het genoemde breken van het brood gaat om
de maaltijd van de Heer, of niet. In de exegese worden beide opvattingen verdedigd. Meestal
betrekt men hierbij ook Handelingen 20:7, waar sprake is van een samenkomst van
christenen aan huis 'om brood te breken'. Tijdens die samenkomst houdt Paulus een lange
toespraak om onderwijs te geven.
De genoemde uitdrukking duidt als zodanig niet speciaal op het avondmaal. Het is een
gewone zegswijze voor een maaltijd. Toch krijgt Handelingen 2:46 dan iets dubbels: direct
na het genoemde breken van het brood aan huis lezen wij over het gebruiken van de maaltijden.
Dit wordt verklaarbaarder wanneer dit broodbreken op iets bijzonders duidt.
Bovendien vertonen Lucas' geschriften op dit punt een bepaalde lijn: van Lucas 22 via Lucas
24 naar Handelingen 2 en Handelingen 20. Jezus breekt het brood vlak voor zijn lijden. Hij
neemt die draad weer op als Hij de Emmaüsgangers vanuit de Schrift heeft uitgelegd dat de
Christus moest lijden om in zijn heerlijkheid in te gaan. Daarna horen wij over het brood
breken als typerend voor de gemeente. Ook wanneer het in Handelingen 2 niet direct gaat
om het avondmaal, is er daarom wel een verbindend motief: de maaltijd kent een
gemeenschaps-onderhoudend karakter. Daarbij gaat het niet alleen om onderlinge gemeenschap,
maar ook om die met de opgestane Heer.
Ook wijzen wij op de bepaalde lidwoorden in Handelingen 2:42 (o.m. 'het' breken van het
brood). Die kunnen goed verklaard worden wanneer Lucas, schrijvend in later tijd, typeert
vanuit in zijn tijd nog steeds bekende karakteristieken van het leven van de gemeente.
Gezien andere gegevens uit het Nieuwe Testament en enkele vroegchristelijke tradities
behoorde het avondmaal in ieder geval later bij die karakteristieken. Terugkijkend op die
eerste periode in Jeruzalem ziet Lucas de maaltijden van toen dan minstens in één perspectief
met het avondmaal zoals hij dat in zijn tijd kent 38 .
Daarom concluderen wij dat er veel voor spreekt om ook het avondmaal te beschouwen als
typerend voor het leven van de gemeente. Daarbij moet genoteerd worden dat de maaltijd
van Handelingen 2 aanvankelijk elke dag gevierd is. De atmosfeer waarin deze plaatsvond
was er één van eenvoud van hart en blijdschap. Bij die blijdschap staat een woord dat ook
'juichen' of 'jubelen' kan betekenen. Dat is al in het Oude Testament de passende reactie op
38
Trim p merkt op dat het niet aangaat deze breking van het brood zonder mee r te vereenzelvigen met
onze praktijk van avondmaalsviering. Maar met name vanwege de door hem als typerend geziene
vreugde ziet hij toch een verband (Gem eente en h aar litu rgie, 112v). In die richting schrijft ook Van
Rongen (Met al de h eiligen I/II, 44v).

Gods grote daden (bijvoorbeeld Ps. 98) 39 .
5.5.2 Liturgie in Hand 13?
In Handelingen 13:2 is sprake van 'vasten bij de dienst'. Voor 'dienen' staat daar het woord
'leitourgeoo'. Kan dit vers gebruikt worden als 'liturgisch' gegeven?
De vertaling is enigszins misleidend. Letterlijk staat er: 'de Here dienende en vastende'. Het
vasten kan het best worden opgevat als de nadere invulling van het 'dienen'. Gezien bijvoorbeeld
vers 3 is het een begeleidend verschijnsel bij het gebed. Er is dus niet sprake van 'de
dienst' als een vaste liturgische grootheid.
Bovendien gaat het om het dienen door profeten en leraars. Het geheel van de gemeente
blijft buiten beeld. Het is wel waarschijnlijk dat deze voorgangers zelf bijeen zijn gekomen
voor gebed. Maar uit niets valt af te leiden dat heel de gemeente daarbij is.
Zelfs ligt het tegendeel voor de hand. Deze profeten en leraars zijn 'verspreid over de
gemeente aldaar' (kata ten ousan ekklesian). Dat kan het volgende beeld opleveren. Zij
functioneren in de verschillende samenkomsten in gemeente-huizen door heel de stad, maar
houden nu een vastentijd als onderdeel van hun toewijding aan God en komen in dat kader
vanuit die verschillende 'wijken' samen voor een gebedsbijeenkomst.
Dit gegeven zegt dus weinig over de invulling van samenkomsten van de gemeente. Het kan
niet worden gebruikt om een koppeling te leggen tussen het bijbelse 'leitourgeoo' en onze
liturgie. Wel bevestigt het het bestaan van aparte samenkomsten voor gebed 40 .
5.5.3 Onderwijs
Verschillende van de genoemde karakteristieken voor de gemeente die uit Handelingen 2
naar voren kwamen, keren op andere plaatsen terug. Wij gaan daarvan iets na en beginnen
met het onderwijs van de apostelen. Zij vertrouwen hun leer toe aan de verschillende gemeenten
(1 Kor. 15:1-11; 1 Tim. 3:15). Daarbinnen zijn mensen aangesteld die overeenkomstig
die leer moeten onderwijzen (Hand. 20, 1 Tim. 3, Tit. 1). In dit onderwijs functioneren de
Schriften, aanvankelijk alleen van het Oude Testament, later ook van de apostelen zelf.
Deze worden voorgelezen, waarna er in het licht van de vervulling in Christus lering, opwekking,
correctie en toerusting uit volgen (1 Tess. 5:27; 1 Tim. 4:13; 2 Tim. 3:15,16; 2 Petr.
3:15; Kol. 4:16; Opb. 1:3; Mat. 24:15).
Die lering komt niet alleen voort uit de Schriften, maar ook via profetische uitingen. Die
worden getoetst, waarna er onderwijs en opwekking uit kunnen voortkomen (1 Kor. 14:31; 1
Tess. 5:19-21).
Wat betreft de gang van zaken merken wij op dat verschillende mensen daarbij hun bijdragen
mochten leveren, hoewel Paulus in 1 Korintiërs 14 het aantal tegelijk optredende profeten
beperkt tot twee of drie ten hoogste (één mag dus ook).
Bovendien kon de lering ook tot stand komen via een gesprek of discussie (1 Kor. 14).
Behalve de profeten en leraars mochten daaraan ook anderen deelnemen, in ieder geval
door navraag te doen. Er waren ook vrouwelijke profeten (1 Kor. 11). Zij gaven wel hun
profetie door, maar moesten in die leerdiscussie zwijgen.
39
40
Van der W erf, Kleine Liturgiek ,21v.
Van der Werf spreekt over 'het gebed van een kleine gebedsgemeenschap' (Kleine Liturgiek, 7). Zo
ook Brienen, Oriëntatie in de litu rgie, 10.

Verder kan verondersteld worden dat de mogelijkheden op dit punt zeker niet minder zijn
geweest dan in de synagoge, waar volwassen mannen in voorlezing en onderwijs konden
deelnemen.
Op dit punt stelden wij al eerder vast, dat de HERE zelf dit onderwijs nodig vindt. Wij bespreken
hier niet de vragen rond het verschijnsel van de nieuwtestamentische profetie. In ieder
geval kunnen wij concluderen dat voorlezing van de Schriften en daarbij aansluitend onderwijs
een opdracht van God is.
Wat betreft de geschetste gang van zaken is alleen iets bekend over de samenkomsten in
Korinte. Hoe het op andere plaatsen toe ging, blijft buiten beeld. Wij stellen vast dat het zo
zou mogen en kunnen, maar dat nergens uit volgt dat het zo moet.
5.5.4 Gebeden
De roeping tot gebed en dankzegging treffen wij in het Nieuwe Testament herhaaldelijk aan.
Op veel van die plaatsen kan gedacht zijn aan de samengekomen gemeente. Maar haast
nergens is dit bewijsbaar.
Wel waarschijnlijk is dit in Rom. 8:15 en Gal. 4:6. Daar is sprake van het samen roepen:
Abba, Vader. En in Ef. 2:18 gaat het over de toegang die joden en grieken in de gemeente
samen hebben tot de Vader. Voor de hand ligt het daarbij ook te denken aan de praktijk van
het gezamenlijk hardop uitspreken van gebeden, gedeelten daarvan, of het gezamenlijk
instemmen met het gebed van een. De dubbele aanspraak 'abba' en 'vader' laat zien dat de
ene Geest in verschillende talen het ene gebed tot God leert opzenden. Zo was de situatie
daadwerkelijk in verschillende gemeenten destijds.
Niet bewijsbaar is of hierbij het 'Onze Vader' gebruikt is. Oorspronkelijk gaf Jezus dit gebed
voor de binnenkamer, hoewel de gebedstijd wel samenviel met het publieke gebed in de
tempel (het is Jezus' alternatief voor het bidden van de farizeeën op de straten tijdens het
gebedsuur).
In de tijd na het Nieuwe Testament is het 'Onze Vader' in ieder geval al vrij spoedig aan te
wijzen in de liturgie. In oosterse liturgieën bijvoorbeeld werden de vragen van het 'Onze
Vader' door heel de gemeente gezamenlijk gezegd. Daarna sprak de voorganger de lofprijzing
uit, waarop de gemeente 'amen' zei 41 .
Typerend voor het gebed van de christenen is ook dat het zich rechtstreeks kan richten op
Christus. Dat komt bijvoorbeeld uit in de acclamatie 'Maranatha' (1 Kor. 16:22). Met deze
gezamenlijke roep van de kerk om de komst van haar Heer besluit de Schrift (Opb. 22:20).
Wanneer Romeinen 8:15 spreekt van gezamenlijk gebed, kan dit doorgetrokken worden
naar Romeinen 8:18-30. Daar staat het smekend roepen van de gemeente in het kader van
de roep die uit heel de schepping tot God opklinkt. Het wordt gedragen door het zuchten van
de Geest. Eerder stelden wij vast dat er eenheid is in de lof op God door al zijn werken: de
gemeente looft God in de ruimte van heel zijn schepping. Nu voegen wij daaraan toe dat er
een soortgelijke eenheid is in het smekend roepen tot God vanuit zonde en lijden. Ook
daarbij staat de gemeente in de samenhang van heel de schepping. Het gebed van de in
Christus verloste gemeente is tegelijk voorbede voor de schepping 42 .
41
42
J. van Bruggen,'Abba, Vader!' in: C . Trimp (red), De biddende kerk, 16v.37v.
Landman laat zien hoe in de Schrift het 'aanroepen van Gods naam' al in Genesis 4 niet los staat van
de situatie van aardbodem en schepping en daarom moet plaatsvinden in de context van heel de
schepping (Ruimte van de Naam, 2v, 4v, 8v, 11, 91).

Verder sporen de apostelen de gemeenten aan tot allerlei vormen van gebed: o.m. smeking,
dankzegging, voorbede (Ef. 6:18vv, Fil. 4:6, Kol. 4:2, 1 Tess. 5:17, 1 Tim. 2:1).
Die laatste tekst gaat duidelijk over het gezamenlijk gebed van de gemeente. Paulus leert
iets over de passende inhoud van de voorbede: die moet zijn voor alle mensen, in het
bijzonder voor hooggeplaatsten.
Uit andere plaatsen (als Rom. 15:30, Fil. 1:19, 2 Tess. 3:1) volgt ook de noodzaak van
voorbede voor de voortgang van het evangelie.
Verder leert Paulus hoe de juiste houding tijdens het gebed is. Uit 1 Tim. 2 (en ook uit 1 Kor.
11) blijkt dat het gebed van de samengekomen gemeente uitgevoerd kon worden door
meerdere gewone gemeenteleden, zowel mannen en vrouwen.
5.5.5 Maaltijd
Opvallend is dat het avondmaal in de rest van het Nieuwe Testament niet vaak naar voren
komt. Eigenlijk geeft alleen de eerste brief aan Korinte verder inzicht.
a. In 1 Korintiërs 5 is sprake van een bijeenkomst om samen te eten. Daarbij moet een
openlijke zondaar uit de gemeente, die zich niet bekeert, geweerd worden.
b. In 1 Korintiërs 10 is sprake van de 'tafel des Heren'.
In de eerste plaats merken wij iets op over de gebruikelijkheid van deze ceremonie. Paulus
corrigeert de gemeente op een punt van de dagelijkse leefpraktijk: namelijk de deelname
aan de regelmatig plaats hebbende heidense offermalen. In dat kader grijpt hij naar het
avondmaal als appèl-grond. Dat moet wel betekenen dat dit een centraal onderdeel van het
gemeente-leven was. Ook de voor de hand liggende relatie van de betreffende passage met
1 Korintiërs 10:3,4 (geestelijk voedsel eten, geestelijke drank drinken) wijst indirect op het
avondmaal als typerend voor het gemeente-zijn.
Uit 1 Korintiërs 10 valt ook iets op te maken over de gang van zaken. Het gaat over de
beker, 'waarover wij de dankzegging uitspreken'. En over het brood, 'dat wij breken'. Bovendien
is sprake van het delen van allen in het ene brood. Kennelijk is die dankzegging of
lofprijzing iets gezamenlijks. En waarschijnlijk ging er één stuk brood rond waarvan ieder
een stuk afbrak.
Overigens wijzen wij erop dat ook hier de uitdrukking 'brood breken' voorkomt, waarvan wij
in Handelingen 2 waarschijnlijk achtten dat zij minstens indirect sloeg op het avondmaal.
Tenslotte legt 1 Korintiërs 10 een relatie tussen de maaltijd en oudtestamentische offermaaltijden.
De deelname daaraan geeft gemeenschap met het altaar. Zo geeft het avondmaal
gemeenschap met de dood van de Heer. Daarbij valt te bedenken dat die offermaaltijden
momenten van viering waren in de tempel-samenkomsten. Daarbij klonk de lof en dank voor
God, bij de beker (vergelijk Ps. 116). Hier ligt verband met de beker der dankzegging bij het
avondmaal. Het avondmaal heeft iets van het oudtestamentische lof- of vredeoffer.
c. Ook 1 Korintiërs 11 spreekt over het avondmaal. Daaruit ontstaat een nog scherper beeld.
Paulus spreekt heel algemeen over de samenkomsten. Die zijn niet tot zegen, vanwege een
misstand die het avondmaal bederft. Bijvoorbeeld in vs 20 lijkt er een vanzelfsprekende
koppeling tussen samenkomen en gebruik van de maaltijd van de Here. Ook de woorden 'zo
dikwijls gij dit doet' (vs 25) duiden op terugkerende regelmaat, al geven ze geen frequentie
aan.
Bovendien betreft het een misstand bij de gewone maaltijd waarin het avondmaal kennelijk
was ingebed. Deze maaltijd heeft evenals in Handelingen 2 een functie in de onderlinge
gemeenschapsbeoefening en hulpverlening. Paulus' scherpe kritiek vanuit het ten oordeel
(en dus niet ten zegen, vergelijk vers 17) zijn van de avondmaalsviering is alleen maar
doeltreffend wanneer deze ook werkelijk als regel bij zulke maaltijden voorkwam en de
samenkomsten typeerde. Dit alles leidt tot de conclusie dat (één van?) de gewone samenkomsten
in Korinte als regel ook avondmaal kende(n). Het blijft onzeker of het daarbij gaat

om dezelfde samenkomsten als waarover 1 Korintiërs 14 spreekt 43 .
1 Korintiërs 11 maakt ook duidelijk dat avondmaal vieren een verkondigend doel heeft. Dat
bekendmaken van de dood van de Heer zit in de handelingen op zichzelf, zoals 'gedenken'
aan het Pascha tot stand kwam door samen iets te doen. Daarnaast valt er een relatie te
leggen met de dankzegging of lofprijzing bij de beker 44 .
Ook treffen wij hier het woord 'gedachtenis' aan. Dat laat zien dat het avondmaal een
soortgelijke functie heeft als destijds het Pascha. Deze maaltijd houdt de herinnering levend
aan Gods werken van verlossing en Gods woorden uit het verleden, in het heden ('verkondigt')
en op weg naar de toekomst ('totdat Hij komt').
Over het tijdstip van deze samenkomst valt op te merken dat dit in de namiddag of in de
avond moet hebben gelegen. Dan is er gelegenheid om samen te eten. Bovendien komen
armere gemeenteleden kennelijk later (11:22). Een voor de hand liggende reden is dat hun
werkdag (bijvoorbeeld als slaven) langer duurde 45 .
Niet zeker is op welke dag of dagen in de week dit maal plaatsvond. Het kan gaan om
dagelijkse bijeenkomsten zoals in Handelingen 2. Ook kan de situatie al zijn zoals bekend is
uit de tijd na het Nieuwe Testament: vroeg in de ochtend van de eerste dag van de week
was er een samenkomst, en 's avonds opnieuw. In die tweede samenkomst vond de maaltijd
plaats.
Voor wekelijkse maaltijden valt een parallel te trekken met het jodendom. Op de avond
waarmee de sabbat begon (en op de sabbat zelf) had men de gewoonte om samen te
eten 46 . Overigens blijft deze parallel een hypothese.
Nu we zowel uit Handelingen 2 als uit de rest van het Nieuwe Testament enkele gegevens
rond het avondmaal naar voren hebben gehaald, past een korte bespreking van de verschillende
visies over het avondmaal in het Nieuwe Testament.
Een wat oudere visie stelt dat de viering van het avondmaal de kern is geweest van de
christelijke eredienst. Daarin ging het om de presentie van de verhoogde Christus. Met de
joodse synagoge als achtergrond kwam daarnaast een meer catechetische woorddienst.
Soms ging deze visie samen met een dialectische opvatting over de ontwikkelingsgang van
de apostolische kerk: de eredienst zou een synthese zijn van joodse en hellenistische
invloeden (respectievelijk synagoge en maaltijd). Deze visie heeft echter onder meer als
achtergrond de schriftkritische gedachte dat Bijbelteksten niet zozeer geschiedenis willen
vertellen, maar een bepaalde 'Sitz im Leben' weerspiegelen. In dit geval zouden ze dus hun
achtergrond hebben in de liturgische praktijk van de oude kerk. Bovendien is de dialectische
kijk op de apostolische kerk een verouderde schriftkritische speculatie.
Een wat ander accent ontstaat bij hen die weliswaar ook het avondmaal beschouwen als
centrum van de toenmalige eredienst, maar opkomen voor een oorspronkelijke eenheid
ervan met de woorddienst. Hun argument is vooral dat Handelingen 2 direct de liturgische
43
44
45
46
Van Rongen stelt bijvoorbeeld met veel anderen, dat het in 1 Korintiërs 14 gaat om een woorddienst
en in 1 Korintiërs 11 om een avondmaalsdienst. Dit is mogelijk, gezien de latere praktijk in de kerk,
maar blijft strikt genomen toch een hypothese waarvoor nadere argum enten ontbreken ( De
geme ente en haar liturgie I/II, 43). Overigens stelt hij later dat het niet zeker is, dat beide 'diensten'
afzonderlijke samenkomsten inhielden (a.w., 46).
Landman schrijft concluderend na een bespreking van de term 'gedenken': "In het gedenkend vieren
hebben verbale en non-verbale e lementen beide hun plaats..."(Ruimte van de Naam, 91).
J.P. Versteeg, 'Het avondmaal volgens het Nieuwe Testament', in: W. van 't Spijker, W. Balke, K.
Exalto, L. va n Driel (red), Bij brood en beker, 11.
M.A. Vrijlandt, Liturgiek, 16.

praktijk van de apostolische kerk weerspiegelt 47 . Dat hoofdstuk kan echter wel gezien
worden als beschrijving van wat typerend is voor de gemeente, maar uit niets blijkt dat hier
de gang van een oude liturgie getekend wordt. Daarom is er geen conclusie mogelijk over
de vraag of de daar genoemde karakteristieken altijd in combinatie met elkaar moeten
voorkomen. Illustratief is dat onderwijs en gebeden ook plaatsvonden bij de tempel: daar zal
geen maaltijd gevierd zijn. Bovendien spreken beschrijvingen van latere samenkomsten
(Hand. 4, Hand. 12) niet van al deze elementen in combinatie met elkaar. Vooral het gebed
krijgt dan nadruk.
Anderzijds is het waarschijnlijk dat dagelijkse maaltijden (met eventueel avondmaal) niet
altijd vergezeld zijn geweest van onderwijs uit de Schriften. Bovendien ontdekten wij dat de
identificatie van de maaltijden van Handelingen 2 en het avondmaal niet te vlot moet plaatsvinden.
In latere verhandelingen keert dan ook de visie terug, dat de apostolische kerk meerdere
samenkomsten van verschillend karakter kende. Naast frequente liefdemaaltijden (met in
dat kader avondmaal zoals in Korinte) waren er frequente bijeenkomsten van Woord en
gebed. Ook de vroegste tradities over de na-apostolische kerk wijzen eerder in die richting
(Plinius). Bronnen als de Didachè en Justinus die de eenheid van woorddienst en tafel
kennen, dateren van nog weer een halve eeuw later. Zelfs is gesteld dat pas vanaf de vierde
eeuw die eenheid onverbrekelijk werd 48 .
Daarbij wordt de mogelijkheid opengehouden en zelfs waarschijnlijk genoemd dat het
avondmaal als vervulling van het joodse Pascha oorspronkelijk slechts één keer per jaar
werd gevierd. Later (bijvoorbeeld in Korinte) zou het avondmaal dan ineengeschoven zijn
met de frequente gemeenschapsmaaltijden uit Handelingen 2 49 . C.J. den Heyer, die deze
visie naar voren brengt, maant ons ertoe de grenzen van onze kennismogelijkheden in dit
opzicht niet al speculerend te overschrijden. Hij meent dat deze verleiding niet denkbeeldig
is. De meesten willen over het avondmaal in de apostolische kerk meer weten dan mogelijk.
Onomwonden stelt hij ook dat er wat betreft de periode van het Nieuwe Testament voor
antwoorden op deze vragen geen buiten-bijbelse bronnen bestaan. Veel liturgische literatuur
werkt weliswaar met vermeende bronnen, maar deze werkwijze is methodisch niet verantwoord
50 .
Wij sluiten ons bij die voorzichtigheid aan, maar menen dat deze niet overdreven moet
worden. Uit 1 Korintiërs 10 en 11 konden wij toch enkele conclusies trekken, bijvoorbeeld
over de frequentie. Het gaat ook niet aan om daarvan te zeggen dat wij alleen iets weten
over Korinte en dat daarmee nog niets gezegd is over andere gemeenten. Paulus grijpt in 1
Korintiërs 11:23vv juist terug op de apostolische traditie die hij in zijn onderwijs doorgeeft
aan de gemeenten. Dat onderwijs gaf hij niet in enkele maar in alle gemeenten (vergelijk 1
Kor. 11:2.16, 1 Kor. 15:1,2).
47
48
49
50
Peter Brunner, 'Zur Lehre vom Gottesdienst des im Namen Jesu versammelten Gemeinde', in:
K.F.Müller, W. Blankenburg (h rsg), Leitourgia I,285. 333v; R. Stählin, 'Die Geschichte des christlichen
Gottesdienstes von der Urkirche bis zur Gegenwart', in a.w., 8. 13. A. Houssiau in: De liturgische
viering op de zondag, 56.
G.C. van der K amp ('Liturgische bewustwording ' in: M.E. Brink man (red), 100 jaar theologie, 196-203)
bespreekt de vis ie van G.N. Lammens, die sterk pleitte voor het samengaan van de twee brandpunten
'Schrift en tafel'. Hij merkt op dat in de vroege k erk deze koppeling toch niet zo vanzelfsprekend
was. Het gaat volgens hem niet aan te stellen, zoals sommigen doen, dat een kerkdienst zonder
avondmaal eigenlijk incompleet is. Overigens pleit hij wel voor frequentere avondmaalsvieringen.
Vergelijk verder D eddens, Waar alles van Hem spreekt,13v; en Van der W erf, Kleine liturgiek, 22v.
De gegeve ns uit o.m . Plinius, Didachè en Justinus Martyr worden samenvattend doorgegeven door
Van Rongen, Met al de h eiligen I/II, 48-56.
C.J. den Heyer, De maaltijd van de Heer. Exegetische en bijbeltheologische studie over Pascha en
Avondmaal.Kam pen,1990, 81 e.v..
Den H eyer, De maaltijd van de Heer, 87.

Ook merken wij op dat de verbinding met het Pascha niet persé wijst in de richting van een
oorspronkelijk eenmalige viering per jaar. Het Pascha is voor een deel een zondoffer,
herinnerend aan Gods eenmalige genadige bevrijdingsdaad, maar voor een ander deel een
verkondigende en lofprijzende maaltijd met een feestelijk en uitbundig karakter.
Dat laatste aspect van het Pascha komt overeen met het lof- of vredeoffer dat met regelmaat
in de tempel gebracht werd. Ook daarbij gaat het erom elkaar en de volken lofprijzend
Gods grote daden te verkondigen en in dat kader barmhartigheid te betrachten. Daarmee
komen ook weer de maaltijden uit Handelingen 2 in het vizier, die datzelfde karakter hebben.
Ook tegen de achtergrond van 1 Korintiërs 10 bleek het avondmaal zo te typeren: vervulling
niet alleen van het eenmalige Pascha, maar ook van het frequente en feestelijke lofoffer 51 .
Wij kunnen op grond van het Nieuwe Testament niet stellen dat elke samenkomst van de
gemeente avondmaal moet bevatten. Maar minstens kan de conclusie getrokken worden dat
het avondmaal al in de tijd van de apostelen net zo typerend werd voor de gemeente als de
andere elementen uit Handelingen 2 en frequent gevierd werd. Evenals in het lofoffer komen
kernmomenten uit de omgang met God erin samen: gemeenschap met Christus' werk van
bevrijding, lofprijzing, onderlinge gemeenschap en hulpbetoon, verkondiging en onderricht.
Tegen deze achtergrond en in het licht van de praktijk van het Nieuwe Testament rond
dagelijkse gemeenschappelijke maaltijden en later - minstens - wekelijkse avondmaalsvieringen
menen wij dat er veel pleit voor frequente (bijvoorbeeld wekelijkse) viering van de
maaltijd.
5.5.6 Lofzeggingen
Boven schreven wij dat te verwachten valt dat de opdracht om God te loven in het Nieuwe
Testament alleen maar uitbundiger zal uitkomen. Dat zal ook de gezamenlijke omgang met
God typeren.
Sporen van die lof troffen wij aan rond de avondmaalsviering. Verder wijzen wij op de
zelfonderbrekingen in de apostolische brieven ten gunste van lofzeggingen op God en
Christus. Ook in de Openbaring aan Johannes treffen wij tal van lofzeggingen aan ( Vergelijk
bijvoorbeeld Rom. 9:5; 11:33-36; 16:27, Ef. 3:21, Fil. 2:11, 1 Tim. 1:17, 1 Petr, 4:11, Opb.
passim).
De hypothese dat zich daarin ook een belangrijk stuk christelijk leven en samenleven weerspiegelt,
heeft een grote mate van waarschijnlijkheid. Alleen al omdat de genoemde geschriften
aan de bijeengekomen gemeenten werden voorgelezen.
Ook uit 1 Korintiërs 14 blijkt het belang van lofzeggen of -zingen tijdens de samenkomst.
Men kon zelf een (nieuw?) lied meebrengen. Ook de daar voorkomende woorden 'dankzegging'
en 'zegen' moeten worden betrokken op het loven van God, met als bijkomende
bedoeling de opbouw van elkaar. 'Zegen' komt in deze betekenis in het Oude Testament
voor (bijvoorbeeld Ps. 103) en is ook in de latere synagogeliturgie bekend als een vorm
waarin God geloofd werd (de 'beracha').
Verder draagt Paulus met zoveel woorden op om God te eren en te danken met lofliederen.
De opstapeling van synoniemen in dat verband suggereert iets van de uitbundigheid van
deze lof (Ef. 5:19; Kol. 3:16).
Duidelijk is dat het bij deze liederen gaat om nieuwe nieuwtestamentische liederen, waarin
Gods verdergaande grote daden in Christus en de Geest vermeld worden. Daarin blijft
51
Ook Landman laat zien dat het pascha een lof- of vrede-offer was. Hij laat sterk de eenheid uitkomen
tussen het lof offer en het avo ndm aal (Ruimte van de Naam, 191vv). Vergelijk oo k Van Rongen, Met
al de heiligen III, 172v; en Trimp, die ook nadruk legt op het vreugdevolle karakter van het avondmaal
('Sacrificium laudis', in C. T rimp (re d), De biddende kerk, 196-203; en Gem eente en haar liturgie ,
112v). Trimp schrijft in verband met Heb. 13:16 en Hand. 2:46: "Het lofoffer is konfess ie en k onfe ssie
vraagt om avondm aal en avo ndm aal vraagt om diakonie!" a.w., 89).

tevens continuïteit met Gods eerdere werken. Een voorbeeld daarvan biedt het lied van
'Mozes en het Lam' uit Openbaring 15.
Tevens blijkt dat deze lofzegging mee de functie heeft van 'onderling spreken, leren en
terechtwijzen' vanuit Gods Woord 52 . Dat komt overeen met wat wij vonden in het Oude
Testament. In de lof vertoont zich het Woord van de Geest dat royaal in de gemeente woont.
Die lof is zelfs een uitingsvorm bij uitstek van het vervuld zijn met de Geest (Ef. 5:19, vervullingen
met de Geest in Handelingen). Dat bleek ons ook bij de tekening van de gemeente in
Handelingen 2.
Behalve lofzeggingen aan het adres van God de Vader kent het Nieuwe Testament ook
directe lofzeggingen op Christus. Gods verdergaande openbaring vraagt daarom. Deze lof
op Christus is voortaan typerend voor de gemeente en dus ook voor de gezamenlijke
omgang met God tijdens de samenkomsten. Zij hoort daarin een plaats te hebben. Een
duidelijke stimulans daartoe geeft het boek Openbaring, bijvoorbeeld in Openbaring 5. Het
Lam dat regeert in Gods troon is het eerbetoon van alle schepselen waard.
Ook het gebruik van het woord 'amen' is gebleven. Na de lofzeggingen in de brieven en de
Openbaring treffen wij het aan. Daarnaast geeft 1 Korintiërs 14:16 aan dat op (lof)woorden
van een ander de toehoorder zijn 'amen' uitspreekt.
Wat nergens in het Nieuwe Testament voorkomt, is het gebruik van muziekinstrumenten.
Alleen in de Openbaring treffen wij ze aan, maar in verband met het toekomstige feest voor
Gods troon. Daaruit kunnen geen conclusies getrokken worden. Het zou kunnen zijn dat dit
in lijn is met de synagoge waar evenmin muziek een plaats had. Eveneens kan het te maken
hebben met het pioniersstadium van de gemeente, zodat daarvoor de middelen nog niet
bestonden. Zelfs kan de urgentie van strijd en lijden inzet voor dergelijke elementen hebben
overtroffen. Anderzijds volgt uit het niet vermelden ervan in het geheel niet dat zij daadwerkelijk
niet voorkwamen.
Evenmin treffen wij veel sporen aan van afwisselend spreken of zingen. Wel is dat element
aanwezig in enkele van de lofzeggingen uit Openbaring. Ook vinden wij het een gewettigde
veronderstelling dat mensen met een nieuw lied bij zich dit zelf als voorzanger voorzongen,
waarna de anderen instemden of elke regel herhaalden (1 Kor. 14). Dat laatste past bij de
responsorische zangpraktijk in de synagoge, en in het oosten als zodanig.
De conclusie die wij eerder trokken blijft staan: op dit punt schrijft de Bijbel niets normatief
voor. Er hoeft dus niets. Wel is er het recht en de roeping om gebruik te maken van beschikbare
middelen in een tijd of cultuur en dat tot eer van God en tot opbouw van elkaar zo goed
mogelijk te doen.
5.5.7 De gemeenschap met elkaar
Onderlinge gemeenschap typeert de samenkomst van de gemeente. Daarvan is al het
nodige genoemd: de maaltijd (met delen met elkaar en onderling hulpbetoon), en de lofzegging
(met onderlinge verkondiging).
Offers van lof en dankbaarheid aan God gaan samen met gastvrijheid, barmhartigheid en
vrijgevigheid jegens de naaste. Vooral Hebreeën 13:15v legt die koppeling tussen lofoffer en
offers van mededeelzaamheid expliciet.
Daarnaast bestaat de onderlinge gemeenschap ook in andere vormen van opbouw van
elkaar, zoals die tijdens samenkomsten zichtbaar werd.
In de eerste plaats sprak men tegen elkaar: troostend, corrigerend, lerend. Vergelijk 1
52
Vergelijk voor deze passage Trimp, Gem eente en h aar litu rgie, 90 e.v..

Tessalonicenzen 4:18, 5:11-14, Hebreeën 3,10. Dit kan duiden op herkenbare leermomenten,
zoals eerder beschreven. Daarin nemen ook anderen dan de leraars deel. Het kan ook
op onderling gesprek wijzen.
Verder functioneren de verschillende gaven in het ene lichaam tijdens de samenkomst zo
dat ze op elkaar aangewezen blijken. De gaven van respectievelijk wijsheid en kennis,
geloof en genezing, profetie en onderscheidingsvermogen, tongen en vertolking daarvan
hebben elkaar nodig om tot hun recht te komen en opbouw van de gemeente te bewerken (1
Kor. 12:7-10) 53 .
Wij bespreken hier niet de vraag welke van deze gaven nog voorkomen, respectievelijk
moeten of kunnen voorkomen. Het gaat ons nu om het beginsel van die onderlinge afhankelijkheid
en aanvulling in het kader van de opbouw.
Te stellen valt dat dit beginsel normatief is, welke gaven de Geest ook geeft. Niet persé
moet dit alleen de verschillende samenkomsten typeren, maar deze bieden daarvoor wel
een voor de hand liggend platform.
5.5.8 Overige sporen
In vogelvlucht noemen wij nog enkele andere gegevens rond het samenkomen van de
gemeente die uit het Nieuwe Testament vallen af te leiden.
a. De gemeente kent vaste responsies en acclamaties. Voorbeelden daarvan kunnen zijn:
amen, halleluja, abba, hosanna, maranatha (volgens sommigen in het kader van het avondmaal):
Mar. 11:9vv, Rom. 8:15, 1 Kor. 14:16, 1 Kor. 16:22, Opb. 19:1,3,4,6, Opb. 22:20. Ook
een zin als 'Jezus is Heer' kan hardop zijn uitgesproken (1Kor. 12:3, waar staat dat men die
woorden 'zegt') 54 .
Daarnaast zijn er lichamelijke uitingsvormen zoals knielen in aanbidding (Mat. 28:17, 1 Kor.
14:25, Opb. 1:17; 5:8,14; 22:8,9). Of het geven van de heilige kus, of vredeskus in het kader
van de broederlijke liefde: Rom. 16:16, 1 Kor. 16:22, 2 Kor. 13:12 55 .
Op dit punt constateren wij continuïteit met het Oude Testament. De betrokkenheid van de
gemeente tijdens de samenkomst en het feit dat ook het lichaam, als door Hem geschapen
deelt in de omgang met Hem, kunnen wij zien als normatief. De vormen die wij aantreffen
zijn voorbeelden van hoe het zou kunnen.
b. Er klonken zegen- en groet-formules. Vooral begin en eind van de apostolische brieven
laten dat zien.
Opvallend is dat de zegenwoorden nieuwtestamentisch getoonzet zijn (binitarisch of trinitarisch).
Dat komt overeen met het karakter van de zegen die vanuit Gods werken samenvattend
belooft wie God voor ons wil zijn.
Wat betreft de groetformules wordt in de literatuur gewezen op de vrede-groet waarmee de
opgestane Heer zich aandient wanneer Hij na zijn opstanding verschijnt in de kring van zijn
bijeengekomen leerlingen (Joh. 20:19vv; Luc. 24:36vv). Aangezien Hij naar zijn belofte zelf
aanwezig wil zijn in de samenkomst van zijn leerlingen (Mat. 18:20), is het gerechtvaardigd
een inhoudelijke verbinding te leggen met die groetformules.
Overigens is niet aantoonbaar of deze woorden op een min of meer afgebakend moment
klonken, of zomaar in de onderlinge omgang. Ook is niet duidelijk of ze begin en eind van de
53
54
55
J. van Bruggen, Ambten in de apostolische kerk, 153-158.
Peter Brunner, 'Zur Lehre vom Gottesdienst', in: K.F. Müller, W . Blankenburg (h rsg), Leitourgia I, 164,
Terecht stelt Van Rongen dat het niet bewijsbaar is, dat de gegevens over de 'heilige kus' en de roep
'maranatha' in Paulus' brieven een soort overgang m arkeren naar de avondmaalsviering, zoals veelal
in liturgische literatuur gesteld wordt. Deze gegevens komen in dat kader pas na het Nieuwe
Testament voor, terwijl het volgens hem een misinterpretatie is van de Didachè om het 'maranatha'
die plek te geven (Met al de h eiligen I/II, 46v).

samenkomst markeerden, of ergens anders vielen 56 .
Al eerder concludeerden wij dat zegenen (afgezien van de plaats en de vormgeving) ook na
de overgang van Oude Testament naar Nieuwe Testament gezien kan worden als iets wat
binnen de gezamenlijke omgang met God thuishoort.
c. Het Nieuwe Testament kent enkele plaatsen die door velen gezien worden als liederen,
liedfragmenten, of belijdenisformules.
Te denken valt aan de cantica van mensen en engelen uit het begin van Lucas' evangelie,
aan Efeziërs 5:14, Filippenzen 2:5-11, 1 Korintiërs 12:3, en 1 Timoteüs 3:16. Ook van de
hemelse liederen in de Openbaring wordt wel verondersteld dat ze in de aardse gemeenten
uit die tijd gezongen zijn. Met name geldt dat voor het 'driemaal heilig' in Openbaring 4:8 en
voor de aanbidding van het Lam uit Openbaring 5:8.
Met deze methode moet voorzichtig worden omgegaan. Nogal eens gaat deze 'liturgische'
uitleg gepaard met de visie dat bepaalde teksten geen beschrijving bieden van wat werkelijk
gebeurde (eventueel visionair). Bovendien gaat het in geen van deze gevallen om normatieve
gegevens.
Wel concludeerden we dat belijden en loven geboden zijn en dat dit plaatsvindt in de gemeenschap
met heel Gods volk en al zijn werken. Wanneer het mogelijk is daarbij continuiteit
te creëren met woorden die klonken in tempel en synagoge, in de eerste gemeente en in
de hemel zelf, is dat een stijlvolle en veelzeggende nadere invulling van die algemene
opdracht.
5.5.9 Conclusies
In dit onderdeel willen wij enkele van de belangrijkste conclusies uit het bovenstaande
nogmaals op een rij zetten. Ze helpen om te komen tot een verantwoorde visie op liturgie.
a. De HERE geeft zichzelf aan ons in zijn woorden en werken, samen te vatten als zijn
Naam. Daarmee wil Hij onder andere onze gezamenlijke omgang met Hem oproepen. Zijn
Naam vraagt erom te worden 'gedacht' en 'aangeroepen'.
b. De Schrift leert ons dat de stijl van deze omgang zoveel mogelijk recht moet doen aan de
wijze waarop de HERE zich aan ons heeft bekendgemaakt.
c. Vanuit de vrijheid in Christus zijn wij verantwoordelijk om samen te zoeken naar en vorm
te geven aan deze stijl. Daarbij is maar weinig door God direct-normatief voorgeschreven.
Wel hoort hierbij een door liefde en fijngevoeligheid gescherpte christelijke verwerking van
Gods voorschriften rond het heiligdom in het Oude Testament.
d. Het samenkomen van de gemeente is - ook nu dit in het Nieuwe Testament op hetzelfde
niveau ligt als heel het christelijk leven - voor de gezamenlijke omgang met God een noodzakelijk
instrument. In dat samenkomen staat de eer van God voorop. Deze is echter onlosmakelijk
verbonden aan de opbouw van en zegen voor de gemeente.
e. In de gezamenlijke omgang met God (en dus ook in het samenkomen) horen enkele
elementen naar Gods bedoeling zeker thuis:
- momenten van schulderkenning en verzoening
- momenten van gebed en voorbede
- momenten van dank en toewijding
56
Van Rongen, Met al de heiligen, 187. Hij noemt de liturgie van Hippolytus uit de 3e eeuw na Christus
als eerste uitdrukkelijke beschrijving sinds het Nieuwe Testament van een liturgische zegen, en dan
als slot van de dienst.

- momenten van lofprijzing en belijden
- momenten van gezamenlijke viering en dienstbetoon (onderlinge gemeenschapsbeoefening)
- onderwijs in aansluiting bij de Schrift
- zegenwoorden
- avondmaalsviering
Deze elementen verdienen allen een grote en vaste regelmaat. Met name de maaltijd is niet
minder typerend dan bijvoorbeeld het onderwijs en verdient een frequentie waaruit dat blijkt.
De elementen kunnen enigszins gerangschikt worden naar twee principes:
1. de gang van de offercyclus: van verzoening naar lofzegging;
2. de ontmoeting tussen God en zijn volk in het verbond: van beweging van Gods kant
(Schrift) naar beweging van onze kant (belijden).
f. De lofzegging draait rondom Gods woorden en werken: verdergaande woorden en werken
vragen om nieuwe lofzeggingen. Concreet houdt dit in het Nieuwe Testament in:
- dat Gods daden in Christus met zoveel woorden naar voren moeten komen. Dat
betekent dat het zingen van nieuwtestamentische liederen als roeping kan worden
gezien;
- dat aan de persoon van Christus zelf rechtstreeks lof moet worden gebracht.
Verder kunnen lofzeggingen in verschillende toonaarden gezien worden als de bedding voor
heel de veelvormige omgang met God.
g. Het 'amen' is een passende vormgeving van het principe van instemming met woorden
over God die door een ander gesproken zijn. Het komt pas optimaal tot zijn recht als dit
karakter van instemming ook duidelijk is.
h. De verschillende onderdelen van het samenzijn kunnen op verschillende manieren naar
voren komen: zingend of sprekend (in verschillende vormen), door één of enkelen of allen.
Niet alleen de wijze van ordening ten opzichte van elkaar, maar ook deze mogelijke wijzen
van vormgeving moeten de inhoud van de betreffende onderdelen dienen.
i. Het is mogelijk en een goede invulling van de nieuwtestamentische rijkdom om allerlei
beschikbare gaven binnen de gemeente te benutten bij de gezamenlijke omgang met God.
Daartoe kunnen horen gaven op het gebied van muziek, voorlezen, onderwijzen in Gods
woord, voorbede, lofzegging, dienstbetoon, organisatie etc.
5.6 Naar de praktijk van de liturgie
In het bovenstaande is op grond van de Schrift opgemerkt, dat bij de organisatie en inrichting
van de samenkomst een gemeente moet rekenen met andere gemeenten. Dat beginsel
is uitgebreid van andere gemeenten in geografisch opzicht naar de gemeente uit andere
tijden. En zoals je geografisch eerst te maken hebt met de 'naaste' kerken, zo heb je historisch
eerst verantwoordelijkheid naar de eigen traditie.
In dit onderdeel willen wij onze kerkelijke praktijk op dit punt globaal beoordelen in het licht
van de Schrift. Wij willen zien welke elementen uit het bovenstaande wel en welke niet of
minder tot hun recht komen. Daarbij beperken wij ons tot hoofdzaken en laten buiten beschouwing
dat in de vormgevingen allerlei variatie mogelijk is, waarbij ook voorbeelden uit
de Bijbel zelf stimulerend kunnen zijn.
Wij gaan uit van de huidige situatie in de gereformeerde kerken. Een volgend onderdeel van
dit rapport zal de geschiedenis van de liturgie samenvatten. Daaruit kunnen eventueel
mogelijkheden naar voren komen om wat nu ontbreekt te compenseren. Bovendien kunnen
daarin ook waardevolle elementen aanwezig blijken, waarvan wij moeten vaststellen dat het
jammer is dat wij deze zijn kwijtgeraakt. Volgens bovengenoemd principe zal daarbij de
gereformeerde traditie prioriteit hebben, maar niet de enige blikrichting zijn.
Wij zouden vanuit de Schrift nu eerst de vraag kunnen opwerpen of de huidige, wat formeel
gestructureerde 'eredienst' overeenkomt met de bijbelse 'samenkomst'. Maar zover willen wij

in onze evaluatie niet gaan. In de eerste plaats spreken wij vanuit de huidige praktijk. En
verder impliceert de christelijke vrijheid, zoals wij die op het punt van de gezamenlijke
omgang met God tegenkwamen, het recht om daar in de loop van de kerkgeschiedenis een
invulling aan te geven in de vorm van officiële erediensten zoals wij die kennen. Dat het
misschien ook anders kan en mag, betekent niet dat het zoals het nu gaat, verkeerd is.
5.6.1 Het Woord centraal
Een basisovertuiging voor de gereformeerde eredienst is de stelling dat daar het Woord
centraal moet staan. Gods spreken maakt onze omgang met Hem los en draagt deze (Ex.
19, Heb. 12). Voor velen houdt dit echter concreet in, dat de preek de meeste tijd en nadruk
vraagt. Soms leidt dit ertoe dat de andere onderdelen van de dienst van minder belang
worden geacht, of in ieder geval in de beleving van de samenkomst minder gewicht hebben.
Vanuit onze bespreking van Schriftgegevens geven wij daarover het volgende oordeel.
Het is duidelijk dat de omgang met God in het nieuwe verbond als voertuig het 'Woord'
heeft. De band met God loopt nu niet meer via 'schaduwen' op aarde maar rechtstreeks via
Christus in de hemelse tempel. Die band is nader te bepalen als een band die de Geest
onderhoudt met Christus' Woord. Heel de samenkomst staat in het teken van de gezamenlijke
omgang met God en zo van de opbouw van de gemeente. Het is de Heilige Geest die
deze mogelijk maakt. Zijn instrument daarbij is dat Woord. In die zin is met recht te stellen:
het Woord centraal!
Dit houdt echter niet in dat de preek centraal moet staan ten opzichte van andere onderdelen
57 . Nergens schrijft de Bijbel de preek als vorm voor. Wel geeft de HERE de opdracht tot
onderwijs in zijn Woord. Maar:
- dat is niet het enige normatieve element dat God voorschrijft. Het is er één naast
andere;
- dat is ook niet te typeren als het belangrijkste onderdeel: van die andere krijgt bijvoorbeeld
de lofzegging zeker zo groot accent als het onderwijs; bovendien verdient ook in
het kader van dat onderwijs de voorlezing van de Schrift of de profetie de eerste
nadruk. Daarop rusten lering en opwekking;
- die leermomenten bleven niet beperkt tot een eventueel geformaliseerde toespraak,
maar konden ook via gesprek en discussie tot stand komen.
Uit de bespreking van de Schrift volgt veel meer dat alle onderdelen van de gezamenlijke
omgang met God pas goed tot hun recht komen, als daarin het Woord centraal staat en mag
spreken. Wij constateerden dat het royaal wonen van het Woord (en de Geest) in de gemeente
zich uit in lofzangen, waarmee je ook elkaar aanspreekt. Zo geef je het Woord
'terug' aan God en 'door' aan elkaar en de naaste. In goede lof op God staat het Woord
centraal en komt dat naar voren. En datzelfde geldt voor momenten van verzoening met
God, van dankzegging, van voorbede, en van belijden. Zelfs van de tafel gaat een boodschap
uit ('de verkondiging van de grote daad van de dood van de Heer').
Zonder iets af te doen van het belang van onderwijs uit de Schrift in de samenkomst, menen
wij dat op dit punt de beleving van veel voorgangers en andere deelnemers aan de gereformeerde
eredienst toe is aan reformatie. Veel weerstand tegen liturgische verrijking komt
voort uit dit ten onrechte omarmde beginsel. Beter zicht hierop kan niet anders dan meer
besef geven van de waarde van de andere onderdelen van de dienst.
5.6.2 Verbondsgesprek?
Bovenstaande heeft direct te maken met een andere veel gehanteerde karakteristiek. De
57
Trimp, Gem eente en haar liturgie , 79.

eredienst zou een soort gesprek zijn tussen de HERE en zijn volk. De verschillende onderdelen
volgen elkaar op als 'woord' en 'antwoord'. Dit zou overeenkomen met de structuur van
het verbond 58 .
Deze visie is waardevol vanwege de benadering van de eredienst in het kader van het
verbond. Al hebben wij die term in het voorgaande niet telkens gehanteerd, onze inzet bij de
gezamenlijke omgang met God sinds de Sinaï houdt hetzelfde in. Wij plaatsen de eredienst
in het grote kader van Gods verbond met zijn volk.
A ONHOUDBAAR
Toch zijn wij van mening dat daarmee nog niet de genoemde gespreksstructuur te rechtvaardigen
valt. De typering ‘verbondsgesprek’ is ongelukkig en schadelijk. Deze visie is -
zeker als zij consequent doorgevoerd wordt - onhoudbaar. Zij blokkeert een goed zicht op
allerlei zelfstandige onderdelen van de liturgie.
a. Het bleek immers dat het Woord nooit een deel of enkele delen van de omgang met God
stempelt, maar in alle facetten centraal staat. Dat maakt een verdeling over Woord en
antwoord onmogelijk.
b. Noch uit Oude Testament noch uit Nieuwe Testament valt af te leiden dat deze structuur
de orde voor de samenkomst heeft bepaald, laat staan moet bepalen.
Wij constateerden bij de offergang een soort zinvolle opeenvolging van onderdelen. Maar
deze zinvolheid zit in de inhoud en bedoeling van elk onderdeel op zich. Er is geen heen-enweer
van woord en antwoord.
Hetzelfde valt te zeggen van de onderdelen zoals Handelingen 2 die noemt, gesteld al dat
zich daarin iets van de invulling van samenkomsten weerspiegelt. Daaruit volgt eerder een
model van enkele 'kernen' (bijvoorbeeld: Woord, tafel, gebed) dan zo'n gespreksstructuur.
Ook het beeld van de samenkomst in 1 Korintiërs 14 geeft geen aanleiding voor genoemde
stelling. Tevens vervalt deze wanneer wij bedenken dat in het bidden, profeteren en leren
meerdere gemeenteleden na elkaar optraden. En dat daarbij bovendien vormen als gesprek
en discussie mogelijk waren.
c. Het past ook niet bij de typeringen van verschillende onderdelen van het samenkomen die
de Bijbel geeft.
Wij wijzen bijvoorbeeld op de prediking. In de eerste plaats bleek de vraag te stellen of
'prediking' in de Schrift wel betrekking heeft op een onderdeel van de samenkomst. Vaak
gaat het om het bekendmaken van de boodschap over Christus door de apostelen en hun
medewerkers aan ongelovigen. Nu kan dat een aspect van de samenkomst zijn geweest of
langzamerhand zijn geworden. Bovendien wordt de 'lering' in de synagoge wel met 'prediking'
aangeduid (Hand. 15:21), zodat een dergelijke typering ook mogelijk wordt voor het
onderwijs in aansluiting aan de Schrift in de nieuwtestamentische gemeente.
Toch is prediking niet te typeren als 'woord' in onderscheid van 'antwoord'. Prediking van de
waarheid is volgens de Schrift mee een belijdende daad van de gemeente (1 Tim. 3:15v).
Zo is omgekeerd het belijden van Gods Naam ook weer prediking van die Naam (Mat.
10:32). En dankbare viering van de maaltijd bleek tevens een vorm van verkondiging (1 Kor.
11:26). Zoals ook het lofzingen meer is dan een antwoord van de gemeente op het woord.
Het dient de onderlinge verkondiging en opbouw (Kol. 3:16).
B OPTREDEN VAN MEERDEREN
Aan het prijsgeven van de gedachte van het verbondsgesprek zit meer vast. In verband met
die visie ontwikkelde zich ook een bepaalde opvatting over de predikant als voorganger in de
58
Deze visie gaat waarschijnlijk terug op A. Kuyper, die ond ersch eidde tusse n acten 'a parte Dei' en
'a parte populi' (G.C. Van de Kamp, 'Liturgische bewustwording in de gereformeerde kerken, in: M.E.
Brinkm an (red), 100 jaar th eolog ie, 170).

dienst. Binnen het model ‘verbondsgesprek’ is deze nu eens mond van God, dan weer mond
van de gemeente. Zo wordt gerechtvaardigd en onderbouwd dat hij een soort spilpositie in
de samenkomst inneemt en bij de meeste handelingen nodig is. Toch past zo’n spilpositie
van één eerder bij het Oude dan bij het Nieuwe Testament. Zo kan de gedachte van verbondsgesprek
het optreden van meerderen onnodig tegenhouden. Zowel bij het lezen, het
leren, het profeteren en het bidden traden in het Nieuwe Testament ook anderen op de
voorgrond. Onder hen waren ook andere gemeenteleden dan oudsten. Wanneer de Geest
met het Woord in heel de gemeente rijkelijk woont en gaven geeft, die ook mogen functioneren
in de samenkomst, moet dat zelfs een passender vormgeving worden genoemd dan de
huidige. Daadwerkelijke activiteit van heel de gemeente en van individuele gemeenteleden
met hun gaven bij de verschillende onderdelen van de dienst doet daaraan recht. Al blijft ook
hier de basisstelling dat de Schrift ons geen voorschriften geeft, en dat hier niet te spreken
valt van goed of fout. Het gaat om een optimaal verantwoorde invulling van de christelijke
vrijheid.
C ANDERE GEVOLGEN
- De opvatting dat de gemeente bij het zingen 'antwoord' geeft, leidt soms tot de stelling dat
de gemeente altijd als geheel moet zingen (of belijden). Dit wordt dan weer als bezwaar
ingebracht tegen afwisselend zingen. Of tegen het optreden van een zanger of een koor. In
het licht van de bijbelse gegevens is deze opvatting niet sluitend. Uit deze opvatting spreekt
bovendien te weinig besef van de verschillende functies die 'zingen' kan hebben. Ook een
lezing en een verkondiging kunnen 'gezongen' worden, of zingend onderstreept. Dat kan
heel goed door enkelen. Daarbij komt dat lofzeggen in de Schrift ook verkondiging aan
elkaar bleek te zijn. Daarbij kan - zoals blijkt uit de Schrift - afwisselende zang, eventueel
met een koor juist een treffende vormgeving betekenen 59 .
- De woord-antwoord-opvatting kan ook niet worden begrepen vanuit de gedachte dat
sommige onderdelen van de dienst rechtstreeks Gods Woord bevatten, terwijl andere door
de zeef gaan van een menselijke verwerking. Ook een preek, zoals wij die momenteel
kennen, heeft een moment van vrije verwerking. Daarnaast is het zingen van een onberijmde
psalm juist puur 'woord'. Nergens uit de Schrift volgt de stelling dat menselijke verwerking
of vertolking van het woord, in welke vorm ook, een ander karakter heeft dan letterlijke
recitatie van het woord. Overigens is zelfs lezen of reciteren vertolken, door de manier
waarop dit gebeurt.
D EENZIJDIG STIJLBESEF
Schadelijk is de woord-antwoord-opvatting ook in combinatie met de stelling dat het Woord
centraal staat. Als vanzelf leidt dit tot de gedachte dat die onderdelen van de dienst die door
'woord' getypeerd heten, meer aandacht vragen. De 'antwoord'-delen zijn als menselijke
reacties secundair. Bijvoorbeeld in combinatie met de eis van stijl en kwaliteit houdt dat in,
dat daardoor grote zorg besteed wordt (en terecht!) aan de preek. Maar dat intussen niet
even grote zorgvuldigheid aan de dag gelegd wordt bij lofzangen en andere delen van de
dienst. Doorbreking van dit schema kan helpen om de stijl en zorgvuldigheid die wij als
bijbelse beginselen leerden kennen, en daadwerkelijk in praktijk willen brengen rond de
prediking, ook bewuster toe te passen bij andere momenten van het samen-zijn.
59
K. Deddens (Waar alles van Hem spreekt, 87-92) noemt enkele argumenten pro antifonale zang
(beurtzang), eventueel met een koor. Hij stelt dat deze aan de inhoud van de liederen reliëf geeft en
wijst haar aan in psalmen als 15, 24, en 118. Bijvoorbeeld wanneer in een lied vraag en antwoord
voorkomen past het. Maar ook bij verhalende psalmen span t het de aan dacht (Ps 78,107). O ok valt
te wijzen op psalmen m et een refrein (Ps 136, 46 etc.). Verd er wijst hij op beurtzang in het boek
Openbaring. Ook laat hij zien dat deze vorm van zingen gebruik geweest is in de oude christelijke
kerk.
Schelling (Loven met muziek, 38) wijst erop dat ook het parallelisme in veel psalmen vraagt om
beurtzang of responsorische vormen.

E OP EEN ANDERE MANIER
Met dit betoog willen wij niet geheel afscheid nemen van het model 'woord-antwoord'. Wel
stellen wij vast dat dit geen dienst kan doen als typering van heel de samenkomst. Daarom
moeten wij de term 'verbondsgesprek' prijsgeven.
Maar binnen het geheel van de samenkomst zijn er wel momenten van woord en antwoord.
Echter, daarbij gaat het niet zozeer om Gods Woord en ons antwoord. Antwoord is passend,
zo stelden wij vast vanuit de Schriftgegevens, op woorden die een ander zegt. Als uiting van
instemming, of overname van het gesprokene. Na een lofverheffing, na een lezing, na de
verkondiging. Zulke antwoorden zijn bijvoorbeeld een gezamenlijk 'amen', en andere acclamaties.
Merkwaardig genoeg zijn echter die typische antwoordmomenten nauwelijks herkenbaar
in de huidige liturgische praktijk.
Daarnaast hebben wij de samenkomst wel getypeerd vanuit de omgang met God, dus vanuit
het verbond. Zonder elk element afzonderlijk in te delen vanuit dat verbondsmodel, kan wel
op een andere manier structuur worden aangewezen. Binnen dat verbond is het passend dat
de beweging van God naar ons toe eerst accent krijgt, en vervolgens de beweging van ons
naar God toe. Zo kan het ene onderdeel meer getypeerd worden door de ene richting en het
andere door de omgekeerde. 'Meer', want in beide bewegingen liggen beide accenten altijd
verweven.
Concreet illustreren wij dit aan twee kernen van het samenkomen. Het ligt voor de hand om
eerst uit de Schriften te lezen en de lering uit Gods Woord te trekken en daarna Gods
woorden te verwerken in gebed, lofprijzing, en eventueel gezamenlijke viering van de
maaltijd. Dat leidt echter niet zozeer tot een 'verbondsgesprek'-opvatting. Het brengt ertoe in
een samenkomst twee hoofd-delen te onderscheiden: een meer lerend deel, en een meer
belijdend deel.
Op een andere manier valt daarin wel de verbondsgedachte te herkennen.
Uit deze laatste opvatting volgt dat van de huidige orden van dienst 'Kampen-75' een verantwoorde
grondstructuur heeft. Van 'Middelburg-33' valt dat niet te stellen. Daarmee beweren
wij niet dat 'Middelburg' helemaal fout is en 'Kampen' helemaal goed. Wel missen wij echter
achter 'Middelburg' een duidelijke inhoudelijke verantwoording vanuit de zin van de verschillende
onderdelen zelf. 'Kampen' getuigt van meer zorgvuldigheid en besef van wat gebeurt
in de omgang met God en biedt daarmee een meer verantwoorde invulling van de christelijke
vrijheid. Daarom heeft - binnen de huidige keuzemogelijkheden - 'Kampen' onze voorkeur
60 .
5.6.3 Inhoud
Overzien wij die elementen uit de Schrift die - direct of indirect - normerend willen zijn voor
de gezamenlijke omgang met God, en vergelijken wij die met de huidige praktijk, dan missen
wij zowel in 'Kampen' en 'Middelburg' als in verdere afspraken enkele elementen. Wij pleiten
ervoor, dat deze meer tot hun recht komen. Gedeeltelijk zal dat een zaak zijn van bewustwording.
Maar tegelijk kunnen nieuwe afspraken daarbij helpen.
Overigens merken wij op dat daarmee nog geen uitputtende behandeling van liturgische
mogelijkheden is gegeven. Niet alleen een vergelijking met de Schrift, maar ook een bezinning
op de traditie kan leiden tot aanvullingen op of verbeteringen van de huidige praktijk. Zo
komen in onze uiteenzetting liturgische elementen als wetslezing, een liturgische inkadering
van de doop, votum, groet, credo, heenzending, kyrie-gebed, kanselmededelingen etc. niet
aan de orde. Deze gaan namelijk niet direct terug op wat de Schrift zelf aanwijst in het kader
van de gezamenlijke omgang met God in samenkomsten, maar zijn in de traditie opgeko-
60
Trim p pleit voor 'Kam pen', m.n . in verband met de eigen waarde van de gebeden en de eenheid van
schriftlezingen en verkondiging (Gem eente en h aar L iturgie , 80vv). Ook G. van Rongen noemt
herhaa ldelijk argum enten voor 'Kampen', o.m. vanwege de betere pla ats vo or he t avon dm aal da arin
(Met al de h eiligen III, 175).

men. Desondanks geven ze een schriftuurlijk verantwoorde invulling van die omgang. Ze
vragen ook om bewustwording, en soms om betere vormgeving en inkadering in de 'orde
van dienst'. Van Rongen wijdt het tweede boek van zijn tweeluik over liturgie geheel aan een
uitgebreide bezinning op deze en andere elementen 61 .
Wij denken tegen de achtergrond van onze eigen bezinning, dat de volgende elementen
meer aandacht verdienen:
A SCHULD EN GENADE
Schulderkenning, verzoening en expliciete toewijding aan God vormen geen afzonderlijk
gekwalificeerd moment in de liturgie. Hoogstens zitten deze elementen opgesloten in een
van de liederen of gebeden 62 .
B LOFZEGGINGEN OP NIEUWTESTAMENTISCH NIVEAU
Lofzeggingen vormen - anders dan uit de Schrift volgt - geen duidelijk herkenbare structuurmomenten,
die in verschillende toonaarden de bedding aangeven voor heel de gang van de
samenkomst. Het zou een passende invulling zijn van bijbelse lijnen als zulke lofzeggingen
een voortgang markeerden van lovend erkennen van schuld en roepen uit nood naar lovend
roemen in God.
Ze komen in de huidige praktijk echter hoogstens mee in eventueel opgegeven liederen. Op
dat punt blijft de huidige praktijk gemakkelijk achter bij de toonhoogte van lofzegging die al
in het Oude Testament gebruikelijk is, en in het Nieuwe Testament alleen maar sterker
doorklinkt. Een bepaalde liedkeus kan maken dat de lof op God nauwelijks het samenzijn
stempelt.
Bovendien vragen nieuwe werken van God om nieuwe lofwoorden, die rechtstreeks deze
werken noemen. 'Zingt de HERE een nieuw lied', zeggen verschillende psalmen (Ps. 96:1).
De hemelse lofprijzing van engelen houdt blijkens verschillende Schriftplaatsen de klok van
Gods werken bij (vergelijk de voortgang in de lofprijzing in Opb. 4 en 5). Zouden wij als kerk
op aarde hierin achterblijven, terwijl Gods werken nota bene ons betreffen, dan moeten wij
ons schamen tegenover de engelen.
In het kader van deze lofzeggingen ontdekten wij ook de noodzaak van nadrukkelijke lof op
Christus. Dat element is nog minder vast, en nog sterker afhankelijk van de vrije invulling
van gebeden en van de liedkeus. In een situatie waarin je alles vrij laat en dus laat afhangen
van vrije invulling, is dat niet erg, al vraagt het een sterk besef van wat passend is bij de
deelnemers aan de samenkomst. Maar in een situatie waarin (minstens) op kernpunten een
bepaalde 'orde van dienst' wordt afgesproken, zou ook die doorgaande lof op God en
Christus (gesproken en/of gezongen) tot de afspraken moeten behoren.
Dat het niet vreemd is om vaste lofzeggingen te kennen, bewijst de praktijk in tempel,
synagoge en eerste gemeente.
C IN BREED VERBAND
Hoewel in de voorbede en de liedkeus de mogelijkheden ertoe aanwezig zijn, missen wij
61
62
Van Rongen, Met al de h eiligen III.
Ook Van Rongen pleit - anders dan hij in een eerdere publikatie deed - voor herinvoering van een
openbare schuldb elijdenis en genadeverko ndiging. Hij ziet deze dicht aan liggen tegen het klassieke
Kyrie-gebed ('Heer, ontferm u ') (Met al de h eiligen III, 30-4 9. Die verbinding is zeker mogelijk. Toch
benadrukken wij dat de schuldbelijdenis, gestempeld als deze is door de Reformatie, een wat
smallere spits heeft. Het gaat vooral om de persoonlijke en gezam enlijke sc huld en vrijspraak , terwijl
het Kyrie-gebed een roep uit bredere nood is en daarbij nadrukkelijk ook staat tegen de achtergrond
van de nood van heel de schepping.

structurele aandacht voor de ruimte 63 waarbinnen de gemeente samenkomt. Wij stelden vast
dat in de lofprijzing het besef mag meeklinken dat wij daarin verbonden zijn met engelen,
gestorven gelovigen en met al Gods werken 64 . In Gezang 30 van het Gereformeerd kerkboek,
het klassieke 'Te Deum', is dat nadrukkelijk het geval 65 . Maar om structureel door te
werken in de beleving van de eredienst, is dat ene gezang, dat niet altijd wordt opgegeven,
te mager.
Een mogelijke vormgeving zou ook zijn de overname van lofwoorden van de engelen.
Ook stelden wij vast dat wij in de gebeden vanuit zonde en lijden ons één mogen weten met
heel de lijdende schepping (Rom. 8).
Verder zou de verbondenheid met de schepping en haar mogelijkheden om God te eren
beter kunnen uitkomen.
Ook hier geldt de overweging dat je in een situatie waarin je alles vrij laat, daarvan geen
punt hoeft te maken. Zodra je echter op hoofdpunten liturgische afspraken maakt, zou
aandacht voor dit bredere verband rond de gemeente naar ons inzicht een waardevol
onderdeel daarvan kunnen zijn.
D HET 'AMEN'
Het 'amen' is wel bewaard: na votum, groet, zegen, gebed, en preek, maar het functioneert
nauwelijks naar zijn aard: als uiting van instemming van allen met het woord van één.
Tegelijk komt die vorm van 'amen' die in de Schrift het meest accent krijgt, namelijk na een
lofwoord, nauwelijks voor.
E BETROKKENHEID VAN ALLEN MET HUN GAVEN
De betrokkenheid van de gemeente en de verschillende gaven is niet optimaal. Uiteenlopende
vormen als voorgaan in de schriftlezingen, in de gebeden, deelname aan het leren,
navraag en discussie, onderlinge ontmoeting en bemoediging, meebrengen van een lied,
inbreng van potentiële muzikale en dichterlijke kwaliteiten, het uitspreken van een lofwoord,
acclamaties, lichaamstaal, afwisselde zang, responsies etc. zijn verdwenen of tot een
minimum beperkt.
Met name als het gaat om het gebruik van het lichaam is een sterke reductie op te merken.
In de Bijbel voorkomende vormen als dans, processie, handgeklap, knielen, buigen, opheffen
van de handen, omarmen, kussen, staan, en lopen zijn verdwenen 66 . Ook de plaats van
muziek is niet groot en ook weinig bewust doordacht 67 .
63
64
65
66
67
De uitdrukking is van Trimp, Gem eente en haar liturgie , 63 e.v..
Trim p wijst vanuit psalm 148 op d e ruimte en context van heel de schepping rond het gebed van de
gem eente (Gem eente en haar liturgie , 79). D it besef is ook één van de belangrijkste uitgangspunten
bij G. van Rongen.
Zie bijvoorbeeld Va n Rongen, Met al de h eiligen I/II,14.
Schelling, Loven met muziek, 93 e.v. noemt als plaatsen waar deze uitingen naar voren komen
bijvoo rbee ld Ex. 15:20v, 1 Sam. 18:6v, 2 Sam. 6, Ps. 68:25-28, Ps. 132, Ps. 26:6, Ps. 42, Ps. 43:4,
Ps. 118:27, Ps. 87, Ps. 149:4, Ps. 150:4, Opb. 7:9-17, Mat. 11:17, Ps. 47:2, Ps. 98:8, Deut. 32:40,
Jes. 1:15, Ps. 134:2, Ps. 141:2, Ps. 88:10, Ps. 28:2, Klaagl. 2:19, 1 Tim. 2:8.
Schelling (Loven met muziek, 108-114 ) vat de fun ctie van muziek vanuit de bijbel als volgt samen:
- begeleiding van het gezongen woord: verhoogt de kwaliteit en versterkt de werking,
- muziek is zelf deel van de lofprijzing met heel de schepping en haar m ogelijkheden (Ps. 149, Ps.
150, Ps. 28:7, Ps. 33:1-9, Ps. 147:7, Ps. 65:13, Ps. 96:12, Ps. 98:8)
- uiting van e mo tie
- gebed
- verkondiging (Ps. 40:4, Ps. 57:10, Ps. 68:12)
- offer en verzoening (2 Kron. 29:27-29)
- oproep tot actie (trompetten)

Daarvoor is weinig anders in de plaats gekomen, zodat niet gesproken moet worden van een
mogelijke variatie in het kader van de nieuwtestamentische vrijheid, maar van een verarming.
F SCHRIFTLEZINGEN
De Schriftlezingen functioneren vaak als opstap naar de als belangrijker ervaren prediking,
en komen te weinig tot hun recht als zelfstandige onderdelen van de samenkomst, waarop
accent moet vallen. Overigens is het in het licht van het nieuwtestamentische 'voorlezen en
aansluitend leren en opwekken' wel passend dat de prediking nadrukkelijk gaat over de
gelezen Schriften 68 .
G AVONDMAAL
Van de kernen van samenzijn die wij vanuit het Nieuwe Testament als typerend leerden
zien, krijgt het avondmaal te weinig gewicht. Hoewel niet te zeggen valt of dit in elke samenkomst
van de gemeente een plaats had, concludeerden wij wel dat het zo regelmatig
werd aangericht dat het niet minder typerend voor het samenzijn was dan bijvoorbeeld het
onderwijs.
Door twee praktische oorzaken ligt dit in de huidige praktijk veelal moeilijk:
- de lezing van een (lang of iets minder lang) formulier maakt viering in dezelfde samenkomst
als waarin onderwijs plaatsvindt en ook de andere onderdelen van de dienst
tot hun recht komen, voor de meeste gemeenten onmogelijk,
- de inrichting van kerkgebouwen en de uitvoeringsmethode van de viering bewerken
dat deze veel tijd kost.
Een achterliggende oorzaak heeft te maken met de visie op het avondmaal als iets bijzonders,
waarbij invloeden uit de Nadere reformatie (je viert het niet zomaar), de sacramentsleer
(het is maar een beeld bij het eigenlijke: het Woord), en de opvattingen over liturgie (de
preek mag niet tekort komen) elkaar vinden.
Nu zou het mogelijk zijn om avondmaal vaak te vieren, maar dan in aparte samenkomsten.
Dat zou ook het element van de gemeenschap met elkaar, dat in de huidige samenkomsten
eveneens weinig accent krijgt, kunnen dienen. Er is wel gepleit voor avondmaalsvieringen in
wijken 69 . Zonder die weg uit te sluiten, stellen wij wel vast dat daaraan zoveel structurele
veranderingen in het gemeente-zijn vastzitten, dat het op dit moment niet de meest voor de
hand liggende route is. Beter lijkt het ons te komen tot aanpassingen van de huidige liturgische
afspraken, waardoor frequente viering mogelijk wordt in een kerkdienst waarin ook
onderwijs plaatsvindt. Dat kan concreet inhouden dat er meer en veel kortere formulieren
komen, waarin telkens maar één aspect van het avondmaal is uitgewerkt.
Ook is denkbaar dat er een liturgie komt, waarin formulier-gebruik niet bij elke viering hoeft.
Onderwijzende formulieren zijn niet meer dan een gewoonte sinds de Reformatie-tijd, geen
schriftuurlijke verplichting 70 . Om de waarde en het gebruik ervan niet kwijt te raken, zouden
in dat laatste geval ook afspraken passen over een minimaal aantal keren dat de formulieren
- oproep tot profetie (2 Kon. 3:11-19, 1 Sam. 10:5, 1 Kron. 25, 2 Kron. 29:25)
- bij droefenis (2 Sam. 1)
68
69
70
Een pleidooi om de waarde van de lezingen meer te beseffen voert ook Van Rongen. Maar hij wijst
de verzelfstandiging van de lezingen ten opzichte van de preek, die in de liturgische traditie opkwam
en vaak bepleit wordt, af (Met al de h eiligen III,140v).
G.C. van de Kamp noemt dat als een idee van Van der Laan, die da arbij teruggrijpt op de vroegere
liefdem aaltijden ('Liturg ische be wustwo rding' in: M.E. Brinkm an (red), 100 jaar th eolog ie, 201).
E.H. van Olst wijst op de culturele context van de Reformatie. Deze had een sterk didactische inslag,
die niet los stond van de Renaissance (Bijbel e n liturg ie, 86).

juist wel gelezen worden.
Daarnaast moet nagedacht worden over alternatieve vormen voor de viering van het avondmaal,
waardoor deze niet een te groot deel van de eredienst stempelt. In het licht van de
Schrift kan niet gezegd worden dat een bepaalde vormgeving persé moet. Onze vrij massale
vieringen komen daar nog niet voor. In christelijke vrijheid mogen wij zelf de verschillende
factoren afwegen en een keus maken. Daarbij moeten naar ons inzicht factoren als frequentie
en feestelijk gedenken en loven van Gods grote daden het zwaarst wegen.
Gezien het boven aangewezen karakter van het avondmaal is de passende plaats voor het
avondmaal binnen een volledige totaal-liturgie in het belijdend deel, bij de lofprijzing als
climax van de dienst. Het is dé plaats voor lofzeggingen op God en op Christus 71 .
Vanuit de dogmatiek kan hiervoor een zijdelingse (meer niet!) ondersteuning worden
gegeven. Als 'sacrament', 'zichtbaar woord' past het avondmaal na de gesproken verkondiging.
H OFFER: KOLLEKTE
In verband hiermee is ook het moment van de offervaardigheid en barmhartigheid vaak niet
optimaal herkenbaar: het is veelal niet meer ingebed in de maaltijd, en ook losgekoppeld van
het 'lofoffer'.
Ook de vormgeving werkt er niet aan mee het als een onderdeel van de samenkomst met
een eigen liturgische waarde te beleven 72 .
I VASTHE ID EN ME ER VAR IATIE
De huidige liturgische afspraken functioneren in de praktijk te strak. Ze doen te weinig recht
aan de christelijke vrijheid, aan plaatselijke verscheidenheid, en aan de mogelijkheid tot het
spontane in een samenkomst. In lijn met de Schrift zijn gezamenlijke afspraken nodig, maar
niet zo dat alles daarin gevangen wordt, of dat improvisatie erdoor geblokkeerd wordt.
Vastheid en variatie moeten samen gaan.
Dit is op te lossen door enerzijds voor bepaalde onderdelen meer stijlvolle alternatieven en
variatiemogelijkheden aan te reiken. En anderzijds door de aard van deze afspraken duidelijker
te maken, zodat ze niet legalistisch gehanteerd worden en er openheid blijft voor zelfstandige
invulling of aanvulling.
5.6.4 Wat er leeft in de kerken
Uit de inventarisatie van wat er leeft in de kerken, komen desiderata naar voren (vergelijk
hoofdstuk 4). Een globale vergelijking daarvan met de resultaten van onze bezinning uit de
Schrift brengt ons bij de volgende conclusies.
a. De zaak van de liturgie leeft in de kerken. In het licht van de Schrift valt dat positief te
waarderen. Bewuste omgang met de liturgie helpt om de gezamenlijke omgang met de
HERE zo verantwoord mogelijk vorm te geven en te beleven.
Vaak blijkt uit de desiderata het verlangen in de eredienst meer speelruimte te ontvangen en
ook andere onderdelen dan de preek tot hun recht te doen komen. Dat doet recht aan de
veelzijdigheid in de verering van de HERE, die volgens de Schrift ook passend is.
71
72
Vaker avondmaal vieren, met meer nadruk op het feestelijk karakter ervan, bepleit ook Van Rongen,
hoewel hij veel oog h eeft voor het feit dat de huidige pra ktijk dat kan bem oeilijken. Bovendien geeft
hij veel argumenten en mogelijkheden uit de traditie door, o.m. over Calvijns wens om wekelijks
avondmaal te vieren (Met al de h eiligen III,160-175).
Ook Van Rongen bespreekt dit punt en pleit voor verbeteringen. Niet alleen in de vormgeving
overigens. Hij ziet een verbinding met het avondmaal als m inder zinvol, om dat dit meestal toch niet
volgt in de diens t. Hij pleit voo r een plaats in he t kad er van het gebe d voo r de nood van a lle
christenheid (Met al de heiligen, 184v).

. Het beeld dat de inventarisatie oplevert is tegelijk veelvormig en soms ongelijksoortig. De
vraag om invoering van een schuldbelijdenis en genadeverkondiging heeft bijvoorbeeld een
ander gewicht dan de vraag om de wet te mogen lezen in een andere vertaling.
Lang niet elk punt past onder een liturgische inventarisatie. Het tempo van gezangen is
bijvoorbeeld een technisch musicologische kwestie. Toelating van gasten aan het avondmaal
is een kerkrechtelijk punt. En ook de overhead-projector bij de preek is geen liturgische
zaak.
Veel wensen zijn ook in de huidige situatie mogelijk binnen het kader van de christelijke
vrijheid. Voorlezers in de dienst, jeugdige catechismuslezers, collectanten etc. zouden zo
kunnen worden ingevoerd.
De inventarisatie lijkt hier en daar een grabbelton van leuke of minder leuke ideeën. Soms
blijkt op de achtergrond een gefundeerde visie op liturgie een rol te spelen. Maar ook staan
de voorstellen of vragen nogal eens op zichzelf. Bovendien kunnen achterliggende visies
onderling verschillen. Zo werken af en toe modern-liturgische of populair-evangelische
opvattingen door. Dat alles illustreert de noodzaak om als kerken in deze zaak niet alleen op
losse ideeën te reageren, maar een schriftuurlijk verantwoorde kijk op liturgie te ontwikkelen.
Daartoe hebben we - voortbouwend op vooral het werk van C. Trimp en G. van Rongen - in
dit hoofdstuk aanzetten willen geven.
c. Er blijken veel raakvlakken te bestaan tussen onze bezinning en de wensen uit de kerken.
Met name vallen op: de aandacht voor het avondmaal wat betreft frequentie, formuliergebruik
en wijze van viering, de noodzaak van uitbreiding van het aantal gezangen, de inschakeling
van meerdere gaven uit de gemeente, zinvoller vormgeving van de collecte, gezamenlijke
uitingen van de hele gemeente of beurtspraak en beurtzang in allerlei vormen, het
'amen'.
Tegelijk missen wij bij de desiderata bijvoorbeeld het zicht op de lof op God en Christus als
wezenlijke structuurmomenten binnen de gezamenlijke omgang met de HERE.
d. Uit de kerken zijn ook punten aangedragen waarop wij nu vanuit onze bezinning op
Schriftgegevens nog te weinig inhoudelijk kunnen ingaan. Bijvoorbeeld rond de doop, het
huwelijk, de inhoud van eventueel extra avondmaalsformulieren, en de plaats van kinderen
in de kerkdienst is verdere studie nodig. Gedeeltelijk hopen wij die te geven in een vervolgrapport.
5.6.5 Bezinning op de eigen tijd en cultuur
In het bovenstaande (en het navolgende) wordt vooral vanuit de Schrift en de historie
gezocht naar een verantwoorde visie op liturgie vandaag. Het heden zelf komt alleen in
beeld vanuit de huidige situatie en de vragen daarover binnen onze kerken.
Wij komen niet toe aan verantwoording in andere richtingen. De confrontatie met een
pluriforme cultuur, met haar verschillende stijlen en subculturen brengt eigen vragen mee
rond bijvoorbeeld stijlbesef en de noodzaak of misschien juist het risico in dit opzicht de 'taal
van de tijd' te spreken.
Daarnaast stelt ook de ontmoeting met christenen uit andere culturen of andere tradities
(bijvoorbeeld evangelisch) voor vragen. Ook vandaaruit kunnen waardevolle of juist riskante
elementen naar voren komen inzake de inhoud van de samenkomsten of de liederen.
Dergelijke vragen verdienen nadere doordenking 73 .
Daarbij moet tevens aan de orde komen welke zin en functie de samenkomst van de ge-
73
Ook Brienen wijst op de noodzaak de vorm geving van de liturgie steeds weer te betrekke n op de tijd
en de cultuur (Oriëntatie in de litu rgie, 72. 76). Bezinning op enkele van deze vragen vanuit een
gereformeerde ac htergron d biedt A.C . Barnard in zijn standaardwerk, Die erediens.

meente in onze tijd heeft. De verschillende doelen van dat samenzijn verdienen nadere
analyse: eer van God, interne opbouw, missionair werven. Moeten deze gecombineerd
worden? Moet dat in elke samenkomst? Verdient het aanbeveling voor verschillende subdoelen
samenkomsten met een eigen karakter in te stellen?
Aan al deze vragen komen wij nu nog niet toe. Het lijkt ons te verdedigen dat ze pas later in
beeld komen. Eerst moet de kerk zich, wanneer zij op dit punt een leemte bij zichzelf ontdekt,
liturgisch de rijkdom van de Schrift en de geschiedenis opnieuw eigen maken. Deze
inhaalmanoeuvre wordt vaak ten onrechte liturgische 'vernieuwing' genoemd. Pas als deze
kracht herwonnen wordt, is zij toegerust om in te spelen op de vragen van vandaag. En
eventueel te komen tot echte 'vernieuwing'. Anders zou gebrekkig liturgisch besef gekoppeld
aan gevoeligheid voor de eigen tijd gemakkelijk kunnen leiden tot snelle en oppervlakkige
aanpassingen. Bovendien leert de praktijk dat liturgische verrijking met de Schrift en de
geschiedenis van de kerk als eerste bronnen ook in de huidige tijd overtuigingskracht blijkt
te hebben.
5.7 Geraadpleegde literatuur
1. A.C. Barnard, Die erediens, Pretoria 1981
2. Will J. Barnard, Peter van 't Riet, De slip van een joodse man vastgrijpen: Christelijke
eredienst in het spoor van de joodse synagoge, Kampen 1989.
3. T. Brienen, 'Liturgie als dienst van de kerk', in: W. Van 't Spijker e.a., De kerk. Wezen,
weg en werk van de kerk naar reformatorische opvatting, Kampen 1990.
4. T. Brienen, Oriëntatie in de liturgie. Theologie in Reformatorisch perspectief, deel 3,
Zoetermeer 1992.
5. J. van Bruggen, 'Abba, Vader! Tekst en toonhoogte van het Onze Vader', in: C. Trimp
(red), De biddende kerk. Een bundel studies over het gebed aangeboden bij gelegenheid
van het 125-jarig bestaan van de Theologische Hogeschool te Kampen, Groningen 1979.
6. J. van Bruggen, Ambten in de apostolische kerk: een exegetisch mozaïek, Kampen, 1984.
7. J. van Bruggen, 'De waarheid begint met amen', in: De Reformatie 70 (1994/1995), 149-
151.
8. Peter Brunner, 'Zur Lehre vom Gottesdienst der im Namen Jesu versammelten Gemeinde',
in: K.F. Müller. W. Blankenburg (hrsg), Leitourgia. Handbuch des evangelischen Gottesdienstes.
Erster Band. Geschichte und Lehre des evangelischen Gottesdienstes, Kassel,
1954.
9. Jean Daniélou, Bijbel en liturgie. De bijbelse theologie van de sacramenten en de feesten
volgens de kerkvaders. Brugge/Utrecht 1964.
10. K. Deddens, Het begon in Jeruzalem, Goes 1976.
11. K. Deddens, Waar alles van Hem spreekt. Bezinning op de eredienst, Groningen 1981.
12. J. Douma, 'De predikant en het schriftberoep', in: F.H. Folkerts, P. Houtman, P.W. van
der Kamp, Ambt en aktualiteit. Opstellen aangeboden aan Prof. Dr. C. Trimp ter gelegenheid
van zijn afscheid als hoogleraar aan de Theologische Universiteit van de Gereformeerde
Kerken in Nederland op 2 december 1992, 223-235.
13. C.J. den Heyer, De maaltijd van de Heer. Exegetische en Bijbeltheologische studie over
Pascha en Avondmaal. Kampen, 1990.
14. G.C. van der Kamp, Liturgische bewustwording in de gereformeerde kerken, in:
M.E.Brinkman (red), 100 jaar theologie. Aspecten van een eeuw theologie in de Gereformeerde
Kerken in Nederland (1892-1992), Kampen, 1992, 161-210.
15. J. Kamphuis, Juda’s Hallel, Goes, 1993.
16. G.N. Lammens, 'De vooronderstellingen van de eredienst', in: Rapport over de orde van
de eredienst aan de Generale Synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland, Middelburg,
1965.
17. G.N. Lammens, 'Het eigene van de liturgie', in: Wat vindt u van de kerkdienst. Wageningen
1971.
18. G.M. Landman, In de ruimte van de Naam. Liturgische grondwoorden in het Onderrricht
van Mozes en hun invloed op het Nieuwe Testament en de christelijke eredienst. Zoetermeer,
1995.

19. De liturgische viering op de zondag. Verslagboek van het zesde liturgiecolloqium van het
liturgisch instituut van de katholieke universtiteit te Leuven, november 1983. Leuven/Amersfoort
1985.
20. H.M.Ohmann, 'Het Oude Testament en de natuurwetenschap. Exegetische zekerheden
en moeilijkheden',in: A.P.Wisse (red), In het licht van Genesis. Christelijke wetenschappers
over schepping en evolutie, Barneveld 1986, 89-108.
21. E.H. van Olst, Bijbel en liturgie. Een pleidooi voor het vieren. Baarn 1983.
22. G. Van Rongen, Met al de heiligen. Liturgie in hemel en op aarde I/II, Barneveld 1990
23. G. Van Rongen, Met al de heiligen. Liturgie in hemel en op aarde III, Barneveld 1990
24. P. Schelling,Loven met muziek. Zang en spel in Bijbel en kerk, Kampen, 1986.
25. J. Smelik, 'Waar God zijn Naam doet gedenken ... 1 en 2', in: De Reformatie 69
(1993/94), 446vv, 464vv.
26. R. Stählin, 'Die Geschichte des christlichen Gottesdienstes von der Urkirche bis zur
Gegenwart', in: K.F.Muller. W. Blankenburg (hrsg), Leitourgia. Handbuch des evangelischen
Gottesdienstes. Erster Band. Geschichte und Lehre des evangelischen Gottesdienstes,
Kassel, 1954.
27. C. Trimp, 'Sacrificium Laudis. De plaats van de lofprijzing in de avondmaalsgebeden', in:
C. Trimp (red), De biddende kerk. Een bundel studies over het gebed aangeboden bij
gelegenheid van het 125-jarig bestaan van de Theologische Hogeschool te Kampen, Groningen
1979.
28. C. Trimp, Zorgen voor de gemeente. Het ambtelijke werk van ouderlingen en diakenen
toegelicht, Kampen, 1982.
29. C. Trimp, De gemeente en haar liturgie. Een leesboek voor kerkgangers, Kampen, 1983.
30. J.P. Versteeg, 'Het avondmaal volgens het Nieuwe Testament', in: W. van 't Spijker, W.
Balke, K. Exalto, L. van Driel (red), Bij brood en beker. Leer en gebruik vanhet heilig avondmaal
in het Nieuwe Testament en in de geschiedenis van de westerse kerk.Goudriaan 1980,
9-64.
31. M.A. Vrijlandt, Liturgiek, Delft 1987.
32. H.A.J. Wegman, Riten en mythen. Liturgie in de geschiedenis van het christendom,
Kampen 1991
33. J. Van der Werf, Kleine Liturgiek, 's Gravenhage 1965.

6 DE LITURGIE IN DE KERK NA PINKSTEREN
6.1 Het voorgaande hoofstuk maakt duidelijk dat de bijbel ons een goed inzicht geeft in de
wijze waarop de gemeente van Christus wordt geroepen om God te vereren. Die roeping
komt van God zelf. In gehoorzaamheid aan die roeping organiseert de gemeente haar
samenkomsten.
Het Nieuwe Testament geeft ook informatie hoe de gemeente na Pinksteren haar samenkomsten
heeft ingericht. De lezing van het Woord en de dienst van de gebeden zijn vaste
elementen. Elementair is het bevel van Christus om zijn dood te verkondigen tijdens het
avondmaal.
Maar ook wordt duidelijk: de gemeente van het nieuwe verbond krijgt vanuit de bijbel geen
vaste liturgie voorgeschreven.
Het ontbreken van zo'n instructie stelt ons aan de ene kant voor een probleem. Het zou een
stuk eenvoudiger zijn geweest wanneer de Here Jezus zelf, zoals ook onder het oude
verbond is gebeurd, strikte voorschriften had gegeven voor de eredienst.
Aan de andere kant mogen we daaruit de conclusie trekken dat de inrichting van de eredienst
in christelijke vrijheid gestalte mag krijgen.
Wie gebruik wil maken van die vrijheid wordt wel met beide benen op het fundament van
heel de Schrift geplaatst. En ook moet hij zich met alle vezels van z'n geloofsbeleving
verbonden weten met de kerk van alle eeuwen.
6.2 Met die intentie laten zich de gegevens over de inrichting van de eredienst in de (eerste)
eeuwen na Pinsteren het beste interpreteren. Nu is het niet onze bedoeling de ontwikkelingen
van de christelijke eredienst aan de hand van bronnen breed te beschrijven. De ontwikkeling
van de eredienst is door veel plaatselijke liturgiecommissies bestudeerd en beschreven,
waarbij gebruik gemaakt is van voor iedereen toegankelijke literatuur zoals het boek Met al
de heiligen van G. van Rongen.
Bovendien hebben de kerken zich op generaal synodaal niveau, in de loop van deze eeuw,
twee keer uitgebreid bezonnen op de liturgie aan de hand van rapporten, die in acta zijn
opgenomen. Het is niet zinvol het werk van deze rapporteurs over te doen. We volstaan met
te verwijzen naar deze en andere al dan niet wetenschappelijke literatuur (zie Literatuuroverzicht).
Ons rapport beweegt zich, aanvullend, instemmend en op een enkel punt corrigerend
in de lijn van deze publikaties.
6.3 De christenen van de vroege kerk hebben, zeker voorzover zij tevoren de joodse religie
aanhingen, de tempel-liturgie gekend. Zij waren ook vertrouwd met de liturgie van de synagoge.
Voortbouwend daarop hebben zij, mede gevoed door de wijsheid van heel de Schrift,
een weg gezocht om God te eren op een Hem welbehaaglijke wijze. Maar omdat hun oog
daarbij gericht was op de verhoogde Christus, hebben zij ook een breuk ervaren met hun
vroegere geloofspraktijk.
Uit de overigens niet talrijke bronnen, die ons uit de eerste eeuwen zijn overgeleverd, wordt
duidelijk dat de kerk direct na Pinksteren bouwde aan een bijbels-verantwoorde, nieuwtestamentische
liturgie. Het is ondoenlijk (in het kader van dit rapport) de eerste ontwikkelingen
van de vroeg-christelijke liturgie kort te beschrijven, waarbij recht wordt gedaan aan de
betekenis en interpretatie van de bronnen. 1
6.4 Duidelijk is in ieder geval dat de eredienst zich in de eerste drie eeuwen van de christelijke
kerk ontwikkelt rond twee kernen: Schrift ('synaxis', de verkondiging van het Woord) en
tafel ('eucharistie', de viering van het avondmaal). Vatten wij de diverse bronnen samen, dan
zou het grondpatroon van de eredienst aan het einde van de derde eeuw als volgt beschre-
1
Een overzicht van de bron nen uit de e erste drie eeuwen in: H.A.J. Wegm an, Riten en myten, Kampen
1991, 65-68.

ven kunnen worden: 2
2
3
Synaxis
Groet (bijv.: "De Heer zij met u, en met uw geest")
Schriftlezingen en psalmodie
Prediking
Voorbedengebed
Wegzending van de catechumenen
Eucharistie
Groet
Vredeskus
Offertorium
Eucharistiegebed
Breking van het brood en communie
Wegzending van de gemeente
6.5 Veel meer dan de eerste drie eeuwen is de periode vanaf de vierde eeuw gedocumenteerd.
Vanaf deze tijd tot ongeveer de negende/tiende eeuw bestonden er in het Westen
verschillende liturgische tradities: de gallische liturgie (Frankrijk en Duitsland), de keltische
liturgie (Ierland, Schotland, Wales), ambrosiaanse liturgie (Milaan), de mozarabische liturgie
(Spanje) en de romeinse liturgie (Rome). 3 Rond 1000 na Christus kreeg de romeinse liturgie
de overhand in het Westen. De pausen in Rome claimden dat zij de wettige opvolgers van
Petrus waren, en dat dus alle lokale kerken zich moesten richten naar romeinse gebruiken.
Ook inzake de liturgie, die een belangrijk middel was om de eenheid van plaatselijke kerken
vorm te geven.
6.6 De voorreformatorische eredienst in de Westerse wereld, zoals deze 1000 na Christus
de overhand kreeg, werd vanaf die tijd aangeduid met de naam 'mis'. Enerzijds sloot de
misliturgie zich aan bij wat in voorgaande eeuwen tot stand was gebracht. Daarbij zijn in de
misliturgie diverse oud-christelijke onderdelen terechtgekomen, die vanuit de bijbel goed te
verantwoorden zijn. Anderzijds werden in de misliturgie ook diverse onderdelen opgenomen
die ingegegeven waren door onschriftuurlijke dogma's.
Om daar enig inzicht in te krijgen, is het zinvol de onderscheiden bestanddelen van de
romeinse mis te noemen. De 'mis' kent een aantal vaste onderdelen, het zogenaamde
ordinarium (lett. het 'gewone van de mis'). Het zijn onderdelen die in elke dienst een vaste
plaats en een vaste tekst hebben. Het betreft met name de onderdelen Kyrie, Gloria, Credo,
Sanctus (& Benedictus) en Agnus Dei. De overige onderdelen van de mis horen tot het
zogenaamde Proprium (lett. 'het eigen van de mis'). Het zijn onderdelen die tussen het
Ordinarium worden geschoven en per dienst wisselende teksten hebben, waarbij in de
meeste gevallen de tijd in het kerkelijk jaar bepalend is (zoals lezingen, tussenzangen en
gebeden). Ook in het Proprium zijn veel onderdelen te vinden die voluit verantwoord zijn en
door alle eeuwen heen een plaats hebben gehad in de christelijke liturgie.
We besteden om twee redenen aandacht aan het Ordinarium. In de eerste plaats omdat het
Ordinarium onderdelen bevat die terugvoeren op vroeg-christelijke tradities. In de tweede
plaats zal blijken dat de diverse ordinarium-delen vorm geven aan bijbelse noties, die in
hoofdstuk 5 naar voren zijn gebracht maar die in de calvinistische traditie niet zijn overgenomen.
Vergelijk: A.C. Barnard, Die Erediens, Pretoria 2 1985, 166-167.
Naast de Westerse liturgieën uit de eerste 10 eeuwen, waren er in het Oosten (Egypte, Palestina,
Syrie en Klein Azië) diverse liturgieën, die circa de negende eeuw leidden tot de Byzantijnse liturgie.

6.6.1 Kyrie eleison
4
Vertaling:
Heer, ontferm U!
Christus, ontferm U!
Heer, ontferm U!
Het Kyrie bevat de roep om ontferming die we aantreffen in Matteüs 15:22, 17:15 en 20:30.
Waarschijnlijk hebben we te maken met een element uit een christelijk privégebed, dat in de
vierde/vijfde eeuw in diverse liturgieën terecht kwam. Het Kyrie wordt al vermeld in het
reisjournaal dat Egeria rond 390 maakte. Ze meldt dat het Kyrie dagelijks in de vespers te
Jeruzalem werd gebeden. In het Oosten treffen we omstreeks het jaar 500 het Kyrie in de
liturgie aan, zoals we leren uit de Apostolische Constituties (Syrie, omstreeks 500). Het Kyrie
kwam rond het jaar 500 ook in Westerse erediensten voor: de romeinse, milanese en
gallische liturgie.
Het Kyrie werd door het volk geroepen als antwoord op de gebeden en voorbeden van de
diaken. Het Kyrie vormde dus onderdeel van wat wij het 'voorbede-gebed' of ‘algemeen
kerkgebed’ zouden noemen. Dit is van belang voor de betekenis van het Kyrie. Het Kyrie is
inhoudelijk gezien niet hetzelfde als de 'openbare schuldbelijdenis', die o.a. door Calvijn aan
het begin van de eredienst als aparte liturgische acte geplaatst werd. Bij de ‘schuldbelijdenis’
gaat het primair om belijdenis van zonden en schuld van de gemeente. In het Kyrie kijkt de
kerk niet alleen naar zichzelf, maar naar de hele schepping (vgl. 5.5.4). Het Kyrie bedoelt
een huldiging en aanroeping van de Kurios (Christus) te zijn, die redding uit alle nood kan
geven. Het Kyrie is een smeekbede waarmee erkenning van Gods heerschappij uitgesproken
wordt. En tevens wordt door het Kyrie de eigen onmacht en de afhankelijkheid van alle
schepselen van God erkend.
Ook historisch gezien kunnen het Kyrie en de ‘schuldbelijdenis’ niet als equivalenten gezien
worden. De schuldbelijdenis moet gezien worden als een liturgische acte die afgeleid is van
de Offene Schuld uit de zogenaamde middeleeuwse pronaus, dan wel als de equivalent van
het ‘confiteor’ uit de romeinse mis (zie hieronder paragraaf 6.11).
Het Kyrie had niet in alle liturgieën dezelfde plaats. In de ambrosiaanse liturgie volgde het
Kyrie bijvoorbeeld op het Gloria. Weer elders volgde het Kyrie op de 'Woorddienst'. De
plaats van het Kyrie aan het begin van de romeinse mis is waarschijnlijk door paus Gelasius
(492-496) ingevoerd. In de zevende en achtste eeuw werden de gebeden weggelaten en
bleef alleen het antwoord van het volk (het Kyrie) staan. Een latere ontwikkeling is eveneens
om het Kyrie niet langer te zien als een gebed tot Christus, maar als een gebed tot de
drieënige God. Van oorsprong werd het gebed echter niet trinitarisch maar christologisch
geïnterpreteerd. 4
6.6.2 Gloria
De vertaling van deze hymne luidt:
Eer aan God in den hoge,
en vrede op aarde
aan de mensen die Hij liefheeft.
Wij loven U.
Wij prijzen U.
Wij aanbidden U.
Wij verheerlijken U.
Wij danken U om uw grote heerlijkheid.
Zie o.a. L. Brinkhoff O.F.M ., Liturgisch Woordenboek, II, Roermond 1965-1968, k. 1425.

5
Heer God, hemelse Koning,
God, almachtige Vader!
Heer, eniggeboren Zoon,
Jezus Christus;
Heer God, Lam Gods,
Zoon van de Vader;
Die de zonden der wereld wegneemt
ontferm U over ons.
Die de zonden der wereld wegneemt,
aanvaard ons smeekgebed;
Die zit aan de rechterhand van de Vader,
ontferm U over ons.
Want Gij alleen zijt de Heilige.
Gij alleen de Heer.
Gij alleen de Allerhoogste,
Jezus Christus.
Met de heilige Geest
in de heerlijkheid van God de Vader.
Amen.
Het Gloria is een proza-hymne die – historisch gezien – samengesteld is uit twee delen. Het
eerste gedeelte wordt gevormd door de tekst uit Lucas 2:14. Alles wat daarna komt (vanaf
‘Wij loven U’) is in de vierde eeuw aan de hymne toegevoegd.
Het Gloria is oorspronkelijk een hymne uit het morgengebed. Uit de hierboven reeds vermelde
Apostolische Constituties is bekend dat het Gloria in de vierde eeuw liturgisch gebruikt
werd. Vermoedelijk raakte de hymne rond 350 in het Westen bekend. Daar werd het Gloria
opgenomen in de romeinse, ambrosiaanse en mozarabische liturgieën. Rond 600 ontving de
hymne in de pausmis een plaats na het Kyrie. Het gebruik ervan was overigens alleen
toegestaan aan bisschoppen en dan nog uitsluitend op zondagen en martelaarsfeesten. In
1048 werd bepaald dat alle priesters het mochten zingen. Uit dit korte historische overzicht
blijkt dat het Kyrie en Gloria oorspronkelijk geen eenheid vormden. Het Gloria kreeg pas
later een plaats na het Kyrie.
6.6.3 Credo
Het Credo (de geloofsbelijdenis) is voor ons het meest herkenbare ordinariumdeel. Ook de
calvinistische traditie kent deze liturgische acte. In de voorreformatorische kerk kreeg echter
niet de Apostolische Geloofsbelijdenis, maar de Geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel
een vaste plaats in de eredienst.
De wortels van het liturgisch gebruik van het Credo liggen in het Oosten. In de vierde eeuw
werd het Credo te Jeruzalem gebruikt in de doopliturgie. Aan het begin van de zesde eeuw
werd het Credo in Constantinopel gebruikt. Al spoedig werd het tevens in de Mozarabische
liturgie opgenomen. Pas in de achtste eeuw begint de verspreiding over de rest van de
Westerse wereld. In 1014 wordt het Credo in de romeinse liturgie aanvaard. Zowel in de
Oosterse als in de Westerse liturgieën fungeerde het Credo als afsluiting van het Woordgedeelte
('samenvatting') en als inleiding op de sacramentsviering ('vereniging in het geloof
van degenen die het avondmaal gaan vieren'). 5
6.6.4 Sanctus (& Benendictus)
Zie o.a.:
– C. Mahre nholz, 'Die Stelle des Credo im Hauptgottesdienst,' in: Evangelisch-lutherische
Kirchenzeitung 1956, 215-218.
– M. Jenny, Die Einheit des Abendmahlsgottesdienstes bei den elsässischen und schweizerischen
Reformatoren, Zürich-Stuttgart 1968, 118.

6
7
Vertaling:
Heilig, heilig, heilig,
is de Heer, God der heerscharen.
Vol zijn hemel en aarde
van uw heerlijkheid.
Hosanna in de hoge!
Gezegend Hij die komt
in de naam van de Heer.
Hosanna in de hoge!
Het oudste ordinariumdeel dat in de christelijke eredienst een plaats ontving, is het Sanctus.
De tekst voert terug op Jesaja 6:3 (vgl Opb. 4:8). In het late jodendom maakte het driemaal
'Heilig' onderdeel uit van het morgengebed. Het Sanctus vinden we in vrijwel alle avondmaalsliturgieën
uit de eerste eeuwen van onze jaartelling terug. Alleen in de Traditio Apostolica
van Hippolytus (170-230) ontbreekt het.
Door de kerkvaders is sterk benadrukt dat de kerk op aarde door het zingen van het Sanctus
instemt met de lofprijzing van de engelen in de hemel (vgl. ook 5.3.3 en 5.4.5).
Het Sanctus werd tot de vijfde eeuw gezien als lofprijzing op God de Vader. Nadat Arius in
de vierde eeuw echter van zich had laten horen, werd het driemaal 'heilig' meer opgevat als
een lofprijzing van de Drieëenheid.
Er bestaat veel onduidelijkheid over de vroegste geschiedenis en betekenis van het Benedictus
(‘Gezegend Hij die komt in de Naam van de Heer’ (Mat. 21:9). Wel is bekend dat het
Benedictus in Syrië in de vierde eeuw aan het Sanctus werd toegevoegd. In de romeinse
liturgie gebeurde die toevoeging pas in de zevende eeuw. Dit betekent dat het Sanctus en
Benedictus vanouds niet bij elkaar hoorden. Het Benedictus wordt omlijst met het 'hosanna'. 6
De onduidelijkheden die er bestaan omtrent de vroegste geschiedenis van het Benedictus
verhinderen definitieve uitspraken te doen over de oorspronkelijke liturgische en theologische
betekenis. Toch vraagt die betekenis onze bijzondere aandacht. Want wat wordt
bedoeld met de woorden 'Gezegend Hij die komt in de Naam van de Heer'? Moeten daarbij
gedacht worden aan de consecratie, de verandering van brood en wijn? We hebben gezien
dat in de zevende eeuw het Benedictus in de romeinse liturgie aan het Sanctus werd verbonden.
Het gezang werd geplaatst vóór de canon, 7 dus: voor de liturgische acten waarin
het offer van Christus herhaald werd. In toelichtingen, die roomse theologen op de mis
hebben gegeven wordt gesteld dat de woorden van het Benedictus slaan op de consecratie
van brood en wijn 'De Heer komt op het altaar' – vandaar: 'gezegend Hij die komt'.
Door de roomse interpretatie en door de plaats in de mis, is het Benedictus tot op de dag var
vandaag historisch belast: de suggestie dat gedoeld wordt op de komst van Christus in
brood en wijn, lijkt onvermijdbaar. Het ligt voor de hand vanuit de achtergrond het Benedictus
als onbruikbaar af te wijzen.
Toch is dat o.i. niet noodzakelijk en zijn er redenen die het gebruik zinvol maken. We wijzen
in dit verband naar Openbaring 4:8: 'Heilig, heilig, heilig is de Here God, de Almachtige, die
was en die is en die komt'. In deze tekst vinden we als het ware het Sanctus en Benedictus
aan elkaar gekoppeld. Anders gezegd: in Openbaring is aan het oudtestamentische Sanctus
uit Jesaja 6 de lofprijzing op God die komt toegevoegd. Vanuit deze optiek gezien functioneert
het Benedictus sterk eschatologisch, een functie die waarschijnlijk recht doet aan de
oorspronkelijke. Dit leidt tot onze conclusie dat het Benedictus alleen bruikbaar is wanneer
de eschatologische betekenis tot uiting komt. Van belang is dan vooral de plaats waar het
Benedictus geplaatst wordt in de viering. Wanneer het bijvoorbeeld geplaatst wordt na het
Over het 'hosan na' zie: J. van B ruggen , Marcus, Kam pen 1988, 248.
Canon wil zeggen: vaste regel volgens welke het misoffer opgedragen moet worden . Tijdens deze
canon vindt o .a. de cons ecra tie plaats. O ver de ges chiedenis van de 'canon', zie: L. Brinkhoff O.F.M.
(red.), Liturgisch Woordenhoek, Roermond en Maaseik 1958-1962, k. 347-349.

gereformeerde 'sursum corda' en/of gezongen wordt tijdens of na de communie, is elke
mogelijke referentie aan een roomse interpretatie van de woorden 'Hij die kornt’ uitgesloten.
6.6.5 Agnus Dei
8
Vertaling:
Lam van God,
Die de zonden der wereld wegneemt
ontferm U over ons.
[geef ons de vrede]
Het Agnus Dei gaat terug op de tekst uit Johannes 1:29: ‘Zie het lam Gods, dat de zonde
der wereld wegneemt’. Dit gezang refereert aan het offer van Christus, waarbij het beeld van
het lam gebruikt wordt. Van oorsprong werd dit gezang gezongen bij het breken van het
brood. Dat breken van het brood werd gezien als een heenwijzing naar het lijden en sterven
van Christus. In dit kader werd het Agnus Dei in de vierde eeuw al in diverse Oosterse
liturgieën gebruikt. In de roomse mis is het Agnus Dei in de zevende eeuw terecht gekomen.
Evenals bij het Benedictus geldt hier dat je de tekst op deze plaats 'rooms' kunt interpreteren:
het Lam Gods dat op het altaar zal verschijnen. Oudere rechten heeft een schriftuurlijke
interpretatie, waarbij het gezang verwijst naar het volbrachte offer van Christus. Volgens
Calvijn stelde Johannes met zijn woorden Christus ‘tegenover alle offeranden der wet, om te
leren, dat in Hem alleen vervuld is, wat door die figuren werd aangewezen.’ 8
6.7 In deze ordinarium-teksten valt sterke nadruk op de viering van het heil en de lofprijzing
van God. De samenkomsten van de vroeg-christelijke kerk werden hier sterk door gestempeld:
de Here wordt geloofd om wie Hij is en om wat Hij gedaan heeft. Daarom stemt de
gemeente in met de hemelse liturgie (Gloria en Sanctus). Daarom wordt ook de nood van de
wereld aan God voorgelegd (Kyrie): zo wordt Hij erkend als koning van de wereld, als God
de Schepper en als de God die komen zal.
Gezien hetgeen in hoofdstuk 5 van dit rapport vanuit de bijbel naar voren is gebracht over de
eredienst, is de conclusie gewettigd dat de oud-christelijke kerk met deze teksten goede
vormen gekozen en ontwikkeld heeft om God te vereren op een Hem welbehagelijke wijze.
6.8 Deze oude liturgische elementen bleven in de romeinse mis staan toen de roomse
offergedachte steeds sterker opgang maakte in het Westen. Vanaf de zesde eeuw is er
duidelijk een ontwikkeling te signaleren, die langzaam maar zeker leidt naar de
transsubstantiatie-leer, de leer van de wezensverandering van brood en wijn in lichaam en
bloed van Christus. Pas in de elfde eeuw krijgt de transsubstantiatie-leer in het Westen de
overhand. Op het Vierde Lateraanse Concilie in 1215 wordt de leer door de Rooms-Katholieke
kerk tot dogma verheven. Dat is dus vele eeuwen nadat de meeste ordinariumdelen in de
romeinse mis waren opgenomen. Dit geeft duidelijk al aan dat de roomse offergedachte zich
onafhankelijk van het ordinarium heeft ontwikkeld en dat het ordinarium dus niet gerelateerd
is aan het roomse offer-dogma.
De ontwikkeling naar het dogma de transsubstantiatie heeft wel andere ingrijpende gevolgen
gehad voor de christelijke eredienst. We noemen de volgende. Het brood werd 'hostie',
hetgeen letterlijk 'offerande' betekent en verwijst naar Efeze 5:2 (Christus die Zich voor ons
overgegeven heeft als offergave en slachtoffer, Gode tot een welriekende reuk). In de
Middeleeuwen werd het gebruikelijk dat de gewone kerkganger eenmaal per jaar (nl. met
Pasen) communiceerde. Voorzover het kerkvolk de hostie al in ontvangst nam, ging dit
knielend gebeuren. Bovendien werd het gebruikelijk dat men de hostie niet meer in de hand
nam. De priester legde de hostie op de tong.
Institu tie, Boek II, hoofdstuk XVII, 4.

Je ziet dat tijdens de ontwikkeling van de roomse offergedachte ook veranderingen plaatsvinden
rond de canon. De heiligheid van de canon werd zo hoog ingeschat dat de priester
de woorden in stilte bad. Er was vrees voor ontwijding van de woorden. Synchroon hiermee
loopt dat het aandeel van het volk aan de eredienst sterk gereduceerd werd. De nadruk op
het offer van de mis komt ook tot uiting in het feit dat van de schriftlezingen en preek alleen
de lezingen overbleven. De bediening van het gelezen schriftwoord werd ondergeschikt aan
het offer dat in de dienst gebracht moest worden.
Voor Rome ging de hele eredienst zich concentreren om de consecratie van brood en wijn.
De Rooms-Katholieke eredienst had tot doel om God het offer van de kerk, het offer van
Christus opnieuw aan te bieden. Het hart van deze eredienst was dan ook de canon. Het
belangrijkste moment voor Rome is het uitspreken van de instellingswoorden uit Matteüs 26.
Op dat moment vindt de verandering van brood en wijn plaats, die het lichaam en bloed van
Christus worden. 9
We treffen in de roomse mis vanaf de twaalfde/dertiende eeuw allemaal rituelen aan waartegen
de reformatoren zich stevig verzet hebben: in stilte bidden van de priester, de aanbidding
van de hostie, het niet of nauwelijks deelnemen aan de communie door het kerkvolk.
De oppositie tegen deze rituelen hing samen met hun principiële verwerping van de
transsubstantiatie-leer: het brengen van een offer aan God, waarbij brood en wijn veranderen
in lichaam en bloed van Christus. Je ziet bij alle reformatoren dan ook dat ten aanzien
van de avondmaalsviering de orde van dienst radicaal werd gewijzigd. In sommige gevallen
hebben de romeinse mis en de reformatorische liturgieën wat het sacramentsgedeelte
betreft alleen de instellingswoorden gemeenschappelijk.
De zuivering van de liturgie betrof de rooms-katholieke opvatting dat de eredienst diende om
het offer van Christus te herhalen tot heil van de gelovige. Het is terecht één van de meest
ingrijpende wapenfeiten van de Reformatie. C. Trimp omschrijft dit proces als volgt: 'In 1517
begon de Geest van God ogen en oren te openen voor de goede boodschap van Christus'
gerechtigheid, die Hij eens voor altijd in zijn zelfofferande aan het kruis had verworven en in
de prediking van het evangelie uitdeelt aan het volk.'
'Wat wordt dus de taak van de kerk? De prediking aanvaarden en het heil van Christus
vieren in een heerlijke gedachtenis van zijn bittere dood - dat ene definitieve zoenoffer van
het nieuwe verbond.
Het werd tijd, dat de voorganger van de kerk zich omkeerde en niet tot God, maar namens
God tot de gemeente ging spreken. Hij moest de woorden van het geloof spreken en de
gemeenteleden in de mond en na aan het hart leggen (Rom. 10:8-10). Want de God van de
kerk is een genadige Vader sinds dat moment waarop de zon weer ging schijnen op Golgotha.
Deze God verwacht de dank van de kerk voor zijn onuitsprekelijke gave!
Toen dit inzicht doorbrak in de tijd van de kerkreformatie, was men ook in staat door het
uitbundig ceremonieel van de romeinse mis heen te kijken en de waardeloosheid van het
eeuwenoude offerritueel te doorzien.
Dus moest die dag wel komen, waarop de reformatie ook het liturgisch centrum van de kerk
bereikte en het altaar afgebroken werd.' 10
Reformatie betekent dus in dit verband: het altaar maakt plaats voor de preekstoel en de
avondmaalstafel. Of, anders gezegd: de mis wordt gereformeerd, doordat de relatie tussen
de prediking en de avondmaalsviering op een Schriftuurlijke manier wordt hersteld.
6.9 Ten aanzien van de reformatorische orden van diensten zijn globaal twee typen te
onderscheiden
9
10
Uitgebreider over de opzet van de m is, zie: C. Trim p, De gem eente en haar liturgie , Kampen 1983,
120-124.
Trimp, De g eme ente en ha ar liturgie, Kampen 1983, 124v.

12
a. De vroege reformatorische orden van dienst (tot 1525) beoogden vooral een revisie
van de mis. Alles was 'rooms' was, moest het veld ruimen. Dit betekende met name
verwijdering van het hart van de mis, de canon. De mis werd gezuiverd van alle elementen
die aan de transsubstantiatie-leer deden denken. De vijf ordinariumgezangen
werden hier gehandhaafd. Blijkbaar waren die niet gerelateerd aan specifiek roomse
dogma's.
b. Vanaf 1525 voerden de reformatoren radicale hervorming door in de eredienst. Er
werd grotere afstand geschapen ten aanzien van de roomse traditie uit de Middeleeuwen.
De ordinariumdelen werden soms gehandhaafd (Luther), facultatief gesteld
(Bucer) of geheel verwijderd (Calvijn).
Beperken we ons tot Calvijn dan intrigeert de vraag waarom de Geneefse reformator geen
gebruik maakte van de ordinariumgezangen.
De calvinistische reformatie van de eredienst in de zestiende eeuw vond plaats vanuit een
'ad-fontes'-houding: terug naar de bronnen. De belangrijkste bron was uiteraard de Schrift.
Keer op keer heeft Calvijn erop gehamerd dat in een eredienst alleen geboden is, wat God
in de Schrift voorschrijft. En die voorschriften bestaan kort samengevat hieruit, dat in de
kerkdienst drie dingen noodzakelijk zijn: verkondiging van Gods woord, de openbare gebeden
en bediening van de sacramenten. Voor het overige was er volgens Calvijn vrijheid in
ceremoniën. De nadruk van Calvijn op deze vrijheid is onder andere ingegeven uit oppositie
tegen Rome, waar het heil van de kerk afhing van door mensen opgelegde rituelen.
Calvijns activiteiten ten aanzien van de liturgie vonden plaats vanuit een ad-fontes-houding.
Dat betekende ook: terug naar de bronnen van de 'Oude Kerk'. Met de Oude Kerk bedoelde
Calvijn de kerk uit de eerste zes eeuwen van de christelijke jaartelling. Wanneer hij zich
beriep op de Oude Kerk, werd een bron uit de eerste zes eeuwen aangehaald: Plinius,
Tertullianus, Augustinus, Ambrosius, Chrysostomos, enzovoort.
We weten globaal welke bronnen Calvijn kende. 11 Maar onvoldoende bekend is nog welk
beeld Calvijn precies had van de Oude Kerk en hoe hij de bronnen interpreteerde. Wat wist
hij van de liturgische situatie? Antwoord op deze vragen vergen apart onderzoek, dat –
voorzover ons bekend – nog niet gedaan is.
Wel is duidelijk dat het Calvijn er niet ging om de orde van dienst van de Oude Kerk zoveel
mogelijk te kopiëren. Dat zou trouwens onmogelijk geweest zijn: er bestond – zoals wij ook
hierboven schetste – nog niet één orde van dienst. Evenmin was het ordinarium algemeen
aanwezig in de toenmalige bestaande orden van dienst.
Wel is duidelijk dat het Calvijn er niet om ging de orde van dienst van de Oude Kerk zoveel
mogelijk te kopiëren. Dat zou trouwens onmogelijk geweest zijn: er bestond – zoals wij
hierboven schetsten – nog niet één orde van dienst. Evenmin was het ordinarium algemeen
aanwezig in de toenmalige bestaande orden van dienst.
Calvijn beriep zich op de Oude Kerk omdat in deze kerk volgens hem de apostolische
traditie nog zuiver werd bewaard en uitgebouwd. Het ging de reformator om de zuivere vorm
van aanbidding.
Met een beroep op de Schrift en de traditie van de Oude Kerk kwam Calvijn ertoe om de mis
te vervangen door het avondmaal. Ook vond er herstel plaats van de Woorddienst, die bij
Rome was verworden tot een opstapje naar de offermis. Tevens beijverde Calvijn zich voor
actieve deelname van het kerkvolk, hetgeen o.a. tot uiting kwam in het invoeren en bevorderen
van de gemeentezang, het uitgeven van kerkboeken met psalmen én gezangen. Met
een beroep op Schrift en Oude Kerk vond Calvijn dat het avondmaal minstens (!) één keer
per week in de kerk gevierd moest worden. 12
Calvijn heeft echter niet de ordinariumgezangen gebruikt. Ook heeft hij deze liturgische
onderdelen niet vervangen door equivalenten. Het is niet juist te stellen dat in de calvinisti-
11
Zie o.a.: H.O. Old, The Patris tic Ro ots of Refo rmed W orsh ip, Zürich 1975, 141-156.
Institu tie, IV, 17, 43/44.

13
14
sche eredienst bijvoorbeeld de Tien Geboden de plaats ingenomen hebben van het Gloria.
Theologisch-inhoudelijk en historisch is er geen verband tussen de Wet en het Gloria als
liturgische acten. De Wet werd om andere motieven in de eredienst geplaatst dan het Gloria
(zie hieronder). Zoals gezegd, het Kyrie is niet hetzelfde als de schuldbelijdenis die Calvijn
aan het begin van de dienst plaatste.
Wanneer we zoeken naar redenen waarom Calvijn de ordinariumgezangen niet gebruikt
heeft, dan is allereerst het volgende vast te stellen: Calvijn heeft zich – voor zover bekend –
nergens expliciet uitgelaten over de ordinariumgezangen. Dat betekent dat je nergens bij
Calvijn kunt vinden waarom hij de gezangen links liet liggen. Eveneens betekent het dat je
dus nergens kunt vinden dat de liturgische onderdelen volgens Calvijn gerelateerd zijn aan
bepaalde roomse dogma's. Dit geldt overigens voor alle reformatoren.
Over talrijke zaken en gebruiken, waaraan roomse dogma’s ten grondslag lagen, hebben
reformatoren zich wel ergens in negatieve zin uitgelaten. Wanneer het ordinarium daarbij
hoorde, dan ligt het voor de hand dat daarvan iets van in de reformatorische geschriften
terug te vinden zou zijn.
Vervolgens willen we herinneren aan Calvijns principe dat de kerk voor haar erediensten
slechts gebonden is aan hetgeen de Schrift voorschrijft. Geboden tot het gebruik van ordinariumdelen
zijn daarin nergens te vinden.
Heeft Calvijn zich dus nergens expliciet over het ordinarium uitgelaten, er zijn o.i. wel een
paar redenen te bedenken waarom hij het ordinarium links liet liggen. Belangrijk daarbij is
dat we de liturgische activiteiten van de reformator in de toenmalige religieuze context
plaatsen.
Dan was er o.i. bij Calvijn allereerst een sterk antithetisch motief om het ordinarium niet te
gebruiken. Het ligt voor de hand dat Calvijn een grote afstand wilde scheppen t.a.v. de
middeleeuwse mis. Elke mogelijke herinnering wilde hij waarschijnlijk vermijden vanwege de
'hardleersheid van het kerkvolk'. Daarbij speelde de vraag of de ordinariumgezangen gerelateerd
waren aan roomse dogma's een ondergeschikte rol.
Vervolgens was er o.i. een didactisch motief. Wanneer je constateert dat bij het kerkvolk een
grondig gebrek aan schriftkennis bestaat, is het vanzelfsprekend dat je aan het didactische
aspect van de eredienst voorrang geeft. Wil je onderwijzen dan is de 'preek' de meest voor
de handliggende vorm. Kennis en verbreiding van de Schrift was ook één van de beweegredenen
waarom Calvijn de voorkeur gaf aan het zingen van de Psalmen. Wanneer kennis
omtrent de sacramenten ontbreekt, zijn sterk didactische formulieren van levensbelang.
6.10 In verband met de didactische inslag die de calvinistische orden van dienst hadden, is
te wijzen op de relatie die er op dit punt bestaat tussen de middeleeuwse preekdienst en
diverse reformatorische liturgieën. 13
De preekdienst ('pronaus'), die in de landstaal gehouden werd, ontstond in de middeleeuwen
(ongeveer de twaalfde eeuw) en ontwikkelde zich in eerste instantie binnen de mis. Een
latere ontwikkeling is dat de preekdienst als aparte dienst (los van de mis) werd gehouden.
De pronaus had een sterk onderwijzend karakter en didactische doelstelling. In de
laat-middeleeuwse pronaus kwam na de preek (in de landstaal) een catechetisch deel
waarin achtereenvolgens het Onze Vader, de Apostolische Geloofsbelijdenis en de Tien
Woorden gereciteerd werden. Dat is dus de zogenaamde catechetische drieslag 'geloof-gebod-gebed'.
Op dit catechetisch gedeelte volgden de 'openbare schuldbelijdenis'
(Offene Schuld) en een gebed om vergeving van zonden. 14
Het is niet mogelijk in het kader van dit rapport breedvoerig in te gaan op het ingewikkelde vraagstuk
over de herkomst en verspreiding van reform atorische orden va n dienst en elem enten da aruit. Zie
daarover o.a.:
– A.F.N. Lekke rkerker, Kanttekeningen bij het Hervormde Dienstboek, I, 's-Gravenhage 1952.
– G.J. van de Poll, Martin Bucer’s liturgical ideas, Assen 1954.
Uitgebreider over de preekdienst: W .F. Dankbaar, Hervormers en Humanisten, Amsterdam 1978,
201-236.

15
16
Elementen, die in de pronaus na de preek (ter onderwijzing) aan de orde kwamen, zijn voor
diverse reformatorische orden van dienst van belang geweest. 15 Hier moet allereerst de
naam van Guillaume Farel genoemd worden, die in zijn orde van dienst (1533) de elementen
uit de pronaus na de preek opgenomen heeft.
Zijn orde van dienst zag er vanaf de preek als volgt uit:
– Preek
– Vermaning
– Decaloog
– avondmaalsonderwijs (& retentie & Offene Schuld)
– Onze Vader
– Apostolicum
– Genadespreuk
– Instellingswoorden
– Korte verklaring met Sursum Corda en uitnodiging
– Communie
– Voorbeden en slotvermaning
– Zegen
Wanneer er geen avondmaalsviering gevierd werd, volgden na de preek:
– Vermaning
– Decaloog
– Bede om schuldvergeving (vgl Offene Schuld uit pronaus)
– Onze Vader
– Apostolicum
– Voorbede en vermaning
– Zegen.
Farel sloot dus zeer nauw aan bij de middeleeuwse preekdienst. Ongetwijfeld zijn de orden
van dienst die Calvijn gebruikt heeft, in meer of mindere mate door Farel beïnvloed. Het is
niet mogelijk en noodzakelijk in dit rapport in te gaan op het complexe vraagstuk of de orden
van dienst, die onder invloed van Calvijn ontstaan zijn, teruggrijpen op de romeinse misstructuur
of op de preekdienst, dan wel een eigen creatie van Calvijn zijn.
Wel is het zinvol dieper in te gaan op deze orden van dienst. Bestudering van Calvijns
liturgische activiteiten brengt aan het licht dat de opname en de plaatsing van diverse
liturgische acten nauw samenhingen met Calvijns theologie.
6.11 Met een beroep op het Oude Testament (o.a. 2 Samuël 12:13 en Leviticus 16:21) stelt
Calvijn in zijn Institutie dat het passend is 'dat wij door de belijdenis van onze ellende de
goedheid en barmhartigheid van onze God onder elkaar en voor de hele wereld verheerlijken.
Deze soort van belijdenis nu behoort regelmatig in de kerk plaats te hebben [...] Want
daar wij in alle heilige samenkomsten ons stellen voor het aangezicht Gods en der engelen,
welk ander begin zal dan onze handeling hebben, dan de erkenning onzer onwaardigheid?' 16
Hiermee is kort en krachtig de reden gegeven waarom Calvijn aan het begin van de dienst
Zie over d e midd eleeuwse oors prong van reform atorische orden van diens t o.a.:
– F. Brightm an, The English rite, Londen 2 1921 (reprint 1970).
– E. Weismann, 'De Predigtgottesdienst und die verwandten Form en', in: Leiturgia, III, Kassel
1956, 16-27.
Institu tie, III, 4, 10-11.

17
18
19
20
21
22
een Openbare schuldbelijdenis plaatste. 17
In de Straatsburgse liturgie 18 volgde op deze schuldbelijdenis een genadeverkondiging. De
genadeverkondiging is in de afgelopen eeuwen een omstreden liturgische acte geweest.
Beperken we ons tot de twintigste eeuw, dan blijken diverse personen (in eerste instantie)
herinvoering van de genadeverkondiging bestreden te hebben. 19 Tegenargument was vooral
dat de genadeverkondiging voldoende aan bod komt in de bediening van het Woord. Anderen
hebben voor herinvoering een pleidooi gevoerd. 20 Overzien we de recente publikaties
over deze materie, dan blijkt men het er over eens te zijn dat herinvoering van de genadeverkondiging
wenselijk is. 21
Omdat de Wet in de huidige orde van dienst een vaste plaats heeft verworven, verdient hij
aparte aandacht. In tegenstelling tot de pronaus, waar de Wet uit catechetisch-pedagogisch
motieven opgenomen was, heeft de Wet bij Calvijn een theologisch-liturgische betekenis. De
wijze waarop Calvijn de Wet in de orde van dienst plaatste, hing nauw samen met zijn visie
op de tweevoudige functie van de Wet (bron van zondekennis en regel der dankbaarheid).
Van essentieel belang is dat Calvijn geen heilsordelijk schema aanhing waarbij kennis van
ellende door de Wet vooraf moet gaan aan kennis van vergeving door het evangelie. Of, om
Calvijn zelf aan het woord te laten: 'Wanneer wij zeggen dat de oorsprong der boetvaardigheid
in het geloof ligt, dromen wij toch niet van een tijdsruimte, in welke het geloof bezig is te
baren, maar wij willen aantonen, dat de mens zich niet met ernst op de boetvaardigheid kan
toeleggen, tenzij hij weet dat hij God toebehoort. En niemand is waarlijk overtuigd God toe te
behoren, dan alleen hij, die eerst zijn genade heeft aangegrepen.’ 22
Deze visie is bepalend geweest voor de wijze waarop Calvijn omging met de Tien Geboden
in de orde van dienst. In de Straatsburgse orde van dienst was de Wet geplaatst na de
verkondiging van de vergeving van de zonden. Hierdoor fungeerde de Wet vooral als norm
die de gemeente aannam voor het nieuwe leven in Christus. Maar daarbij was ervoor ge-
Over de herkomst van de schuldbelijdenis lopen de meningen uiteen. W e kunnen hier in het midden
laten of de schuldbelijdenis de reformatorische pendant is van of het Confiteor (de persoonlijke
schuldbe lijdenis van de priester) uit de roomse mis, of van de Offene Schuld uit de pronaus. In beide
gevallen zou de schuldb elijdenis his torisc h gezien ge en (g elijkwaardige) vervanging van h et kyrie
zijn.
De liturgie, die Calvijn in Straa tsburg ge bruik te, is eigenlijk niet bekend. Velen gaan er vanuit dat de
orde van dienst, zoals Pierre Brully (Calvijns opvolger in Straatsburg) deze in de zogenaamde
Pseudoromana (1542) w eergee ft, de orde va n dien st is die Ca lvijn in S traatsburg he eft ge bruik t. Dit
blijft echter hypothetisch. In ieder geval bevat de Pseudoromana een orde van dienst die sterk
beïnvloed is door C alvijns liturgisch e visie.
Bijvoorbe eld in het Rapport inzake herziening van het kerkboek aan de Generale Synode van de
Gereformeerde K erken, Kam pen 1975 (pag. 35-38) en: G. van Rongen, Zijn schone dienst, Goes
1956, 60.
Zie o.a.:
– A. Kuyper, Onze Eeredienst, Kampen 1911, 241-245.
– H. Jonk er, Liturg ische Oriëntatie, Wageningen z.j., 126-127.
– A.C. Barnard, Die Erediens, Pretoria 2 1985, 550-551.
– K. Deddens, Dient Hem met vreugde!, II, Goes 1989, 72-75.
– G. van R ongen, Met al de heiligen, III, Barneveld 1990, 47-49.
– K. Deddens, 'Calvijn over het eerste deel van de Zo ndagmorgend ienst (3 )', in: Nader Bekeken,
februari 1995, 42.
– A.N.Hendriks, 'Datheens liturgie van 1566 en de beslu iten der Ne derla ndse Na tionale Synoden
1568-1581 met betrekking tot de orden van dienst voor de zondagmorgen, in Almanak FQI,
Kam pen, 197 0, 223-264.
Zie literatuur genoem d in de vorige noot.
Gecitee rd door W .H. Velem a, We t en Evangelie, Kam pen 1987, 151.

23
24
25
26
zorgd dat de andere functie van de Wet, bron van ellendekennis, niet uit het zicht verdween.
Want na elk gebod liet Calvijn 'kyrie eleison' (Heer, ontferm U over ons) zingen. Op deze
wijze werd liturgisch vorm gegeven aan de reformatorische visie op de Wet en op boetvaardigheid
en vergeving van zonden, die beide beschouwd werden als weldaden van Christus.
In Genève moest Calvijn noodgedwongen de genadeverkondiging laten vallen. Dit betekende
dat de Wet direct zou volgen op de schuldbelijdenis. Daardoor zou de Wet eenzijdig als
bron voor ellendekennis naar voren komen. Dit zou tegen Calvijns theologische visie op de
Wet ingaan. Vandaar dat vanaf 1549 in Genève de Tien Geboden na het Woordgedeelte
(schriftlezingen en preek) en vóór de avondmaalsviering geplaatst werden. 23 Door de Wet na
het Woordgedeelte te plaatsen komt de functie van 'regel der dankbaarheid' nog sterker
naar voren: nadat de gemeente Gods woord verkondigd is, neemt zij de Tien Woorden aan
als norm voor het nieuwe leven van de dankbaarheid.
Bovendien is niet zonder betekenis dat de Wet in Genève vóór de viering van het avondmaal
geplaatst is. De Wet fungeert dan ook in het kader van de zelfbeproeving en retentie. We
willen in dit verband wijzen op de overeenkomst tussen de zogenaamde zondarencatologus
uit het avondmaalsformulier en de Tien Woorden. 24 Kortom, ook wanneer de Wet tussen de
dienst van het Woord en de sacramenten geplaatst is, blijft zij fungeren als regel der dankbaarheid,
waarbij de functie van kenbron van ellende hoorbaar blijft.
Ten aanzien van het functioneren van de Wet in de huidige orden van dienst (Middelburg
1933 en Kampen 1975) kan het volgende gesteld worden. In de beide orden van dienst is de
Wet geplaatst na het eerste lied en vóór de schuldbelijdenis. De tweevoudige functie van de
Wet wordt door deze rangschikking niet vanzelf duidelijk. Door het ontbreken van een
voorafgaande genadeverkondiging en door het volgen van een schuldbelijdenis, komt de
Wet als regel der dankbaarheid niet duidelijk naar voren en komt het in de praktijk voor dat
de Tien Woorden voornamelijk functioneren als bron van ellende-kennis. Ten opzichte van
de plaats die Calvijn de Wet op theologische gronden gaf, betekent dit o.i. een verlies.
Calvijn kende uitsluitend het zingen van de Wet. Voorlezing van de Wet, zoals in de pronaus
en in de huidige orden van dienst plaatsvindt, was hem onbekend. In verschillende gereformeerde
publicaties 25 wordt gesteld dat de gemeente de Wet niet behoort te zingen. Oppositie
tegen het zingen van de Wet komt voort uit de opvatting dat een orde van dienst een
opeenvolging van Woord en antwoord is. De Wet behoort in deze visie niet tot het antwoord
van de gemeente, maar tot het Woord en kan daarom niet door de gemeente gezongen
worden. In hoofdstuk 5 zijn wij ingegaan op deze visie (zie 5.6.2). Calvijns liturgieën zijn in
de gereformeerde literatuur bij herhaling ontleed als een verbondsgesprek waarin de onderdelen
van de dienst elkaar opvolgen als Woord en antwoord. 26 Het betreft echter een
interpretatie van de auteurs, die niet terug te voeren is op Calvijn. Het feit dat Calvijn de Wet
liet zingen, is één van de argumenten waaruit blijkt dat de reformator niet uitging van de
Uit de tabel uit 1549, waarop aangegeven staat welke liederen gezongen worden, lezen we: 'Ce
mesme jour de la saincte Cène, on chante communément les Commandemens de Dien, au lieu du
Pseaume qu'on devroit chanter suyvant l' ordre de la présente table, Exod. 20. Lève Ie coeur.' Zie:
P. Pidoux, Le Psautier Huguenot du XVIe S iècle, II, Bâle 1962 , 44.
Zie hierover: C. Trimp, Formulieren en gebeden, z.p. z.j. 49.
O.a. in het Rapport inzake herziening van het kerkboek aan de Generale Synode van de
Gereformeerde Kerken, Kampen 1975 (pag. 38-39 ) en in: G. va n Rongen, Met al de heiligen III,
Bameveld 1990, 26.
Zie o.a.
– K. Deddens, Herstel kwam uit Straatsburg, Goes 1986, 118-119.
– T. Brien en, De litu rgie b ij Joha nnes Ca lvijn, Kampen 1987, 236-237

27
28
29
30
31
gedachte dat een orde van dienst een heen-en-weer van Woord en antwoord was. 27
Afgezien van de vraag of er praktische problemen zijn, 28 zijn wij van mening dat het zingen
van de Wet liturgisch goed mogelijk is.
6.12 Na dit zogenaamd 'voorbereidend deel' van de kerkdienst, volgde bij Calvijn een gebed
om verlichting van de Heilige Geest, schriftlezing en bediening van het Woord. Op deze
elementen gaan we hier niet nader in. De belangrijke plaats en betekenis zijn voldoende
bekend en worden algemeen onderschreven.
Tot de elementen die na de preek aan de orde kwamen, behoorden het Algemeen Kerkgebed
en het Apostolicum. We merken op dat Calvijn (al dan niet bewust) aansluit bij de
christelijke eredienst uit de eerste zestien eeuwen, waar beide elementen na het Woordgedeelte
plaatsvonden.
Wanneer het avondmaal gevierd wordt, gaat het voorbedengebed bij Calvijn over in het
avondmaalsgebed. Met andere woorden: er wordt geen scheiding gemaakt tussen Woorddienst
en sacramentsdienst. Beide lopen naadloos in elkaar over.
Bij de bespreking van de ordinariumgezangen hebben we al geconstateerd dat het Credo in
de romeinse mis na het Woordgedeelte geplaatst is en als scharnier fungeerde tussen het
Woord- en sacramentsgedeelte (zie 6.6.3). Ook bij Calvijn treffen we de geloofsbelijdenis
aan na de preek. Zoals gezegd, heeft Calvijn niet de belijdenis van Nicea-Constantinopel
gebruikt, maar het Apostolicum dat ook een plaats had in de middeleeuwse preekdienst. 29
Calvijn koos voor het Apostolicum omdat hij deze geloofsbelijdenis niet alleen inhoudelijk
zeer hoog waardeerde, maar ook omdat hij er bovendien van overtuigd was dat dit de
belijdenis was die in de Oude Kerk ontstaan en gebruikt werd. 30
Het Apostolicum fungeert bij Calvijn niet alleen als antwoord op en samenvatting en belijdenis
van het Woordgedeelte (schriftlezing en preek), maar vooral 31 ook in het kader van de
avondmaalsviering: de avondmaalsgangers worden vóór het houden van de gemeenschaps(!)-maaltijd
verenigd in het christelijk geloof.
6.13 De plaats en frequentie van de viering van het avondmaal bij Calvijn vraagt onze
aandacht. Kennisneming van Schrift en Oude Kerk bevestigde Calvijn in de overtuiging dat
in de eredienst de relatie tussen Woorddienst en avondmaalsviering moest worden hersteld.
Hier kan ook Calvijns voorkeur voor de Psalmen genoem d worden. juist door het zingen van
Psalm en kwam G ods W oord in de gemeente wonen.
Het zingen van gezang 1 (De Tien Woorden) met 13 strofen wordt wel eens als een probleem
ervaren.
Over de liturgische geschiedenis van het Apostolicum, zie: W.F. Dankbaar, 'Geschiedenis van de
Aposto lische Geloofsbelijdenis', in: Rondom het Woord, jaargang 14 (1972), 229-242.
Calvijn schrijft in zijn Institu tie dat het Apostolicum 'in weinige woorden de hoofdstukken der
verlossing aanroert'. Daarom 'kan ze ons zijn als een schilderij, waarop we onderscheiden en stuk
voor stuk de dingen zien, die in Christus opmerkenswaardig zijn.' Voor Calvijn is het 'niet
twijfelachtig, of terstond van het eerste begin der k erk a f, ja va n de tijd der apo stelen zelf, heef t zij
de plaats bekleed van een openbare en door aller instemming aanvaarde geloofsbelijdenis, vanwaar
ze dan ook haar oorsprong gehad moge hebben. En het is ook waarschijnlijk, dat ze niet door een
of ander afzonderlijk persoon geschreven is, daar vaststaat, dat, zover de herinnering gaat, ze onder
alle vromen gewijd gezag gehad heeft. Waarop we in bijzondere mate acht moeten slaan, dat
hebben wij als buiten kijf vaststaand, namelijk, dat in haar de ge hele b eschrijvin g van ons g eloof in
het kort en in d uidelijke orde verha ald wordt, en dat ze niets bevat wat niet door vaste getuigenissen
der Sc hrift bezegeld is' (Institu tie, II, XVI, 18).
De belijdenis vond immers plaats na het Algemeen Kerkgebed, waarin het avondmaalsgebed was
opgenomen.

32
33
Wekelijkse viering van het avondmaal heeft Calvijn in de weerbarstige praktijk van de kerk
van Genève niet bereikt. Genève koos er voor vier keer per jaar avondmaal te vieren. Al
moest Calvijn op dit punt dus een compromis sluiten, het hart van Calvijn ligt bij een kerkdienst
waarin de Woorddienst 32 verbonden is met de viering van het avondmaal.
Een complex probleem is de vraag hoe de Geneefse orde van dienst er vanaf de preek
uitzag wanneer er geen avondmaal gevierd werd. Ging Calvijn dan uit van een orde van
dienst die de viering veronderstelde? 33 Een dienst die een 'open einde' had en als 'Unvollendete'
werd ervaren? Concreet betekende dit bijvoorbeeld dat Calvijn de geloofsbelijdenis, die
bij hem sterk gericht was op de viering van het avondmaal, liet staan. Het is echter een
hachelijke zaak hier met stelligheid uitspraken te doen. Het is mogelijk en waarschijnlijk dat
Calvijn de geloofsbelijdenis inderdaad liet staan in diensten zonder avondmaal. Maar moet
dit geïnterpreteerd worden als een liturgisch element waardoor gewezen werd op de viering
van het avondmaal die eigenlijk zou moeten plaatsvinden? Of bewoog de orde van dienst
zich dan meer in de lijn van de pronaus, waar de geloofsbelijdenis als catechetisch stuk
werd geplaatst?
6.14 Hoe dit ook precies zij, uit de liturgiegeschiedenis wordt duidelijk dat de christelijke kerk
tot en met de (calvinistische) Reformatie uit ging van een eredienst met twee brandpunten:
een dienst van Woord (en gebed) en de viering van het avondmaal. Kennisneming hiervan
leidt onbedwingbaar tot de voorkeur een verantwoorde liturgie voor de eredienst op te zetten
die hier vanuit gaat. Deputaten achtten het daarom wenselijk dat een gemeente, ook als er
geen avondmaal wordt gevierd, toch door de orde van dienst ervaart dat die viering er
eigenlijk wel bij hoort. Op die manier bescherm je haar ook tegen het gevaar van deformatie
van liturgisch besef Dat laatste is te constateren in de eeuwen na de Reformatie. Met name
in de Gereformeerde Kerken in Nederland komt in de liturgische beleving de Woorddienst
steeds meer los te staan van de avondrnaaIsviering. Dit leidt aan de ene kant tot een
overwaardering voor de preek, die in de eeuw van het Rationalisme zelfs 'leerrede' gaat
heten. Terwijl aan de andere kant, met name door piëtistische invloeden, het avondmaal z'n
geheel eigen, exclusieve functie krijgt.
Deze ontwikkeling stippen we slechts even aan. Het is goed van deze ontwikkeling kennis te
nemen, omdat de gevolgen ervan ook in onze liturgische beleving op te merken zijn. Het
geldt immers als 'typisch gereformeerd' om de kwaliteit van de eredienst af te meten aan de
inhoud van de preek. Terwijl ook de avondmaalsviering onder ons zo bijzonder geworden is
dat de gemeente daar, volgens de mening van velen, apart op moet worden voorbereid.
In de twintigste eeuw groeit in allerlei kerkgenootschappen liturgisch besef. Liturgie gaat ook
een rol spelen bij het oecumenisch streven van de kerken. Te denken is in dit verband aan
de liturgische veranderingen binnen de Rooms-Katholieke Kerk na het Tweede Vaticaans
Concilie. Of ook, om niet meer te noemen, aan de Lima-liturgie van de Wereldraad van
Kerken.
6.15 Ook de gereformeerde kerken vragen in deze eeuw aandacht voor de liturgie. Een
man als A. Kuyper heeft niet nagelaten in de opnieuw tot reformatie gekomen kerken
liturgisch bewustzijn aan te wakkeren. De pogingen die o.a. door Kuyper op dit gebied
ondernomen werden, hebben weinig effect gesorteerd: een aanbevolen orde van dienst (die
vooral de bestaande scheefgegroeide praktijk vastlegde) en een klein bundeltje gezangen.
Toch is het een eerste aanzet geweest tot een meer verantwoorde uitgave van het Gereformeerd
Kerkboek. Een aanzet, waarop de kerken hebben voortgebouwd, toen zij het Gereformeerd
Kerkboek gingen produceren. Toch zijn er op het gebied van de orden van dienst zelf
en van de liturgische beleving van de eredienst nog maar een paar voorzichtige schreden in
Teg enwoord ig is het vrij gebruikelijk dat bij viering van het avondmaal de schriftlezingen en
bediening van het Woord weggelaten worden. Voor Calvijn zou dit ondenkbaar en onverdedigbaar
geweest zijn.
Dit wordt o.a. beweerd door M. Jenny, Die Einheit der Abendmahlsgottesdienstes, Zürich-Stuttgart
1968.

de goede richting gezet.
6.16 Samenvatting en conclusies
a. Deputaten zijn van oordeel dat de liturgietraditie van de christelijke kerk uit de eerste
zestien eeuwen veel elementen bevat die bijbels verantwoord zijn. Vanuit kerkhistorisch
besef zou het een verrijking zijn wanneer de gereformeerde kerken de band met
de kerk uit de eerste zestien eeuwen tot uiting laten komen in haar orden van dienst.
Concreet is hier te denken aan het gebruik maken van een orde van dienst met een
ordinariumstructuur.
b. Deze verrijking houdt eveneens in dat in de gereformeerde eredienst meer accent
gegeven kan worden aan bijbelse noties, die in de huidige orden van dienst in veel
mindere mate geaccentueerd worden: lofzeggingen richten op Christus (Kyrie, Gloria),
besef van verbondenheid met de hemelse lofzegging (Gloria, Sanctus), besef van
verbondenheid met de schepping (Kyrie).
c. Verrijking van de huidige liturgische praktijk kan plaatsvinden door terug te grijpen op
(inhoudelijk) zinvolle elementen uit orden van dienst, die de gereformeerde kerk in de
zestiende eeuw ontwikkeld heeft. De orden van dienst uit de calvinistische Reformatie
bieden goede, bijbels verantwoorde mogelijkheden die tot op heden niet gebruikt
worden of in ongebruik zijn geraakt. We denken hierbij concreet aan herinvoering van
schuldbelijdenis én genadeverkondiging als aparte liturgische acten. Ook de plaats
van de Wet, het Apostolicum in de morgendienst en de plaats van de avondmaalsviering
vragen om bezinning.
In hoofdstuk 7 zullen wij een concreet voorstel doen om te komen tot een derde orde van
dienst. Deze orde van dienst is sterk geënt op de gereformeerde liturgietraditie uit de zestiende
eeuw. Gezien onze concluderende samenvatting in 6.16c zijn deputaten van mening
dat op dit moment een uitbreiding, die in de lijn van deze liturgietraditie ligt, verdedigbaar is
(vergelijk ook 5.4.6.a).
6.17 Wel hechten deputaten eraan hier te onderstrepen dat het uit theologisch-liturgisch en
kerkhistorisch oogpunt waardevol is, wanneer de kerken in de toekomst ook een orde van
dienst volgens ordinariummodel krijgen. Wij zijn er van overtuigd dat een dergelijke orde van
dienst binnen de gereformeerde kerken mogelijk en zinvol is.
De invoering van een orde van dienst volgens het ordinariummodel vraagt echter nog
nadere studie, met name waar het gaat om de praktische uitvoering. Zo moet er bijvoorbeeld
onderzocht worden welke mogelijkheden er zijn om de niet-strofische ordinariumgezangen
uit te voeren. Hierbij wijzen we tevens op de lutherse traditie, waar men de oorspronkelijke
niet-strofische ordinariumgezangen vervangt door strofische liederen die inhoudelijk overeenkomen
met de ordinariumgezangen (de zogenaamde liedmis).
Tenslotte zijn deputaten van mening dat het beter is wanneer de kerken zich de komende
tijd bezig houden met het toetsen van één nieuwe orde van dienst. Dat vergt tijd en energie.
Het gaat er immers niet alleen om dat de kerken een nieuwe orde van dienst ter toetsing in
de praktijk gebruiken, maar ook dat het hoe en waarom van de orde wordt bestudeerd en
doorgesproken.
De aandacht die wij in dit rapport aan het ordinarium geven, moet gezien worden als pleidooi
en aanzet om als kerken gezamenlijk na te denken over de mogelijkheid en wenselijkheid
om een orde van dienst volgens het ordinariummodel te krijgen. Om aan te geven in welke
richting wij denken, volgt hieronder tenslotte een ordinariumdienst, zoals deze eruit zou
kunnen zien. Voor een nadere toelichting op de (cursiefgedrukte) ordinariumgezangen
verwijzen wij naar de paragrafen 6.6.1 tot en met 6.6.5.
1. Psalm

2. Votum en groet
3. Kyrie
4. Gloria
5. Gebed om verlichting van de Heilige Geest
6. Schriftlezingen (en liederen)
7. Preek
8. Lied
9. Algemeen kerkgebed
[Bediening van de doop en andere incidentele onderdelen]
10. Credo
11. Inzameling van de gaven
12. Viering Avondmaal (uitgaande van Kort Formulier)
- Instelling
- Zelfbeproeving
- Nodiging en terugwijzing
- Gedachtenis van Christus
- Verzekering
- Gemeenschap
- Verwachting van Christus’ wederkomst
- Sanctus (en Benedictus)
- Gebed
- Opwekking
- Agnus Dei
- Viering
- Dankzegging
- Dankgebed
13. Slotzang
14. Zegen
Literatuur bij hoofdstuk 6
(Zie na hoofdstuk 7)

7 NAAR EEN NIEUWE ORDE VAN DIENST
7.1 Het materiaal, dat vanuit de kerken via de inventarisatie verkregen is, kan nu in het licht
van de Schrift en tegen de achtergrond van de beschreven historische ontwikkeling beoordeeld
worden. Eén conclusie kan dan al direct getrokken worden: veel van wat als liturgische
vernieuwing wordt voorgesteld, blijkt helemaal niet zo nieuw te zijn. Er loopt, integendeel,
een rode lijn door veel voorstellen: terug naar de rijkdom van de Schrift en de geschiedenis.
Over een behoorlijk aantal suggesties hoeven wij ons niet uit te spreken, omdat de kerken
daarover in eigen vrijheid kunnen beslissen (zie 4.4.8). Uiteraard is het wel aan te bevelen
dat kerken zulke beslissingen nemen vanuit een verantwoorde visie op de liturgie. Daarom is
kennisneming van dit rapport ook van belang als het om deze suggesties gaat.
De andere wensen moeten onderverdeeld worden. Er zijn zaken, waarover de synode nu al
kan beslissen; voor andere is nadere studie of andersoortige aandacht nodig.
Deputaten stellen voor om, op basis van dit studierapport, verder te werken aan de inrichting
van de eredienst. Concrete voorstellen zijn verwerkt in de concept-besluittekst.
Een tweetal onderdelen vragen bij voorrang om aandacht.
Dat geldt in de eerste plaats voor het elders in dit rapport bepleite voorstel tot verrijking van
de gezangbundel. In de tweede plaats voor het generaal synodaal beleid inzake de inrichting
van de eredienst, vanwege kerkordelijke implicaties. De rapportage over de inhoud en de
strekking van art 65 KO wil namelijk duidelijk maken, dat er een zekere spanning bestaat
tussen de bepaling van de Kerkorde en de vastgestelde orden van dienst van Middelburg en
Kampen.
Wanneer de synode instemt met het oordeel van deputaten, dat de tekst van art 65 KO
gehandhaafd kan blijven, neemt zij naar onze overtuiging wel de verantwoordelijkheid op
zich om meer adequate regels te stellen voor de inrichting van de eredienst.
Dat wil niet zeggen dat de liturgieën van Middelburg en Kampen per definitie moeten vervallen.
Het betekent wel dat er aanvullende bepalingen nodig zijn.
Daarom stellen wij voor een nieuwe orde van dienst vast te stellen, die nauw aansluit bij
orden van dienst uit de tijd van de calvinistische reformatie, maar die toch anders is dan
'Kampen 1975'. Daarnaast kan bekeken worden of nog meer liturgische variatie nodig of
gewenst is.
7.2.1 Voor de 'gewone' eredienst op de zondagmorgen zou er een keuze gemaakt kunnen
worden uit de volgende orden van dienst:
Orde van dienst A ('Middelburg 1933')
Orde van dienst B ('Kampen 1975')
Orde van dienst C (‘Berkel 1996'):
1. Votum en groet
2. Lied
3. Schuldbelijdenis en genadeverkondiging
(eventueel gevolgd door een lied)
4. Gebed om verlichting van de Heilige Geest
5. Schriftlezingen (en liederen)
6. Preek
7. (eventueel) Gezongen Amen of Amenlied
8. Wet (eventueel gevolgd door Gez. 1:13 of een daarmee inhoudelijk te vergelijken
lied)
9. Algemeen kerkgebed (eventueel te eindigen met het Onze Vader)
[Eventueel: voorafgaande aan het kerkgebed kunnen afkondigingen betreffende het
gemeenteleven plaatsvinden.]

1
[Bediening van de doop en andere incidentele onderdelen]
10. Inzameling van de gaven
11. Inleiding avondmaal, via formulier en gebed
12. Apostolische Geloofsbelijdenis (of: Geloofsbelijdenis van Nicea)
13. Sursum Corda
14. Uitdeling en communie
15. Dankzegging (bijvoorbeeld d.m.v. lied: Loof nu, mijn ziel, de Here) en gebed
16. Slotzang (bijvoorbeeld Lofzang van Simeon of een ander lied)
17. Zegen
Bij diensten zonder avondmaalsviering
6. Preek
7. (eventueel) Gezongen Amen of Amenlied
8. Wet (eventueel gevolgd door Gez. 1:13 of een daarmee inhoudelijk te vergelijken
lied)
9. Algemeen kerkgebed (eventueel te eindigen met het Onze Vader)
[Eventueel: voorafgaande aan het kerkgebed kunnen afkondigingen betreffende het
gemeenteleven plaatsvinden.]
[Bediening van de doop en andere incidentele onderdelen]
10. Apostolische Geloofsbelijdenis (of: Geloofsbelijdenis van Nicea)
11. Inzameling van de gaven
12. Slotzang
13. Zegen
7.2.2 Algemene opmerkingen bij Orde van dienst C
De door ons voorgestelde liturgie volgt, evenals Kampen 1975, het grondpatroon van de
christelijke eredienst, zoals deze zich in de loop van de eerste eeuwen van onze jaartelling
heeft ontwikkeld en sindsdien in (vrijwel) alle orden van dienst is terug te vinden. Dat grondpatroon
kan als volgt weergegeven worden: voorbereidend deel, dienst van Woord en
gebed, dienst van de sacramenten.
Evenals Kampen 1975 is de voorgestelde orde van dienst diep geworteld in de gereformeerde
traditie uit de zestiende eeuw. Desondanks is het mogelijk gebleken een orde van dienst
te ontwerpen die zich op relevante punten onderscheidt van Kampen 1975. Door deze orde
van dienst in te voeren, ontvangen de kerken een liturgie die nauw aansluit bij de traditie van
de gereformeerde kerk ten tijde van Calvijn.
Wanneer het avondmaal gevierd wordt, waarbij de voorgestelde orde van dienst wordt
gebruikt, sluiten de kerken zich aan bij de Geneefse liturgie zoals deze zich omstreeks 1549
had ontwikkeld. Wanneer geen avondmaalsviering plaatsvindt, wordt een orde van dienst
gevolgd die nauwer aansluit bij de middeleeuwse preekdienst en Farel (1533), waar de
decaloog, geloofsbelijdenis en het gebed na de preek aan bod kwamen. 1
7.3 Bij aanvaarding van de voorgestelde orde van dienst vragen de volgende zaken
nadere aandacht.
7.3.1 Er wordt van uitgegaan dat de avondmaalsviering in de morgendienst plaatsvindt. Dat
is alleen mogelijk wanneer de gemeente besluit tot een meer frequente viering van het
Alleen de Offene Schuld, die in de preekdienst en bij Farel na de preek een plaats had, blijft in het
voorbereidend deel van d e dienst staan.

3
avondmaal. In het andere geval zal er in de middagdienst alsnog ruimte gemaakt moeten
worden voor een viering.
Bij een meer frequente viering van het avondmaal wordt ook de vraag naar het gebruik van
de bestaande formulieren actueel. Wij zouden het een groot verlies achten wanneer de
bestaande, eeuwenoude formulieren in onbruik raken. Aan de andere kant is het niet goed
mogelijk om bijvoorbeeld maandelijks avondmaal te vieren en daarbij elke keer één van
beide formulieren helemaal te lezen. Vaker avondmaal vieren vraagt dus noodzakelijkerwijs
om variatie en uitbreiding van het aantal formulieren c.q. avondmaalsliturgieën. Te denken is
aan een regel dat de twee bestaande formulieren jaarlijks minstens twee keer worden
gebruikt, terwijl voor een frequentere viering aparte orden van dienst voor avondmaalsvieringen
worden opgesteld.
7.3.2 Wanneer het avondmaal bijvoorbeeld maandelijks wordt gevierd, zal in grotere kerken
het aangaan aan meerdere tafels ook als hinderlijk worden ervaren. Gemeenten die daarmee
problemen hebben, kunnen zich bezinnen op een andere manier van communiceren.
Te denken is aan de al bestaande praktijk van het doorgeven van brood en beker door de
rijen. Meer aanbeveling verdient een viering, waarbij de gemeenteleden wel naar voren
komen, maar staande (eventueel in een kring), of staande en gaande communiceren. Slecht
ter been zijnde gemeenteleden kunnen daarbij alsnog rondom de tafel plaatsnemen. Al deze
vormen zijn binnen de gereformeerde traditie in binnen- en buitenland in gebruik (geweest).
Er zijn daarom geen principiële gronden om ze te verwerpen. 2
Terwijl de predikant de instellingswoorden spreekt en ook verder de leiding houdt, kunnen
de diakenen assisteren bij het uitdelen van brood en wijn.
7.3.3 Schuldbelijdenis en genadeverkondiging
Diverse personen en instanties hebben zich beziggehouden met de vraag of er in de liturgie
een aparte plaats moet worden ingeruimd voor deze onderdelen. Met name de deputatenrapporten
uit 1923 en 1975 houden zich met deze zaak diepgaand bezig. De 'deputaten
1923' pleitten ervoor de schuldbelijdenis en genadeverkondiging een aparte plaats te geven
in de liturgie, in navolging van de liturgieën van Bucer en Calvijn. Vanuit de kerken is er toen
veel bezwaar gekomen: men was bang voor formalisme.
De 'deputaten 1975' hebben de schuldbelijdenis 3 willen 'redden' door deze op te nemen in
de liturgische gebeden. Daaraan danken wij de inzet van de gebeden, zoals die te vinden
zijn in ons Gereformeerd Kerkboek (pag 560, 563 en 564).
Mensen die tegen dit liturgische gebruik zijn, stellen bijvoorbeeld dat de afkondiging van de
Wet alle ruimte geeft om de zondeschuld in gedachtenis te brengen, te belijden en te
verzoenen. Zeker als dat gebeurt in combinatie met een toepasselijk lied. Bovendien is de
prediking, naar Zondag 31, op hetzelfde doel gericht.
Toch verdient het aanbeveling ons opnieuw op deze zaak te bezinnen. De argumenten, die
tegen opneming van deze liturgische onderdelen worden ingebracht, hebben op zichzelf wel
waarde. Maar daartegenover is te bedenken dat in de eredienst wel meer bewuste herhaling
wordt toegepast. We schaffen om deze reden toch ook de voorlezing van de Tien Geboden
niet af! Bovendien: niet voor niets heeft de kerk eeuwenlang, op de één of andere wijze,
vastgehouden aan deze liturgische vorm.
Wanneer de Israëlieten hun aandacht, in geloof en gebed, richtten op de plaats waar God
troonde: op de ark en tussen de cherubs, moesten ze eerst het brandofferaltaar 'passeren'.
Daar werd de zonde neergelegd, het leven gereinigd, de mens met God verzoend. Alleen via
2
Voor een bredere toelichting verwijzen we naar Informatie-bulletin nr. 5, uitgave van de Werkgroep
Eredienst, juni 1993 : De vorm van avondmaalsviering.
Deputaten waren tegen het opnemen van de genadeverkondiging als aparte liturgische acte. Naar
het oordeel van deputaten kwam de genadeverkondiging voldoende aan de orde in andere
onderd elen van de dienst. Zie verder 6.11.

4
5
dat offer was het mogelijk de ware eredienst voort te zetten.
Reformatoren als Bucer en Calvijn hebben liturgische teksten geschreven, die dit zuiver
Schriftuurlijk besef alleen maar kunnen bevorderen. Voor de teksten wordt verwezen naar
de liturgieën, zoals ze in de ontwerp-besluittekst zijn vermeld. 4
De liturg kan ook de vrijheid nemen om voor de schuldbelijdenis en genadeverkondiging
passende Schriftgedeelten en liederen uit te kiezen. De weergegeven teksten zijn bedoeld
als richtlijn.
7.3.4 De decaloog
Een nieuw element ten opzichte van Kampen 1975 is de plaats van de decaloog na de preek
en voor de avondmaalsviering. In 6.11 zijn wij ingegaan op de historische herkomst van
deze plaats en hebben we tevens één en ander naar voren gebracht over de inhoudelijke
betekenis van de decaloog in de reformatorische orden van dienst. We constateerden dat in
de Geneefse orden van dienst vanaf 1549 de decaloog tussen het Woord- en sacramentsgedeelte
werd gezongen. De Wet fungeerde als Gods hulp om te blijven bij het heil dat in de
preek verkondigd is, en als norm die de gemeente aanneemt voor het nieuwe leven in
Christus. Tegelijkertijd had de decaloog een functie in het kader van de zelfbeproeving en
retentie.
In de voorgestelde orde van dienst volgt de Wet direct in aansluiting op de preek (en het
eventuele amenlied). We tekenen hierbij aan dat het niet met zekerheid is vast te stellen of
de Tien Woorden in de Geneefse liturgie vanaf 1549 voor of na de geloofsbelijdenis geplaatst
waren. 5 In navolging van Farels volgorde 'gebod-geloof' hebben wij de decaloog vóór
de geloofsbelijdenis geplaatst. Zoals gezegd functioneert de Wet door plaatsing na de preek
als norm voor en Gods hulp bij het nieuwe leven in Christus. De andere functie van de Wet
(kenbron van ellende) kan tot uiting komen wanneer door middel van bijvoorbeeld Gezang 1:
13 een gebed uitgesproken (gezongen) wordt, waarin de gemeente haar afhankelijkheid van
God bij het naleven van de geboden belijdt.
7.3.5 In veel gemeenten is het de praktijk dat de afkondigingen vóór aanvang van de dienst
(voor het votum) geplaatst worden. Daarmee zijn ze buiten de eredienst gehouden. Men kan
zich afvragen of het ideaal is, wanneer de gemeente samengekomen is voor de eredienst en
zich daarop voorbereid heeft, haar eerst te confronteren met afkondigingen. O.i. zouden de
afkondigingen ook goed kunnen plaatsvinden vóór het Algemeen Kerkgebed (en voor de
inzameling van de gaven die daar op volgt). In de kerkdienst hebben we immers ook met
elkaar te maken. Het 'wel en wee' van de gemeente hoeft o.i. niet krampachtig buiten de
eredienst gehouden te worden. Er is o.i. niets op tegen wanneer mededelingen over zieken,
ingekomen of vertrokken gemeenteleden, catechumenen die binnenkort belijdenis gaan
doen, huwelijksbevestigingen, doeleinden van de inzameling van de gaven, etcetera, in de
dienst zelf plaatsvinden. Bovendien betreft het vaak zaken die in het voorbedengebed aan
de orde kunnen of zelfs moeten komen.
Uiteraard dient goed afgewogen te worden welke afkondigingen wel en niet kunnen plaatsvinden.
Mededelingen over repetities van zangkoren, gewijzigde aanvangstijden van verenigingen
e.d. dienen zoveel mogelijk beperkt te worden. Hiervoor kunnen andere kanalen
gebruikt worden (bijvoorbeeld uitdelen of ophangen van een mededelingenblad in de hal van
de kerk).
7.3.6 De geloofsbelijdenis
Deze tek sten gaan inhoudelijk terug op Bucer en Ca lvijn (vgl. G. v. Rongen, Met alle heiligen III,
48v.); over het taalkleed van deze teks ten is het oo g van een neerlan dicus ge gaan.
M. Jenn y (Die Einheit des Abendmahlsgottesdienstes, Zürich-Stuttgart 1968, 132-133) vermoedt dat
de
decaloog direct na de preek geplaatst was.

6
7
8
Een ander nieuw element ten opzichte van Kampen 1975 is dat de geloofsbelijdenis een
plaats krijgt in de morgendienst. In hoofdstuk 6 (6.6.3 en 6.12) hebben we geconstateerd dat
de geloofsbelijdenis, als schamierpunt tussen het Woordgedeelte en sacramentsgedeelte,
een vast onderdeel uitmaakte van de Oosterse en Westerse liturgieën. Ook in de calvinistische
orden van dienst uit de zestiende eeuw was de geloofsbelijdenis onderdeel van hoofddienst
op de zondagmorgen. 6 De geloofsbelijdenis is pas in de eeuwen na de zeventiende/achttiende
eeuw in de middagdienst terecht gekomen. De reden moet gezocht worden in
het feit dat men de morgendienst wilde ontlasten, zodat er meer tijd voor de 'leerrede' van de
predikant over bleef. Het zal duidelijk zijn dat deputaten deze ontwikkeling als een verlies ten
opzichte van de Reformatie (én de tijd daarvoor!) beschouwen. Het zou winst zijn wanneer
de kerken door middel van de voorgestelde orde van dienst de mogelijkheid herkrijgen de
geloofsbelijdenis in de morgendienst af te leggen.
Wij realiseren dat er hierdoor ten opzichte van de middagdienst (waar Middelburg 1933 of
Kampen 1975 gebruikt wordt) een doublure ontstaat. Dit kan o.i. echter geen reden zijn om
de inhoudelijke verrijking van de morgendienst, die bovendien diepe historische wortels
heeft, dan maar achterwege te laten. Daar komt bij dat er meer liturgische onderdelen te
noemen zijn die zowel in de morgen- als in de middagdienst aan de orde komen.
Hoewel Calvijn voorkeur had voor het Apostolicum, willen deputaten hier ook de mogelijkheid
geven de geloofsbelijdenis van Nicea te gebruiken.
7.3.7 Inzamelen van de gaven
Historisch gezien is de inzameling van de gaven 7 diepgeworteld in de avondmaalsviering.
Justinus de Martelaar (circa 90 na Chr.) beschrijft hoe tijdens de samenkomst gaven (in
natura) ingezameld worden en op de avondmaalstafel neergelegd worden (het zogenaamde
'offertorium'). De voorganger spreekt vervolgens over deze gaven een gebed uit ('avondmaalsgebed').
In latere tijd worden de gaven in natura vervangen door geld.
De inkadering van de inzameling van de gaven in de avondmaalsviering is inhoudelijk
bijzonder zinvol. De relatie tussen de viering van het avondmaal en het onderling dienstbetoon
heeft de kerk in navolging van de Schrift (1 Kor. 12:26 en Jak. 1:22, 23) in het avondmaalsformulier
als volgt onder woorden gebracht: 'Omdat Christus, onze geliefde Heiland,
ons eerst zo uitnemend heeft liefgehad, moeten wij ook elkaar liefde bewijzen en dat niet
alleen met woorden, maar ook door onze daden' (Gereformeerd Kerkboek, 525). 8
De inzameling van de gaven vindt plaats voor de viering van het avondmaal. Wanneer er
geen avondmaalsviering is, komt de inzameling van de gaven te staan vóór de slotzang en
zegen. De inzameling van de gaven kan dan gezien worden als een liturgische acte waaruit
blijkt dat de avondmaalsviering er eigenlijk bij hoort.
7.3.8 Lofzang van Simeon
De mening van A.C. Bamard (Die Erediens, Pretoria 21985, 326) en G. van Rongen (Met al de
heiligen, III, Bam eveld 1990 , 59-6 0) da t de ge loofs belijdenis door Calvijn werd we ggelaten in
diensten zonder avondmaalsvie ring, is uit de bronnen niet te bewijzen. Volgens Brienen (De litu rgie
bij Joha nnes Ca lvijn, Kampen 1987, 120) zijn er enige aanwijzingen dat het Credo ook in de gewone
diensten werd gezongen. Op pagina 222 stelt hij echter dat het Credo weggelaten werd wanneer er
geen avondm aal was.
Wij prefereren de term 'inzam elen va n de gaven' b oven de term en 'collecte' of 'dienst d er offe rande '.
De term 'collecte' is uit historisch oogpunt niet ideaal omdat er vroeger een bepaald soort liturgisch
gebed mee werd aangeduid. De term 'dienst der offerande' heeft als nadeel dat het woord 'offerande'
hier slaat op één specifieke vorm van 'offeren'. Ook het gebed (gesproken en gezongen) hoort tot
de 'dien st der o fferan de'.
Over de relatie diaconie - avondmaal, zie:
– C. Trim p, Zorgen voor de gemeente, Kampen 1986, 173-176.
– K.T. de Jonge,'Diaconaat en liturgie', in: T. Brienen en J. Doolaard (red.), Wegwijzer in het veld
van de litur gie, Amsterdam 1994, 52-59.

9
10
11
Als laatste lied staat in de voorgestelde orde van dienst de lofzang van Simeon als voorbeeld
aangegeven. Dit lied op deze plaats is rechtstreeks afkomstig uit de gereformeerde
kerk van de zestiende eeuw. 9 Zowel in Straatsburg rond 1542 10 als in Genève rond 1549 11
kende orden van dienst, waarin de avondmaalsviering werd afgesloten met de lofzang van
Simeon.
Naast historische spelen ook inhoudelijke overwegingen een rol. De keuze om de dienst
waarin ook het avondmaal gevierd werd, af te sluiten met deze lofzang, is treffend en
bijzonder fraai. Om deze reden stellen deputaten voor dit gezang in de Orde van dienst C bij
name te noemen.
7.4 Gezongen Amen
Na de groet en de zegen, na de preek, maar ook bij andere onderdelen is een responsie als
een 'gezongen amen' op z'n plaats. Zo'n 'amen' behoort niet door de voorganger, maar door
de gemeente te worden uitgesproken, wanneer een geloofsreactie van de gemeente wordt
bedoeld. Dit 'amen' kan door de gemeente uitgesproken worden, of worden gezongen op
melodische formules. Een drietal formules hebben wij als voorbeelden in dit rapport opgenomen
bij de besluitteksten.
Ook is het mogelijk, afhankelijk van de plaats en de functie, het 'amen' in te leiden met een
bredere lofprijzing. Mooie oudtestamentische voorbeelden daarvan zijn de 'responsies', die
in het onberijmde psalmboek zijn opgenomen als afsluiting van de diverse 'bundels: Psalm
41:14, 72:18,19, 89:53 en 106:48. Sommige van deze amen-liederen zijn vanuit onze
huidige berijming al te gebruiken: Psalm 41:5, 72:10.
7.5 De middag- of avonddienst
Orde van dienst C is bedoeld voor de morgendienst. Deputaten doen geen concrete voorstellen
ten aanzien van de orde van de tweede zondagse dienst. Wel willen ze ervoor pleiten
meer onderscheid te maken tussen de dienst van de zondagmorgen en die van de zondagmiddag.
Wanneer de kerken kiezen voor de prediking van de catechismus in de middagdienst,
is het aan te bevelen met het onderwijzend karakter van deze preekstof rekening te
houden. Dat mag ook in de vormgeving van de liturgie doorwerken. Graag zouden wij een
vervolgopdracht ontvangen om hierover door te studeren, zodat wij op een volgende synode
met nadere voorstellen kunnen komen.
Literatuur bij hoofdstuk 6 en 7
– Chr. Albrecht, Einführung in die Liturgik, Göttingen 1983 (3. veränd. Auflage)
– A.C. Barnard, Die Erediens, Pretoria 2 1985.
– J.P. Boendermaker, Drie maal drie is negen, 's-Gravenhage 1976.
– T. Brienen, De liturgie bij Johannes Calvijn, Kampen 1987.
– T. Brienen en J. Doolaard (red.), Wegwijzer in het veld van de liturgie, Amsterdam
1994.
– F. Brightman, The English Rite, London 2 1921 (Reprint 1970)
– L. Brinkhoff O.F.M. (red.), Liturgisch Woordenboek, 2 dln. Roennond 1958-1962,
1965-1968.
– J. Calvijn, Institutie of onderwijzing in de christelijke godsdienst. Uit het latijn vertaald
door A. Sizoo, Delft 9 1931 (3 din).
-- W.F. Dankbaar, 'Geschiedenis van de Apostolische Geloofsbelijdenis', in: Rondom het
Ook Zwingli heeft dit lied in 1523 genoemd als gezang waarmee de avondmaalsviering besloten
kan worden. Hij heeft het lied echter niet in zijn orde van dienst opgenomen.
Zie de zogenaamde Pseudoromana uit 1542.
Zie: P. Pidoux, Le Psautier Huguenot du X VIe S iècle, II, Bâle 1962 , 44, 134.

Woord, jaargang 14 (1972), 229-242.
– W.F. Dankbaar, Hervormers en Humanisten, Amsterdam 1978.
– K. Deddens, Herstel kwam uit Straatsburg, Goes 1986.
– K. Deddens, Dient Hem met vreugde!, II, Goes 1989.
– K Deddens, 'Calvijn over het eerste deel van de Zondagmorgendienst', in: Nader
Bekeken, december 1994, januari 1995, februari 1995.
– A.N. Hendriks, Datheens liturgie van 1566 en de besluiten der Nederlandse Nationale
Synoden 1568-1581 met betrekking tot de orde van dienst voor de zondagmorgen, in:
Almanak FQI, Kampen 1979.
– A.C. Honders, Valerandus Pollanus, Liturgia sacra 1551-1554, Leiden 1970.
– A.C. Honders, Liturgie, Barsten en breuken, Kampen 1988.
– M. Jenny, Die Einheit des Abendmahlsgottesdienstes bei den elsässischen und
schweizerischen Reformatoren, Zürich-Stuttgart 1968.
– H. Jonker, Liturgische oriëntatie, Pretoria z.j. (derde uitgave).
– J.A. Jungmarm, Missarum Sollemnia, Wien-Freiburg-Basel 5 1962 (2 dln).
– A. Kuyper, Onze Eeredienst, Kampen 1911.
– A.F.N. Lekkerkerker, Kanttekeningen bij het Hervormde Dienstboek, I- V 's-Gravenhage
1952~1956.
– W.D. Maxwell, An Outline of Christian Worship, Londen 5 1952.
– K.F. Müller en W. Blankenburg (red.) Leiturgia (Handbuch des evangelischen Gottesdienstes),
I-IV, Kassel 1954-1970.
– P. Pidoux, Le Psautier Huguenot du XVIe Siècle I/II, Bâle 1962.
– G.J. van de Poll, Martin Bucer's liturgical ideas, Assen 1954.
– Rapport inzake herziening van het kerkboek aan de Generale Synode van de Gereformeerde
Kerken, Kampen 1975.
– G. van Rongen, Met al de heiligen, I-III, Barneveld 1990.
– J. Smelik, 'De decaloog gezongen I-III in: De Reformatie, 65 nr. 1,2,3. (oktober 1989).
– C. Trimp, Formulieren en gebeden, z.p. z.j.
– C. Trimp, De gemeente en haar liturgie, Kampen 1983.
– W.H. Velema, Wet en Evangelie, Kampen 1987.
– M.A. Vrijlandt, Liturgiek, Delft 1986.
– H.A.J. Wegman, Riten en mythen, Kampen 1991.

8 HET KERKLIED EN DE GEZANGBUNDEL
8.1 Opdracht en gronden
De tweede opdracht van de Generale Synode van Ommen (1993) luidt als volgt:
onderzoek doen naar de wenselijkheid en mogelijkheid van uitbreiding van de gezangenbundel,
met bezinning op de uitgangspunten waaraan een dergelijke uitbreiding
moet voldoen.
Als gronden voert de synode aan:
2.1 de dienst van lofprijzing en aanbidding heeft in de gemeente een grote plaats (zie o.a.
Efeze 5:19, Kol. 3:16, Hebr. 13:14); in het Oude en Nieuwe Testament staan lofzangen en
belijdenisliederen (of fragmenten ervan) die ook in de nieuwtestamentische gemeente
gezongen zouden kunnen worden;
2.2 van de schat aan geestelijke liederen met schriftuurlijke inhoud die in de loop van de
kerkgeschiedenis is ontstaan of nog steeds ontstaat, zou in onze gezangenbundel meer
gebruik gemaakt kunnen worden;
2.3 het ontbreekt in de gezangenbundel aan liederen die speciaal gemaakt zijn met het oog
op het amen van de gemeente, de doop, de openbare geloofsbelijdenis, het avondmaal, het
huwelijk en de bevestiging in het ambt;
2.4 tijdens de laatste herziening van de gezangenbundel is meermalen opgemerkt dat het
ontbrak aan bezinning op de schriftuurlijke, theologische en muzikale uitgangspunten
waaraan het nieuwtestamentische kerklied moet voldoen; zo is bijvoorbeeld veel gesproken
over het opnemen van Schriftberijmingen, maar nooit zijn uitspraken gedaan over de functie
van dergelijke gezangen binnen de liturgie; herziening en/of uitbreiding moet daarom nu niet
fragmentarisch en incidenteel gebeuren, maar na en op grond van bezinning op deze
uitgangspunten.
Uit de opdracht en de daarbij behorende gronden komt naar voren dat deputaten zich bezig
dienen te houden met:
a. Bezinning op de eisen waaraan het kerklied moet voldoen en het formuleren van
beoordelingscriteria. Anders gezegd: wat is een kerklied?
b. Bezinning op de eisen waaraan een gezangbundel moet voldoen en het formuleren
van beoordelingscriteria. Anders gezegd: hoe zit een goede gezangbundel in elkaar?
c. het formuleren van mogelijkheden voor eventuele uitbreiding van de huidige gezangbundel.
De opmerking van de Synode van Ommen dat herziening en/of uitbreiding van de gezangbundel
nu niet fragmentarisch en incidenteel moet gebeuren (grond 2.4), veronderstelt een
beoordeling van de huidige gezangbundel. Voordat men verantwoord kan overgaan tot
herziening of uitbreiding, moet immers eerst gekeken worden hoe één en ander zou moeten
plaatsvinden. Voldoet de huidige gezangbundel aan de criteria, die deputaten in dit rapport
formuleren? Zo ja, hoe kan de bundel dan eventueel uitgebreid of herzien worden. Zo nee,
wat moet er gewijzigd worden in de gezangbundel alvorens eventueel uit te breiden en
waarom?
Voor het beoordelen van de huidige bundel is het noodzakelijk in te gaan op de ontstaansgeschiedenis
van de bundel. Elk gezangboek draagt de sporen van haar ontstaan met zich
mee. Het ontbreken van 'bezinning op de schriftuurlijke, theologische en muzikale uitgangspunten'
waaraan een kerklied moet voldoen (grond 2.4), zou terug te vinden moeten zijn in
(de ontstaansgeschiedenis van) de huidige gezangbundel. Ook het antwoord op de vraag
waarom specifieke liederen (zie grond 2.3) in de huidige bundel ontbreken, verlangt dat
deputaten zich verdiepen in de ontstaansgeschiedenis. Mogelijk waren er goede argumenten
om deze liederen niet in de bundel op te nemen. Deputaten zullen daarom eerst de
ontstaansgeschiedenis van de huidige gezangbundel schetsen (8.2.1 t/m 8.2.3) en evalue-

1
ren (8.2.4).
Evenals wij in hoofdstuk 5 de Schrift centraal stellen bij de bezinning op de eredienst, willen
wij dat ook in dit hoofdstuk doen ten aanzien van het kerklied en de gezangbundel. Vandaar
dat in paragraaf 8.3. uitgebreid ingegaan zal worden op de vraag wat de Schrift ons leert
over het lied, haar inhoud en haar functies. Deze paragraaf vormt de basis voor alle volgende
paragrafen. In feite worden in deze paragraaf criteria geformuleerd waaraan een kerklied
inhoudelijk moet voldoen. Tevens worden hier functies onder woorden gebracht die het lied
in de eredienst heeft of zou kunnen hebben.
Vervolgens zullen we erbij stilstaan hoe de kerk vanaf de Reformatie aangekeken heeft
tegen het kerklied (paragraaf 8.4). De visie op het lied van de christelijke kerk uit de eerste
eeuwen van haar bestaan zou een herhaling worden van de gegevens die in paragraaf 8.3
gepresenteerd worden. De Middeleeuwen laten we buiten beschouwing omdat in dit tijdvak
niet of nauwelijks sprake was van gemeentezang. Gezangen en gezangbundels voor
liturgisch gebruik door de gemeente waren derhalve ook onbekend.
Daarentegen bestond er in de Reformatie veel aandacht voor het kerklied. In paragraaf 8.4
willen wij kort beschrijven wat de reformatorische kerk vanaf de zestiende eeuw met de in
paragraaf 8.3 geformuleerde schriftgegevens gedaan heeft.
In paragraaf 8.5 zal aan de hand van de gegevens uit de paragrafen 8.3 en 8.4 ingegaan
worden op de functies van het lied in de eredienst. In paragraaf 8.6 zal ingegaan worden op
de criteria waaraan een kerklied moet voldoen. Hierbij zal ook ter sprake komen op welke
manier de kerken met deze criteria aan de slag zouden kunnen gaan.
In de paragrafen 8.7.1 t/m 87.5 staat de gezangbundel centraal. Paragraaf 8.7. gaat in op de
criteria waaraan een gezangbundel moet voldoen. Hierbij komt niet alleen ter sprake welke
liederen naar de mening van deputaten in een gezangbundel horen. Ook de vraag over de
plaats van het gezangboek in het gemeenteleven komt aan de orde, evenals de vraag hoe
een gezangbundel ingedeeld moet worden.
8.2 Schets ontstaansgeschiedenis gezangbundel
8.2.1 Periode 1910 tot 1961
In de Gereformeerde Kerken werd met name na 1910 de gezangbundel steeds vaker
voorwerp van discussie. Voor- en tegenstanders van gezangen (en in het verlengde: van
uitbreiding van de gezangbundel) discussieerden vooral over de vraag of het zingen van
gezangen in de kerkdienst geoorloofd was. Deze vraag werd vanuit Schrift en historie
uitgebreid behandeld in het deputaten-rapport aan de Synode van Arnhem 1930.
Deputaten kwamen onder andere tot de volgende conclusie:
'Een principiële veroordeling van het vrije kerklied hebben onze Gereformeerde kerken
nooit gegeven en zou ook op grond van de H.Schrift niet te geven zijn. Het argument,
dat in Gods huis alleen gezongen mag worden, wat door de Heiligen Geest is geïnspireerd
of door God den Heere voor den eeredienst onder Israël is gegeven, achten uwe
deputaten niet juist.'
Het rapport waarin deze conclusie stond, werd niet door synode overgenomen maar er werd
wel besloten de gezangbundel uit te breiden. De volgende synode werd in 1933 te Middelburg
gehouden. Op deze synode werden drie gezangen uit de oude bundel geschrapt, 1
De 'Eerste berijming van de XII artikelen des geloofs, de 'Bedezang voor het eten' en de 'Dankzang
na het eten'.

2
3
4
5
6
terwijl twintig nieuwe liederen een plaats in het liedboek kregen. 2 En daarmee was in de
Gereformeerde kerken definitief de weg vrij gemaakt voor het vrije lied in de eredienst.
8.2.2 Assen 1961 - Kampen 1975
De eerste generale synode na de Tweede Wereldoorlog, waar de gezangbundel ter sprake
kwam, werd in 1961 gehouden te Assen. De kerkeraad van Hilversum maakte toen haar
bezwaren bekend tegen met name zes liederen uit de bundel Eenige Gezangen. Dit resulteerde
in het benoemen van een deputaatschap Gezangen. De opdracht die deputaten
meekregen, was het onderzoeken van de gezangen op hun schriftuurlijkheid, in het bijzonder
de gezangen waartegen Hilversum bezwaren had ingebracht. Tevens werd het deputaatschap
opgedragen berijmingen van schriftgedeelten te zoeken die zonder bezwaar in de
gereformeerde eredienst gezongen konden worden. Tenslotte moesten deputaten onderzoeken
of het Onze Vader en het Apostolicum 'recitatief zingbaar te maken zijn voor de
gemeente'. 3
Aan de synode van Rotterdam-Delfshaven 1964/1965 deelden deputaten mee dat zij slechts
een gedeelte van de opdracht hebben kunnen uitvoeren. Men had de zes gezangen, waartegen
de kerkeraad van Hilversum bezwaren had, en de eerste vijf gezangen uit de bundel
Eenige Gezangen onderzocht op hun schriftuurlijkheid. Deputaten adviseerden de zes
gezangen, die door de kerkeraad van Hilversum werden aangevochten, uit de bundel te
verwijderen. Het ging om Gezang 10 (Hoe zal ik U ontvangen), 12 (O hoofd bedekt met
wonden), 13 (Is dat, is dat mijn Koning), 14 (Jezus, uw verzoenend sterven), 21 (Kom,
Schepper Geest, bezoek uw kerk) 4 en 26 (Jezus is mijn toeverlaat). Ook de berijming van
'de tien geboden des Heren' moest uit de bundel verwijderd worden. Een gemeente behoorde
volgens deputaten de Wet niet te zingen en bovendien achtte men de berijming slecht.
Hoewel niet uitdrukkelijk door de synode van Assen opgedragen, had het deputaatschap het
onderzoek ook uitgestrekt over 'andere kwaliteiten dezer gezangen'. Men constateerde 'in
menig vers gebrekkig rijmwerk, verouderde taal, verzwakking van de oorspronkelijke onberijmde
teksten en invoeging van bedenkelijke, in het originele lied niet aanwezige elementen
als stoplappen.' 5 Tevens was het deputaatschap op zoek gegaan naar middelen tot verbeteren
van het bestaande. Concreet betekende dit dat deputaten dikwijls zelf hadden ingegrepen
in bestaande berijmingen of met eigen gemaakte berijmingen kwamen.
Aangezien de deputaten niet de hele opdracht van de synode van Assen hadden kunnen
uitvoeren, besloot de synode van Rotterdam-Delfshaven nog geen uitspraken te doen en
besluiten te nemen inzake de bundel Eenige Gezangen. 6 Een nieuw deputaatschap werd in
het leven geroepen om het werk voort te zetten.
Aan de synode van Hoogeveen 1969/1970 werd opnieuw schriftelijk gerapporteerd. Ook nu
waren deputaten nog niet klaar gekomen met de opdracht van de synode van Assen uit
Het betreft de gezangen: Hoe zal ik U ontvangen (Gez. 10), Ere zij God (Gez. 11), O Hoofd, bedekt
met wonden (Gez. 12), Is dat, is dat mijn Koning (Gez. 13), Jezus, uw verzoenend sterven (Gez. 14),
In het k ruis zal 'k eeuw ig roem en! (G ez. 15), G od, en kel licht (G ez. 16 ), U, heilig G odslam , loven wij
(Gez. 17), Halleluja! Lof zij het Lam (Gez. 18), In den vroegen morgenstond (Gez. 19), De dag der
kroning is gekomen ! (Gez. 20), Kom , Schepper Geest, bezoek uw kerk (Gez. 21), Ja, de Trooster
is gekom en (Ge z. 22), Wij loven U, o God! (Gez. 23), Een vaste burcht is onze God (Gez. 24), Alle
roem is uitgesloten! (Gez. 25), Jezus is mijn Toeverlaat! (Gez. 26), Nooit kan 't geloof te veel
verwachten (Gez. 27), 'k Wil U, o God, mijn dank betalen (Gez. 28) en Halleluja, eeuwig dank en ere
(Gez. 29).
Acta Generale Synode Assen 1961, artikel 174.
Conclusie deputaten: "O nschriftuurlijk, litterair van weinig waarde: afwijzen en wegdoen!"
Rapport Deputaten 'Enige Gezangen' in: Acta Generale Synode Rotterdam-Delfshaven 1964/1965,
pag 304.
Acta Generale Synode Rotterdam-Delfshaven 1964/1965, artikel 60b.

7
8
9
1961. Globaal waren de eerste 17 liederen uit de gezangbundel beoordeeld. Daarbij werden
grotendeels de resultaten en voorstellen van vorige deputaatschappen aangehouden. De
nieuwe berijmingen die aan de synode van Rotterdam-Delfshaven al waren aangeboden,
werden opnieuw naar voren geschoven. In tegenstelling tot het vorige deputaatschap werd
nu geadviseerd 'de tien geboden des Heren' niet geheel te verwijderen, maar alleen het
laatste couplet ('Och, of wij uw geboôn volbrachten!') in de bundel op te nemen als 'bedezang
na de lezing der wet'. 7
Voorts werden nieuwe berijmingen aangeboden van de geloofsbelijdenis van Nicea (melodie
van psalm 89), de bedezang voor de predikatie (inclusief een voorstel voor een andere
melodie, namelijk die van psalm 17) en gezang 17 (U, heilig Godslam loven wij).
Negen jaar na de synode van Assen (1961) gaven deputaten te kennen dat er behoefte was
aan neerlandici in het deputaatschap Eenige Gezangen. Met andere woorden: men was al
jaren bezig met het (o.a. taalkundig) repareren van gezangen en het aanbieden van nieuwe
berijmingen toen men neerlandici ging inschakelen.
Het rapport van het deputaatschap werd slechts 'ter kennisname' aangeboden omdat het
werk niet volbracht was. De synode deed dan ook geen uitspraken over de inhoud. Wel
sanctioneerde zij de werkwijze van de deputaten, die immers méér deden dan in hun originele
opdracht (synode Assen 1961) stond. Nieuwe deputaten werden benoemd, inclusief
twee neerlandici.
Aan de synode van Hattem 1972 werd door het deputaatschap een complete 'proefbundel'
met gezangen aangeboden. Naast oude liederen uit de bundel Eenige Gezangen, werd een
aantal nieuwe liederen aanbevolen. In de meeste gevallen had het deputaatschap (of vorige
deputaten) zelf in de liedteksten ingegrepen of had zij een nieuwe berijming gemaakt. De
'proefbundel' werd niet door de synode vrijgegeven voor kerkelijk gebruik.
Op de synode van Hattem 1972 kwamen bezwaren naar voren tegen het berijmen van
gezangen door deputaatschappen. Men achtte met name de dichterlijke kwaliteit te laag. De
synode was van oordeel dat 'het zelf berijmen van Schriftgedeelten en andere teksten niet
behoort tot de taak van een generale synode of haar deputaten.' 8 Tevens stelde de synode
een aantal richtlijnen vast voor het wijzigen van bestaande gezangen en voor het beoordelen
van in omloop zijnde berijmingen van Schriftgedeelten en andere teksten.
Tegen een aantal van deze richtlijnen kwamen op de synode van Kampen uit 1975 bezwaren.
Sommige richtlijnen werden bijgesteld door de Kamper synode. Als richtlijnen voor het
wijzigen in bestaande gezangen golden voortaan:
1. liederen die in de gemeentezang zijn ingeburgerd mogen niet gewijzigd worden tenzij
a. ze op onderdelen in strijd komen met de belijdenis der kerk en
b. de wijziging een duidelijke verbetering in woord en toon tot gevolg heeft.
2. op het werk van een dichter (componist) of op een gangbare hymne-tekst (melodie)
mag niet dan bij uitzondering, onder overlegging van goede argumentatie, worden
ingegrepen. Is het lied een vertaling of bewerking, dan moet zo mogelijk het oorspronkelijke
werk als uitgangspunt genomen worden; 9
3. de gezangen dienen bij voorkeur in hedendaags Nederlands te zijn. Archaïsche taal is
echter geen bezwaar, mits ze schriftuurlijk en literair verantwoord is.
Voor het beoordelen van in omloop zijnde berijmingen van Schriftgedeelten en andere
Rapport deputaatschap 'Enige Gezangen', in: Acta Generale Synode Hoogeveen 1969/1970, pag.
493.
Acta Generale Synode Hattem 1972, artikel 171 (pag 185).
De Generale Synode van Hattem had hier als richtlijn: "Op het werk van een dichter of op een
gangbare hym ne-tekst mag niet word en ingegrepen."

10
11
12
13
teksten waren de richtlijnen als volgt: 10
1. de tekst moet, gezien zijn aard, plaats en functie in de Schrift, in aanmerking komen
voor zang in de liturgie;
2. het lied moet een waardevolle aanvulling 11 op de Psalmen zijn en mag niet leiden tot
onderwaardering van de Psalmen;
3. het lied moet zonder schade voor het geheel in gedeelten te zingen zijn;
4. de berijming moet zo mogelijk 12 van een dichterlijke kwaliteit zijn, en geen 'maakwerk'
waarin meer gelet wordt op de schriftuurlijke zegging dan op de eisen van lied en
zang;
5. de zinnen moeten zo geformuleerd zijn dat ze gezongen en als zang gehoord duidelijk
spreken, waarbij met name gewaakt moet worden tegen 'redenerende', c.q. 'dogmatiserende'
regelconstructies, waarin het eigen karakter van de Bijbeltekst niet behouden
blijft;
6. bij berijmde Schriftgedeelten mag getrouwe weergave van de tekst niet worden geïnterpreteerd
als: het in dezelfde exacte volgorde laten opeenvolgen van de elementen van
de tekst, maar ook moet samenvattend onderzocht worden of de in de tekst als geheel
gegeven inhoud op verantwoorde wijze doorkomt.
Het oordeel van deputaten, die aan de synode van Kampen rapporteerden, week bij diverse
liederen af van hetgeen door vorige deputaten gesteld was. Van de eerste elf gezangen
werd geadviseerd deze ongewijzigd te handhaven, dwars tegen eerdere veroordelingen van
deputaatschappen in. Evenals vorige deputaten werd geadviseerd de Gezangen 12, 13, 14,
21 en 26 uit de bundel Eenige Gezangen te verwijderen.
Tevens deed het deputaatschap voorstellen voor opname van nieuwe liederen ter vervanging
van bestaande gezangen of ter aanvulling van de bundel als geheel. Het ging om twintig
liederen die deputaten geschikt achtte voor opname in het gezangboek. De synode besloot
echter om in de proefbundel elf 'nieuwe' liederen op te nemen. Liederen als 'Heft op uw
hoofden, poorten' (Liedboek 120), 'Nu daagt het in het oosten' (Liedboek 124), 'O grote God,
o goede Heer' (liedboek 50) en 'Ontwaak, gij die slaapt' (Liedboek 462) werden letterlijk
weggestemd door de synode. Bij een aantal liederen werd gekozen voor een andere vertaling
dan tot op heden in de bundel stond of dan door deputaten was voorgesteld.
Er ontstond zo een gezangbundel met 36 gezangen. Drieëntwintig liederen uit de bundel
Eenige Gezangen werden gehandhaafd, soms met weglating van één strofe of in een
andere vertaling. Dertien liederen verschenen voor het eerst in de bundel. Tevens werd het
Apostolicum in twee onberijmde versies opgenomen met de melodie van P.Chr. van Westering
en de Straatsburgse melodie uit 1525.
De gezangbundel werd opgenomen in de Proefbundel die de synode in 1975 vrij gaf voor
kerkelijk gebruik. Wat de muzieknotatie betreft, werd vrijwel altijd gekozen voor de latere en
bekende varianten van melodieën. Als reden is in officiële stukken alleen te vinden dat
'authentieke melodieën' voor een gemeente te moeilijk zingbaar zouden zijn. 13 Dit moet de
enige reden zijn geweest waarom men zoveel keren gekozen heeft voor een afwijkende
notatie ten opzichte van het Liedboek voor de Kerken (1973).
8.2.3 Groningen 1978 - Heemse 1984/1985
De richtlijnen 1, 3, 5 en 6 waren al door de Hattemse synode vastgesteld. De andere richtlijnen
werden hier en daar door de synode van Kam pen gew ijzigd.
De Ha ttemse synode had: 'winst boven de Psalm en'.
In de richtlijn zoals de synode van Hattem deze had geformuleerd, kwamen de woorden 'zo mogelijk'
niet voor.
Zie ook deputate nrappo rt, Acta Generale Synode Kampen 1975, pag. 350 , 364.

14
15
16
17
18
De synode van Kampen stelde opnieuw een deputaatschap Gezangen in. Zij moest verder
zoeken naar alternatieve berijmingen voor de ongewijzigde maar verouderde liederen uit de
bundel Eenige Gezangen. Tevens diende zij de bundel taalkundig en musicologisch nader te
toetsen en eventueel beschikbare berijmingen van Schriftgedeelten te verzamelen en te
beoordelen.
De synode van Groningen 1978 aanvaardde op voordracht van het deputaatschap een
aantal nieuwe berijmingen. 14 Deze konden dus door de kerken beoordeeld ('beproefd')
worden. Het deputaatschap had voor een aantal andere liederen ook alternatieve berijmingen
beschikbaar, maar deze werden nog niet door de synode geaccepteerd. De synode
constateerde dat deputaten wel gezocht hadden naar geschikte berijmingen van Schriftgedeelten
maar dat zij geen enkele gevonden hadden. 15 De Groningse synode nam - als
eerste synode - een besluit aangaande de muzieknotatie: 'De deputaten geven de voorkeur
aan de oorspronkelijke melodie of een der oudste varianten daarvan, voorzien deze van een
- voor ieder begrijpelijke - moderne notatie.' 16
Het deputaatschap dat door de synode van Groningen benoemd werd, hield zich strikt aan
deze opdracht. De muzieknotatie in het deputatenrapport, dat aan de synode van Arnhem
1981 werd aangeboden, kwam volledig overeen met die van het Liedboek voor de Kerken.
Niet iedereen op de synode van Arnhem was gelukkig met deze handelswijze. Het compromis
om van een aantal melodieën zowel de 'oude' als de 'vertrouwde' versie op te nemen in
het kerkboek, was snel gevonden. 17 De synode besluit 'ten aanzien van de gezangenbundel
muzieknotatie, voorzover nodig en mogelijk,' in overeenstemming te brengen met die in het
Liedboek voor de Kerken. Door de woorden 'nodig en mogelijk' had men in de toekomst nog
voldoende speelruimte.
Het deputaatschap schoof evenals de vorige deputaten alternatieve berijmingen naar voren.
Een aantal werden door de synode aanvaard, waaronder vijf van L.L. Bouwers. De deputaten
hadden nog zestien berijmingen van Schriftgedeelten beoordeeld, maar konden niet
adviseren één van deze liederen te aanvaarden. Ook nu werden geen redenen genoemd
waarom de liederen afgewezen werden.
Het laatste deputaatschap Gezangen dat benoemd werd, werd nogmaals opgedragen te
zoeken naar berijmingen van Schriftgedeelten, in het bijzonder van gezangen die in de
Schrift voorkomen buiten het boek der Psalmen.
Ook het laatste deputaatschap vond geen nieuwe Schriftberijmingen die aanvaardbaar
geacht werden, zo bleek op de synode van Heemse 1984/1985. 18 De synodecommissie
stelde toen zelf voor een aantal liederen op te nemen in de gezangbundel. De synode
besloot daarvan alleen het lied 'Kom, Schepper Geest,' te plaatsen in het kerkboek.
De synode stelde vervolgens stuk voor stuk de gezangen definitief vast. Meer dan één keer
werd gekozen voor een andere berijming dan de deputaten hadden voorgesteld. Van de 41
gezangen werden 6 overgenomen in de versie uit het Liedboek voor de Kerken. Tevens
werden twee versies van het onberijmde Apostolicum definitief aanvaard: met de melodie
van Straatsburg 1525 en met de melodie van P.Chr. van Westering.
Het ging om de Lofzang van Maria (berijming W. Barnard), de Lofzang van Zacharias (berijming A.
Brands) als m ede de Lofzang van Sim eon en de Avon dzang.
Het deputaatschap had onder andere de eerste 115 ge zangen uit het Liedboek voor de Kerken
onderzocht. Zie deputatenrapport in Acta Generale Synode Groningen 1978, pag. 425 (Bijlage 7).
Acta Generale Synode Groningen 1978, artikel 342 V b1.
Met name gold d it voor de melodieën van 'Ee n vaste burch t' en 'Alle ro em is uitges loten'.
Acta Generale Synode Heemse 1984/1985, artikel 216.

19
20
Over opname van de 'oude' of de 'vertrouwde' versies van de melodieën werd door de
synode gestemd. Het resultaat van de stemming was o.a. dat in drie gevallen gekozen werd
voor de 'vertrouwde' versie van de melodie. Vier keer werd zowel de 'oude' als de 'vertrouwde'
versie van een melodie opgenomen, waarbij het verschil tussen die twee versies soms
erg minimaal is.
8.2.4 Evaluatie
Overzien we de ontstaansgeschiedenis van de gezangbundel dan is er kritiek te leveren op
werkwijzen en keuzen van deputaatschappen en synoden. Huidige deputaten zijn zich ervan
bewust dat achteraf kritiek leveren altijd makkelijk is en dat toenmalige omstandigheden
bepaalde keuzen en werkwijzen begrijpelijk kunnen maken. Evenmin willen deputaten de
enorme hoeveelheid werk die door diverse deputaatschappen en synoden verzet is, miskennen.
Desondanks is het naar ons oordeel op dit moment vooral zaak te bekijken waar in het
verleden de knelpunten lagen. Fouten uit het verleden zijn er immers om van te leren en niet
om ze te herhalen.
Allereerst valt op dat bij de totstandkoming van de gezangbundel een eensluidende visie op
het kerklied en het gezangboek ontbrak. Al tijdens het ontstaan van het gezangboek is dit
opgemerkt. G. van Rongen merkte in 1981 tijdens de algemene bespreking van het deputatenrapport
'Gezangen' op dat het deputatenwerk van de afgelopen jaren beperkt bleef tot
partiële kritiek en fragmentarische reparatie. 'Bezinning en studie over de schriftuurlijke
uitgangspunten is (alsnog) noodzakelijk, om te komen tot herziening van de structuur van de
gezangenselectie.' 19
Na het vaststellen van de gezangbundel bracht de praeses van de Heemser synode het als
volgt onder woorden: 'Het was een zoeken en tasten om aan de gezangenbundel meer
inhoud te geven. De oorzaak hiervan ligt in het feit dat binnen de kerken niet een rechtlijnige
lijn is gevolgd. Er bestaat verschil in taxatie van de vraag wat een kerklied is. Tot op de
synode bleek hoe verdeeld de kerken hierin zijn: wat de één mooi vindt, acht de ander
slecht. Er is weinig bezinning geweest op de vraag aan welke eisen het nieuwtestamentische
lied moet voldoen.' 20
Het verschil in taxatie blijkt ook uit de richtlijnen die de Generale Synode van Hattem (1972)
vaststelde, maar die op de volgende synode alweer ter discussie stonden. Het blijkt ook uit
het gegeven dat er voor één en dezelfde zaak (het berijmen van liederen uit de Schrift) twee
lijsten met richtlijnen in omloop waren. Voor de psalmberijming golden de richtlijnen zoals
vastgesteld door de Generale Synode van Rotterdam-Delfshaven (1964/65). Voor de andere
liederen uit de Schrift, die eventueel in een berijming een plaats zouden kunnen krijgen in
het gezangboek, golden echter andere richtlijnen. Hiervoor hadden de synoden van Hattem
en Kampen richtlijnen geformuleerd. Het is nooit duidelijk geworden waarom bij het beoordelen
van berijmingen van liederen uit de Schrift met twee maten gemeten werd.
Belangrijker is nog dat deputaatschappen en synoden zich bij herhaling niet hielden aan de
richtlijnen. Als voorbeeld kan gewezen worden op de richtlijn van Kampen 1975 dat bij
vertalingen van bestaande liederen het originele lied als uitgangspunt genomen moest
worden. Dat is om onduidelijke redenen niet altijd gedaan.
Een saillant voorbeeld is het decalooglied. Wie het eerste couplet van het originele Franse
decaloo glied van C lément Marot bekijkt, ziet ho e alles daa r draait om het present stellen van de
Wet voor de gemeente, die op dat moment de liturgie viert en het gezang op haar lippen
Acta Generale Synode te Arnhem 1981, artikel 93 .
Acta Generale Synode te Heemse 1984/1985, artikel 218.

21
22
23
neem t. 21 Dat essentiële aspect uit het originele lied is niet overgenomen in de berijming van het
Gereformeerd Kerkboek. Als uitgangspunt heeft men de achttiende-eeuwse bewerking van
Johannes Eu sebius V oet gebruikt en niet het originele lied van Ma rot. 22
Hetzelfde geldt overigens voor de berijming van het Onze Vader. Ook hier is niet teruggegrepen
op de originele tekst van Luther, ma ar heeft m en gek ozen voor een herziene vers ie van Voets
berijming. Als laatste voorbe eld is te wijzen op de verta ling van gezang 27 ('O, Schepper, G eest,
woon in uw kerk'). Ook van dit lied waren vertalingen in omloop die dichter bij het originele lied
stonden.
Niet rechtlijnig was ook de koers die gevaren werd ten aanzien van de melodieën en hun
notatie. Enerzijds is door synoden verschillende keren uitgesproken dat een kerkelijke
vergadering geen uitspraken kan doen over de (notatie van) melodieën. Anderzijds is dat
toch voortdurend gebeurd: zo zijn de melodieën uit de gezangbundel van het Gereformeerd
Kerkboek door de synode per hoofdelijke stemming vastgesteld. Dat wil zeggen: de synode
van Heemse sprak zich op dat moment wel uit over de melodieën en hun notatie.
Deputaten achten het niet correct wanneer melodieën en hun notatie door synoden bij
stemming worden vastgesteld. Op deze manier worden melodieën gekozen op grond van
intuïtie en met subjectieve criteria. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat zowel door deskundigen
als niet-deskundigen kritiek uitgeoefend wordt op de melodieën en hun notatie. 23
Bovendien was bij de verschijning van het kerkboek een goed bruikbare (zingbare) en
musicologisch verantwoorde notatie voorhanden. Het is altijd onduidelijk gebleven waarom
de Gereformeerde Kerken de deskundigheid op dit gebied, die andere kerkgenootschappen
in huis hadden, niet hebben erkend en in ieder geval voor een aantal gezangen niet hebben
gevolgd.
Deputaten wijzen op de volgende gezangen:
– Bij de Gezangen 10 en 13, 20 en 22 staan melodieën genoteerd die onderling minimaal
verschillen. Naar ons oordeel dienen deze zogenaamde dubbelmelodieën verwijderd te worden.
Er is geen enkele reden (meer?) van één melodie twee versies op te nemen, die nauwelijks
verschillen. De kritiek op de dubbelmelodieën is met de jaren toegenomen. Het komt in de
praktijk voor dat in één kerkdienst beide melodievarianten gezongen moeten worden. Niet
zelden is de verwarring bij de gemeente hoorbaar. Er zou veel voor te zeggen zijn bij de Gezangen
10 en 22 de melodieën van respectievelijk de Gezangen 13 en 20 te plaatsen. Uit de
praktijk is inmiddels wel gebleken dat de gemeente de oorspronkelijke melodieën moeiteloos
zingt.
– Hetzelfde prob leem doet zich m in of m eer voor b ij de G ezan gen 26a/26b en 26 a/36. Bij
Gezang 26a s taat de oor spro nke lijke m elodie 'Sollt ich m einen Gott nicht singe n', terw ijl bij
Gezang 26b en 36 de achttiende/negentiende-eeuwse variant staat. Het verschil met de melodieën
van Gezang 10/13 en 20/22 is dat de melodieën van 26a en 26b zeer sterk afwijken.
Eigenlijk is hier spraken van twee verschillende melodieën. Er kan gediscussieerd worden welke
Diverse deputate n hebben gepleit dit gezang te verwijderen omdat het zingen van de wet niet
behoort tot de 'antwoordende' handelingen van de gemeente. Het Woord (dus ook de Wet) is geen
'antwoord' van de kerk en kan dus alleen vanaf de kansel aan de gemeente voorgehouden worden.
Nader over de functie van de wet in de eredienst en de geschiedenis van het decalooglied: J. Smelik,
'De dec aloog gezongen,' in: De R eform atie, jaargang 65 nr. 1, 2, 3 (oktobe r 1989).
Vanuit de ge me ente is de k lacht te horen d at het ondu idelijk is waarom bijvoorbeeld van de me lodie
'Valet will ich dir geben ' (Gezangen 10 en 13) twe e versies opgenome n zijn die erg veel op elkaar
lijken. Veel gem eenten hebben m oeite om de versies uit elkaar te houden. Helemaal wanneer in één
kerkdienst zowel Gezang 10 als 13 opgegeven wordt. Dat opna me van tw ee m elodie varianten, die
erg veel op elkaar lijken, niet gewenst is, hebben verschillende deskundigen vlak na het verschijnen
van het Gereformeerd Kerkboek al naar voren gebracht. Zie o.a.:
– W. Kloppen burg, 'He t Gerefo rmeerd Kerkboek ', in: Orgeldienst, 13e jaargang nr. 4 (augustus
1986), 5.
– B. Smilde, 'Gereformeerd kerkboek 1986 (II)', in: Organist en Eredienst, juni 1987 nr. 6, 153.
– J.R. Luth, 'Liedboeken in vier gereformeerde ke rken sinds 193 0', in: Organist en Eredienst,
maa rt 1991, 60 -61.

24
25
van de twee melodieën gekozen moet worden. Deputaten denken in de volgende richting: de
teksten van de Gezangen 26 en 36 stammen uit respectievelijk de negentiende en achttiende
eeuw. D e authen tieke m elodie werd in de eerste helft van de zeventiende eeuw gemaa kt.
W anneer d e tek sten van G ezan g 26 (me t het negentiende-e euwse taalgeb ruik) en 36 op de
oorspronkelijke melodie gezongen, dan is er een nogal sterke stilistische discrepantie tussen
tekst en melodie. Bij de huidige Gezangen 26 en 36 zou naar het inzicht van deputaten de latere
variant van de melodie (het huidige Gez. 26b) geplaatst kunnen worden. De oorspronkelijke
melodie zou in het kerkboek behouden kunnen blijven door haar te voorzien van een vertaling
van d e oor spro nke lijk tek st (vg l Liedboek voor de Kerken, gezang 426).
– Ook ten aanzien van Gezang 33 en 34 (Een vast burcht is onze God) willen deputaten
pleiten één versie van het gezang op te nemen. Aangezien in de praktijk gebleken is dat Gezang
33 (met de oorspronkelijke melodie) geen probleem is voor gemeentezang, pleiten deputaten
voor opname van Gezang 33.
– De muzieknotaties van Gezang 35 en 40 dienen verbeterd te worden. De notatie van
Gezang 35 in 4/4 maat is onjuist. Hier hoort een tactus major te staan. Bovendien moet de
melodie ritmisc h (de bij Crüger vaker voo rkom ende ritm iek is in de versie van het Gereformeerd
Kerkboek weggevallen) en melodisch verbeterd worden.
– Wat Gezang 40 ('k Wil U, o God, mijn dank betalen) betreft, bij het vaststellen van de
melodieën heeft de Generale Synode van Hee mse niet geko zen voor de versie uit het Liedboek
voor de Kerken. Als argument werd door een toenmalig synodelid genoemd dat de oorspronkelijke
ve rsie 'te snel gezongen moeten worde n'. 24 Dit is beslist on juist. Mits genoteerd in kwartnoten
onder de maattekens 4/4 6/4 (hetgeen een indicatie is dat het tempo lager ligt dan bij de
psalmmelodieën) is de oorspronkelijke melodie uitstekend te zingen.
– De m elodie van Gezang 11 wordt in het Gereformeerd Kerkboek ten onrechte toegeschreven
aan Johann Abraham Peter Schulz (1747-1800). De naam van de componist is tot op
heden niet met zekerheid vastgesteld. Momenteel kan als de meest juiste bron aangegeven
worden : 'Melodie: F .A. Schu lz (±1739) (?) Uit: J.C. B ikkers, Het N achtegaaltje (1857).'
Een ander punt is dat men bij het samenstellen van de gezangbundel te weinig vanuit de
kerkdienst gedacht heeft. Er is bijna geen aandacht geschonken aan de vraag welke gezangen
uit liturgisch oogpunt gewenst zijn. Dat is de enige verklaring voor het feit dat in de
definitieve bundel geen gezangen staan voor o.a. de doopsbediening, viering van het
avondmaal en huwelijksbevestigingen. Evenmin is de vraag aan de orde gekomen of en hoe
een gezangbundel moet functioneren in het kerkelijk leven. Hierbij is bijvoorbeeld te denken
aan de vraag of een gezangbundel ook gezangen moet of kan bevatten, die specifiek
geschikt zijn voor de huiselijke eredienst.
Vervolgens is het deputaten opgevallen dat nooit verantwoording werd afgelegd waarom
gezangen een plaats in het gezangboek ontzegd werden. Kenmerkend is bijvoorbeeld de
opmerking van een deputaat op de synode van Heemse dat deputaten het hele Liedboek
voor de Kerken hebben bekeken, maar geen enkele geschikte Schriftberijming konden
vinden: 'Hij acht het niet nodig aan het kerkvolk verslag te doen van alle mislukte pogingen.
Bovendien ligt hier ook nog een methodisch probleem, n.l. of bepaalde Schriftgedeelten zich
wel lenen voor het zingen door de gemeente.' 25
Het bleef dus gissen waarom bijvoorbeeld de 115 bijbelliederen uit het Liedboek voor de
Kerken alle afgekeurd werden. Ook is nooit duidelijk geworden wanneer een schriftgedeelte
zich wel of niet leent voor het zingen door de gemeente. De beantwoording hiervan is in
hoge mate afhankelijk van de vraag hoe tegen de eredienst wordt aangekeken en hoe men
de functies van het lied in de eredienst ziet. Deputaatschappen en synoden hebben zich
hierover nooit expliciet uitgelaten.
Kort samengevat:
1. bij de totstandkoming van het Gereformeerd Kerkboek bestond er grote onduidelijk-
Acta Generale Synode Heemse, artikel 218.
Acta Generale Synode Heemse 1984/1985, Acta III, artikel 216.

heid en verdeeldheid ten aanzien van de criteria, waaraan gezangen moeten voldoen.
2. Eveneens valt op hoe weinig vanuit de liturgie (en het verdere kerkelijk leven) nagedacht
is over de vraag welke gezangen in een kerkboek een plaats dienen te ontvangen.
3. Ten aanzien van de muzieknotatie is niet een duidelijke koers gevaren.
Om deze redenen is het naar de mening van deputaten gewenst wanneer er een nieuwe
weg ingeslagen wordt. Dat wil zeggen: dat eventuele uitbreiding en herziening van de
gezangbundel zal moeten gebeuren zonder herhaling van de gesignaleerde knelpunten, die
bij de totstandkoming van het Gereformeerd Kerkboek aanwezig waren. Daartoe achten
deputaten het van belang dat zowel over de criteria waaraan kerkliederen en gezangbundels
moeten voldoen, als over de te volgen werkwijze overeenstemming is bereikt.
8.3 Schrift en het kerklied
8.3.1 Gedenken van Gods daden
Bij onze bezinning op het kerklied willen we in het bijzonder de liederen uit de Schrift als
uitgangspunt nemen. Betere voorbeelden van (goede) kerkliederen bestaan er niet. Het is
daarom zaak na te gaan wat de essentie is van deze liederen. Waar draait het om in deze
liederen? Welke functies hebben de liederen? Wat zegt de Schrift over inhoud, doel en
wezen van het lied?
Wanneer wij spreken over 'kerklied', bedoelen wij het lied zoals dat door de heilige, algemene
kerk gezongen werd en wordt, dan wel: gezongen zou kunnen worden. Het gaat dus om
het lied van de kerk, het lied van het volk waar God een verbond mee heeft gesloten. De
liederen uit de Schrift functioneren in het kader van de omgang tussen God en zijn volk (vgl.
Hoofdstuk 5.1.4 t/m 5.2).
Zoeken wij naar een bijbelse term, waarmee de liederen uit de Schrift te typeren of samen te
vatten zijn, dan kiezen we voor de term 'gedenken': het actief bezig zijn met Gods woorden
en daden uit het verleden met het oog op het heden en de toekomst. De liederen uit het
Oude Testament zijn niet los te zien van die woorden en daden: God schiep hemel en
aarde, sloot een verbond met Israël, bevrijdde zijn volk uit Egypte, leidde het door de woestijn
naar het beloofde land.
In het Nieuwe Testament bereiken Gods daden een hoogtepunt in de werken van Christus
en de Geest. De omgang tussen God en zijn volk wordt in het Nieuwe Testament bepaald
door het Woord, Gods heil dat in Christus geschonken is. Dat komt in het nieuwe verbond in
het centrum te staan en geeft richting aan de inhoud van een kerklied. De daden van God
worden in een lied in herinnering geroepen en present gesteld als daden van Jahweh, die
vandaag en gisteren Dezelfde is en was voor zijn volk (vgl o.a. Ps. 102:28, Jes. 41:4, Jes.
43:10). In het lied is de kerk actief bezig Gods daden en woorden uit het verleden te gedenken
met het oog op het heden en de toekomst.
Voorbee lden v an lied eren uit de S chrift, die dit aantonen, ku nnen in ov ervloed aa ngehaald
worden. Heel expliciet komt het gedenken van Gods daden ook naar voren in o.a. de Psalmen
78, 105, 106 en 107. Laten we twee andere voorbeelden kort uitwerken. In Psalm 74 klaagt Asaf
over het bruut geweld waarmee de vijand in de 'woning van Gods Naam' (vs 7) tekeer is gegaan.
Alles ligt in puin (vs. 3-8). In vers 12-17 gedenkt de dichter vervolgens het verlossingswerk
van God uit het verleden. Op grond hiervan wordt God gevraagd de hoon van de vijand, de
sme t die zij op zijn Naa m we rpen, te ge denke n. God wordt dus gesm eekt ha ndelend op te
trede n, zijn verbo nd te aans chouwen. Dit a lles m et als doel d at Go ds N aam , zijn ee r hers teld
wordt: 'Laat den ellendige en den arme uw naam prijzen' (vs 21).
In Ps alm 80 wo rdt ve rhaa ld hoe God om zag naar zijn volk (= ver leden tijd). O p gro nd va n dit
'gedenken' wordt om verlossing uit verdrukking gesmeekt (= tegenwoordige tijd). Ook is het oog
daarbij gericht op de toekomst: 'Dan zullen wij niet van U wijken; maak ons levend, dan zullen
wij uw naam aanroepen' (vs 19).

26
27
Het hoeft geen betoog dat in de omgang met God de Schrift een centrale plaats inneemt.
Wie God is, wat zijn Naam inhoudt en wat zijn daden zijn, heeft God in de Schrift geopenbaard.
In het Nieuwe Testament staat in de omgang tussen God en zijn volk het Woord
centraal (zie 5.6.1). Het kan dan ook niet anders of in een kerklied komt voor alles het
Woord aan het woord. Een goed kerklied wordt bepaald door woorden en noties uit de
Schrift. Anders gezegd: een goed kerklied is doordrenkt van de Schriften. Gods daden
gedenken betekent automatisch dat zijn Woord in het centrum geplaatst wordt.
Zo was het al in het Nieuwe Testament: de cantica van Maria, Zacharias en Simeon zijn
ondenkbaar zonder de 'Wet en de Profeten'. Ook in de liederen uit de Openbaring aan
Johannes wordt het Oude Testament geopend.
In dit verband kan bijvoorbeeld gewezen worden op de hechte relatie tussen de lofzang van
Hanna (1 Samuël 2:1-10) en het Magnificat, de lofzang van Maria (Lucas 1:46-55). Uit het lied
van Maria blijkt dat zij haar 'bijbeltje' kende en het Woord in het centrum van haar lied plaatste.
Zac haria s zong ove r de verlos sing die G od ge brac ht heeft. H ij heeft een 'hoor n des heils
opgericht in het huis van David, gelijk Hij gesproken heeft door de mond zijner heilige profeten
van oudsher' (vs 69, 70). God gedenkt zijn verbond, de eed die Hij zwoer aan Abraham. (vs 72,
73). Z owel voor Maria's lied als lofzang van Z acharias geldt: de Schriften worde n geo pend. Bij
Simeon is het niet anders (Lucas 2:29-32). Hij weet dat de profeten gesproken hebben over het
licht tot openbaring voor de heidenen en heerlijkheid voor Gods volk (vgl Jesaja 40:4, 42:6, 49:6,
51:4, 60:3).
Uit het bovenstaande wordt duidelijk dat een goede kerkliedtekst niet in de gelovige mens
wortelt, maar in de Schrift. Anders gezegd: een goed kerklied is verankerd in het Woord en
niet in hetgeen de mens in reactie op het Woord onder woorden wil brengen. In het kerklied
staat het Woord van God centraal en niet het antwoord daarop van de mens. Een kerklied
wordt bepaald door het Woord en niet door de geloofservaringen en gevoelens van de
mens. De mens en zijn religieuze ervaringen – hoe schriftuurlijk deze ervaringen ook verwoord
zijn – kunnen in een kerklied niet het centrum vormen.
Dit is wellicht te verduidelijken door het lied te vergelijken met een raam. 26 Een raam dient
om licht naar binnen te laten stromen en om naar buiten te kunnen kijken. Nu kun je pas
door een raam naar buiten kijken wanneer er licht van buiten naar binnen valt. Als het buiten
donker is en binnen licht, dan wordt het raam een spiegel en zien we alleen onszelf in de
kamer zitten.
Evenzo dient het lied allereerst om het Licht naar binnen te laten stromen (lees: om Gods
daden te gedenken). Dat is de primaire voorwaarde willen we überhaupt naar buiten kunnen
kijken. Wanneer het uitgangspunt niet het 'gedenken van Gods daden' is, zal een lied niet
meer zijn dan introspectie van een religieus ontroerd mens: het lied weerspiegelt de zanger.
Een eerste vereiste voor een lied dat als kerklied moet fungeren is dat het centrum op de
juiste plaats ligt: de kerk zingt in haar lied van God, zoals Hij Zich in zijn Woord en werken
bekend gemaakt heeft. In een kerklied ligt alles onder het beslag van Gods Woord en het
gedenken van zijn daden. Dat geldt ook voor persoonlijke ervaringen en gevoelens, die
slechts in dat licht aan de orde komen. Ook hier geeft de Schrift duidelijk richting aan. 27
Uit de Schrift zijn zeer veel voorbeelden aan te halen waaruit dit blijkt. In Psalm 77 klaagt de
dichter dat het lijkt alsof God zich van hem en heel het volk heeft afgekeerd. In de verzen 1-11
geeft de dichter zijn gevoelens weer wanneer hij denkt aan de 'dagen van ouds'. Toch staan
deze noties niet in het centrum van het lied. Uit de verzen 6 en 8 blijkt al dat de dichter spreekt
me t op de ach tergrond het ve rbon d dat God me t zijn volk gesloten hee ft. No g sterker kom t dit
naar voren in de ve rzen 12-2 1, waarin d e dichter m et andere ogen het verlede n gedenkt en w ijs
op de verlossing uit Egypte en de doortocht door de woestijn.
In het Nieuwe Testament kunnen we bijvoorbeeld wijzen op de nieuwtestamentische cantica. Zo
J. Sm elik, 'De fun cties van het kerk lied', in: Orgeldienst, 19e jaarg ang, nr. 1 (februari 1992), 10.
Vgl. ook: J. Kam phuis, Het Hallel van de kinderen, Goes 1994, 156.

28
had Maria reden te over vooral te zingen over hetgeen de boodschap van de engel voor haar
betekende. In haar lied plaatst Maria echter Gods daden en zijn beloften die nu vervuld zullen
worden, in het centrum. In dát kader kan zij dan ook zingen dat de Machtige 'grote dingen' aan
háár gedaan heeft (Luc.1:49).
Omdat Gods woorden en werken het centrum van elk goed kerklied zijn, zal vooral God als
handelend Persoon worden verondersteld. Niet de activiteiten van de mens, maar de activiteiten
van God staan in het middelpunt van de belangstelling.
Wanneer in een lied op deze wijze Gods Naam in het centrum staat, is het veelal ook geen
bezwaar wanneer in een lied de 'ik'-vorm i.p.v. de 'wij'-vorm gebruikt wordt. Er is wel gedacht
dat het gebruik van de eerste persoon enkelvoud een lied als kerklied al ongeschikt maakt.
Dat hier vraagtekens bij te plaatsen zijn, blijkt alleen al uit de vele 'ik'-liederen die de Schrift
rijk is. Naast bovengenoemde voorbeelden is onder andere te wijzen op de Psalmen 6, 39,
42, 43, 88 en 116.
Nu moet hier enerzijds verdisconteerd worden dat de samenleving in het Oude Testament
wezenlijk anders was dan onze, individualistische maatschappij. Elk individu leefde uit het
besef dat hij/zij opgenomen was in de gemeenschap. 'Ik' en 'wij' waren als het ware volledig
uitwisselbaar. De gemeenschap kon niet zonder de enkeling. Maar de enkeling kon ook niet
los gezien worden van de gemeenschap en wilde dat trouwens ook niet. Vanuit deze gedachte
moeten de oudtestamentische 'ik'-liederen gelezen worden.
Anderzijds moet opgemerkt worden dat de hechte eenheid tussen individu en gemeenschap
ook in de nieuwtestamentische kerk wordt verondersteld. Ook daar kunnen 'ik' en 'wij' niet
zonder elkaar. Het woord 'samenkomen' als karakteristiek voor de kerkdienst in het Nieuwe
Testament, geeft die eenheid al aan. Er is aandacht voor het individu, want de Heer heeft
ieder persoonlijk 'bij name' geroepen. Maar juist daardoor heft deze aandacht de gemeenschap
nooit op (vgl. bijv. Rom.15:7, 1 Kor.12:12-28). Zoals hieronder nog ter sprake zal
komen, blijkt ook in het Nieuwe Testament dat we in het lied met elkaar te maken hebben.
Kortom, de liederen uit de Schrift geven aan dat 'ik' en 'wij' niet tegenover elkaar geplaatst
kunnen worden. De 'ik' weet zich altijd onderdeel van de gemeente. Ook in kerkliederen.
'Voor persoonlijke noties van de enkeling is ruimte voor zover deze noties direct herkenbaar
zijn in het bredere bestel van Christus' gemeente.' 28 Dit zal altijd het geval zijn wanneer het
in een lied draait om het gedenken van God. Of anders geformuleerd: wanneer in een
kerklied bovenal de Schrift open gaat op het niveau waarop de Schrift geopend wil worden.
Een nieuwtestamentisch kerklied is allereerst een resonantie op de Schrift, op Gods heil in
Christus. Die resonantie moet hoorbaar en verstaanbaar zijn. Zij kan niet schuil gaan achter
talloze persoonlijke noties.
Daar ligt het criterium voor de vraag of een 'ik'-lied als kerklied kan fungeren.
In een kerklied resoneren woorden, passages en noties uit de Schrift, die al of niet persoonlijk
verwerkt kunnen worden. Een lied waarin alle aandacht uitgaat naar de dichter/zanger en
waarbij en passant wat algemene termen uit de bijbel klinken is geen kerklied.
Bovenstaande noties zijn van groot belang bij het beoordelen van de theologische inhoud
van liederen, die als liederen van de kerk moeten (gaan) functioneren. Er bestaan nogal wat
liederen, waarin geen onschriftuurlijk woord voorkomt, maar die desondanks geen kerkliederen
zijn, juist omdat het centrum niet correct is. Daarnaast zijn er 'ik'-liederen die desondanks
als kerklied gebruikt kunnen worden.
Ter verduidelijking is het zinvol hier een paar liederen als voorbeelden te noemen. Het volgende
lied heeft drie strofen:
Vader, ik aanbid U. Jezus, ik aanbid U. Heil'ge Geest, ik aanbid U.
A.C. Honders, 'En wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren', in: A.C. Honders (red.), Klinkend
geloof, 's-Gravenhage 1978, 100.

29
30
31
'k Leg mijn leven voor U. 'k Leg m ijn leven voor U. 'k Leg mijn leven voor U.
Halleluja. Halleluja. Halleluja. 29
In dit lied wordt niets verkondigd dat niet in overeenstemming is met de Schrift. Toch is het geen
kerklied. Het centrum is namelijk niet het 'gedenken van Gods Naam', waarbij God als handelend
Persoon verondersteld wordt. Het lied geeft aan wat de dichter doet (geen kwaad woord
daarover), maar naar het 'waarom' (de aanleiding) van zijn handelingen moet gegist worden. Dat
het 'waarom' ontbreekt, komt doordat Gods werk niet aan de orde komt. Referenties aan Gods
daden (m.n. het heil in Christus) zijn afwezig. Daardoor hangt de hele tekst als het ware in de
lucht. Dergelijke teksten zouden hooguit kunnen functioneren als soort acclamaties, waarbij het
‘waarom ’ duide lijk m oet worde n uit en bepa ald wordt d oor e en co ntext (bijv. e en liturgisc he) d ie
buiten de tekst zelf ligt. De kerkgeschiedenis laat echter zien dat het ‘waarom’ in teksten uitgesproken
moet worden, willen zij als (kerk)liederen bestempeld worden en fungeren.
Geheel anders ligt het in het lied 'Jezus, leven van mijn leven' (Gezang 14 Gereformeerd
Kerkboek). Ook hier hebben we te maken met een uitgesproken 'ik'-lied, maar waarin het
centrum gevormd wordt door het gedenken van Christus' lijden en sterven. In het lied gedenkt
de dichter/zanger het verlossingswerk van Christus. Daarbij wordt bovendien Christus en niet de
dichter/zanger als handelend Persoon verondersteld (vgl. o.a. 'Heiland, die mij hebt gezocht').
Kenmerkend voor het lied is dat de dichter het heil sterk op zichzelf betrekt. Maar juist omdat het
centrum niet (de gevoelens van) de dichter maar het werk van Christus is, kan het lied moeiteloos
door de gemeente gezongen worden.
Hetzelfde is het geval in de liederen 'Jesus, meine Zuversicht' (Gezang 22 Gereformeerd
Kerkboek), ''k Wil U, o God, mijn dank betalen' (Gezang 40 Gereformeerd Kerkboek). Of – om
een paar liederen te noem en die niet in het Gereformeerd Kerkboek staan – bijvoorbeeld in:
'Jesus lebt, mit ihm auch ich', 'Der Abend kom mt, die S onne sich verdecket' en 'Was m ein Gott
will, das g 'scheh allzeit'. 30
Dat het in het kerklied draait om Gods Naam en daden, zegt ook iets over (het ontstaan van)
het 'nieuwe lied'. Het gedenken van Gods daden leidde in het Oude Testament automatisch
tot 'nieuwe liederen' (zie o.a. Ps. 33, 40, 96, 98, 144, 149, Jes. 42:10). De liederen uit het
Oude Testament blijken vooral Gods daden te gedenken die Hij in die tijd tot stand gebracht
heeft.
Dat God in het Nieuwe Testament zijn Naam gegeven heeft in zijn Zoon, en dat Gods heil in
Christus nu het centrum van de lofzegging vormt, 31 heeft betekenis voor het lied van de
christelijke kerk. Wanneer de kerk in haar liederen Gods daden gedenkt, is het volkomen
vanzelfsprekend dat dit ook de nieuwtestamentische daden van God omvat. In de nieuwtestamentische
kerk ontstaan 'nieuwe' liederen wanneer de kerk Christus' Naam en daden
gedenkt. Het gedenken van Christus' verlossingswerk leidt tot het loven, prijzen daarvan. En
– zoals uit de Schrift blijkt – is het lied van de kerk voor die lofprijzing het voertuig bij uitstek.
Het bestaan van nieuwtestamentische liederen is derhalve een vanzelfsprekendheid in het
Nieuwe Testament.
We hebben tot nu toe vooral erop gewezen dat het 'gedenken van Gods daden' een goede
ingang biedt om de essentie, het centrum van kerkliederen nader aan te duiden. Aan de
bijbelse term 'gedenken' zijn onlosmakelijk aspecten verbonden, die ons nader informeren
over functie en inhoud van het kerklied. In de volgende paragrafen zullen wij ze behandelen.
8.3.2. Lofprijzen, belijden, bidden, smeken en verkondigen
Tekst van Terrye Coelho. (Zie E&R-Liedbundel, nr. 171).
Vertalingen van deze liederen zijn te vinden in het Liedboek voor de Kerken, respectievelijk de
gezangen 217, 388 en 4 03.
Vgl.: J. Kam phuis, Juda's Hallel, Goes 1993, 126.

32
33
34
Algemeen wordt het zingen van liederen gezien als het loven van God, het prijzen van zijn
Naam. Terecht. Toch is het zinvol om hier vanuit de Schrift nader op in te gaan.
Uit de Schrift komt naar voren dat het gedenken van Gods heilsdaden 'vanzelf' leidt tot
lofprijzing en daarmee gepaard gaat. 32 We kunnen hier bijvoorbeeld denken aan de vele
psalmen waarin de gemeente de daden van God lofprijzend gedenkt (Ps. 48, 77, 81, 89, 90,
105, 106, 107 etc.). Lofprijzend wordt de Naam in gedachtenis gebracht. Op die manier
wordt God aanbeden. Je zou ook kunnen zeggen: op die manier wordt de Naam beleden,
want het lofprijzend gedenken van Gods Naam veronderstelt dat zijn daden met het hart
geloofd en met de mond beleden worden.
Lofprijzing en belijdenis – zij zijn niet los van elkaar te zien. Het loven van God 33 bestaat
hieruit dat zijn Naam beleden wordt. Wie Gods Naam belijdt omdat het woord hem nabij is
(Rom. 10:10), brengt God een lofoffer: 'Laten wij dan door Hem Gode voortdurend een
lofoffer brengen, namelijk de vrucht onzer lippen, die zijn naam belijden' (Hebr. 13:15).
Het hebreeuwse woord voor 'loven' (prijzen) heeft alles te maken met 'belijden'. Wat de kerk
moet loven, belijden, naspreken, vinden we kort weergegeven in bijvoorbeeld Filippenzen
2:6-12. Daar staat dat God Christus uitermate verhoogd heeft en Hem de naam boven alle
namen geschonken heeft opdat 'alle tong zou belijden: Jezus Christus is Here, tot eer van
God de Vader.' In deze woorden horen we de woorden uit Jesaja 45:23 ('dat bij Mij elke tong
zal zweren'). Paulus haalt deze woorden aan in Romeinen 14:11: '...en alle tong zal God
loven.'
De lofprijzing en het belijden van de Naam blijken niet los van elkaar te staan. Integendeel,
ze veronderstellen elkaar. God loven doe je omdat zijn Naam nabij is (Ps. 75:2). Die Naam
moet beleden worden, want 'nabij u is het woord, in uw mond en in uw hart' (Rom. 10:10, vgl
Deut. 30:11-14).
Wanneer het lied in de eredienst de functie heeft Gods daden te loven, te belijden, impliceert
dit dat die daden verkondigd worden. Daarmee komen we te spreken over het kerklied als
vorm van verkondiging. In de bijbel blijkt een duidelijke relatie te bestaan tussen lofprijzen en
verkondigen.
We nemen ons startpunt in 1 Petrus 2:9. Daar schrijft de apostel: 'Gij echter zijt een uitverkoren
geslacht, een heilige natie, een volk Gode ten eigendom, om de grote daden te
verkondigen van Hem, die u uit de duisternis geroepen heeft tot zijn wonderbaar licht.'
Petrus gebruikt voor 'verkondigen' het griekse woord 'ex-angelo'. Over de betekenis van
woord schrijft F.J. Pop: 'Verkondigen van de grote daden Gods is het prijzend vermelden
van wat Hij is, was en zal zijn, en deed, doet en zal doen met het oog op het heil van zijn
volk. Deze lofzeggende verkondiging is bedoeld als propaganda. Uit de gemeente klinkt de
lofzang, opdat de wereld zal horen hoe groot, heilig en goed God is en opdat alle knie zich
voor Hem zal buigen.' 34
Gods volk is uit de duisternis geroepen met als doel Gods daden lofprijzend te verkondigen.
Lofprijzing en verkondigen gaan hand in hand. Dit blijkt niet alleen uit de betekenis van het
woord 'ex-angelo', maar ook uit diverse Schriftplaatsen.
Heel duidelijk zijn lofprijzing en verkondigen aan elkaar gekoppeld in bijvoorbeeld Psalm 22:23
('Ik zal uw naam aan m ijn broe ders verkondigen , in het m idden der ge meente za l ik U lofzin gen')
en Psalm 71:14-16:
Maar ik zal bestendig hopen
en al uw lof verme erderen ;
mijn mond zal uw gerech tigheid vertellen,
de ganse dag uw heil,
want ik w eet de m aat daarvan niet.
Vgl ook : J. Kam phuis, Het Hallel van de kinderen, Goes 1994, 15 5.
In de Schrift ook wel: het zegenen van zijn Naam. Het hebreeuwse woord 'barach' betekent zowel
'loven' als 'zege nen'. Vergelijk o.a. Psalm 103 en 134.
F.J. Pop , Bijbelse woord en en hun g eheim, 's-Grave nhage 1987 (8e druk), 477.

Ik zal de machtige daden des Heren HEREN verkon digen,
uw gerechtighe id vermelden, de uwe alleen.
In Psalm 102:19-22 wordt gesproken over het volk dat God scheppen zal om Hem te loven. God
zal als Bevrijder optreden 'opdat men de naam des HEREN in Sion vertelle, en zijn lof in Jeruzalem.'
(vers 22) De lof Gods, het loven van God wordt hier in één adem genoemd met het
vertellen (verkondigen) van de Naam. Dat gebeurt eveneens in Psalm 9:12 ('Psalmzingt de
HERE, die op Sion woont, verkondigt onder de volken zijn daden') en Psalm 51:17 ('Here, open
mijn lippen opdat mijn mond uw lof verkondige'). Tenslotte noemen we Jesaja 12:4-6: 'Looft de
HERE, roept zijn naam aan, maakt onder de volken zijn daden bekend, vermeldt, dat zijn naam
verheven is. Psalmzingt de HERE, want Hij heeft grootse dingen gedaan; dit worde bekend op
de ga nse aard e.' Uit d eze en and ere s chriftplaatsen blijkt h oe dic ht lofzingen en ve rkon digen in
een lied bij elkaar liggen.
Het loven van God in een lied veronderstelt dat zijn daden (zijn Naam, zijn lof, gerechtigheid)
vermeld worden. De heerlijkheid van Jahweh moet immers onder de volken verkondigd
worden (Jes. 66:19). Daartoe is er op aarde een kerk: 'Het volk dat Ik mij geformeerd heb,
zal mijn lof verkondigen' (Jes. 43:21).
De lofprijzing, het loven van God, sluit dus niet uit dat op dat moment geen verkondiging
plaatsvindt. Zoals je in het dagelijks leven niemand kunt prijzen zonder dat jezelf en de
persoon in kwestie duidelijk is/wordt waarvoor, zo kun je God niet loven zonder daarbij direct
of indirect te vertellen waarom je Hem looft. Loven heeft een uitgesproken reden en doe je
niet 'ins Blaue hinein'. Het heeft een reden die hoe dan ook onder woorden gebracht wordt.
Soms uitvoerig, soms heel beknopt. Daarom staat er bijvoorbeeld: 'Het Lam, dat geslacht is,
is waardig te ontvangen de macht en de rijkdom, en de wijsheid en de sterkte, en de eer en
de heerlijkheid en de lof' (Openb. 5:12).
De verkondigende functie wordt in de Schrift veronderstelt op plaatsen waar het lied de
functie toegekend wordt om het Gods Woord in de gemeente te laten wonen. Dit aspect
komen we zowel in het Oude als het Nieuwe Testament tegen. In Deuteronomium 31 (19-
22) krijgt Mozes van God de opdracht een lied op te schrijven en het de Israëlieten te leren
'opdat dit lied Mij tot getuige zij tegen de Israëlieten'. Wanneer Mozes de woorden van het
lied (Deut. 32:1-43) voor het volk uitgesproken heeft, zegt hij tot hen: 'Neemt al de woorden
ter harte, waarmee ik u heden vermaan, opdat gij daarmee uw kinderen zult opdragen al de
woorden dezer wet nauwgezet te onderhouden. Want dit is voor u geen ledig woord, maar
dit is uw leven: door dit woord zult gij lang wonen in het land, dat gij na het overtrekken van
de Jordaan in bezit zult nemen' (vers 46, 47).
Uit bijvoorbeeld Psalmen 78 en 105 komt eveneens naar voren dat het lied een functie heeft
in het onderwijzen van Gods daden. In Psalm 78 worden de daden van God uit het verleden
doorverteld aan het nageslacht met als doel: dat komende geslachten die daden kennen,
dat zij God leren vrezen en bewaard blijven voor afvalligheid (vs. 6-8). In andere bewoordingen:
door dit lied moeten komende geslachten bewaard blijven bij het Woord.
In Psalm 105 worden Gods daden, met name zijn bevrijding van het volk Israël uit Egypte,
bezongen. Zoals al blijkt uit de aanhef ('Looft de HERE, roept zijn naam aan, maakt onder
de volken zijn daden bekend') gaan in deze psalm lofprijzing en verkondiging hand in hand.
De verkondigende functie van het lied, waardoor het Woord in de gemeente komt wonen,
blijkt ook uit het Nieuwe Testament. Met name de bekende teksten van 1 Korintiërs 14:26,
Efeze 5:18, 19 en Kolossenzen 3:16 moeten hier genoemd worden.
Uit 1 Korintiërs 14:26 blijkt dat wanneer iemand met een lied ('Psalm') in de samenkomst
komt, dit lied niet alleen op God gericht moet zijn, maar ook tot stichting van de gemeente
moet dienen. Paulus gaat er hier dus vanuit dat het lied een verkondigend karakter heeft.
In Kolossenzen 3:16 gaat het om het Woord van Christus 'dat rijkelijk in u wone'. De wijze
waarop dat gebeurt staat in het vervolg van de tekst: door elkaar met psalmen, lofzangen en
geestelijke liederen in alle wijsheid te leren en terecht te wijzen en door 'Gode dank te

35
36
37
brengen in uw harten'. 35
Wanneer we elkaar in het lied leren en vermanen, woont het woord van Christus rijkelijk in
ons. De tekst uit Efeze 5:18, 19 heeft veel opmerkelijke parallellen met Kolossenzen 3:16. In
Efeze 5:18 wordt gesproken over 'het vervuld worden met de Geest'. Hier is een parallel op
te merken met 'het woord van Christus wone rijkelijk in u' uit Kolossen 3. Het 'vervuld worden
met de Geest' gebeurt door onder elkaar te spreken in liederen en door voor de Here van
harte te zingen en te jubelen. De beide teksten leren ons dat het kerklied dient om vervuld te
worden met de Geest en om te zorgen dat het Woord 'rijkelijk' in ons wone. 36 In het kerklied
is dus niet alleen sprake van een beweging van de mens naar God, maar eveneens van
God naar de mens. Bovendien houden gemeenteleden door middel van een lied elkaar het
evangelie voor. Zij 'leren' en 'vermanen' elkaar daarmee. De oudtestamentische functies van
het lied, zoals bleek uit o.a. Deuteronomium 31/32, Psalm 78, 105-107 zijn in het nieuwe
verbond niet veranderd. Het kerklied heeft een verkondigende functie.
W at de teksten uit Efe ze en Kolossenze n betreft, is wel opgem erkt dat het niet duidelijk is of
deze teksten speciaal betrekking hebben op de kerkdiensten. Hoe het ook zij, Paulus zal hier
ook de kerkdiensten op het oog hebben gehad. Een scheiding tussen 'zondag' en 'maandag'
was in de eerste eeuwen van de onze jaartelling ondenkbaar. In het verlengde daarvan is een
scheiding tussen 'kerklied' (lied dat in de eredienst gezongen wordt) en 'geestelijk lied' (het niet
liturgisch gebruikte lied) niet erg voor de handliggend. In ieder geval zijn er geen bronnen
waaruit een dergelijk onderscheid is af te leiden.
Tot nu toe hebben we de volle nadruk gelegd op het lied als lofprijzing, die altijd gepaard
gaat met het belijden en verkondigen van de Naam. Er bestaan echter niet alleen uitgesproken
lofliederen. Psalm 150 en Psalm 88 staan in één en hetzelfde bijbelboek. Er zijn veel
liederen in de Schrift aan te wijzen waarin geklaagd, gesmeekt wordt en waarin voorbeden
gedaan worden.
Ook hier is de achtergrond dat de kerk Gods Naam en daden mag gedenken (vgl. o.a. Ex.
12:14, Richt. 16:28, 2 Kon. 20:3, Neh. 5:19, Ps. 77:12,13, 132:1). De gemeente draagt de
wereld, haar overheden, de kerk op aarde en allen die in persoonlijke nood verkeren in haar
gebed op aan God. (vgl. Fil. 1:3-4, 1 Tim. 2:1-2, 2 Tim. 1:3, 1 Tess. 1:2). 'Gedenken' in het
gebed wil zeggen: een beroep doen op Gods beloften/woorden uit het verleden op grond
waarvan God gevraagd wordt in de tegenwoordige tijd en in de toekomst handelend op te
treden.
Wanneer in de liederen uit de Schrift God gevraagd wordt zijn schepping (zijn volk, de
dichter/zanger) te gedenken, impliceert dit dat er vertrouwen uitgesproken wordt dat God in
het heden en de toekomst handelend zal optreden. En dat vertrouwen, die hoop leidt tot het
prijzen van God. Het kan niet anders.
Dit verklaart ook dat enerzijds smeekgebeden, schuldbelijdenissen e.d. en anderzijds het
prijzen van God (de lofprijzing) in de Schrift dicht bij elkaar liggen. Het roepen, klagen van
Gods kinderen is nooit zonder de vaste hoop dat er verlossing zal komen. Dit leren we uit
veel psalmen, onder andere uit Psalm 9:19, 38:14-16, 39:8, 42:6, 43:5, 54, 55:17, 56:5,
57:2, 69:30-34, 74:11-12, 119:49-50 en 130:5. 37 Zelfs in Psalm 88 – wellicht het meest
Zie voor deze exegese o.a.
– C. Trim p, De g eme ente en ha ar liturgie, Kampen 1983, 91.
– G. Voigt, 'Vom W esen der Kirc henm usik', in: Der Kirchenmusiker, 4. Heft, 3. Jahrgang (1952),
90.
– O. Söh ngen, Leiturgia, IV, 3-15
– W . Kurzsch enkel, Die th eolog ische Bestimm ung der M usik, Trier 197 1, 94-100.
Het valt op dat het lied door Paulus wordt a ange weze n als v oertu ig voor zowel het Woord als de
Gees t. Hieruit blijkt dus dat ook in het lied W oord en Gees t niet los van e lkaar we rken.
Vgl ook J. Kamphuis (Op.cit., 1993, 144): "In de klacht werkt reeds de verwachting, zoals ook reeds
in zoveel psalmen van het verbond ."

38
indringend smeekgebed uit het Boek der Psalmen – opent met de woorden: 'HERE, God
van mijn heil'.
Ook het schuldbelijden en lofprijzen zijn in de liederen uit de Schrift dikwijls heel nauw aan
elkaar verbonden. Dit gebeurt vanuit het besef: 'indien wij onze zonden belijden, Hij is
getrouw en rechtvaardig, om ons de zonden te vergeven en ons te reinigen van alle ongerechtigheid'
(1 Joh. 1:9). Zonder erkenning en onderkenning van eigen schuld en onmacht
hangt de erkenning van Gods verlossingswerk in de lucht. Immers, waarvan 'verlossing' en
waarom een Verlosser?
Ook in het Nieuwe Testament worden bij smekingen altijd woorden van hoop, vertrouwen en
vertroosting uitgesproken: bijvoorbeeld in Romeinen 5:3-6, 8:23-25, 1 Korintiërs 1:5-7 en 2
Korintiërs 1:10 (zie ook hoofdstuk 1, paragraaf 6.3).
Concreet: intense smeekbeden en voorbeden kunnen in een kerklied een plaats ontvangen,
want de schepping is nog aan de vruchteloosheid onderworpen (Rom. 8:20) en 'ook wijzelf,
wij die de Geest als eerste gave ontvangen hebben, zuchten bij onszelf in de verwachting
van het zoonschap: de verlossing van ons lichaam' (Rom. 8:23). Een kerklied kan en mag
ook een 'schreeuw uit de diepte' (Ps. 130) bevatten.
De lofprijzing, het zingen 'tot eer van God', in en buiten de kerkdienst sluit niet uit dat op dat
moment het schuldbelijden, het klagen en het smeken geen plaats zouden kunnen hebben.
J. Kamphuis schrijft hierover: '...klaagzang en loflied staan niet als twee afzonderlijke 'existentiële'
uitingen van de menselijke religieuze ziel naast elkaar. Ze worden door de Geest
inéén geschoven. Paulus zegt: wij worden getroost 'in al onze druk'. Daarom kan hij die
troost weer doorgeven aan anderen (2 Kor. 1:4).' 38
8.4 Het kerklied vanaf de zestiende eeuw
In deze paragraaf komt de vraag aan de orde hoe de reformatoren Luther en Calvijn met
bovenstaande schriftgegevens zijn omgegaan. Welke (liturgische) functies kenden zij toe
aan het lied?
Het is bekend dat de gemeentezang tijdens de Middeleeuwen geen onderdeel van de
kerkdienst meer vormde. Voor de reformatoren was het een principe-kwestie dat de gemeente
in de eredienst kon spreken/zingen. Zij moest in de dienst kunnen reageren (antwoorden)
op het Woord. Bovendien moest zij volgens de reformatoren in staat zijn het
Woord zelf op de lippen te nemen en aan elkaar en de hele wereld te verkondigen. Aan de
laatstgenoemde motivatie van de reformatoren is in de eeuwen na de Reformatie weinig
aandacht geschonken. Een reden om het in dit rapport te accentueren. Dit doen we ook
omdat het van essentieel belang is voor de vraag welke functies het lied in de reformatrische
kerkdienst uit de zestiende eeuw had.
Voor beide reformatoren staat vast dat het lied vanzelfsprekend hoort bij het dienen van
God. De mens is geschapen om zijn God te loven; daartoe heeft hij van de Schepper adem
en een stem gekregen. Het zingen van liederen rekende Luther tot de 'notae ecclesiae', de
kenmerken waaraan men de kerk herkent. Waar gezongen wordt, kun je er zeker van zijn
dat daar een 'heilig christelijk volk' is. De lofprijzing, het 'halleluja' noemde de Wittenbergse
reformator de 'vox perpetua ecclesiae', de ononderbroken stem van de kerk. De levende
stem van het evangelie ('viva vox evangelii') veronderstelt dat de blijde boodschap met luide
stem verkondigd wordt.
Het lied was voor Luther een voornaam instrument om het evangelie over de wereld te
verbreiden. Beide reformatoren kenden het lied een functie toe binnen de verkondiging. Uit
de vele passages uit Luthers geschriften, die dit aantonen, lichten wij er drie. In de voorrede
op het Chorbüch-büchlein (Wittenberg 1524) schrijft Luther – onder verwijzing naar 1 Korintiers
14 (vs 15-26) en Kolossenzen 3 (vs 16) – dat hij met een paar medewerkers enige
geestelijke liederen verzameld heeft 'um das heilige Evangelium, das jetzt durch Gottes
Gnade wieder hervorgekommen ist, zu treiben und in Schwang zu bringen, damit wir uns
J. Kam phuis, Op.cit., 1993, 14 1.

erische
kerkdienst uit de zestiende eeuw had.
Voor beide reformatoren staat vast dat het lied vanzelfsprekend hoort bij het dienen van
erische
kerkdienst uit de zestiende eeuw had.
Voor beide reformatoren staat vast dat het lied vanzelfsprekend hoort bij het dienen van
God. De mens is geschapen om zijn God te loven; daartoe heeft hij van de Schepper adem
en een stem gekregen. Het zingen van liederen rekende Luther tot de 'notae ecclesiae', de
kenmerken waaraan men de kerk herkent. Waar gezongen wordt, kun je er zeker van zijn
dat daar een 'heilig christelijk volk' is. De lofprijzing, het 'halleluja' noemde de Wittenbergse
reformator de 'vox perpetua ecclesiae', de ononderbroken stem van de kerk. De levende
stem van het evangelie ('viva vox evangelii') veronderstelt dat de blijde boodschap met luide
stem verkondigd wordt.
Het lied was voor Luther een voornaam instrument om het evangelie over de wereld te
verbreiden. Beide reformatoren kenden het lied een functie toe binnen de verkondiging. Uit
de vele passages uit Luthers geschriften, die dit aantonen, lichten wij er drie. In de voorrede
op het Chorbüch-büchlein (Wittenberg 1524) schrijft Luther – onder verwijzing naar 1 Korintiers
14 (vs 15-26) en Kolossenzen 3 (vs 16) – dat hij met een paar medewerkers enige
geestelijke liederen verzameld heeft 'um das heilige Evangelium, das jetzt durch Gottes
Gnade wieder hervorgekommen ist, zu treiben und in Schwang zu bringen, damit wir uns
rühmen möchten, wie Mose in seinem Gesang es tut (Exodus 15), so daß Christus unser
Lob und Gesang sei und wir nichts wissen sollen zu singen noch zu sagen, als Jesus
Christus, unsern Heiland, wie Paulus sagt in 1. Korinther 2,2.'
In de voorrede op Christliche Gesänge, lateinisch und deutsch, zum Begräbnis (1542) zegt
de reformator dat wij door het heilige Woord 'welches mit süßen Gesang ins Herz dringt,
gebessert und im Glauben gestärkt werden.' De gedachte dat het Woord door middel van
het lied in het hart dringt en het geloof versterkt zullen we hieronder ook bij Calvijn tegenkomen.
Tenslotte zij gewezen op de voorrede in het Geystliche Lieder (Leipzig 1545, uitgegeven
door Valentin Babst) waarin Luther schrijft: '...Gott hat unser Herz und Gemüt fröhlich
gemacht durch seinen lieben Sohn, welchen er für uns hingegeben hat zur Erlösung von
Sünden, Tod und Teufel. Wer dies mit Ernst glaubt, der kann's nicht lassen: Er muß fröhlich
und mit Lust davon singen und sagen, damit es andere auch hören und herzukommen. Wer
aber nicht davon singen und sagen will, das ist ein Zeichen dafür, daß er's nicht glaubt...'
Het centrum van het lied wordt volgens Luther gevormd door het evangelie dat God zijn
Zoon gezonden heeft om ons te verlossen van zonde, dood en duivel. Wie dat oprecht
gelooft, kan het niet laten: hij moet daarvan 'singen und sagen'.
De uitdrukking 'singen und sagen' komen we frequent tegen bij Luther. Daarmee werd
bedoeld dat het evangelie lofprijzend wordt verkondigd. Voor de reformator was van cruciaal
belang dat in het lied de lofprijzende verkondiging van de blijde boodschap centraal gesteld
werd. Het lied was in de lutherse reformatie een krachtig wapen de schriftuurlijke leer te
verbreiden. Vandaar ook dat de lutherse liederen uit de reformatietijd niet zozeer reflecties
van de gelovige op de Schrift waren, maar de blijde boodschap zelf verkondigden.
Wie de liederen van Luther zingt, zal opvallen hoe sterk de liederen bepaald worden door
het gedenken van Christus' Naam. In de liederen worden volop Gods grote daden uit het
verleden present gesteld met oog op de toekomst. Het gebeurt vanuit het besef dat de
daden van God uit het verleden volop actueel zijn in het heden en verleden. Als voorbeelden
kunnen genoemd worden de liederen 'Vom Himmel hoch da komm ich her', 'Nun komm der
Heiden Heiland', 'Christ lag in Todesbanden' en 'Nun bitten wir den Heiligen Geist'.
Er is wel gedacht dat de visie van Calvijn op het kerklied nogal verschilde van Luthers
opvattingen. Nadere bestudering van Calvijns visie brengt aan het licht dat dit niet het geval
is. Calvijn heeft zich meermalen uitgelaten over de noodzaak liederen te zingen. In de

erische
kerkdienst uit de zestiende eeuw had.
Voor beide reformatoren staat vast dat het lied vanzelfsprekend hoort bij het dienen van
God. De mens is geschapen om zijn God te loven; daartoe heeft hij van de Schepper adem
en een stem gekregen. Het zingen van liederen rekende Luther tot de 'notae ecclesiae', de
kenmerken waaraan men de kerk herkent. Waar gezongen wordt, kun je er zeker van zijn
dat daar een 'heilig christelijk volk' is. De lofprijzing, het 'halleluja' noemde de Wittenbergse
reformator de 'vox perpetua ecclesiae', de ononderbroken stem van de kerk. De levende
stem van het evangelie ('viva vox evangelii') veronderstelt dat de blijde boodschap met luide
stem verkondigd wordt.
erische
kerkdienst uit de zestiende eeuw had.
Voor beide reformatoren staat vast dat het lied vanzelfsprekend hoort bij het dienen van
God. De mens is geschapen om zijn God te loven; daartoe heeft hij van de Schepper adem
en een stem gekregen. Het zingen van liederen rekende Luther tot de 'notae ecclesiae', de
kenmerken waaraan men de kerk herkent. Waar gezongen wordt, kun je er zeker van zijn
dat daar een 'heilig christelijk volk' is. De lofprijzing, het 'halleluja' noemde de Wittenbergse
reformator de 'vox perpetua ecclesiae', de ononderbroken stem van de kerk. De levende
stem van het evangelie ('viva vox evangelii') veronderstelt dat de blijde boodschap met luide
stem verkondigd wordt.
Het lied was voor Luther een voornaam instrument om het evangelie over de wereld te
verbreiden. Beide reformatoren kenden het lied een functie toe binnen de verkondiging. Uit
de vele passages uit Luthers geschriften, die dit aantonen, lichten wij er drie. In de voorrede
op het Chorbüch-büchlein (Wittenberg 1524) schrijft Luther – onder verwijzing naar 1 Korintiers
14 (vs 15-26) en Kolossenzen 3 (vs 16) – dat hij met een paar medewerkers enige
geestelijke liederen verzameld heeft 'um das heilige Evangelium, das jetzt durch Gottes
Gnade wieder hervorgekommen ist, zu treiben und in Schwang zu bringen, damit wir uns
rühmen möchten, wie Mose in seinem Gesang es tut (Exodus 15), so daß Christus unser
Lob und Gesang sei und wir nichts wissen sollen zu singen noch zu sagen, als Jesus
Christus, unsern Heiland, wie Paulus sagt in 1. Korinther 2,2.'
In de voorrede op Christliche Gesänge, lateinisch und deutsch, zum Begräbnis (1542) zegt
de reformator dat wij door het heilige Woord 'welches mit süßen Gesang ins Herz dringt,
gebessert und im Glauben gestärkt werden.' De gedachte dat het Woord door middel van
het lied in het hart dringt en het geloof versterkt zullen we hieronder ook bij Calvijn tegenkomen.
Tenslotte zij gewezen op de voorrede in het Geystliche Lieder (Leipzig 1545, uitgegeven
door Valentin Babst) waarin Luther schrijft: '...Gott hat unser Herz und Gemüt fröhlich
gemacht durch seinen lieben Sohn, welchen er für uns hingegeben hat zur Erlösung von
Sünden, Tod und Teufel. Wer dies mit Ernst glaubt, der kann's nicht lassen: Er muß fröhlich
und mit Lust davon singen und sagen, damit es andere auch hören und herzukommen. Wer
aber nicht davon singen und sagen will, das ist ein Zeichen dafür, daß er's nicht glaubt...'
Het centrum van het lied wordt volgens Luther gevormd door het evangelie dat God zijn
Zoon gezonden heeft om ons te verlossen van zonde, dood en duivel. Wie dat oprecht
gelooft, kan het niet laten: hij moet daarvan 'singen und sagen'.
De uitdrukking 'singen und sagen' komen we frequent tegen bij Luther. Daarmee werd
bedoeld dat het evangelie lofprijzend wordt verkondigd. Voor de reformator was van cruciaal
belang dat in het lied de lofprijzende verkondiging van de blijde boodschap centraal gesteld
werd. Het lied was in de lutherse reformatie een krachtig wapen de schriftuurlijke leer te
verbreiden. Vandaar ook dat de lutherse liederen uit de reformatietijd niet zozeer reflecties
van de gelovige op de Schrift waren, maar de blijde boodschap zelf verkondigden.
Wie de liederen van Luther zingt, zal opvallen hoe sterk de liederen bepaald worden door
het gedenken van Christus' Naam. In de liederen worden volop Gods grote daden uit het
verleden present gesteld met oog op de toekomst. Het gebeurt vanuit het besef dat de

erische
kerkdienst uit de zestiende eeuw had.
Voor beide reformatoren staat vast dat het lied vanzelfsprekend hoort bij het dienen van
God. De mens is geschapen om zijn God te loven; daartoe heeft hij van de Schepper adem
en een stem gekregen. Het zingen van liederen rekende Luther tot de 'notae ecclesiae', de
kenmerken waaraan men de kerk herkent. Waar gezongen wordt, kun je er zeker van zijn
dat daar een 'heilig christelijk volk' is. De lofprijzing, het 'halleluja' noemde de Wittenbergse
reformator de 'vox perpetua ecclesiae', de ononderbroken stem van de kerk. De levende
stem van het evangelie ('viva vox evangelii') veronderstelt dat de blijde boodschap met luide
stem verkondigd wordt.
Het lied was voor Luther een voornaam instrument om het evangelie over de wereld te
verbreiden. Beide reformatoren kenden het lied een functie toe binnen de verkondiging. Uit
de vele passages uit Luthers geschriften, die dit aantonen, lichten wij er drie. In de voorrede
op het Chorbüch-büchlein (Wittenberg 1524) schrijft Luther – onder verwijzing naar 1 Korintiers
14 (vs 15-26) en Kolossenzen 3 (vs 16) – dat hij met een paar medewerkers enige
geestelijke liederen verzameld heeft 'um das heilige Evangelium, das jetzt durch Gottes
Gnade wieder hervorgekommen ist, zu treiben und in Schwang zu bringen, damit wir uns
erische
kerkdienst uit de zestiende eeuw had.
Voor beide reformatoren staat vast dat het lied vanzelfsprekend hoort bij het dienen van
God. De mens is geschapen om zijn God te loven; daartoe heeft hij van de Schepper adem
en een stem gekregen. Het zingen van liederen rekende Luther tot de 'notae ecclesiae', de
kenmerken waaraan men de kerk herkent. Waar gezongen wordt, kun je er zeker van zijn
dat daar een 'heilig christelijk volk' is. De lofprijzing, het 'halleluja' noemde de Wittenbergse
reformator de 'vox perpetua ecclesiae', de ononderbroken stem van de kerk. De levende
stem van het evangelie ('viva vox evangelii') veronderstelt dat de blijde boodschap met luide
stem verkondigd wordt.
Het lied was voor Luther een voornaam instrument om het evangelie over de wereld te
verbreiden. Beide reformatoren kenden het lied een functie toe binnen de verkondiging. Uit
de vele passages uit Luthers geschriften, die dit aantonen, lichten wij er drie. In de voorrede
op het Chorbüch-büchlein (Wittenberg 1524) schrijft Luther – onder verwijzing naar 1 Korintiers
14 (vs 15-26) en Kolossenzen 3 (vs 16) – dat hij met een paar medewerkers enige
geestelijke liederen verzameld heeft 'um das heilige Evangelium, das jetzt durch Gottes
Gnade wieder hervorgekommen ist, zu treiben und in Schwang zu bringen, damit wir uns
rühmen möchten, wie Mose in seinem Gesang es tut (Exodus 15), so daß Christus unser
Lob und Gesang sei und wir nichts wissen sollen zu singen noch zu sagen, als Jesus
Christus, unsern Heiland, wie Paulus sagt in 1. Korinther 2,2.'
In de voorrede op Christliche Gesänge, lateinisch und deutsch, zum Begräbnis (1542) zegt
de reformator dat wij door het heilige Woord 'welches mit süßen Gesang ins Herz dringt,
gebessert und im Glauben gestärkt werden.' De gedachte dat het Woord door middel van
het lied in het hart dringt en het geloof versterkt zullen we hieronder ook bij Calvijn tegenkomen.
Tenslotte zij gewezen op de voorrede in het Geystliche Lieder (Leipzig 1545, uitgegeven
door Valentin Babst) waarin Luther schrijft: '...Gott hat unser Herz und Gemüt fröhlich
gemacht durch seinen lieben Sohn, welchen er für uns hingegeben hat zur Erlösung von
Sünden, Tod und Teufel. Wer dies mit Ernst glaubt, der kann's nicht lassen: Er muß fröhlich
und mit Lust davon singen und sagen, damit es andere auch hören und herzukommen. Wer
aber nicht davon singen und sagen will, das ist ein Zeichen dafür, daß er's nicht glaubt...'
Het centrum van het lied wordt volgens Luther gevormd door het evangelie dat God zijn
Zoon gezonden heeft om ons te verlossen van zonde, dood en duivel. Wie dat oprecht
gelooft, kan het niet laten: hij moet daarvan 'singen und sagen'.
De uitdrukking 'singen und sagen' komen we frequent tegen bij Luther. Daarmee werd
bedoeld dat het evangelie lofprijzend wordt verkondigd. Voor de reformator was van cruciaal

39
gemacht durch seinen lieben Sohn, welchen er für uns hingegeben hat zur Erlösung von
Sünden, Tod und Teufel. Wer dies mit Ernst glaubt, der kann's nicht lassen: Er muß fröhlich
und mit Lust davon singen und sagen, damit es andere auch hören und herzukommen. Wer
aber nicht davon singen und sagen will, das ist ein Zeichen dafür, daß er's nicht glaubt...'
Het centrum van het lied wordt volgens Luther gevormd door het evangelie dat God zijn
Zoon gezonden heeft om ons te verlossen van zonde, dood en duivel. Wie dat oprecht
gelooft, kan het niet laten: hij moet daarvan 'singen und sagen'.
De uitdrukking 'singen und sagen' komen we frequent tegen bij Luther. Daarmee werd
bedoeld dat het evangelie lofprijzend wordt verkondigd. Voor de reformator was van cruciaal
belang dat in het lied de lofprijzende verkondiging van de blijde boodschap centraal gesteld
werd. Het lied was in de lutherse reformatie een krachtig wapen de schriftuurlijke leer te
verbreiden. Vandaar ook dat de lutherse liederen uit de reformatietijd niet zozeer reflecties
van de gelovige op de Schrift waren, maar de blijde boodschap zelf verkondigden.
Wie de liederen van Luther zingt, zal opvallen hoe sterk de liederen bepaald worden door
het gedenken van Christus' Naam. In de liederen worden volop Gods grote daden uit het
verleden present gesteld met oog op de toekomst. Het gebeurt vanuit het besef dat de
daden van God uit het verleden volop actueel zijn in het heden en verleden. Als voorbeelden
kunnen genoemd worden de liederen 'Vom Himmel hoch da komm ich her', 'Nun komm der
Heiden Heiland', 'Christ lag in Todesbanden' en 'Nun bitten wir den Heiligen Geist'.
Er is wel gedacht dat de visie van Calvijn op het kerklied nogal verschilde van Luthers
opvattingen. Nadere bestudering van Calvijns visie brengt aan het licht dat dit niet het geval
is. Calvijn heeft zich meermalen uitgelaten over de noodzaak liederen te zingen. In de
'Articles concernant l'organisation de l'eglise et du culte a Genève proposés au Conseil par
les Ministres' (1537) schrijft Calvijn 39 dat liederen 'ons kunnen aansporen om onze harten tot
God te verheffen en ons ontroeren tot een gloed, zowel om Hem aan te roepen als om de
eer van zijn naam te verheffen door lofprijzingen.' Ook in zijn Psalmverklaringen heeft de
Geneefse reformator er voortdurend op gewezen dat het zingen van Gods lof hoort bij het
dienen van God.
Kenmerkend voor Calvijn is dat hij het kerklied schaart onder de publieke gebeden. In de
voorrede ('Epistre au lecteur') op het kerkboek La Forme des Prieres et Chantz ecclesiastiques
uit 1543 schrijft Calvijn dat er drie zaken van fundamenteel belang zijn voor de kerkdienst:
'la predication de sa parole, les oraisons publiques & solonnelles, & l'administration
des sacrament' (de prediking van zijn woord, de publieke en plechtige gebeden en het
toedienen van de sacramenten).
Bij de behandeling van de gebeden stelt Calvijn dat er twee soorten zijn: gesproken en
gezongen ('les unes se sont par simple parole: les autres avecques chant'). Het lied te
plaatsen onder de 'gebeden' is geen uitvinding van Calvijn. Hij sloot hiermee aan bij de
oudtestamentische psalmen, die ook als 'gebeden' bestempeld worden (vgl. Ps. 72:20).
In de voorrede lezen we dat de gezongen gebeden dienen om het hart van de mens in vuur
en vlam te zetten 'pour invoquer & louer Dieu d'un zele plus vehement & ardent' (om met
des te heviger en onstuimiger ijver God aan te roepen en te loven). Het lied dient volgens
Calvijn om God te loven, ons hart tot Hem te verheffen, om onszelf te troosten, om zijn grote
kracht, goedheid, wijsheid en gerechtigheid te overdenken en te aanschouwen ('à louer
Dieu, & elever nos cueurs à luy pour nous consoler, en me ditant sa vertu, bonté, sagesse &
justice').
We vinden hier veel elementen, die in paragraaf 8.3. genoemd zijn, terug. Het lied dient om
God te loven, de gelovigen te stichten en Gods werken te overdenken en te aanschouwen
(vgl: 'gedenken').
De artikelen waren mede opgesteld door Calvijns collega's Farel en Courre ault.

40
41
42
Dat Calvijn het lied onder de gebeden schaarde, betekent niet dat Calvijn het lied uitsluitend
zag als een beweging van de mens naar God. Anders gezegd: dat het lied enkel 'antwoord'
op het Woord was. 40 Dit blijkt onder andere uit de voorkeur, die Calvijn voor de Psalmen
had. In de voorrede uit 1543 lezen we de motivatie van deze voorkeur: juist omdat de
Psalmen volop 'Woord' zijn, zijn ze uitermate geschikt om in de eredienst gezongen te
worden. Want 'als wij ze zingen, zijn wij er zeker van dat God ons de woorden in de mond
legt, alsof Hijzelf in ons zingt om zijn eer te verbreiden' ('Et pourtant, quand nous les chantons,
nous sommes certains que Dieu nous met en la bouche les paroles, comme si luy
mesme chantoit en nous, pour exalter sa glorie').
De bijbelse notie dat God zich een volk formeert zijn lof te verkondigen, en dat Hij het is die
een loflied op de lippen legt (Ps. 51:17) heeft Calvijn ertoe gebracht de liederen uit de Schrift
(m.n. de psalmen) de voorrang te geven. We zien hier trouwens ook hoe hecht verweven
Calvijn aanbidding en verkondiging in een lied zag. Het één sluit het ander niet uit: wie God
looft en aanbidt, wordt in het geloof versterkt en verkondigt het Woord.
Deze visie van Calvijn op het kerklied is van grote betekenis voor zijn opvattingen over de
functie van het lied in de eredienst. Er blijkt namelijk uit dat de reformator een orde van
dienst niet opsplitste in Woord (het spreken van de voorganger namens God) en antwoord
(het spreken van de gemeente). Het lied rekende Calvijn dan ook niet tot de 'antwoordende
handelingen' van de gemeente. 'Het Woord centraal' betekende voor Calvijn niet: het Woord
in het centrum van de orde van dienst, dus: de preek in het centrum met daaromheen
gegroepeerd een aantal liederen en gebeden. Het betekende voor hem wel dat alle onderdelen
van de dienst bepaald werden door het Woord.
Zijn visie op het lied heeft Calvijn er bijvoorbeeld ook toe gebracht de Wet door de gemeente
te laten zingen. Zingend werden Gods geboden afgekondigd, zingend verkondigde de
gemeente de Wet onder elkaar, zingend legde zij belijdenis af van haar zonden, waardoor zij
Gods goedheid en barmhartigheid loofde en verheerlijkte. 41
Wie de visie van Luther en Calvijn overziet, kan niet anders dan tot de conclusie komen dat
zij ook inzake de plaats en functie van het lied, aansloten bij de Schrift. Bij beide komt naar
voren dat de essentie van het kerklied moet zijn: het gedenken van Gods daden. Daarbij
hebben Luther en Calvijn verdisconteerd dat bij dit 'gedenken' in het lied aspecten aan de
orde kunnen komen als: loven, bidden, smeken, belijden en verkondigen. In navolging van
de Schrift functioneerde het lied bij hen niet uitsluitend als middel waarmee de mens zich
richt tot God. In het lied heeft men ook met elkaar te maken. Bovendien leefde bij beide
reformatoren het besef dat het Woord ook via het lied de mensen bereikt, waardoor het lied
ook gezien kan worden als een beweging van God naar de mens.
De opvatting dat het lied uitsluitend een beweging van de mens naar God is en getypeerd
moet worden als het 'antwoord' van de gemeente op het Woord, heeft in de eeuwen na de
Reformatie pas opgang gemaakt. Aan deze opvatting ligt een complex aan theologische,
liturgische en musicologische factoren ten grondslag. We kunnen hier de belangrijkste
slechts zeer globaal en enigszins generaliserend aanstippen. 42
Het Rationalisme en Piëtisme zijn van groot belang geweest voor de veranderde opvattingen
Zie hoofdstuk 6, paragraaf 11.
Zie uitgebreider over de gezongen decaloog: J. Smelik, 'De decaloo g gezongen', in: De R eform atie,
jaargang 65, nrs 1, 2, 3.
Vgl. voor het vervolg van deze paragra ag o.a.:
– H. Jonk er, Liturg ische orië ntatie , Pretoria z.j. (derde uitgave), 92-93
– W . Blankenburg, Kirch und M usik, Göttingen 1979, 298-313
– G. van R ongen, Met al de h eiligen, II, Barneveld 1990, 131-132

omtrent de functie die het lied in de verkondiging heeft. Het Rationalisme stelde dat geloof
voornamelijk een kwestie van verstand en rede is. In tegenstelling tot muziek doet het
gesproken woord een beroep op de verstandelijke vermogens van de mens. Voor wat de
'Woordverkondiging' betreft, kreeg het gesproken woord (en in het bijzonder de preek, de
'leerrede') een monopolie-positie toegekend. De concentratie op de preek, als de exclusieve
vorm waarin het Woord van God naar de gemeente toekomt, moest wel resulteren in de
gedachte dat het lied alleen een reactie op het gesproken Woord is. Daarmee was aan het
lied een ondergeschikte plaats toegekend. Immers, wat de mens te zeggen heeft, is altijd
van veel minder belang dan het Woord van God. Bovendien behoorden muziek en dus ook
het lied tot het gebied van het gevoel, de menselijke emotie. Muziek in het algemeen werd
gezien als een uitingsvorm van de mens, waarvan hij al naar gelang zijn persoonlijke interesse
en behoefte gebruik kon maken. Ook dit heeft meegewerkt aan het feit dat kerkmuziek
(en het kerklied in het bijzonder) van secondair belang werd geacht. Gedachten als 'je
moet maar net van zingen houden' gingen sinds de 18de eeuw een rol spelen in discussies
over de plaats en functie van het lied in de eredienst.
Een oorzaak, die nog sterker meewerkte aan de degradatie van het lied in de dienst, is
geweest dat in de liederen niet langer het gedenken van de Naam in het centrum stond.
Voorzover het lied van belang werd geacht, werd het in het Rationalisme vooral gebruikt om
de mens te leren hoe hij in kerk en maatschappij deugdzaam moest leven.
In het Piëtisme werd alle nadruk gelegd op de mens en zijn geloofsbeleving. Dat in het
Piëtisme veel stichtelijke liederen gemaakt zijn, waarin de mens en zijn religieuze gevoelens
in het centrum staan, hoeft dan ook niet te verbazen. Even duidelijk is dat ook hier de
verkondigende functie van het lied op de achtergrond raakte. Daar middel van het lied
reageert (‘antwoordt’) de zanger op het Woord, waarbij het vooral draait om de persoonlijke
beleving en verwerking.
Kortom, zowel in het Rationalisme als het Piëtisme werd het centrum verlegd van het gedenken
van Gods naam naar de mens en zijn wegen tot het leiden van een deugdzaam
leven, dan wel: zijn wegen tot bekering. Duidelijk is dat liederen, waarin niet het gedenken
van de Naam maar de mens centraal staat, ook niet gezien werden en konden worden als
vorm van verkondigen.
Dat het lied vooral gezien werd als reactie van de mens op de verkondiging, is één van de
oorzaken geweest dat liederen niet meer in hun geheel werden gezongen. Wanneer alles
zich concentreert rond de 'leerrede', is het logische gevolg dat alleen strofen uit liederen
gezongen worden die een directe relatie met het gesproken woord hebben. Wanneer Psalm
44 vers 2a en 1b een goede reactie zijn op hetgeen vanaf de kansel gesproken is, dan laat
je alleen die strofen zingen. Deze praktijk heeft wel als consequentie dat het lied niet zelfstandig
functioneert (en kan functioneren), dat het lied van secondair belang is en eigenlijk
niet meer is dan 'omlijsting' van het gesproken woord (Woord). Dat deze praktijk nogal sterk
afwijkt van de functie die de Schrift aan het lied geeft, zal duidelijk zijn. Eveneens is niet voor
discussie vatbaar dat deze praktijk noch van Luther noch van Calvijn afkomstig was.
8.5 Het lied in de eredienst
Naar aanleiding van de bovenstaande gegevens uit Schrift en historie willen we het één en
ander concreet maken voor de functie van het lied in de eredienst. Welke functies aan het
lied in de eredienst toegekend (en herkend!) worden, hangt ten nauwste samen met de visie
die men op de liturgie heeft. Met andere woorden: deze paragraaf is ondenkbaar tegen de
achtergrond van hetgeen in hoofdstuk 5 naar voren werd gebracht over de eredienst.
In paragraaf 8.3 hebben we gezien dat het lied in de Schrift een scala aan functies heeft, die
vaak tegelijk optreden. In paragraaf 8.4 concludeerden we dat over het algemeen in de
kerkgeschiedenis tot en met de Reformatie recht gedaan werd aan de diversiteit aan functies
die de Schrift aan het lied geeft. In dezelfde paragraaf is gebleken dat vooral in de

43
44
eeuwen na de Reformatie de waarde van het lied in de kerkdienst sterk gedevalueerd is. Het
lied werd omlijsting van het gesproken woord en gold als reactie van de mens op het Woord.
Deze opvatting werkt nogal sterk door tot in onze tijd. Vrij algemeen wordt het lied gezien als
het 'loven van God', hetgeen gebeurt als antwoord op zijn Woord. Kenmerkend in dit verband
is dat in de orden van dienst het lied meestal 'antwoordlied' of 'amenlied' genoemd
wordt. 43
Hoewel het lied in de dienst inderdaad als 'lofprijzing' getypeerd kan en zelfs moet worden,
is het wel zinvol onder woorden te brengen wat we precies met 'lofprijzing' bedoelen. Immers,
met ons hele leven loven wij God. Ook het feit dat in de kerkdiensten de Schrift
gelezen en verklaard wordt en de sacramenten bediend worden, dient tot lofprijzing van
God.
Het is dus de vraag wat wij precies bedoelen wanneer we het lied als 'lofprijzing' typeren. Uit
paragraaf 8.3 is duidelijk geworden dat het loven van God niet alleen betekent dat we
voortdurend op de hoogvlakte van Psalm 150 lopen.
We hebben in de genoemde paragraaf gezien hoe nauw de lofprijzing bijvoorbeeld verbonden
kan zijn met het belijden van schuld, met het klagen en smeken. Of zoals Calvijn het
zei: ' ...dat wij door de belijdenis van onze ellende de goedheid en barmhartigheid van onze
God onder elkaar en voor de gehele wereld verheerlijken.' 44 Ook is in paragraaf 8.3 naar
voren gekomen dat het lofprijzen van God het belijden en verkondigen van zijn daden
veronderstellen.
De diverse functies, die het lied in de Schrift en kerkgeschiedenis gehad heeft, kunnen pas
sterker en duidelijker naar voren komen, wanneer het lied niet uitsluitend als 'antwoord op
het Woord' (belijdenis) beschouwd wordt. Alle functies, die een lied in de Schrift heeft en die
we hierboven de revue (paragraaf 8.3) hebben laten passeren, kunnen in een kerkdienst
aan bod komen. Welke functie benadrukt wordt, is afhankelijk van het moment (de plaats) in
de liturgie waarop het lied gezongen wordt. Bovendien is het afhankelijk van de inhoud van
het lied (Psalm 150 zal altijd onbruikbaar blijven als schuldbelijdenis).
Met een aantal eenvoudige voorbeelden is dit te verduidelijken.
In het gedeelte van de dienst vóór het gebed om verlichting van de Heilige Geest en de
schriftlezingen, kan het lied (bijv. Ps. 51) de functie van schuldbelijdenis gegeven worden. In
het lied legt de gemeente belijdenis af van haar zonde en schuld. Het lied heeft hier de
functie van een gebed om schuldvergeving. Het lied kan ook functioneren als een andersoortig
gebed, bijvoorbeeld wanneer de 'bedezang voor de prediking' gezongen wordt als
'gebed om verlichting van de Heilige Geest'.
De orden van dienst geven de mogelijkheid tussen de schriftlezingen liederen te zingen. Het
lied op deze plek in de kerkdienst kan verschillende functies hebben (gegeven worden). Het
lied kan functioneren als een amen-zeggen op de lezing (dus: een belijdende functie). Het
kan echter ook functioneren als een soort gezongen schriftlezing, waarvoor met name de
berijmde psalmen en andere berijmingen van Schriftpassages in aanmerking komen. In dit
geval krijgt de verkondigende functie van het lied meer accent (hetgeen niet uitsluit dat de
gemeente op dat moment ook iets belijdt). In een lied kan het zojuist gelezene verwerkt en
uitgewerkt worden. Daarbij komt automatisch een stuk exegese om de hoek kijken. Bijvoorbeeld:
wanneer na het lezen over het verraad van Judas (Matt. 26) Psalm 55:5 wordt gezongen,
gebeurt er hetzelfde als bij de Emmaüsgangers: 'En Hij...legde hun uit, wat in al de
Schriften op Hem betrekking had.'
Op het moment waarop de gemeente de Apostolische Geloofsbelijdenis zingt, heeft het lied
vanzelfsprekend een uitgesproken belijdende functie. Dit sluit uiteraard niet uit dat de
gemeente metterdaad ook haar geloof verkondigt.
Gereformeerd Kerkboek, 508-511.
J. Calvijn, Institu tie, III, 4, 10-11 (Deel II v.d. vertaling door A. Sizoo, p. 119-120).

De functie van dankzegging en verheerlijken van God wordt bijvoorbeeld benadrukt wanneer
bij de viering van het Avondmaal Psalm 103 gezongen wordt. Tegelijkertijd worden Gods
daden lofprijzend verkondigd.
Kortom, het lied in de kerkdienst heeft een arsenaal aan functies, die vrijwel nooit zelfstandig
optreden: het loven van God brengt automatisch mee dat zijn Naam beleden en verkondigd
wordt; het verkondigen van Gods Woord in het lied impliceert dat de gemeente dat Woord
als belijdenis uitspreekt (vgl 'antwoord geeft op het Woord'). Wel worden in de kerkdienst
bepaalde functies beaccentueerd. Dit is afhankelijk van de plaats en het moment, waarop
het lied gezongen wordt, en van de inhoud van het lied.
Hoewel wij er hieronder nog uitgebreider op in zullen gaan, is het zinvol hier alvast te wijzen
op het volgende: een lied kan pas (bijvoorbeeld) als verkondiging of gebed functioneren,
wanneer de gemeente die functies ook aan het lied toekent. Het is pas mogelijk de verschillende
functies van het lied in de kerkdienst te herkennen (en erkennen), wanneer hieraan in
het kerkelijk onderwijs aandacht besteed is. Met regelmaat zijn in gemeenten opmerkingen
te horen in de trant van 'teveel zingen gaat ten koste van het Woord'. Ook zijn voorbeelden
bekend van tegenstand wanneer in plaats van het gesproken gebed om verlichting van de
Heilige Geest, Gezang 6 (Gebed voor de prediking) gezongen wordt. Deze en andere
voorbeelden geven aan dat gerichte voorlichting over het kerklied geen overbodige luxe is.
8.6 Criteria voor het beoordelen van liederen
8.6.1 Formuleren en hanteren van criteria
Het formuleren en hanteren van criteria bij het beoordelen van liederen is geen sinecure. In
het verleden zijn niet alleen door de Gereformeerde Kerken, maar ook door andere kerkgenootschappen
pogingen ondernomen hanteerbare criteria te formuleren. De criteria bleken
bijna altijd voor meerdere uitleg vatbaar te zijn. (Voor wat de criteria betreft, die een rol
speelden bij de totstandkoming van het Gereformeerd Kerkboek, zijn voorbeelden genoemd
in paragraaf 8.2.4.) Dat betekende dat de vraag wie de criteria hanteerde even belangrijk
bleek te zijn als de vraag welke criteria gebruikt werden. Dit bleek voornamelijk het geval te
zijn bij criteria betreffende de poëtische en muzikale aspecten van een lied. Het gevolg was
dat de criteria niet functioneerden, waarvoor ze waren opgesteld (duidelijkheid scheppen),
en er dikwijls onenigheid bleef bestaan. Kortom, het lijkt ons wenselijk nu een andere weg te
volgen en niet alleen in te gaan op de criteria (paragraaf 8.6.2 t/m 8.6.4) maar ook op de
vraag hoe de geformuleerde criteria naar onze mening het best kunnen functioneren (par.
8.6.5).
De praktijk heeft uitgewezen dat het formuleren van waterdichte criteria niet mogelijk is. Een
belangrijke oorzaak is dat in de afgelopen twintig eeuwen zeer veel soorten (kerk)liederen
ontstaan en gebruikt zijn, die naar vorm en inhoud ver uit elkaar liggen.
Bovendien zijn criteria altijd in hoge mate afhankelijk van de functies die men aan kerkliederen
toekent. Welke inhoudelijke criteria men gebruikt bij het beoordelen van liederen hangt
zeer nauw samen met de functies die men aan het kerklied geeft. Een paar voorbeelden ter
verduidelijking: wanneer de functie van het lied niet zou kunnen zijn dat God daarin tot de
mens spreekt, dan zouden Psalm 81 (verzen 7-15), 91 (verzen 14-16) en 95 (verzen 8-11)
geen goede kerkliederen zijn. Om dezelfde reden kunnen berijmingen van schriftgedeelten,
die een vermanend en predikend karakter hebben, als kerklied negatief beoordeeld moeten
worden.
Een laatste voorbeeld: het beoordelen van liederen op hun bruikbaarheid bij evangelisatieactiviteiten,
zal resulteren in bepaalde criteria ten aanzien van taalgebruik en muziek.
Specifieke bijbeltaal in een lied zal hierbij negatief beoordeeld worden, evenals het gebruik
van melodieën à la de Geneefse psalmen.
Tenslotte moet bedacht worden dat het beoordelen van liederen geen wiskundige bezigheid
is, waarbij het lied positief beoordeeld moet worden indien het voldoet aan acht van de tien
criteria. De waarde van een lied wordt altijd bepaald door de samenwerking tussen inhoud,

taalgebruik en melodie. Bijvoorbeeld: een goede inhoud veronderstelt goed taalgebruik. Een
slechte melodie ondermijnt altijd de zeggingskracht van een liedtekst. Kortom, een lied is per
definitie een onlosmakelijke eenheid van tekst en melodie, terwijl criteria zich uit laten over
geïsoleerde aspecten van een lied, die eigenlijk niet te isoleren zijn.
Wat een goed kerklied is, is niet in een x-aantal criteria vast te leggen. Veel factoren spelen
een rol, die bovendien onderling met elkaar verbonden zijn. Zo heeft het veranderen van
woorden in een tekst vrijwel nooit alleen consequenties voor de inhoud, maar ook voor de
tekst als gedicht en voor de verhouding tussen tekst en melodie.
Een voorbeeld. De berijm ing va n Psalm 90 op ent m et de rege l: 'Gij zijt g eweest, o Hee r, en G ij
zult wezen.' Wanneer als criterium gehanteerd zou worden dat het taalgebruik 'hedendaags
Nederlands' moet zijn en dat de aanspraak 'Gij' daar niet toe behoort, zou men hier kunnen
overwegen de zin als volgt te wijzigen: 'U bent geweest, o Heer, en U zult wezen.' Het lijkt een
kleine verandering met weinig consequenties voor inhoud, tekst en melodie. Toch is de verandering
ingrijpender dan op h et eerste gezicht lijkt.
Er zijn argumen ten te noe men om vo or God juist een ap arte, niet alleda agse aanspra ak te
hanteren. We komen dan in de richting van de notie, die bijvoorbeeld bij Calvijn regelmatig naar
voren komt: in een eredienst verschijnen wij voor de heilige God en zijn engelen, hetgeen een
'heilige' stijl (houding van de mens, taalgebruik etc.) verlangt. Op grond hiervan kan besloten
worden de aanspraak 'Gij' te hanteren, die – althans boven de grote rivieren in Nederland – niet
tot het alledaagse taalgebruik behoort. Bovendien is de aanspraak 'u' in dit lied voor de verhouding
tussen tekst en melodie niet ideaal. Het begin van de melodie verlangt een krachtige klank,
op z'n minst een woord dat met een medeklinker begint. Vanuit deze optiek is de weke klank
van de woorden 'u bent' hier geen verbetering.
Hoewel waterdichte criteria niet te formuleren zijn, is het wel mogelijk criteria te formuleren
die in een bepaalde richting wijzen. Wij formuleren de volgende criteria:
1. Een goed kerklied is inhoudelijk in overeenstemming met de Schrift. Daarbij is het
bijbelse begrip 'gedenken' goed bruikbaar om het centrum van een kerklied te typeren.
2. Een goede kerkliedtekst laat zich naar vormgeving leiden door liederen uit de Schrift.
Concreet betekent dit dat de tekst van een kerklied volwaardige poëzie dient te zijn.
3. Een goede kerkliedmelodie presenteert, ondersteunt en intensiveert de inhoud van de
tekst en is over het algemeen éénstemmig gedacht. Zij wil zich in de traditie van het
kerklied voegen en deze levend houden ('vernieuwen').
8.6.2 Schriftuurlijkheid
Bij de totstandkoming van het Gereformeerd Kerkboek is dit criterium terecht altijd als eerste
genoemd. Op het eerste gezicht lijkt het een 'hard' criterium, dat geen problemen oplevert
wanneer het op liederen wordt toegepast. Toch is dit niet het geval. Dit wordt duidelijk uit het
volgende voorbeeld. Op grond van dit criterium oordeelde de Generale Synode van Hattem
(1972) dat 29 psalmen uit de IKB-berijming beslist 'onaanvaardbaar' waren. Desondanks zijn
vijf van de 29 berijmingen in het Gereformeerd Kerkboek terechtgekomen (Ps. 106, 112,
143, 144, 147). De Generale Synode van Heemse oordeelde over de schriftuurlijkheid van
deze liederen blijkbaar anders.
Het criterium 'Schriftuurlijkheid' geeft aan dat het lied in overeenstemming dient te zijn met
hetgeen de Schrift verkondigt. Onschriftuurlijke leer moet uit een lied geweerd worden.
Hierover heeft nooit verschil van mening bestaan. Toch is het zinvol om het criterium 'schriftuurlijkheid'
nader in te vullen.
Het ontbreken van onschriftuurlijke leer betekent namelijk nog niet dat we inhoudelijk met
een goed kerklied te maken hebben. In paragraaf 8.3 zijn we uitvoerig ingegaan op de
schriftgegevens ten aanzien van inhoud en functie van het lied. We hebben daar bekeken
hoe de liederen uit de Schrift er inhoudelijk uitzien. Dit deden we omdat deze liederen en de
overige schriftgegevens het meest objectief en bruikbaar zijn bij het beoordelen van de

inhoudelijke kwaliteiten van een lied.
Concreet betekent het bijvoorbeeld dat onder 'schriftuurlijkheid' ook verstaan moet worden
dat Gods daden in het centrum van een lied staan (zie paragraaf 8.3). Het kan dan ook niet
anders of een kerklied bevat allerlei directe of indirecte referenties aan (veelal aanwijsbare)
schriftgedeelten. Het 'gedenken van Gods daden' kan daar niet zonder.
Dit alles betekent dat een goed kerklied niet mank kan gaan aan theologische 'oppervlakkigheid'.
Een lied waarin niet meer verteld wordt dan 'Jezus stierf voor mijn zonden, daarom
prijs ik Hem' is geen goed kerklied, ondanks het feit dat er geen 'ketterij' verkondigd wordt.
Evenals de nieuwtestamentische cantica diep wortelen in de 'Wet en de profeten', dienen
goede kerkliederen diep te wortelen in de Schrift. Een goed kerklied wil de Schriften openen
op het niveau waarop Maria in haar lofzang de Schriften opende. Of om het in de woorden
van Luther te zeggen: een lied dient om de Schrift zu treiben und in Schwang zu bringen.
In dit verband is zinvol op te merken dat de in het verleden veel gebruikte term 'vrije kerklied'
misleide nd kan zijn. Wanneer gepraa t werd ove r het vrije (kerk)lied, dacht men al snel in de
richting van liederen waarvan de teksten eigenlijk uit ''s mensen hart' waren opgekomen. Men
liet ze contrasteren met liederen die men 'schriftberijmingen' (berijmingen van één afgesloten
bijbelgede elte) n oem de. E en go ed kerklie d is pe r definitie in d eze betek enis niet 'vrij', om dat elk
kerklied doordrenkt is van de Schrift. Vanuit de gedachte dat elk goed kerklied 'de Schriften
opent' (op het niveau waarop de Schriften geopend willen worden), klopt de tegenstelling vrije
lied - schriftberijming niet.
Kortom: de vraag is niet of het zogeheten vrije lied geoorloofd is, maar de vraag is of een kerk
de vrijheid heeft meerdere schriftgedeelten/noties uit de bijbel samen te brengen in één liedtekst.
Het komt ons voor dat evenals de gesproken 'vrije' gebeden in de Gereformeerde Kerken
volkomen legaal en vanzelfsprekend zijn, de gezongen 'vrije' gebeden dat ook dienen te zijn.
Niet voor discussie vatbaar is het gegeven dat de liederen in de Schrift poëzie zijn. Ze zijn
geen proza op rijm. Indien we als uitgangspunt nemen dat de liederen uit de Schrift richtinggevend
zijn voor onze 'nieuwe' liederen, betekent 'schriftuurlijkheid' dus ook dat een goede
kerkliedtekst poëtische kwaliteiten moet hebben. In deze zin bedoelen wij dat kerkliederen
zich ook naar 'vorm' laten leiden door liederen uit de Schrift.
8.6.3 Poëzie
In de volgende twee paragrafen zal ingegaan worden op criteria betreffende de tekst en
melodie van een lied. Zoals hierboven al gezegd is, worden ook op dit punt de criteria
bepaald door de visie die men op het lied (in de liturgie) heeft. Om deze reden is het goed
wanneer we hier eerst verantwoording afleggen voor de visie die aan onze criteria betreffende
taal en muziek ten grondslag liggen.
In hoofdstuk 5 (onder andere paragraaf 2.2) is gewezen op het bijbelse gegeven dat er een
relatie bestaat tussen de schepping en de eredienst. Tot Gods werken, die in de eredienst
lofprijzend verkondigd worden, behoort ook zijn scheppingswerk. Omgaan met God is niet
alleen omgaan met de God, die zijn volk verloste van zonde en dood, maar is ook omgaan
met de Schepper, die hemel en aarde maakte om Hem te dienen, loven.
Uit de Schrift komt naar voren dat de lofprijzing van de mens niet los te koppelen is van de
lofprijzing van heel de schepping. Gods Naam, zijn majesteit en heerlijkheid blijken uit de
schepping. Daarom spreekt de NGB in artikel 2 ook over de schepping 'als een prachtig
boek, waarin alle schepselen, groot en klein, de letters zijn, die ons te aanschouwen geven
wat van God niet gezien kan worden, namelijk zijn eeuwige kracht en goddelijkheid, zoals de
apostel Paulus zegt in Romeinen 1:20.' (vgl. ook bijv. Ps. 8 en 104). In artikel 12 van de
NGB wordt opgemerkt dat God aan elk schepsel zijn eigen taak gegeven heeft om zijn
Schepper te dienen (vgl. bijv. Ps. 19). God houdt alle schepselen in stand en regeert ze
'opdat zij de mens dienen, zodat de mens zijn God kan dienen.' Uit de Schrift leren we

45
eveneens dat de mens als rentmeester over de schepping regeert met als doel dat heel de
schepping God zal dienen en prijzen. Vandaar dat in de psalmen de schepping op diverse
plaatsen opgeroepen wordt God te loven (o.a. Ps. 98, 148). 45
Deze noties spelen ook een rol wanneer Gods volk samenkomt voor de eredienst. Een
kerkdienst waarin geen gebruik gemaakt wordt van scheppingsgaven als taal en muziek, is
ondenkbaar. Dat blijkt ook al uit de Schrift, waar beide scheppingsgaven onlosmakelijk
verbonden zijn met de eredienst. Uit de bijbel wordt eveneens duidelijk dat er eisen gesteld
moeten worden aan het omgaan met deze gaven. Juist op de plek waar Gods volk samenkomt
om haar God als Schepper en Verlosser te dienen, komt het er op aan zorgvuldig met
de scheppingsgaven om te gaan. De mens heeft ze immers in bruikleen om Hem er mee te
dienen. Anders gezegd: in de eredienst fungeert de mens niet als consument maar als
rentmeester van de schepping, die de scheppingsgaven in dienst wil stellen aan de lofprijzing
van de Schepper.
Dit geeft duidelijk richting aan de wijze waarop omgegaan moet worden met taal en muziek.
In een goed kerklied worden deze scheppingsgaven ontplooid tot verheerlijking van de
Schepper en opbouw van de gemeente. Met inferieure kwaliteit kan geen genoegen worden
genomen, ook al hecht niet iedereen er waarde aan en houdt niet iedereen van 'poëzie' of
'muziek'. Immers, ook voor wat het gebruik van deze scheppingsgave betreft, gelden de
woorden uit 1 Kronieken 29:14-15: '... het komt alles van U, en wij geven het U uit uw hand.'
Zoals met name in het Oude Testament duidelijk wordt, zijn in de dienst aan God begrippen
als kwaliteit en duurzaamheid vanzelfsprekend. Vandaar dat de oudtestamentische offerdieren
gaaf moesten zijn en dat hoogwaardige materialen gebruikt werden bij de bouw van de
tabernakel en tempel. Vandaar ook het 'gebod van David', dat duurzaamheid en kwaliteit in
de kerkmuziek moest garanderen (zie hoofdstuk 5.3.1). God is Schepper van hemel en
aarde en wil daarom dat het beste uit zijn schepping in zijn dienst gebruikt wordt. Dit betreft
dus ook de scheppingsgave van 'taal' en 'muziek'.
Uit bovenstaande wordt duidelijk dat aandacht voor de poëtische aspecten van een kerklied
niet voortkomt uit een hang naar 'schoonheid' terwille van 'schoonheid' (l'art-pour-l'artprincipe).
Het gaat om het principe dat de kerk ook in haar gebruik van taal de 'schoonheid'
van de schepping aan God 'offert'. (Hetzelfde geldt ook voor de muziek.) Bovendien geeft de
Schrift zelf het voorbeeld: de liederen uit de Schrift zijn poëzie; er moeten dus poëtische
eisen aan gesteld worden.
Tenslotte heeft aandacht voor een kerkliedtekst als poëzie alles te maken met de waarde
die gehecht moet worden aan de zeggingskracht van een lied, aan hetgeen in een liedtekst
gezegd wil worden. Voor de 'verstaanbaarheid' van een liedtekst is nu eenmaal niet alleen
belangrijk wat gezegd wordt, maar ook hoe het gezegd wordt.
Daarmee wil tevens gezegd zijn dat het stellen van poëtische eisen niet betekent dat de
teksten dus moeilijk toegankelijk zijn. Integendeel, de beste kerkliederen blijken vaak het
eenvoudigst te zijn. Maar juist vanwege die eenvoud moet elk woord op z'n plaats zijn en
kan een verkeerd gekozen woord de zeggingskracht ondermijnen. Het taalgebruik van een
lied moet 'goed' zijn. Daarmee bedoelen we meer dan dat de tekst niet strijdig mag zijn met
de Nederlandse spellings- en grammaticaregels. Onder 'goed' is ook te verstaan dat het
taalgebruik dienstbaar is aan hetgeen gezegd wil worden, aan de boodschap die moet 'over
komen'. Liedteksten worden bij herhaling gebruikt en zullen zeggingskracht moeten blijven
behouden. Ze moeten blijven 'boeien'. Om deze reden is goed, poëtisch-ambachtelijk
taalgebruik onmisbaar. Dat moet zorgen dat het lied zeggingskracht krijgt en blijft houden.
Het moet dus aan de inhoud van het lied ten goede komen.
Vgl. ook J. Kam phuis, Op.cit. 1993, 34-41.

Het grote gevaar dat hier altijd op de loer ligt, is het 'vrome cliché', het gebruik van vertrouwde
en uitgesleten termen, beelden, uitdrukkingen en woorden (zoals 'God der goden', 'hoog
is uw roem gerezen', 'uw grote naam ter eer'), die niet of nauwelijks een functie hebben
binnen de context van een liedtekst. Bij de zanger levert het gebruik van clichés wel het
'feest der herkenning' op, maar zij zorgen er over het algemeen ook voor dat de inhoudelijke
betekenis nauwelijks meer doordringt. Een clichématige tekst bevordert het gedachteloos
zingen. Een kerkliedtekst moet bij eerste lezing duidelijk zijn, maar moet bij hergebruik
blijven verrassen.
Juist omdat een kerklied altijd sterk aan zal leunen tegen de taal van de bijbel, zal gebruik
gemaakt moeten worden van beelden, woorden en uitdrukkingen die in de Schrift voorkomen.
Dit betekent dat alles aan komt op het juiste woord op het juiste moment en op de
juiste plaats. Een goed kerklieddichter zal de reikwijdte van woorden en uitdrukkingen
(kunnen) peilen. Het gebruik van uitgesleten woorden, uitdrukkingen en beelden in een voor
de hand liggende context zal hij weten te vermijden. Hetzelfde geldt voor het vermijden van
'stoplappen' (woorden ter wille waarmee een dichtregel vol wordt gemaakt), elisies en
andere niet wenselijke stijl- en taalfiguren. In een goede kerkliedtekst is elk woord gewogen
op inhoud, klank en ritme.
W e noem en een paar eenvoudige voorbeelden. D e woord en 'brood' en 'wijn' ko men nooit
alleen; ze roepen bij een kerkganger bepaalde associaties op. Elke kerkganger zal richting
avondmaal denken. De woorden zullen daarbij als vanzelf adjectieven als 'gebroken' en 'vergoten'
oproepen. Wanneer in een kerklied dan expliciet gesproken wordt over 'gebroken brood' of
'vergoten bloed', dan klinkt dit al snel clichématig.
Beelden als van Jezus als de 'goede Herder' en 'Licht der wereld' kunnen in een kerklied
uiteraard zonder bezwaar gebruikt worden. Alleen is het gevaar dat het beeld een storend,
clichém atig elem ent in de tekst vorm t, sterk aanwezig. Ve el han gt hier af va n de c ontext wa arin
het beeld gebruikt wordt. Het hanteren van bekende beelden en uitdrukkingen, die al snel
gebruikt worden in een kerklied, maken het dichten van een tekst niet makkelijker maar juist
moeilijker.
8.6.4 Kerkliedmelodieën
Een apart probleem vormt het beoordelen van kerkliedmelodieën. Dit vraagstuk hangt
onlosmakelijk samen met de vraag welke muziek in de kerk klinkt of daar kan en mag
klinken. De afgelopen eeuwen zijn in de Westerse muziekgeschiedenis veel muziekgenres
en stijlen ontstaan of van elders geïmporteerd. Op muziekgebied is onze maatschappij
bijzonder veelkleurig. Er bestaan nogal wat ver uiteenlopende muziekstijlen en -genres, die
elk hun eigen groep 'liefhebbers' heeft. Alleen al op het gebied van de zogenaamde (al dan
niet religieuze) lichte muziek, is er een scala aan uiteenlopende genres.
Dat we in een multi-muziekculturele samenleving leven, en daarin volop participeren, blijkt
uit de vragen die in onze tijd gesteld worden over de kerkmuziekpraktijk. Bij herhaling is
onder andere te horen dat – vooral terwille van 'jongeren' – de kerk andere 'hedendaagse'
(waarmee men dan stijlen uit de lichte muziek bedoelt) muziek zou moeten gaan gebruiken.
Daarmee zou het probleem overigens niet opgelost zijn, omdat de ‘jongeren' niet bepaald
een homogene groep vormen, wanneer het gaat om muzikale voorkeuren. Bovendien heeft
de kerk te maken met de vele niet-jongeren, die waarschijnlijk weer andere muzikale voorkeuren
hebben.
We constateren dit niet om een gemakkelijk pleidooi te voeren de bestaande toestand maar
te handhaven of om elke verandering/verbetering bij voorbaat te blokkeren. We wijzen hier
wel op om aan te geven dat er op (kerk)muzikaal gebied omvangrijke en complexe problemen
zijn. Problemen waarbij niet verwacht mag worden dat goede en verantwoorde oplossingen
'vanzelf' komen.
De problemen worden o.i. niet alleen veroorzaakt omdat de (muziek)wereld buiten de kerk
zo drastisch is gewijzigd. Ook de (huidige) muzikale praktijk in de Gereformeerde Kerken

heeft er o.i. iets mee te maken. De Gereformeerde Kerken hebben om diverse (al dan niet
begrijpelijke) redenen geen rijke kerkmuzikale traditie opgebouwd. We wijzen bijvoorbeeld
op het gegeven dat de kerken uitsluitend gebruik maken van gemeentezang met orgelbegeleiding.
Andere mogelijkheden, die de kerkmuziek in het verleden heeft ontwikkeld en die
vandaag de dag goed bruikbaar zijn, worden niet benut.
Een andere factor is dat bij 80 procent van de 191 liederen uit het Gereformeerd Kerkboek
een Geneefse psalmmelodie gebruikt wordt. Hoe waardevol deze melodieën ook zijn, en
hoe zuinig de kerken ook op deze reformatorische erfenis moeten zijn, toch betekent dit dat
de kerken voor het overgrote deel vastzitten aan één soort melodie, namelijk een renaissancistisch
melodietype. De kerkliedgeschiedenis heeft echter een scala aan andere melodietypen
voortgebracht, waarvan in gereformeerde kerkboeken tot op heden maar zeer beperkt
gebruik is gemaakt. Zo bestaan er bijvoorbeeld goede twintigste-eeuwse kerkliedmelodieën,
terwijl ook de Engelse kerkliedtraditie een weldadig reservoire aan fraaie melodieën heeft
voortgebracht.
Wij brengen deze zaken om twee redenen naar voren. Allereerst om aan te geven dat een
negatieve beoordeling van 'kerkmuziek' in het algemeen (en in het verlengde: van kerkliedmelodieën)
mede gebaseerd kan zijn op de beperkte kerkmuzikale traditie en praktijk, die
men kent. In de tweede plaats om te pleiten voor bezinning op de huidige kerkmuzikale
praktijk.
Voor de geconstateerde problemen ten aanzien van kerkmuziek (en dus: kerkliedmelodieën)
moeten oplossingen gezocht worden. Er moet een antwoord geformuleerd worden op de
vraag of 'hedendaagse' muziekstijlen (melodieën) in de kerkdienst gebruikt kunnen worden.
Zonder de intentie te hebben hierop 'even' antwoord te geven, willen wij op de volgende
zaken wijzen die bij het zoeken naar oplossingen relevant zijn.
In de eerste plaats is het van belang op te merken dat de keuze, die men maakt voor
bepaalde muziekstijlen (dan wel: melodiegenres), altijd mede bepaald wordt door buiten-muzikale
factoren. Ook hier hangt weer veel af van de functies en doelen, die men aan
het lied toe wil kennen. Om twee extremen tegenover elkaar te plaatsen: de functie van
disco-muziek is onder andere dat er op gedanst kan worden. Om te zorgen dat de muziek
daarvoor goed functioneert en dat doel bereikt, moeten bepaalde eisen gesteld worden aan
het gebruik van het ritme, het instrumentarium, etcetera. De functies en doelstellingen
bepalen in belangrijke mate de muziekstijl, de technieken die wel of niet gebruikt worden.
Kerkliederen hebben totaal andere functies en doelstellingen dan amusementsmuziek.
Dientengevolge gelden hier niet alleen andere normen en criteria, maar is het klinkend
resultaat ook geheel anders.
Als doelstelling kan bijvoorbeeld geformuleerd worden dat een melodie 'de' mensen direct moet
aanspreken omdat de liedtekst, de boodschap, zoveel mogelijk mensen moet bereiken. Muziek
is dan allereerst gericht op het losmaken van emoties en op het scheppen van de juiste sfeer
om me nsen ontvank elijk te ma ken voor de tek st. De keuze wo rdt in d it voorbeeld sterk be paald
door een 'theologisch' motief: mensen werven voor het evangelie. Dit motief speelde o.a. een
belangrijke rol bij het opwekkingslied van rond de eeuwwisseling.
Een ander motief bij het kiezen van een stijl kan zijn dat muziek een bepaalde trance moet
bewerkstelligen, zodat zij een middel wordt om de eenheid met 'God' te ervaren. Een dergelijke
situatie is niet alleen bij een paar extreem charismatische groeperingen aan te treffen, maar ook
bij de New Age-beweging.
In de tweede plaats moet opgemerkt worden dat men bij het beoordelen van muziekstijlen
nooit volstaan kan met het hanteren van muziektheoretische criteria. Muziek staat namelijk
nooit los van allerlei religieuze en maatschappelijke processen en situaties. Anders gezegd:
elke muziekstijl brengt een bepaald buiten-muzikale context met zich mee. Dit is met een
voorbeeld eenvoudig te verduidelijken: toen in de jaren zestig 'jeugdkerken' zich wilden
distantiëren van de 'traditionele' kerk, moest ook de traditionele kerkmuziekpraktijk het veld
ruimen ten gunste van bijvoorbeeld een combo. Een orgel deed hen bijvoorbeeld te sterk
denken aan de kerk van vroeger.

46
Concreet betekent dit dat het gebruik van een bepaalde stijl pas tot z'n recht kan komen,
wanneer ook de bijbehorende context geaccepteerd wordt. Om een extreem voorbeeld te
noemen: zou (christelijke) popmuziek als liturgisch bruikbare muziek geaccepteerd worden,
dan zal dit automatisch betekenen dat de bijbehorende popcultuur (o.a. de wijze van 'performance')
in de kerkdienst terecht komt. Anders zal de muziek zelfs de 'fans' niet overtuigen.
Uit het bovenstaande is duidelijk dat de keuze voor gewenste muziekstijlen (en in het
verlengde daarvan: voor melodieën) niet afgedaan kan worden met de opmerking dat
'smaken nu eenmaal verschillen': de één houdt nu eenmaal van 'klassiek' terwijl de ander
hardrock prefereert. Muziek zweeft niet boven onze maatschappij als een autonome grootheid,
waarmee opvattingen en denkbeelden op diverse buiten-muzikale gebieden geen
relatie zouden hebben.
Wat 'smaak' betreft, kan bovendien opgemerkt worden dat dit criterium bij het beoordelen
van kerkliedmelodieën eenvoudig weg niet kan functioneren. Al was het alleen al omdat de
Gereformeerde Kerken dan aan zo'n 120.000 verschillende 'smaken' tegemoet zouden
moeten komen. Bovendien blijkt keer op keer dat niets zo beïnvloedbaar (en dus veranderlijk)
is als 'smaak'. Wat in de volksmond 'smaak' genoemd wordt, is voor het grootste gedeelte
een kwestie van 'aangeleerd gedrag' en 'luisterervaring'. Er bestaat een relatie tussen
'mooivinden' en 'vertrouwd zijn met'. Zo is de Westerse mens doorgaans niet vertrouwd met
Chinese muziek; hij begrijpt die muziek niet en geeft er dientengevolge een negatief esthetisch
oordeel over. In de praktijk kan iedereen waarnemen, dat toename van vertrouwheid
met bepaalde muziek veelal gepaard gaat met een stijgende waardering.
Tenslotte is er naar onze mening een ander waardevolle criterium, dat mede bepalend moet
zijn voor onze keuze van muziek in de eredienst. De kerk heeft altijd beleden dat er één
christelijke kerk van alle tijden en plaatsen bestaat, waarvan zij onderdeel uitmaakt. Deze
gedachte heeft in de christelijke kerk ook altijd vorm gekregen doordat voortdurend teruggegrepen
werd op de kerkmuziek van voorgaande tijden. Hoeveel eigen inbreng men ook had,
steeds weer blijkt de kerk zich bewust was dat er een kerklied-traditie voortgezet moest
worden.
Zelfs in de Reformatie, waarin op veel gebieden grondig afstand genomen werd van ideeën en
gebruiken van de Middeleeuwse kerk, zien we dat aansluiting gezocht werd bij de kerk van
voorgaande eeuwen. Dit gold niet alleen voor Luther, maar ook voor Calvijn. Zo werd voor een
aantal G eneefs e melodieën ee n room se hym ne- of se quensmelodie als voorbeeld ge bruikt.
Andere melodieën zijn waarschijnlijk zonder aanwijsbare gregoriaanse voorbeelden gecomponeerd.
Wel maakte men ook bij deze melodieën gebruik van karakteristieke melodieformules,
die eigen waren aan de modi waarvan het gregoriaans zich bediende. 46
In de twintigste eeuw zien we dat het opnieuw ontdekte oude k erklied de inspiratiebron werd
voor een vloed aan voortreffelijke nieuwe melodieën, die een waardige voortzetting zijn en willen
zijn van de oudkerkelijke traditie. Beperken we ons tot het Nederlandstalige grondgebied dan
zijn namen te noemen van Ignatius de Sutter, Jan Boeke, Frits Mehrtens, Willem Vogel, A.C.
Schuurm an en vele anderen. De m elodieën verraden niet alleen hun twintigste eeuwse herkomst,
maar ook een verbondenheid met de kerkelijke traditie.
Met bovenstaande willen we maar aangeven dat het beoordelen en het kiezen van melodieen
minder neutraal is dan soms gedacht wordt. Bij de keuze van melodiegenres zijn altijd
De theorie van O. Douen, dat voor de Geneefse melodieën gebruik is gemaakt van wereldlijke
wijsjes, is de laatste decennia grondig weerlegd. Het zou ook niet in Calvijns opvattingen over de
gewen ste kerkliedmelodieën gepast hebben. Calvijn wenste melodieën die juist anders waren dan
de wereldlijke (wereldse) liederen. Hij stelde dat de mens in de erediens t verschijnt voor God en zijn
engelen en er daarom andersoortige melodieën gebruikt moesten worden. De kerkliedmelodieën
moesten 'poids et majesté '(gewicht en grootheid) hebben en mochten niet 'legier & volage'
(lichtzinnig en wispelturig) zijn.

niet-muzikale factoren in het geding. Ook zijn er altijd buiten-muzikale consequenties aan
verbonden.
Er is ons inziens maar één methode die garandeert dat de kerk in deze tijd niet blind hoeft te
varen op intuïtie en niet overgeleverd is aan (dikwijls tijdelijke) muzikale voorkeuren van
deze of gene groep binnen de kerk. Die methode bestaat hieruit dat geprobeerd wordt uit de
geschiedenis van het kerklied richtlijnen voor het beoordelen van melodieën te distilleren.
Nu kent de geschiedenis van het kerklied goede en slechte tijden. Onder 'goede tijden'
verstaan wij de perioden waarin recht werd gedaan aan de inhoud, functies en doelstellingen,
die in de Schrift aan het lied worden gegeven. Hier is met name relevant dat in een
kerklied het 'gedenken van Gods Naam' (zie paragraaf 8.3) in het centrum stond. Dit betekent
automatisch dat in 'goede tijden' aan de tekst het primaat werd gegeven en dat de
melodieën zich richtten op de tekst. Met andere woorden: het lied werd gezien als een
onlosmakelijke eenheid van tekst en melodie, waarbij de melodie geen zelfstandige grootheid
was, die los van de tekst functioneerde.
Deze opva tting is bijvoo rbee ld aan te treffen bij Calvijn. In d e hier bove n gen oem de vo orrede uit
1543 schrijft hij dat de melodie functioneert als trechter voor het woord, zoals men wijn met
behulp va n een trech ter in e en va t giet. ('...com me par un entonnoir le vin est je té dedans le
vaisseau...'). Een kerkliedmelodie moest zich in de eerste plaats richten naar de inhoud van de
tekst ('convenable au sujet'). Ook Luther hechtte grote waarde aan een nauwe relatie tussen
tekst en melodie. We citeerden hierboven al de voorrede op Christliche Gesänge, lateinisch und
deutsch , zum Begräbn is (1542) waarin Luther zegt dat muziek 'dem lebendigen, heiligen Gotteswort
angezogen' wordt en dat wij 'sein heiliges Wort, welches m it süßem Gesang ins Herz
dringt, g ebes sert un d im G lauben gestärkt werden .'
Als eerste criterium voor het beoordelen van melodieën kan dus gelden dat de melodie zich
richt naar de tekst. Het criterium is geen pleidooi voor 'programmatische' muziek, waarbij
melodie de tekst in tonen uitbeeldt. Om een paar extreme voorbeelden te noemen: bij
programmatische muziek zou het onweer uit Psalm 29 muzikaal uitgebeeld worden of zou
de mus uit Psalm 84 te horen zijn.
Evenmin betekent het dat een goede kerkliedmelodie een 'sfeertje' moet scheppen die
passend gevonden wordt bij de tekst. Een goede kerkliedmelodie is er niet op gericht een
'sfeer' te creëren, en evenmin om de tekst met muziek te illustreren. In feite gaat het hier om
oppervlakkige verbindingen tussen tekst en melodie. Een goede kerkliedmelodie gaat op
een andere wijze met de tekst om. Een kerkliedmelodie is erop gericht de woorden te
'presenteren', de inhoud van de tekst te ondersteunen en te intensiveren. Dit kan op verschillende
wijzen gebeuren.
Eén en ander kan het best verduidelijkt worden met behulp van een aantal voorbeelden. In het
Geneefse psalter spelen bij het tot stand brengen van een goede woord-toonrelatie de acht
mo di ('ke rktoonsoorte n') ee n bela ngrijk e rol. Z o werden bijvoo rbee ld de zogenaamd e 'm ixolydische'
modi gebruikt bij teksten waarin sprake was van hemel, uitspansel, uitgebreidheid en van
de verhevenheid en grootheid van God. Vandaar dat o.a. bij de Psalmen 15, 27, 30, 44, 46, 57,
93, 103 e en mixolydische melod ie gebruik t is.
Psalm 22 heeft een melodie in de zogenaam de hypodorische modus. Deze modus werd doorgaans
gebruikt bij teksten waarin sprake is van verdrukking, angst, benauwdheid en waarin God
als Redder wordt aangeroepen (vgl. bijv. ook Ps. 7, 23, 28, 61, 77, 86).
Een overbekend voorbeeld uit de lutherse traditie is Luthers lied 'Ein feste Burg'. De 'lydische'
('ionis che') modus van de m elodie en he t gebruikte ritme (ko rt-lang) aa n het begin van d e reg els
1 t/m 4 en 9 ondersteunen het verkondigende karakter van de tekst (vgl. ook Gezang 12 uit het
Gereformeerd Kerkboek). Het verschil met de melodieën, die Luther bij gebedsteksten gebruikte,
wordt du idelijk wanneer G ezang 5 of 27 uit het Gereformeerd Kerkboek naast de me lodie
van Gezang 12 of 34 gelegd worden.
Als tweede criterium voor melodieën kan geformuleerd worden dat kerklied-melodieën in de

47
regel éénstemmig, onbegeleid gezongen kunnen worden. Dat wil zeggen: een goede
kerkliedmelodie is in principe niet afhankelijk van harmonieën en komt ook zonder begeleiding
tot haar recht. Met name de melodieën uit de Middeleeuwen tot en met de 16de eeuw
kunnen hier als voorbeeld functioneren. Eén van de uitgangspunten was dat de melodieën
als op zichzelf staande, afgeronde composities konden functioneren. 47 Achterliggende
gedachte was eveneens dat de melodie drager van de tekst is, dat de melodie de tekst
intensiveert, dat melodie en tekst dus een perfecte eenheid moeten vormen. Vandaar dat je
niet het gevoel mocht hebben dat zonder begeleiding er iets wezenlijks weggelaten werd.
In de eeuwen na de Reformatie ging men muziek steeds sterker koppelen aan het menselijke
gevoelsleven. Voor het kerklied betekende dit dat de melodie niet primair beschouwd
werd als drager van de tekst, maar als opwekker van religieuze emoties. Binnen deze
context paste ook de aandacht voor de harmonie, die gezien werd als het muzikale uitdrukkingsmiddel
bij uitstek voor het weergeven van menselijke gevoelens. In deze tijd ging men
melodieën sterk vanuit de harmonieën benaderen. Er werden melodieën geschreven die
afhankelijk waren van bijbehorende harmonieën. Voorbeelden van dergelijke melodieën uit
het Gereformeerd Kerkboek zijn de gezangen 2, 11, 15, 19, 26b, 31 en 32.
Om misverstanden te voorkomen is het zinvol er op te wijzen dat dit criterium een richting
aanwijst en geen Wet van Meden en Perzen is. In het verleden zijn ook goede melodieën
geschreven die eigenlijk niet voldoen aan het geformuleerde criterium. Toch is het criterium
bruikbaar. Met name omdat in de kerkdiensten van de Gereformeerde Kerken niet meerstemmig
gezongen wordt, en de nadruk dus per definitie ligt op de eenstemmigheid. Bovendien
is het wenselijk dat het zingen van kerkliederen niet afhankelijk is van (instrumentale)
begeleiding, omdat zij ook gezongen willen worden op momenten dat er geen begeleiding
mogelijk is.
8.6.5 De criteria in de praktijk
Wanneer de Gereformeerde Kerken zich – ook wat haar lofprijzing betreft – verbonden
weten met de algemene, apostolische kerk, dan spreekt vanzelf dat zij ook inzake het
kerklied met (kerk)historisch besef willen handelen. Wanneer bovendien onderschreven
wordt dat kwaliteit en duurzaamheid van liederen vanzelfsprekende doeleinden zijn, dan
achten deputaten het van fundamenteel belang dat deskundigheid bij het beoordelen en
redigeren volop erkend en ingeschakeld wordt. De noodzaak hiervan hebben we in de
bovenstaande paragrafen duidelijk willen maken. Voor het objectief (niet intuïtief) herkennen
en beoordelen van kerkliederen is kennis van Schriftgegevens (betreffende de eredienst en
het lied) van kardinaal belang. Eveneens is het van wezenlijk belang dat men kennis heeft
van, en vertrouwd is met het kerklied van de kerk uit de afgelopen 20 eeuwen. Zowel tekstueel/muzikaal
als wat haar theologische en (kerk-)historische achtergronden betreft.
Tenslotte hebben we geprobeerd duidelijk te maken dat er nooit (waterdichte) criteria te
formuleren zijn, waardoor voor iedereen duidelijk wordt wat wel en wat niet een goed kerklied
is (zie paragraaf 8.6.1). Juist omdat dit onmogelijk is, wordt de noodzaak van deskundigen
op het gebied van het kerklied des te duidelijker.
Bij de bezinning op het kerklied (en de gezangbundel) is de vraag belangrijk of er een
werkbare strategie ontwikkeld kan worden, die bovendien het best garandeert dat de traditie,
kwaliteit en duurzaamheid van het kerklied gewaarborgd worden. Naar onze overtuiging
bestaat deze strategie hieruit dat het beoordelen, schrijven en redigeren van liederen in de
eerste plaats overgelaten wordt aan personen die op de verschillende deelgebieden deskundig
zijn.
Een dergelijk pleidooi is geen noviteit en het volgen van de voorgestelde werkwijze evenmin.
Ook voor Calvijn was het vanzelfsprekend dat ambachtslieden (theologen, dichters en
kerkmusici) ingeschakeld werden voor het vervaardigen van kerkliederen. Problemen
Hiermee is niet g ezeg d dat in de m elodie ën uit de Reforma tie geen invloeden van de
mee rstem migheid aan te treffen zou den zijn.

daarmee zijn pas in de negentiende eeuw ontstaan. Een dichter of musicus werd zowel
binnen als buiten de kerk gezien als iemand zich doelbewust afscheidde van het 'gewone
volk'. De kunstenaar leefde en werkte in een ivoren toren en praatte dus (letterlijk) over de
hoofden van de 'gewone man' heen. Dichters en musici waren mensen die zich alleen met
hun eigen innerlijk, hun eigen gevoelens bezighielden. Voorzover zij niet uitsluitend allerlei
religieuze en ideologische boodschappen wilden verwoorden, was hun streven voornamelijk
esthetisch gericht. Goede kunst was kunst waarin het innerlijke van de kunstenaar op
esthetisch fraaie en originele wijze werd gepresenteerd. Om dat doel te bereiken had de
kunstenaar vrijheid nodig. Je kon hem niet binden aan bepaalde normen, zoals het berijmen
van een Psalm waarbij de grondtekst geëerbiedigd moest worden.
Ongetwijfeld is deze opvatting nog van toepassing op een groep dichters, musici en componisten
uit onze tijd. Toch moet hier gewezen worden op het feit dat tegenwoordig een ander
aspect van het kunstenaarschap primair benadrukt wordt: een dichter, componist, musicus
is iemand die professioneel om kan gaan met zijn materialen. De (kerklied-)dichter bijvoorbeeld
weet de gereedschappen te hanteren, die nodig zijn om een goede (kerkelijke) tekst te
schrijven. Hij weet de juiste woorden te vinden, kan de reikwijdte van de gebruikte woorden
inschatten, etcetera. Hij beheerst als ambachtsman het métier, zoals een architect zijn vak
beheerst en weet hoe je een gebouw in elkaar moet zetten. Vandaar dat deputaten de
mening zijn toegedaan dat zeer zorgvuldig omgegaan moet worden met het wijzigen van
bestaande liedteksten.
Hetzelfde geldt ook voor personen die gespecialiseerd zijn op het gebied van de kerkmuziek.
Ook hier gaat het er niet om dat deskundigen hun eigen, autonoom geformuleerde
normen willen hanteren en opleggen aan de gemeente. De deskundigen op dit gebied
ontlenen hun maatstaven in belangrijke mate aan hetgeen in de geschiedenis wel en niet
waardevol is gebleken. Zij hanteren maatstaven die de kerk voor een groot deel zelf in het
verleden ontwikkeld heeft.
Hierboven is gesteld dat bij ontwikkelingen op het gebied van het kerklied altijd buitenmuzikale
(bijv. theologische en maatschappelijke) factoren in het spel zijn. Van een deskundige
mag verlangd worden dat hij van deze factoren op de hoogte is, dan wel: kan komen.
Hij moet kunnen aangeven wat de achterliggende context en de reikwijdte was van bepaalde
keuzen en voorkeuren. Dit kan voor de huidige situatie, waarin keuzen opnieuw gemaakt
moeten worden en voorkeuren bestaan, verhelderend werken.
Een deskundige is in staat iets als 'goed' te herkennen, ook al heeft het niet zijn persoonlijke
voorkeur. Elke deskundige, bijvoorbeeld de neerlandicus of musicoloog, heeft zijn eigen
voorkeuren, wat echter niet betekent dat hij alles wat daar niet toe behoort als 'slecht'
bestempelt.
Om te zien of een lied levensvatbaar is (kwaliteit heeft en duurzaam is), zal altijd een beroep
op de gemeente gedaan moeten worden. Zij bepaalt uiteindelijk welk lied wel en welk lied
niet bruikbaar is. Of een lied een goed kerklied is, zal per slot van rekening altijd in de
praktijk moeten blijken. De rol van deskundigen is de levensvatbaarheid van een lied vooraf
te peilen en zo goed mogelijk te garanderen. Bovendien mag van hen verwacht worden dat
zij de kerken dienstbaar zijn door het geven van informatie, zodat de kerken verder vertrouwd
kunnen raken met kerkliederen. Concrete voorstellen betreffende de te volgen
werkwijze zullen wij in paragraaf 8.8 formuleren.
8.7 De gezangbundel
8.7.1 Mogelijkheid en wenselijkheid uitbreiding gezangbundel
De Generale Synode van Ommen gaf het deputaatschap de opdracht 'onderzoek doen naar
de wenselijkheid en mogelijkheid van uitbreiding van de gezangenbundel, met bezinning op
de uitgangspunten waaraan een dergelijke uitbreiding moet voldoen.'
Wat betreft de mogelijkheid om de gezangbundel uit te breiden, heeft de Generale Synode
van Ommen het antwoord eigenlijk zelf al gegeven. Bij de gronden merkt zij op: 'van de
schat aan geestelijke liederen met schriftuurlijke inhoud die in de loop van de kerkgeschie-

denis is ontstaan of nog steeds ontstaat, zou in onze gezangenbundel meer gebruik gemaakt
kunnen worden.'
Of uitbreiding van de huidige gezangbundel wenselijk is, hangt af van de vraag wat de
kerken met de gezangbundel beogen. Hierbij is allereerst de vraag van belang waarvoor een
gezangbundel samengesteld wordt. Men kan zich uitsluitend richten op de kerkdiensten en
zich bij het selecteren laten leiden door de vraag welke liederen eventueel in de eredienst
gebruikt kunnen worden. In dit geval moet bekeken worden of de gezangbundel voor gebruik
in de eredienst voldoet. Mist de bundel nog gezangen voor bepaalde gelegenheden?
De andere mogelijkheid is dat men uit gaat van het hele kerkelijke leven, waarvan de kerkdienst
het centrum vormt. In dat geval is niet uitsluitend de bruikbaarheid van liederen voor
de eredienst het criterium.
Deputaten achten de situatie dat een gezangbundel uitsluitend gezien en gebruikt wordt als
een bundel voor de kerkdiensten, niet wenselijk en correct. Terecht wordt in de Gereformeerde
Kerken benadrukt dat de kerkdiensten het centrum van het kerkelijk leven vormen.
Vanuit de erediensten ontplooit zich het gemeenteleven. Er wordt veel waarde gehecht aan
een situatie waarin de 'zondag' niet losgekoppeld wordt van de 'maandag'. De kerk bestaat
niet alleen wanneer Gods volk samenkomt voor de eredienst. Wanneer het correct is dat de
kerk bestaat om Gods lof op aarde te verkondigen (zie de schriftgegevens in paragraaf
8.3.2), dan spreekt het vanzelf dat de kerk haar leden een gezangbundel geeft om niet
alleen op zondag maar ook door de week de gezongen lofprijzing gaande te houden. Een
gezangbundel moet bijvoorbeeld ook kunnen functioneren in de huiselijke eredienst en
daarom kunnen liederen voor 'huiselijk gebruik' (bijv: voor en na het eten, gezongen avondgebeden)
zonder bezwaar opgenomen worden, ook al is de bruikbaarheid voor de eredienst
(of andere kerkelijke samenkomsten) nihil.
Anders gezegd: evenals de gesproken gebeden voor niet-liturgische gelegenheden in het
Gereformeerd Kerkboek (pag. 568-572) een plaats hebben gekregen, zouden gezongen
gebeden voor niet-liturgische gelegenheden in de gezangbundel opgenomen kunnen
worden.
Dat er duidelijk behoefte is aan meer liederen, is gebleken uit de populariteit van de E&Rbundel
(het liedboek van de Vereniging Evangelisatie & Rekreatie) uit 1990. Deze bundel
wordt momenteel niet alleen bij evangelisatie-bijeenkomsten gebruikt, maar ook op gemeentevergaderingen,
wijkavonden, samenzangavonden en op gereformeerde scholen.
De populariteit van de bundel geeft aan dat er volop gezongen wordt, hetgeen alleen maar
positief te waarderen is. De populariteit geeft eveneens aan dat de gezongen lofprijzing door
de week door de kerken tot nu toe wordt overgelaten aan particulier initiatief, in dit geval van
een vereniging.
Wanneer deze situatie in de toekomst blijft voortbestaan, omdat de huidige gezangbundel
niet herzien wordt, betekent dit dat de kerken geen enkele greep meer hebben op het
theologisch, dichterlijk en muzikaal gehalte van de liederen die kerkleden door de week
gebruiken. Men kan er dan op wachten dat dit z'n uitwerking gaat hebben op het lied van de
kerk, zoals dat in de erediensten gebruikt wordt. Deze ontwikkeling is al te signaleren. Naast
(goede) kerkliederen staat in de E&R-bundel namelijk een overvloed aan liederen die tot het
genre van de opwekkingsliederen behoren. Deze liederen zullen hun waarde hebben bij
evangelisatie-activiteiten. In de praktijk blijkt echter dat ook bij andere gelegenheden de
opwekkingsliederen uit de bundel volop favoriet zijn. Het gevaar dat dit liedgenre als 'standaard'
voor het lied van de kerk aangemerkt gaat worden, is niet denkbeeldig. Integendeel,
hier en daar is het al waar te nemen. Overigens is niet zelden waar te nemen dat de waardering
voor dit liedgenre gepaard gaat met weinig animo voor (de inhoud van) de Psalmen.
Wanneer door de week het 'traditionele' lied van de kerk volledig op de achtergrond raakt,
zal dit vroeg of laat gevolgen hebben voor het lied dat in de kerkdiensten gezongen gaat
worden.
Uit hetgeen door ons in dit hoofdstuk naar voren is gebracht, zal duidelijk geworden zijn dat
naar onze overtuiging de Gereformeerde Kerken mede verantwoordelijk zijn voor het voortbestaan
van het lied van de algemene christelijke kerk.

48
Hierbij willen wij twee opmerkingen maken. In de eerste plaats is het zinvol op te merken dat
ons niet de situatie voor ogen staat dat er naast de officiële kerkelijke liedbundel geen andere
bundels gebruikt zouden kunnen of mogen worden. De geschiedenis heeft inmiddels wel
duidelijk gemaakt dat er buiten het officiële gezangboek altijd liederen gebruikt worden. Het kan
echter niet zo zijn dat – afgezien van de kerkdiensten – in het kerkelijk leven de officiële liedbundel
massaal genegeerd wordt. Wanneer dit gebeurt, moet er iets aan de hand zijn. Wij zijn er
van overtuigd dat een belangrijke oorzaak is dat de huidige gezangbundel niet voldoet. Kennelijk
heeft de bundel tekorten die het gebruik in het kerkelijk leven in de weg staan.
In de tweede plaats willen wij opmerken dat 'onbekendheid' met de liedtraditie van de kerk een
zeer belan grijke oorzaak is dat gegrepen wordt naar andere liedgenres . De afgelopen jaren zijn
veel zangavonden (zowel plaatselijk, regionaal als landelijk) georganiseerd waarin onbekende
kerkliederen aangeleerd en gezongen werden. Uit de reacties blijkt dat deze liederen bijzonder
gewaardeerd worden. De opmerking, die soms gemaakt wordt, dat hedendaagse kerkleden niet
meer uit de voeten kunnen met kerkliederen (of ze nu uit de derde of de twintigste eeuw stammen),
wordt weersproken door de praktijk. Voorwaarde is wel dat er mogelijkheden geboden
worden dat men kennis kan maken met deze liederen. Ook is noodzakelijk dat duidelijk gemaakt
wordt wat een kerklied is, hoe dat lied er naar inhoud en vormgeving uitziet, wat haar
doelen en functies zijn. We zullen hierover nog spreken in paragraaf 8.8.
Voor de wenselijkheid om de huidige gezangbundel uit te breiden zijn meer argumenten te
noemen. De Generale Synode van Ommen stelt in grond 2.3: 'het ontbreekt in de gezangenbundel
aan liederen die speciaal gemaakt zijn met het oog op het amen van de gemeente,
de doop, de openbare geloofsbelijdenis, het avondmaal, het huwelijk en de bevestiging in
het ambt.' Dat liederen voor deze gelegenheden inderdaad ontbreken in de huidige bundel,
is door iedereen waar te nemen. Niet helemaal duidelijk is overigens wat de synode bedoelt
met liederen die 'speciaal gemaakt zijn met het oog op het amen van de gemeente'. Wij
gaan er vanuit dat gedoeld wordt op melodieën en melodische formules om het woord
'amen' te zingen. Het is niet gebruikelijk en correct om dit een 'lied' te noemen. We maken
deze opmerking omdat hierdoor duidelijk wordt dat het zeggen of zingen van liturgische
acclamaties (als 'hallelujah', 'amen' of 'maranatha') door de gemeente niet onder artikel 67
van de Kerkorde valt.
Niettemin zou het goed zijn wanneer in het kerkboek de manieren waarop liturgische acclamaties
gezongen kunnen worden, zouden worden opgenomen. Omdat het geen 'liederen'
betreft, zou dit niet in een gezangbundel, maar bij de orden van dienst afgedrukt moeten
worden.
Voor wat de eredienst betreft, bevat de huidige gezangbundel geen liederen die gebruikt
kunnen worden bij de bediening van sacramenten, de huwelijksbevestiging, de openbare
geloofsbelijdenis en de bevestiging van ambtsdragers. Uiteraard zijn er wel enkele psalmen
of delen daaruit die gebruikt kunnen worden, maar nieuwtestamentische liederen voor de
genoemde gelegenheden ontbreken.
Er vanuit gaande dat een gezangbundel ook door de week moet kunnen functioneren, zijn
bovendien de volgende omissies te noemen: liederen voor de huiselijke eredienst (bijv. bij
het eten), liederen voor tijden van rouw (begrafenisbijeenkomsten) en liederen voor de
jaarwisseling. Tevens is het ons inziens wenselijk wanneer er liederen in de bundel worden
opgenomen, die door kinderen gezongen kunnen worden. Bovendien is er voor diverse
gelegenheden een te beperkt aantal gezangen voorhanden. We wijzen op de morgen- en
avondliederen. Het huidige kerkboek heeft één morgenlied en twee avondliederen.
Ook is te wijzen op het beperkt aantal gezangen bij de christelijke feesten. Afgezien van de
nieuwtestamentische cantica en het 'Ere zij God' treffen we in het kerkboek slechts één
kerstlied aan: 'Dit is de dag die God ons schenkt'. 48 Het kerkboek bevat maar drie paasliede-
Het lied 'W ie soll ich dich e mpfangen?' van P. G erhardt (G ezang 10/13) is een adven tslied.

49
50
51
52
ren: Gezang 19 (Halleluja, lof zij het Lam), 49 20 (In het vroege morgenlicht) en 21 (Nu
triomfeert de Zoon van God). 50 Het aantal hemelvaartsliederen bedraagt eveneens drie:
Gezang 23 (De dag der kroning is gekomen), 24 (De dag van onze vorst brak aan) en 25
(Wij knielen voor uw zetel neer). 51 De huidige gezangbundel kent twee pinksterliederen:
Gezang 26 (Ja, de Trooster is gekomen) en 27 (O, Schepper, Geest woon in uw kerk).
Het is begrijpelijk dat de keuze over het algemeen als te beperkt wordt ervaren. Het gaat
immers om jaarlijks terugkerende feesten, waarop met Kerst en Pasen twee of meer kerkdiensten
belegd worden. Bovendien is te wijzen op de andere samenkomsten en gelegenheden
(o.a. ook vieringen in familie- en gezinsverband) rond de feestdagen, waarbij behoefte
is aan liederen die specifiek betrekking hebben op het feest. Ook deze samenkomsten zijn
onderdeel van het kerkelijk leven, waarmee de kerken dus te maken hebben en waarmee zij
o.i. rekening hebben te houden bij de samenstelling van de officiële gezangbundel.
Hierboven is er al enige keren de nadruk op gelegd dat ook uit de gezongen lofprijzing moet
blijken dat de kerk uit de twintigste eeuw zich één weet met de kerk uit het verleden; dat zij
de opdracht heeft die lofzang gaande te houden. Deze gedachte geeft niet alleen richting
aan welk soort liederen als kerkliederen aangemerkt moeten worden. Ook krijgt deze
gedachte concreet gestalte doordat in de officiële gezangbundel de gezongen lofprijzing van
de kerk uit de afgelopen 20 eeuwen verdisconteerd wordt.
Wanneer we het huidige gezangboek op dit punt bekijken, blijkt dat dichters uit de achttiende
en negentiende eeuw zeer sterk vertegenwoordigd zijn: van de 41 gezangen zijn meer
dan twintig afkomstig uit deze twee eeuwen. Zoals in paragraaf 8.2 is gebleken, hebben de
Gereformeerde Kerken nooit systematisch gezocht naar 'nieuwe' liederen. Bovendien is
altijd onduidelijk gebleven op grond waarvan voorgestelde liederen werden afgewezen.
Tenslotte bestond er grote onduidelijkheid en wispelturigheid ten aanzien van geformuleerde
criteria.
In ieder geval heeft één en ander als resultaat gehad dat liederen uit de eerste 16 eeuwen
van de christelijke kerk zeer sterk ondervertegenwoordigd zijn. Onder de talrijke hymnen van
Aurelius Ambrosius, Aurelius Prudentius Clemens, Johannes Damascenus en Petrus
Damiani moeten op z'n minst een paar gevonden kunnen worden, die een plaats in een
gereformeerd kerkboek waardig zijn. Hetzelfde geldt voor de liederen van zeventiende
eeuwse Nederlandse dichters. Te denken is aan liederen van de gereformeerde predikantdichter
Jacobus Revius en de dichters Gerbrand Adriaensz. Bredero en Joost van den
Vondel.
Eveneens mist het huidige kerkboek liederen, die gerekend moeten worden tot het standaardrepertoire
in het protestantisme.
We wijzen met name op liederen uit de lutherse traditie, die in het verleden ook binnen het
calvinisme (buiten de eredienst) bekend en populair zijn geworden. Om slechts een paar
(willekeurige) voorbeelden te noemen: 'Erhalt uns, Herr, bei deinem Wort', 'Christ lag in
Todesbanden', 'Wer nur den lieben Gott lässt walten', 'Was mein Gott will, g'scheh allzeit' en
'Jesu, meine Freude'. 52
Gezang 19 zou gezien kunnen worden als een algemeen loflied op de Drieënige God , waarin
bovendien gerefereerd wordt aan zowel Kerst, Goede Vrijdag, Pasen, Hemelvaart en de
W ederk omst. Door Is. da Costa is dit lied e chter u itdrukkelijk bedoeld als 'paasc hzang '.
Gelet op de centrale noties en op de oorspronkelijke bedoeling van de dichter, kan Gezang 22 niet
gerekend worden tot de paasliederen. In dit gezang is de centrale notie dat Jezus nabij is, dat er een
nauwe band met Hem is, ook in het stervensuur. Daarbij wordt het accent gelegd op het leven met
Christus na de dood.
Hierbij moet aangetekend worden dat Gezang 25 van oorsprong geen hemelvaartslied is.
Vertalingen zijn o.a. te vinden in het Liedboek voor de Kerken, respectievelijk Gezang 310, 203, 429,
403 en 428.

53
Tenslotte zijn ook in deze eeuw talrijke kerkliederen gemaakt, waarvan in het kerkboek
slechts vijf zijn opgenomen (drie van Lenze L. Bouwers, één van Anka Brands en één van
Pieter Dinus Kuiper). Het is allesbehalve geloofwaardig dat onder de ontelbare nieuwe
liederen van bijvoorbeeld Willem Barnard, Ad den Besten, Jan Willem Schulte Nordholt en
Jan Wit geen enkele te vinden is die in het kerkboek opgenomen kan worden. Het is ook
nooit duidelijk geworden waarom in het huidige kerkboek liederen van deze auteurs geen
plaats hebben ontvangen.
8.7.2 Verantwoorde gezangen
Wel speelde bij de totstandkoming van het Gereformeerd Kerkboek een theologische kritiek
op de achtergrond van diverse gezangen in het Liedboek voor de Kerken een rol. Algemeen
gesproken ging het hierom: er is een hang naar drama, taal-theologie, mystieke beleving,
een cyclische opvatting van het kerkelijk jaar, 'repetitie van het heilsgebeuren' en 'imitatie
van Christus' heilswerk'. 53 Ook werd genoemd dat het lied geen zelfstandige verkondiging is
(vergelijkbaar met of in plaats van de schriftlezing), maar een antwoord-functie heeft.
In het deputatenrapport Herziening bundel Enige Gezangen, aangeboden aan de Generale
Synode van Kampen 1975 werd de eerste regel van het lied 'Kom Schepper Geest' gewijzigd
in 'O Schepper Geest'. Deputaten noemden als argument: "Een mystieke invloed laat
zich vermoeden. De Geest wordt losgemaakt van de Drie Personen en weggehaald uit de
heilshistorische openbaring van Jezus Christus, die zijn Geest heeft uitgestort. Tot de Geest
wordt geroepen alsof Hij nog moest worden uitgestort. Dit kan beslist niet gezien worden als
een gebed om de voortgaande werking van de heilige Geest." Tegen dit lied zijn reeds
bezwaren van gelijke strekking ingebracht bij de Generale Synode van Assen (1961), die
door deputaten op de Generale Synode van Rotterdam-Delfshaven (1964-1965) als rechtmatig
werden beoordeeld.
De vraag willen we toegespitst zo formuleren: kan de gemeente vandaag twee gezangen
van Luther – namelijk 'O Heiland, kom, de wereld wacht' (Liedboek 122) en 'Kom Heilige
Geest, Here God' (Liedboek 240) – wel verantwoord zingen?
Zitten in deze gezangen een cyclisch denken over het heil en een actualisering van heilsfeiten
ten koste van de heilshistorische voortgang?
We willen de keus voor deze liederen nader verantwoorden. Tegenover boven vermelde
theologisch kritiek willen we in het algemeen opmerken dat
1. een kerklied naast het antwoordkarakter juist wel een verkondigende functie heeft of
kan hebben (zie paragraaf 8.3.2);
2. de herhaling van de heilshistorie niet dwingend verondersteld hoeft te zijn;
3. het heilshistorisch aspect teveel tegen het heilsordelijke wordt uitgespeeld.
Wat onze keuze voor de liederen 'O Heiland, kom, de wereld wacht' (Liedboek 122) en 'Kom
Heilige Geest, Here God' (Liedboek 240) betreft, menen we dat de inhoud van deze gezangen
wel gedragen wordt door de al eerder in het rapport genoemde uitgangspunten bij de
bezinning van het kerklied:
1. verankerd in de Schrift
2. gedenken van Gods daden
3. vorm van verkondiging.
Een christen, die psalmen zingt, identificeert zich op een bepaalde manier met de eerste
zangen (zonder daarmee de heilshistorie te herhalen), en tegelijk actualiseert hij de Psalm in
zijn eigen situatie. Hij gedenkt Gods daden uit het verleden met het oog op heden en toekomst
(vergelijk paragraaf 8.3.1).
Zie K. Deddens, 'Het nieuwe Liedboek I - III', in: De R eform atie, 49e jaargang nrs 14-16 (januari
1974).

54
55
Bij ons huidige Gezang 27 valt niet in te zien waarom we niet kunnen zingen 'Kom Schepper
Geest' (omdat de Geest al gekomen is), terwijl we in één adem wel mogen zingen 'woon in
uw kerk' (Hij woont er toch al eeuwen?!) Het gebed om de Geest is heilshistorisch zuiver en
heilsordelijk zeer functioneel. In het kader van de toeëigening van het heil roepen we steeds
weer de Geest te hulp (vergelijk het gebed om de Geest in het avondmaalsformulier).
We zingen vandaag de psalmen van David mee en identificeren ons met hem op een
bepaalde manier, terwijl we de lijn naar Davids Zoon ontdekken en als christenen zingen in
het nieuwe verbond. Dat kan allemaal omdat de dichters van de psalmen altijd zingen als
leden van Gods ene volk, in – ook voor ons – herkenbare situaties en in het kader van wat
God doet en gedaan heeft in het verbond, dat in Christus is vervuld. 54 Wanneer we bijvoorbeeld
in Psalm 130 zingen: "Ik blijf de HEER verwachten", doen we dat omdat we uitzien
naar Christus' tweede komst (vergelijk Romeinen 8:24, 25). 55
Op die manier gebruiken wij vandaag de adventsliederen en bereiden we al zingend de
kerkelijke feestdagen voor, waarop we speciaal stilstaan bij de heilsfeiten. We trekken bij
'Jeruzalem' de lijn door naar de gemeente van Christus en bij Psalm 124 denken we –
moeiteloos – ook aan de Vrijmaking van de kerk in 1944 en de bevrijding van Nederland in
1945.
In de adventsgezangen doen we als nieuwtestamentische gelovigen precies hetzelfde
(vergelijk het lied 'O kom, o kom Immanuël' en de bede in Psalm 80 en 130). Zo heeft Luther
bijvoorbeeld Psalm 46 en 130 geactualiseerd zonder in een vorm van cyclisch denken te
vervallen. De heilshistorie wordt opnieuw beleden en in zekere zin heilsordelijk beleefd. Door
gelovig de dagen van God te gedenken, slaat zo'n lied een brug tussen verleden en heden,
zonder het verleden te gaan herhalen.
8.7.3 Rubricering gezangboek
In de opdracht van de Generale Synode van Ommen wordt gesproken over een uitbreiding
van de huidige gezangbundel. In grond 2.4 wordt daarbij opgemerkt dat herziening en/of
uitbreiding 'niet fragmentarisch en incidenteel' moet gebeuren, maar 'na en op grond van
bezinning op deze uitgangspunten.' Om te zorgen dat een eventuele herziening en/of
uitbreiding niet fragmentarisch en incidenteel gebeurt, is het zinvol te onderzoeken hoe de
gezangen in de huidige bundel geordend zijn.
Wat dan direct opvalt is dat in de gezangbundel een (duidelijk aangegeven) rubricering
ontbreekt. Wel wordt in de 'Inhoudsopgave' (Gereformeerd Kerkboek 296-297) voor de
gezangen 7 tot en met 27 een indeling naar christelijke heilsfeiten gegeven, maar in de
gezangbundel is deze indeling niet aangegeven. Bovendien blijkt dat in de huidige gezangbundel
de plaatsing van liederen niet altijd doordacht is. Dat wil zeggen: er is niet altijd
zorgvuldig gekeken naar de centrale noties, die in de liederen aan de orde komen, op grond
waarvan een lied op bepaalde plek in het liedboek gezet werd. Een paar voorbeelden zullen
we hieronder noemen.
Het aanbrengen van rubrieken is onder andere wenselijk om de volgende redenen:
1. Het brengt structuur aan in de soorten gezangen en geeft dus een handreiking om
structuur aan te brengen in de gezongen lofprijzing, zowel in de publieke als huiselijke
eredienst.
2. Het verhoogt de toegankelijkheid en bruikbaarheid van het liedboek.
3. Wellicht de belangrijkste reden: rubriceren betekent liederen interpreteren. Een rubricering
wijst de gebruikers op welke zaken in het lied aan de orde komen, centraal
staan. Een rubricering geeft dus ook aan hoe en wanneer je de liederen kunt gebruiken.
Het werken met rubrieken heeft derhalve ook een didactische reden.
Zie G. Kwakk el/B. Vuijk, God s liedb oek voor zijn volk , Barneveld 1988, 13.
Zie G. Kwakk el/B. Vuijk, God s liedb oek voor zijn volk , 44.

56
Dit betekent dat het plaatsen van liederen nauw luistert en niet kan gebeuren op basis van
bepaalde trefwoorden of zinnen. Door liederen in een bepaalde rubriek te plaatsen, geef je
ze een bepaalde kleur. Ze worden door plaatsing in een rubriek geïnterpreteerd.
Wanneer dat zorgvuldig gedaan wordt, kan dat voor een goed begrip van het lied zeer
verhelderend en verrijkend werken. Wanneer het niet zorgvuldig gedaan wordt, kan een lied
behoorlijk verminkt worden; de zaken, die in het lied eigenlijk naar voren willen komen,
kunnen flink ondermijnd of omgebogen worden. De zanger wordt dan ook op het verkeerde
been gezet. Hij krijgt a.h.w. een verkeerde bril op, waardoor hij het lied alleen leest en kan
lezen zoals het door de rubricering geïnterpreteerd wordt.
Een voorbeeld uit het Gereformeerd Kerkboek is in no ot 46 al gen oem d. Als typere nd vo orbe eld
is ook te wijzen op het lied 'God, enkel licht' (Gez. 17). Dit gezang wordt gezien als een lijdenslied.
In het kerkboek staat het immers bij de lijdensliederen (vgl. 'Inhoudsopgave pagina 296 en
register op pag. 401). Kennelijk is men afgegaan op de 4de strofe. Wie echter niet op grond van
'steek-w oorden ' rubriceert, maar eerst luistert naar het complete lied, ontdekt dat we niet te
maken hebben m et een lied voor lijdenstijd (over het lijden van Christus). De titel, die Schubart
boven het lied zette ('Um Reinheit') geeft aan welke noties in het gezang wél primair aan de orde
komen. Het lied hoort dan ook thuis bij de gebeden voor alle dag. 56
Hetzelfde geldt bij het lied 'U, heilig Godslam loven wij' (Gez. 18). Dit lied hoort niet thuis bij de
'lijdensliedere n', zoals het k erkboek wil. In het huidige kerkboek zou gezang 18 beter in de buurt
van Gezang 35 of 41 geplaatst kunnen worden.
Kort samengevat: een goede rubricering komt de liederen en hun gebruik ten goede. Het
komt dus ook ten goede aan de functies waarvoor liederen gebruikt worden. Een goede
rubricering zorgt er ook voor dat de gezangbundel goed kan functioneren in het kerkelijke
leven.
8.7.4 Soorten rubriceringen
Bij de rubricering van een gezangbundel zijn drie soorten denkbaar:
A. een rubricering in hoofdzaak volgens 'tijd' (o.a. kerkelijk jaar).
B. een rubricering in hoofdzaak naar 'thema', dat wil zeggen: naar dogmatische onderwerpen.
C. Een mengeling van A en B.
Uit bundels, die de afgelopen eeuwen verschenen zijn, kan opgemaakt worden dat keuzen
voor een bepaalde rubricering niet los stonden van het theologische 'klimaat' waarin de
bundels ontstonden. In een rationalistisch tijdperk was het bijvoorbeeld niet vreemd dat het
gezangboek Evangelische Gezangen (1806) een dogmatische rubricering kreeg. Dat de
bundel Godsdienstige liederen (1886) van de Nederlandsche Protestantenbond opent met
een rubriek 'gemoedsleven', spreekt eveneens boekdelen. De aandacht voor het kerkelijke
jaar, die onder invloed van de Liturgische Beweging begin deze eeuw nieuw leven ingeblazen
werd, is terug te vinden in de eerste rubrieken van de Hervormde Bundel uit 1938.
Deputaten hebben een voorkeur voor een rubricering in hoofdzaak volgens 'tijd'. Een dogmatisch
thematische rubricering zou benadrukken dat cognitieve kennis over God primair
van belang is. Dat deze kennis van levensbelang is, staat uiteraard niet ter discussie.
Daartoe hebben wij belijdenisgeschriften, catechisaties en bijbelstudieverenigingen. Echter,
evenmin als een lied primair tot functie heeft om cognitieve kennis in te zingen, is een
gezangbundel niet primair bedoeld als gezongen catechetisch onderwijs. Een gezangbundel
moet functioneren in de omgang tussen God en zijn volk. Het gaat dan om de vraag hoe de
kerk en haar leden op zondag en door de week leven met God. Dat houdt meer in dan
J. Sm elik, 'God, enkel licht', in: Orgeldienst, 21e jaarg ang nr. 4 1994, 78 -84.

cognitieve bijbelkennis. Beter kan hier gedacht worden aan het bijbelse begrip 'kennen', dat
wil zeggen: leven met God, Hem liefhebben en zijn daden opmerken. De rubricering van een
gezangbundel zal o.i. moeten aansluiten bij dat 'leven met God' en niet bij wat wij 'leren óver
God'.
Het begrip 'leven' impliceert 'tijd', die ten grondslag ligt aan rubricering A.
Eén van de grote nadelen van zuiver dogmatische/thematische rubricering is ook dat de
gezangbundel niet de (publieke en private) eredienst als uitgangspunt heeft. Het is al een
paar keer genoemd dat het kerkelijke leven zich ontwikkelt vanuit de kerkdiensten. Vanuit
die gedachte is het niet logisch een gezangboek een dogmatische indeling te geven. Dat
past niet bij de wijze waarop de gezangbundel in het gemeente-leven functioneert of zou
moeten functioneren. Het kerkelijke leven wordt immers niet primair bepaald, beheerst of
gestuurd door thematische onderwerpen, maar door de heilsfeiten die voortdurend (=
kwestie van tijd!) gevierd worden (zie par. 8.3).
8.7.5 Voorstel rubricering gezangboek
Om een idee te geven welke rubricering ons voor ogen staat en welke liederen in deze
rubrieken geplaatst zouden kunnen worden, heeft dit rapport als bijlage een 'voorbeeldbundel'.
De gezangen, die momenteel in het Gereformeerd Kerkboek staan, zijn in de
rubrieken opgenomen, waarin ze o.i. geplaatst zouden moeten worden. Bovendien hebben
wij bij elke rubriek een aantal liederen geselecteerd, die mogelijk in een toekomstig kerkboek
opgenomen zouden kunnen worden. Wij hebben deze selectie ook gemaakt om aan te
geven dat de mogelijkheid bestaat dat de huidige bundel uitgebreid kan worden. Tevens
hebben we gezorgd dat ook liederen uit de eerste zestien eeuwen en de twintigste eeuw een
volwaardige plaats hebben ontvangen. Er zouden o.i. veel meer liederen te noemen zijn. De
lijst met liederen, die wij noemen, pretendeert niet dat daarmee het arsenaal aan bruikbare
gezangen is uitgeput of dat er geen andere liederen als voorbeeld aangehaald konden
worden. Met nadruk willen wij stellen dat het aantal liederen volstrekt willekeurig is. Het lijkt
ons niet zinvol met voorstellen te komen over het aantal gezangen dat in een bundel moet,
mag of kan staan.
Ons inziens zijn op dit moment bij het bepalen van de omvang van een bundel de volgende
vragen relevanter:
a. voor welke gelegenheden in het hele kerkelijke leven (zowel: thuis, kerkelijke vergaderingen
als kerkdiensten) zijn liederen nodig.
b. In hoeverre gaat een te grote omvang van een gezangbundel zorgen dat zelfs een goedwillende
gemeente na circa 20 jaar en intensief gebruik nog steeds niet vertrouwd
geraakt kan zijn met haar eigen liedboek.
c. In hoeverre is het gezangboek een evenwichtige en duidelijke afspiegeling van het kerklied
uit de afgelopen twintig eeuwen.
Met opzet is uitsluitend gekozen voor liederen uit officiële liedbundels van andere kerkgenootschappen.
Dit had als voordeel dat de liederen wat de poëtische en muzikale aspecten
betreft, niet beoordeeld hoefden te worden. Dit is immers al gebeurd door dichters, neerlandici
en musicologen uit andere kerkgenootschappen. Wel hebben wij de liederen op hun
(schriftuurlijke) inhoud beoordeeld.
Wat de rubricering betreft, zullen we hieronder de opname van elke rubriek afzonderlijk kort
motiveren.
1. Bijbelliederen: deze rubriek bevat a) liederen waarin een bijbelgedeelte 'vers voor vers'
berijmd is, en b) vrije bewerkingen van een of meer Schriftgedeelten. Uiteraard komen in
deze rubriek de berijmingen van liederen uit de Schrift. Deze zijn immers niet alleen geschikt
om gezongen te worden, ze zijn er zelfs voor bestemd.
Het opnemen van 'Bijbelliederen' als eerste rubriek in een gezangboek zou de volgende
motivatie kunnen hebben: 1) daardoor wordt duidelijk dat de Schrift het begin- of vertrekpunt
is voor al ons doen en laten, 2) de rubriek is de schakel tussen de berijmde bijbelliederen uit
het psalmboek en de gezangen uit de volgende rubrieken. Evenals in het Psalter gaat het in

57
deze rubriek om aanwijsbare gedeelten uit de Schrift zelf.
2. Liturgische gezangen: liederen die – als ze gebruikt worden – op een vaste plaats en/of
vast moment in de eredienst gezongen worden. Wanneer de kerken een orde van dienst
volgens het 'ordinarium-model' zouden invoeren, zouden in deze rubriek de gezangen voor
het Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus/Benedictus en Agnus Deï ondergebracht moeten worden.
Dat deze rubriek als tweede in een bundel komt, heeft als achterliggende gedachte dat de
eredienst het hart van het kerkelijk leven vormt. Een liedbundel moet allereerst liturgisch
optimaal kunnen functioneren en vandaar uit ook naar het alledaagse leven.
3. Doop en Avondmaal: deze rubriek hoort o.i. gekoppeld te zijn aan de vorige. De bediening
van sacramenten is een liturgische handeling.
4. Bijzondere kerkelijke gelegenheden: in deze rubriek zouden o.a. opgenomen kunnen
worden: liederen voor bij 1) huwelijksbevestigingen (deze moeten immers kerkelijk bevestigd
worden, KO art. 70), 2) de openbare geloofsbelijdenis 57 en 3) bevestiging van ambtsdragers.
5. Advent – 6. Kerst - 7. Lijdenstijd – 8. Pasen - 9. Hemelvaart – 10. Pinsteren
Hoewel de Gereformeerde Kerken in theorie het kerkelijk jaar niet kennen, blijkt dat zij in de
liturgische praktijk wel de grote lijnen van het kerkelijk jaar volgen (Advent, Kerst, Lijdenstijd,
Goede Vrijdag & Pasen, Hemelvaart en Pinksteren). Bovendien is deze rubriek functioneel
voor heel het kerkelijk leven, waarbij o.a. te denken is aan de zangavonden en andere
vormen van vieringen die in de tijd van de feesten plaatsvinden.
11. Eindtijd en eeuwig leven: waarom deze rubriek geplaatst is na de rubriek 'Hemelvaart
en Pinksteren' zal voor zich spreken. In deze rubriek kunnen liederen geplaatst worden over
het leven van de kerk (en haar leden) in de eindtijd, de wederkomst van Christus, sterven en
opstanding.
12. Morgen- en avondliederen: deze rubriek is bijzonder zinvol omdat opname ervan
aangeeft hoeveel belang de kerk hecht aan het 'dag in, dag uit' leven met God. Het is –
evenals de rubrieken 5 t/m 7 betreffende het kerkelijk jaar – gestalte geven aan het schriftwoord
dat de (onze) tijden in Gods hand zijn. De belangrijke plaats, die het morgen- en
avondgebed (gesproken en gezongen) in het leven van de gelovigen inneemt, zijn vanuit de
Schrift en geschiedenis voldoende bekend (joodse traditie, vroeg-christelijke gemeente).
Men zou ook kunnen zeggen: deze rubriek is een kleinschalige (van dag tot dag) afspiegeling
van de rubrieken 2 (van week tot week) en 5 t/m 7 (van jaar tot jaar). (Vergelijk ook de
relatie tussen officieel-kerkelijke eredienst en de private eredienst – paragraaf 8.7.1)
13. Algemene liederen: Hierin worden gezangen opgenomen die bij diverse gelegenheden
kunnen functioneren. De liederen zijn voor de kerkelijke en/of de huiselijke erediensten.
8.8 Conclusies en werkwijze
8.8.1 Conclusies
1. Het 'gedenken van Gods daden' biedt een goede ingang om het centrum en de essentie
van kerkliederen aan te duiden.
2. De Schrift kent het lied diverse functies toe, die wel te onderscheiden, maar in de
meeste gevallen niet te scheiden zijn. Het lied kan functioneren als lofprijzing, belijdenis,
gebed, smeking en verkondiging.
3. Deze schriftuurlijke noties geven duidelijk richting aan de functies die het lied in de
Hiervoor heeft het deputaa tschap geen bruikbare liederen ge vonden .

eredienst kan en mag hebben. Ook in de eredienst kunnen de functies tot uiting
komen die bij conclusie 2 genoemd zijn. Welke functie(s) een lied op een bepaalde
plaats in de eredienst heeft, wordt vooral bepaald door een combinatie van plaats in de
orde van dienst en de inhoud van het lied.
4. Deputaten zijn van oordeel dat er volop mogelijkheden zijn de huidige gezangbundel
uit te breiden. Het is wenselijk dat de bundel structureel verbeterd wordt door:
a. opname van meer liederen bij de christelijke feestdagen.
b. opname van liederen voor bij de sacramentsbediening, de openbare geloofsbelijdenis,
huwelijksbevestiging, bevestiging ambtsdragers. (Dit uiteraard onder
voorwaarde dat voor al deze gelegenheden goede liederen voorhanden zijn).
c. opname van liederen voor de huiselijke eredienst en voor bijzondere gelegenheden
buiten de kerkdiensten.
d. opname van meer morgen- en avondliederen.
5. Het is wenselijk dat in de gezangbundel een duidelijke rubricering wordt aangebracht.
Daarbij zal tevens aandacht besteed moeten worden aan de vraag in welke rubrieken
de liederen uit de huidige bundel geplaatst moeten worden.
6. Voor het beoordelen van kerkliederen zijn geen waterdichte criteria te formuleren, die
voor iedereen duidelijkheid scheppen over de vraag wat wel en niet een goed kerklied
is.
7. Als algemeen uitgangspunt geldt dat nieuwtestamentische liederen naar inhoud en
vorm aansluiten bij de liederen uit de Schrift. Specifiek voor een kerkliedtekst betekent
dit dat de tekst schriftuurlijk en een volwaardig poëtisch produkt is. Voor de kerkliedmelodieën
betekent dit dat aansluiting gezocht wordt met het traditionele kerklied.
8. Het is wenselijk – en voor de kwaliteit van het kerklied onontbeerlijk – dat bij het
beoordelen en redigeren van kerkliederen deskundigen op de diverse deelgebieden de
leiding krijgen.
8.8.2 Werkwijze
Voor een eventuele uitbreiding stellen deputaten de volgende werkwijze voor:
1. De in dit rapport voorgestelde voorbeeld-bundel, die wij de titel 106 Gezangen geven,
wordt voorlopig vrijgegeven voor liturgisch gebruik.
(Deputaten hebben inmiddels aan de Interkerkelijke Stichting voor het Kerklied (ISK) toestemming
gevraagd de geselecteerde liederen, waarvan de auteursrechten bij de ISK berusten, over
te mogen nemen in de door ons voorgestelde bundel 106 Gezangen. Deze toestem ming heeft
de ISK gegeven tijdens haar vergadering op 2 juni 1995.)
2. Er wordt een aparte (deskundige) gezangencommissie geformeerd, waarin hymnologen,
musicologen, theologen, kerkmusici, neerlandici en (zo mogelijk) kerklieddichters
zitting hebben. Uit bestaande liederen, die niet in het Gereformeerd Kerkboek staan,
maken zij een eerste selectie. Eventuele suggesties vanuit de kerken kunnen meegenomen
worden. Bij het selecteren worden behalve de in paragraaf 8.6.2 tot en met
8.6.4 genoemde aspecten, de volgende uitgangspunten gehanteerd:
– Uit respect voor het origineel wordt in bestaande teksten en melodieën niet
ingegrepen, tenzij veranderingen het lied als geheel ten goede komen, indien
mogelijk in overleg met de auteur.
– Bij vertaalde liederen wordt getracht zo dicht mogelijk bij het origineel te blijven,
tenzij er dwingende redenen (bijv. poëtische) zijn dit niet te doen.
– Leden van de commissie beoordelen niet hun (eventuele) eigen liederen. Hiervoor
moet de commissie een regeling treffen.

3. De selectie wordt via de generale synode aan de kerken aangeboden. De keuze van
de liederen wordt daarbij gemotiveerd. Eveneens wordt achtergrondinformatie bij de
gekozen liederen gegeven. De synode geeft een oordeel of de liederen, zoals ze
aangeboden worden, vrijgegeven kunnen worden voor gebruik in de eredienst. Eventuele
wensen voor veranderingen in een lied, die door de synode naar voren worden
gebracht, worden voorgelegd aan de gezangencommissie. De laatstgenoemde neemt
de uiteindelijke beslissing over het wel of niet opnemen van de voorgestelde veranderingen.
4. De kerken krijgen gelegenheid tot het indienen op- en aanmerkingen over de vrijgegeven
liederen. Deze worden door dezelfde gezangencommissie verwerkt. De uiteindelijke
redactie van de liederen (tekst en melodie) berust bij de gezangencommissie, die
één en ander in een rapport verantwoordt en aanbiedt aan de generale synode. De
procedure genoemd bij punt 2 wordt gevolgd.
5. De generale synode spreekt zich uit welke gezangen wel en welke gezangen niet
definitief in de eredienst gebruikt zullen gaan worden.
6. Ten aanzien van pas-geschreven liedteksten en/of melodieën kan deze commissie als
eerste zeef fungeren. Het is voorstelbaar dat zij om de x-aantal jaren een bundel
uitgeeft voor gebruik buiten de eredienst. In de praktijk kan dan blijken welke liederen
levensvatbaar zijn.
8.8.3 Onderwijs
Volgens deputaten is het wenselijk dat herziening en uitbreiding van de gezangbundel
gepaard gaan met het geven van informatie over het kerklied in het algemeen en de gekozen
liederen in het bijzonder. Men kan nog zo'n mooie gezangbundel met de meest prachtige
kerkliederen aan de kerken presenteren, maar wanneer men daarbij niet duidelijk maakt
waarom en op grond waarvan gekozen is, zal de invoering moeizaam verlopen. Deputaten
zijn van mening dat het kerkmuzikaal onderwijs en het goed aanleren van (nieuwe) kerkliederen
niet mag afhangen van (hopelijk aanwezig) particulier initiatief. Het kerklied, de
gezongen lofprijzing en de kwaliteit daarvan is immers een zaak die alle kerken aangaat. Die
gezamenlijke verantwoordelijkheid kan op de volgende manieren concreet gestalte krijgen:
1. De 'commissie Gezangen' ontvangt van de synode de opdracht te zorgen dat er voor de
kerken (achtergrond)informatie over het kerklied in het algemeen, (en eventueel over de
kerkliederen die in het gezangboek opgenomen gaan worden) beschikbaar komt.
2. De 'commissie Gezangen' ontvangt van de synode de opdracht zogenaamde les-brieven
te laten ontwikkelen ten behoeve van onderwijs op catechisatie en gereformeerde scholen.
Daarbij zal de commissie hulp van externe onderwijsdeskundigen ingeroepen. In deze 'lesbrieven'
zou o.a. informatie gegeven kunnen worden over doel en functie van het kerklied,
haar vorm en inhoud.
3. Om kerkleden de onbekende kerkliederen aan te leren en hen daarmee vertrouwd te
maken, zouden mogelijkheden geschapen kunnen worden via regionale of plaatselijke
zangavonden onder leiding van een deskundige de liederen aan te leren. Tijdens dergelijke
avonden kan tevens achtergrondinformatie gegeven worden over de kerkliederen. Voor de
praktische uitwerking van dit plan zou de synode de kerken kunnen aanbevelen een beroep
te doen op de Vereniging van Gereformeerde Kerkorganisten (VGK), zo mogelijk in samenwerking
met de Gereformeerde Organisatie voor Zang en Muziek (GOMZ).
4. Tenslotte vragen deputaten speciaal aandacht voor de organisten. In de Gereformeerde
Kerken wordt de gemeentezang over het algemeen begeleid door amateur-organisten. Bij
de verschijning van het Gereformeerd Kerkboek is gebleken dat deze organisten grote
behoefte hebben aan deskundige ondersteuning. De VGK heeft de afgelopen jaren diverse

cursussen voor amateur-organisten georganiseerd, waarin het begeleiden van de gemeentezang
uitvoerig besproken werd. Deze cursussen bleken in een grote behoefte te voorzien.
Deze behoefte zal alleen maar groter worden, wanneer de gezangbundel uitgebreid wordt,
c.q. wanneer meer liederen voor liturgisch gebruik vrijgegeven worden. Het zal duidelijk zijn
dat het voor organisten, die op hun taak berekend zijn, een eerste vereiste is om gemeenteleden
de nieuwe melodieën goed en zonder problemen aan te leren. Vanuit deze optiek zou
het goed zijn, wanneer de synode de kerken aanbeveelt te zorgen dat hun organisten van
de aangeboden cursussen gebruik maken en op deze wijze deskundige voorlichting en hulp
ontvangen.
8.9 Selectie literatuur
1. C.P. van Andel, Tussen de regels. De samenhang van kerkgeschiedenis en kerklied.
's-Gravenhage 1982.
2. W. Blankenburg, "Der gottesdienstliche Liedgeang der Gemeinde," in: Leiturgia,
Handbuch des Evangelischen Gottesdienstes, Band IV. Kassel 1961, p. 560-659.
3. idem, "Kann Singen verkundigung sein?" in: Kirche und Musik (Gesammelte Aufsätze
zur Geschichte der gottesdienstlichen Musik) 1979, p. 298-313.
4. idem, Artikel "Gemeindesang B" in Musik in Geschichte und Gegenwart IV, 1955 p.
1649 e.v.
5. F. Blume, Geschichte der evangelische Kirchenmusik, Kassel-Bael [etc] 2 1965.
6. J.H. Gunning J.Hz., De Gezangenkwestie in de Nederd. Hervormde Kerk, Utrecht
1910.
7. A.C. Honders (red.), Klinkend geloof, ‘s-Gravenhage 1978.
8. J. Kamphuis, Juda’s Hallel, Goes 1993.
9. P.G. Kunst, Kerkzang in de Nederlanden. Kampen 1981.
10. J.R. Luth, Daer wert om 't seerste uytgekreten..., Kampen 1986 (2 dln).
11. idem, 'Hymnologie en Theologie.' In: De Reformatie, 63/15,16 (januari 1988).
12. idem, ‘De toekomst van het kerklied’, in A. Schipper, Weerklank, (themanummer
Woordwerk) Jaargang 10 nummer 40, december 1992, 148-154.
13. J. Smelik, "Psalmen en Gezangen uit het Gereformeerd Kerkboek," in: Organist en
Eredienst, februari 1992, p. 27-30, april 1992, p. 82-86.
14. idem, 'Het lied - de vrucht onzer lippen.' In: De Reformatie, 64/20,21 (11,18 februari
1989), p. 414-417, 431-433.
15. idem, 'Wat is eigenlijk een kerklied.' In: De Reformatie, 69/3, (4 oktober 1993).
16. B. Smilde, 'Gereformeerd Kerkboek 1986.' In: Organist & Eredienst, mei 1987, juni
1987, juli 1987, p. 122-123, 152-153.
17. G.E. Zevenbergen en drs. J.R. Luth, Kleine geschiedenis van het kerklied. Publicatie
van de Commissie voor de Kerkmuziek v.d. Herv. Kerk, 1982 (herziene en uitgebreide
druk).

9 DE STREKKING VAN ART. 65 KO
9.1 Via de besluitvorming over aangepaste kerkdiensten heeft de synode van Ommen aan
deputaten een extra opdracht gegeven.
Besluit 4, onder Acta, art 41 luidt als volgt:
'de vraag van de particuliere synode van Zuid-Holland inzake de strekking van art. 65
KO tweede lid in handen te stellen van het studiedeputaatschap eredienst, met de
opdracht daarop een antwoord voor te bereiden'.
De particuliere synode van Zuid-Holland had aan de generale synode de volgende quaestio
voorgelegd: 'dient artikel 65 KO (2e lid) gehanteerd te worden a. als een strikte regel waarvan
door de kerken onder geen omstandigheid mag worden afgeweken; of b. als een
kerkordelijke bepaling, die wel een algemene regel voor normale situaties geeft, maar die
voor bijzondere en afwijkende situaties uit de aard der zaak geen voorschrift kan bevatten'.
Artikel 65 KO luidt als volgt: 'De kerkeraad zal de gemeente op de dag des Heren tweemaal
samenroepen voor de eredienst. De kerken zullen zich houden aan de orden van dienst die
door de generale synode zijn goedgekeurd'.
Nu heeft de synode van Ommen besloten dat de kerken, wanneer aangepaste kerkdiensten
worden belegd voor gehandicapte broeders en zusters, van het bepaalde in art. 65 KO (2e
lid) mogen afwijken. Daarmee is de vraag van de particuliere synode van Zuid-Holland
echter niet uitputtend beantwoord, omdat deze een bredere strekking heeft.
9.2 Voor een goede besluitvorming in deze zaak is het nodig eerst aandacht te geven aan
de totstandkoming van dit artikel van de Kerkorde.
Direct al valt het op dat dit artikel als kerkordelijke bepaling geen diepe wortels heeft in de
historie. De kerken hebben het tot de synode van Groningen-Zuid 1978 gedaan zonder zo'n
bepaling over het aantal diensten per zondag of over de vormgeving van de liturgie.
Dat wil niet zeggen dat er over deze zaken niets geregeld was. Zo stond in het oude artikel
68 dat de catechismus-prediking bij voorkeur in de middagdienst moest geschieden. Daaruit
blijkt dat de kerken leefden bij de gewoonte van twee diensten per zondag. Afschaffing van
één van beide diensten zou dan ook toen al op gespannen voet met de aangenomen
kerkorde hebben gestaan. En het is heel goed te verdedigen dat de kerken, in een tijd
waarin de tweede dienst buiten ons kerkverband steeds meer ter discussie kwam te staan,
deze regel uitdrukkelijk hebben vastgelegd.
Ook over de liturgie waren natuurlijk wel een aantal zaken nader geregeld. Het oude artikel
69 bepaalde bijvoorbeeld wat er gezongen mocht worden tijdens de eredienst.
Maar de kerken zijn tot de synode van Groningen-Zuid 1978 met betrekking tot de vormgeving
van de eredienst nooit verder gegaan dan het besluit van de synode van Middelburg
1933 om een liturgie aan te bevelen of vrij te geven voor kerkelijk gebruik.
Deze situatie verandert wanneer besloten wordt tot taalkundige herziening van het kerkboek.
In het kader van die herziening wordt de wenselijkheid uitgesproken ook het taalkleed van
de kerkorde onder handen te nemen.
Echter, voordat daarmee wordt begonnen, acht de synode van Hattem 1972/73 het wenselijk
'dat eerst op verantwoorde wijze wordt vastgesteld in welke opzichten en in welke zin de
huidige kerkorde materieel 'veranderd, vermeerderd of verminderd' behoort te worden'.
Deputaten van de synode krijgen de opdracht om daarover aan de synode van Kampen te
rapporteren.
Deze deputaten stellen aan de synode van Kampen 1975 voor een nieuw artikel (55) toe te
voegen: 'De gemeente zal op de dag des Heren tweemaal samenkomen tot de eredienst.
De kerkeraden zullen er op toezien, dat in de morgendienst de wet des Heren wordt gelezen
en in de tweede dienst de apostolische geloofsbelijdenis.' Als toelichting schrijven deputaten:
'Dit is een nieuw artikel. Het eerste lid biedt een generale bepaling als fundering van wat in

volgende artikelen wordt geregeld ten aanzien van de eredienst. Het tweede lid laat evenals
bijv. art. 69 uitkomen dat ook de liturgie kerkordelijk geregeld dient te worden.' Art. 69 KO
gaat in de redactie van deze deputaten over wat gezongen mag worden in de eredienst.
We beperken ons nu verder tot het tweede lid van dat nieuw geredigeerde artikel.
Bij de behandeling van het deputatenrapport op de synode van Kampen 1975 blijkt dat de
synode-commissie ten aanzien van art. 55 van mening verschilt met de deputaten. Het
artikel wordt gerubriceerd onder die 'waarbij in het commissierapport wordt voortgebouwd op
hetgeen door deputaten is voorgesteld, veelal door verwerking van reacties uit de kerken'
(zie art. 379 van de acta). De commissie is namelijk van mening, zo blijkt uit haar rapport,
dat het geen aanbeveling verdient in een KO-artikel te verwijzen naar losse onderdelen van
een orde van dienst (tien geboden en twaalf artikelen). Als er een kerkordelijke regel moet
komen over de liturgie, is het beter te verwijzen naar een orde van dienst.
In art. 384 van de acta lezen we dan: 'art. 55-59 ... wordt in de redactie van de commissie
vastgesteld'. Daarbij staat '55' voor de nummering van de deputaten en '59' voor die van het
commissierapport.
De redactie die aan de kerken wordt voorgelegd luidt: De kerkeraden 'zullen er op toezien,
dat geen andere orden van dienst worden gebruikt, dan die door de generale synode zijn
goedgekeurd'.
Tegen deze formulering wordt vanuit de kerken bezwaar aangetekend. Deputaten, die
rapporteren aan de synode van Groningen-Zuid 1978, verwoorden dat als volgt: 'Bezwaar
tegen de term goedgekeurd in het tweede lid. De g.s. Kampen ging in art. 449 (acta) niet
verder dan "een aanbeveling te geven voor het alternatief gebruik van enige concept-orden
van dienst". Dan kunnen in art. 403 (voorlopige redactie van de kerkorde) deze orden van
dienst niet verplicht gesteld worden.' Voorgesteld wordt te lezen: 'dan die door een generale
synode voor gebruik in de kerken zijn vrijgegeven'.
Deputaten adviseren de synode deze suggestie niet over te nemen. Zij achten 'de term
goedgekeurd heel goed bruikbaar. Alvorens een synode concept-orden van dienst vrijgeeft
of aanbeveelt, heeft zij ze goedgekeurd'.
Deze reactie is merkwaardig te noemen: ze raakt het punt in geding niet. Eigenlijk lopen de
deputaten daar op een sofistische manier overheen. Kerken maakten er immers bezwaar
tegen dat de synode van haar oude beleid om orden van dienst aan te bevelen, overstapte
op ander beleid: het verplicht stellen ervan.
De synode van Groningen-Zuid 1978 stelt de tekst van (het tweede lid van) het artikel, na
een kleine, redactionele wijziging, als volgt vast: 'De kerken zullen zich houden aan de orden
van dienst die door de generale synode zijn goedgekeurd.'
Tot nu toe is in de acta niet te lezen geweest om welke reden een strakkere regel nodig
wordt geacht. Pas de commissie van de synode van Groningen-Zuid wijdt er enkele regels
aan: 'het is een goede zaak ervoor te waken dat "wildgroei" en "geëxperimenteer" in de
eredienst wordt voorkomen'. Toch is het kennelijk niet de bedoeling geweest een dwangmatige
regel te maken. Hetzelfde rapport wil namelijk, via het 'zich erop toeleggen' van art 84
KO, aangegeven dat we niet krampachtig met de kerkorde mogen omgaan. Zo wil de
commissie aan de kerken de nodige ruimte bieden, bijvoorbeeld in verband met diensten
voor gehandicapten. 1
De zaak krijgt nog een staartje op de synode van Arnhem 1981. De kerk van Assen-Noord
maakt bezwaar tegen zo'n strikte bepaling: 'Tevoren was immers van kracht een "aanbeveling"
van de generale synode van 1933 te Middelburg (Acta art. 32). Het argument van de
raad is: "niet is aangetoond, dat een generale synode het recht en de bevoegdheid heeft op
dit punt zulke strikte voorschriften te maken en uit te vaardigen".'
De synode van Arnhem wijst het bezwaar af, overigens met gronden die vragen oproepen.
De synode verwijt de kerkeraad dat hij geen argumenten overlegt om de tekst van het artikel
1 Overigens hadden de deputaten voor de herziening van het kerkboek al aan de synode
van Kampen 1975 geadviseerd de kerken niet al te strak te binden aan een orde van
dienst. Met een beroep op Calvijn verdedigen zij een zekere vrijheid in de ceremoniën. Zie
Acta Kampen 1975, pag. 387.

te herzien en bovendien de bewijslast voor de juistheid van de vastgestelde redactie bij de
synode legt.
Deze gronden raken de klacht van Assen-Noord niet. Immers, gesteld wordt dat de synode
een nieuw artikel aan de KO toevoegt, waarin inhoudelijk van het beleid van voorgaande
synodes wordt afgeweken. Zo'n veranderde houding vraagt om verantwoording naar de
kerken. Die is echter in de acta van de synodes of in de rapportage van de deputaten niet of
nauwelijks te vinden.
9.3 Met deze rapportage zouden we kunnen afsluiten, omdat hiermee de quaestio van de
particuliere synode van Zuid-Holland formeel beantwoord is. Uit het verloop van de besluitvorming
wordt duidelijk: de kerken hebben een nieuw artikel aan de KO toegevoegd, waardoor
zij beloven zich te houden aan door de synode goedgekeurde orden van dienst. In de
huidige praktijk betekent dat een gebonden zijn aan de orden van Middelburg 1933 en
Kampen 1975.
9.4 Toch kunnen wij hier geen punt zetten. Want ook al is er in art. 65 KO sprake van door
de synode goedgekeurde orden van dienst, de vraag blijft gewettigd hoe die binding daaraan
in de praktijk is te verstaan.
We signaleerden bijvoorbeeld dat de betreffende commissie op de synode van Groningen-
Zuid zelf reeds met een zekere nuancering speelde.
Maar er is meer. Binding aan de bepalingen in art. 65 KO levert namelijk, bij een krampachtig
gebruik van deze term, een aantal problemen op die waarschijnlijk niet zijn voorzien.
Waarbij we buiten beschouwing laten dat kerkeraden soms geconfronteerd worden met
bezwaren van gemeenteleden, die de letter van de KO op z'n allersmalst hanteren.
9.4.1 Om te illustreren welke problemen zich kerkordelijk kunnen voordoen volgen enkele
voorbeelden:
1. Met betrekking tot het eerste lid van art. 65 KO ('De kerkeraad zal de gemeente op de
dag des Heren tweemaal samenroepen voor de eredienst') kun je je, met een formalistische
redenering, afvragen: als een kerkeraad bij gelegenheid de gemeente drie keer
samenroept op een zondag, handelt hij dan in strijd met de KO?
2. In de marge van art. 65 KO staat: 'De eredienst op de dag des Heren'. Deze aanduiding
slaat op het hele artikel, dus ook op het tweede lid. Daaruit kun je opmaken dat
de voorgeschreven liturgieën alleen gelden voor kerkdiensten die op een zondag
worden belegd.
Uit de totstandkoming van dit artikel blijkt verder, zoals deputaten zelf hebben gesteld, dat
het een generale betekenis heeft die funderend is voor de volgende artikelen.
De beperking tot de zondag kan in dat geval ook gevolgen hebben voor bijvoorbeeld art. 67:
de binding aan de psalm- en gezangenbundel. De formele conclusie kan dan zijn dat met
het Kerstfeest (als 25 december niet op een zondag valt), op de bid- en dankdag, Goede
Vrijdag en Hemelvaartsdag, Oud- en Nieuwjaar, bij huwelijksbevestigingen en bededagen
kerkeraden zich niet gebonden hoeven te achten aan deze bepaling.
Beide voorbeelden maken duidelijk dat kerkordelijke bepalingen niet de bedoeling hebben
om als een sluitend systeem aan de kerken te worden opgelegd. Kerken, die naar art. 84
KO zich erop toeleggen de bepalingen na te leven, hebben geen moeite met deze ruimte. Zij
voegen zich van harte naar de regel, maar maken bij gelegenheid onbekrompen gebruik van
de aangegeven marges.
9.4.2 Overigens, niet alleen de tekst van de Kerkorde dwingt tot interpretatie, dat geldt nog
sterker van de vastgestelde liturgieën. Er is zelfs reden om aan te nemen dat de kerken,
toen art. 65 KO werd vastgesteld, zich niet hebben gerealiseerd dat er daarna wel heel
zorgvuldig met vast te stellen liturgieën moet worden omgegaan.
Om duidelijk te maken op welke problemen men kan stuiten, geven we ook hier een paar
voorbeelden:

2
1. In de liturgie van Kampen wordt plaats ingeruimd voor de viering van de sacramenten,
in die van Middelburg niet. Wat heeft dat verschil precies te betekenen? Hebben de
gebruikers van 'Middelburg' meer vrijheid dan die van ' Kampen'? Of, wat natuurlijk
dwaasheid is: kan een legalistische toepassing van art. 65 KO betekenen, dat kerken
die vasthouden aan de liturgie van Middelburg geen doop en avondmaal mogen
bedienen?
2. De liturgie van Kampen geeft vier mogelijkheden om de geloofsbelijdenis te gebruiken:
reciteren van het Apostolicum of het Nicaenum, zingen van Gezang 3 of 4. De liturgie
van Middelburg geeft alleen ruimte voor de Apostolische Geloofsbelijdenis. Voor
gemeenten, die alleen Middelburg gebruiken, lijkt dus de geloofsbelijdenis van Nicea
taboe te zijn.
3. Beide liturgieën missen aanwijzingen op welke wijze andere liturgische elementen een
plaats moeten krijgen: afkondiging inzake de tucht, openbare geloofsbelijdenis, bevestiging
van ambtsdragers, etc.
9.5 Uit deze voorbeelden wordt duidelijk dat het niet de bedoeling kan zijn geweest de
huidige liturgische bepalingen als een strak keurslijf te hanteren. We moeten dan ook wel tot
de conclusie komen dat het dilemma in de quaestio van de particuliere synode van Zuid-
Holland niet werkt. De praktijk is dat de kerken zich, naar art. 84 KO, erop toeleggen deze
bepalingen na te leven. Maar dat ze tegelijk, wanneer de omstandigheden zich voordoen, de
orde wijzigen of aanvullen. Enerzijds omdat nogal wat liturgische elementen niet nader
ingevuld zijn (zie 9.4.2), anderzijds omdat bijzondere omstandigheden (biddag, kerst,
huwelijksbevestiging) tot aanpassing kunnen leiden.
Het gaat dan ook niet aan bezwaar aan te tekenen wanneer bijvoorbeeld een predikant
tijdens een huwelijksbevestiging de wet of de geloofsbelijdenis niet gebruikt, of tijdens de
dienst op Goede Vrijdag naast het Apostolicum ook voor de Dordtse Leerregels, Hoofdstuk
2 een plaats inruimt.
Klachten over afwijking van art. 65 KO zijn gegrond wanneer wordt aangetoond dat een
kerkeraad zich er niet op toelegt de bepalingen van de kerkorde na te leven.
Dat het pas in 1978 geredigeerde art. 65 van de Kerkorde wel vragen moet oproepen,
wanneer het wordt toegepast op het beleid van synodes inzake regels voor de eredienst,
kan ook vanuit de geschiedenis worden duidelijk gemaakt.
In de tijd van de grote Reformatie hebben de gereformeerde kerken zich diepgaand met de
liturgie bezig gehouden. Het is ondoenlijk dat proces hier grondig te verslaan. In ieder geval
zijn er prachtige liturgieën ontwikkeld, die via de vluchtelingengemeenten in Engeland en
Duitsland ook de Nederlandse kerken hebben bereikt. 2
De Nederlandse synoden van de 16e en 17e eeuw hebben zich dan ook nogal eens met
liturgische zaken moeten bezig houden. Positief is te waarderen de aandacht op de synoden
voor de psalmberijming en de liturgische formulieren. Ons rijke gereformeerde kerkboek is in
deze tijd ontstaan.
Maar het is heel opvallend dat de synoden zich niet hebben vastgelegd op één of meer
verantwoorde orden van dienst. Terwijl allerlei onderdelen van de liturgie nader invulling
kregen, heeft men geen besluiten genomen over een samenhangend concept. Dat is temeer
opvallend omdat de intentie en de praktijk van de gereformeerde kerken in de Reformatietijd,
met name in het buitenland, aanvankelijk een heel andere richting wees.
Hoe dan ook: de gereformeerde kerken in Nederland ontvingen, na de synode van Dordt
1618/19, wel een compleet kerkboek, maar via de Kerkorde geen (voorschriften via een)
vastgestelde liturgie.
Voor nadere informatie verwijzen we naar Van Rongen, Met al de H eiligen I/II, pag. 117 vv en
Barnard, Die Erediens, pag. 353 vv.

3
Barnard zegt het zo: " 'n Verantwoordelike orde vir die erediens wat sowel vastigheid asook
ruimte vir vryheid en afwisseling gee, het grootliks ontbreek. Liturgiese sake was vir die
grootste gedeelte van die geskiedenis van die Gereformeerde Kerke in Nederland blykbaar
van sekondêre belang. Die gevolg was egter dat daar groot insinking aan die een kant, en 'n
bonte willekeur aan die ander kant plaasgevind het." 3
De kerken proberen deze ontwikkeling pas weer te sturen, wanneer op de synode van
Middelburg 1930 een liturgie wordt vastgesteld en aan de kerken aanbevolen. De liturgie
van Middelburg 1930 blijft echter nogal achter bij de liturgieën uit de Reformatie-tijd. In 1930
wordt, globaal genomen, de gegroeide traditie, inclusief het verval daarvan, vastgelegd.
Gelukkig heeft het kerkverband de kerken aan deze liturgie niet gebonden. Zodoende was
het mogelijk daarna, bij het licht van voortgaand onderzoek, de liturgische praktijk bij te
stellen. Een belangrijke stap op die weg is geweest de vaststelling van de liturgie van
Kampen 1975. Deze liturgie houdt meer rekening met wat tijdens de geboorte-geschiedenis
van de gereformeerde kerken is ontwikkeld. Toch is Kampen 1975, in het licht van de
geschiedenis, niet meer dan een stap in de goede richting. Er blijft nog wel wat te wensen
over en er blijken, zoals hierboven is aangegeven, open einden aan deze liturgie te zijn.
Daarom is het jammer dat de nieuwe bepaling in art. 65 KO zo strak is geformuleerd, dat de
indruk wordt gewekt dat wij op liturgisch gebied een belangrijk eindpunt hebben bereikt. De
huidige stand van zaken, waarbij een keuze gemaakt kan worden uit twee voor verbetering
vatbare liturgieën, past, ook historisch bezien, meer bij een kerkordelijke bepaling, waarin
niet meer dan een aanbeveling wordt gedaan.
Immers, alleen wanneer vastgestelde liturgieën zelf voldoende materiaal bieden voor de
inrichting van de eredienst in al z'n facetten, is het verantwoord de kerken daaraan kerkordelijk
te binden.
9.6 Toch zijn deputaten van mening dat het een goede zaak is dat de kerken een generale
bepaling hebben over de liturgie. Zij vinden het niet nodig die bepaling zelf te wijzigen. Maar
zij zijn, in het licht van het voorgaande, wel van mening dat art. 65 KO dan niet op een
legalistische manier gelezen mag worden. De aard en de inhoud van de tot nu toe vastgestelde
liturgieën maken op zichzelf al duidelijk dat voorgangers en kerkeraden de vrijheid
moeten hebben om in eigen verantwoordelijkheid daaraan nadere invulling te geven. Voor
die vrijheid hoeven we niet bevreesd te zijn, wanneer ze met kennis van zaken wordt ingevuld:
in gehoorzaamheid aan de Schriften en aansluitend bij de rijke geschiedenis van de
kerk.
Van die vrijheid zal met name gebruik worden gemaakt bij bijzondere gelegenheden. Juist
zulke uitzonderingen bevestigen de begeerte om naar te regel te leven.
Daar komt nu nog bij dat deputaten aan de synode voorstellen de nadere bepalingen inzake
de liturgie zodanig uit te breiden, dat de kerken daardoor meer mogelijkheden tot variatie
ontvangen bij de inrichting van de eredienst. Aanvaarding van deze voorstellen leidt als
vanzelf tot een duidelijker én soepeler hanteren van art. 65 KO.
9.7 Conclusie
In het tweede lid van art. 65 KO beloven de kerken dat ze zich voor de eredienst op de dag
van de Here zullen houden aan de door de generale synode vastgestelde orden van dienst.
De zin van deze afspraak is onder meer dat gereformeerde kerken, ook door de inrichting
en de herkenbaarheid van hun eredienst, de band met hun verleden en de band met elkaar
vasthouden.
Deze binding mag echter niet op een legalistische manier worden toegepast. Dat blijkt in de
eerste plaats uit de manier waarop het artikel tot stand is gekomen. Dat blijkt verder omdat
de door de synode goedgekeurde orden van dienst in verschillende opzichten om nadere
Barnard, Die Erediens, pag 375.

invulling vragen.
Met andere woorden: kerken, die zich erop toeleggen deze bepaling na te leven, kunnen
toch zinnige redenen hebben om deze orden te wijzigen of aan te vullen. Dat zal vooral het
geval zijn bij kerkdiensten met een bijzonder karakter.
Een paar voorbeelden kunnen dit duidelijk maken.
– Het staat de kerken niet vrij de collecte af te schaffen, bijvoorbeeld omdat de gemeente
voldoende opbrengt via de bank of de giro.
– Een kerkdienst op de Goede Vrijdag of de oudejaarsavond mag daarentegen wel een
eigen, karakteristieke invulling krijgen, bijvoorbeeld met behulp van op het thema
betrekking hebbende confessionele teksten, of ook door een (jongeren)koor een
aanvullende bijdrage te laten leveren.
– Ook op een bid- of dankdag kan, in plaats van de Apostolische Geloofsbelijdenis,
gekozen worden voor een meer toegespitste confessionele tekst.
– In een kerkdienst voor een huwelijksbevestiging kan de predikant de huwelijksbijbel
ook tijdens de dienst overhandigen, waarna de aanwezigen een toepasselijk lied
zingen.
Tegen zulke wijzigingen of aanvullingen verzet de kerkorde zich niet, omdat ze niet de
bedoeling hebben het karakter van de gemeenschappelijk aanvaarde orde aan te tasten.
Wel moet in de goedgekeurde liturgieën duidelijk zijn wat voor een gereformeerde kerkdienst
karakteristiek of onopgeefbaar is. Vanuit zo'n grondpatroon kunnen variaties of
aanvullingen dan nadere invulling krijgen. De kerken zien er trouwens via de kerkvisitatie bij
elkaar op toe dat van deze vrijheid geen ongepast gebruik wordt gemaakt.
9.8 Orde voor aangepaste diensten
Deputaten hebben overleg gehad met hun collega's die zich bezig houden met nadere
bepalingen voor aangepaste diensten. Hun is geadviseerd, mede tegen de achtergrond van
de hier beschreven visie op art 65 KO, een orde van dienst te ontwikkelen, die op hun
bijzondere situatie wordt toegespitst. Wanneer de synode besluit zo'n orde te aanvaarden,
kan deze in de besluitvorming over onze voorstellen worden meegenomen. Met het oog
daarop bieden wij ook daarvoor een concept-besluittekst aan.
9.9 Besluit
Deputaten stellen aan de synode voor de inhoud van de onder 9.7 geformuleerde conclusie
als besluit te aanvaarden, in de redactie zoals die in de concept-besluittekst is vastgelegd.

10 OVERIGE ZAKEN
Het Studiedeputaatschap Eredienst heeft niet alleen de grote onderwerpen besproken die in
de voorafgaande hoofdstukken aandacht hebben gekregen. Veel andere onderwerpen
kregen ook aandacht. Deze onderwerpen worden hier vermeld, met een weergave van wat
deputaten er mee gedaan hebben.
10.1 Adresfunctie voor kerkliederen
De Generale Synode nam op het gebied van de liturgie nog een tweede besluit, op verzoek
van zr. R. Borkent.
Dat besluit luidt als volgt:
aan het verzoek van zr. Borkent te voldoen in die zin, dat het studiedeputaatschap
voor de eredienst vooralsnog kan fungeren als adres voor dichters en componisten.
De gronden voor dit besluit zijn de volgende:
1. Het bestaan van genoemd deputaatschap kan stimulerend werken naar dichters en
componisten om hun gaven ten dienste van de kerken te stellen.
2. Zolang de kerken geen besluiten hebben genomen over uitbreiding van de gezangenbundel,
kan deze functie van het deputaatschap slechts voorlopig zijn. Om dezelfde
reden is het te vroeg, nu reeds financiële middelen vrij te maken.
In de toelichting bij het betreffende voorgestelde besluit schrijft de toenmalige synodecommissie
het volgende:
In haar brief beschrijft zr. Borkent het grote belang van een goede kerkliedtraditie in de
kerken, met name met het oog op de jeugd. Ook beschrijft ze de teleurstellende gang
van een gereformeerd dichter van kerkliederen. Onder ons bestaat namelijk geen
adres voor nieuwe liederen. Wel bij andere kerken. Daarheen stuurde ze dan maar
proeven van nieuwe kerkliederen. Deels werden die aanvaard, deels ook bekritiseerd
en afgewezen op theologische, niet-gereformeerde gronden. Dergelijke ervaringen
noemt ze teleurstellend voor gereformeerde dichters en componisten.
Wanneer wij een studiedeputaatschap voor de gezangen in het leven roepen, met een
specifieke studieopdracht, creëren wij tegelijk een adres in de door zr. Borkent bedoelde
zin. Weliswaar kan dit adres vooralsnog hooguit een postbusfunctie vervullen, maar
het is een duidelijk gebaar in de richting van dichters en componisten. Wanneer in de
toekomst een besluit genomen wordt over uitbreiding van de gezangenbundel, kan
deze functie van het deputaatschap opnieuw worden bezien; ook het vrijmaken van
financiële middelen kan dan worden bezien.
Hoe het deputaatschap de adresfunctie voor kerkliederen heeft ingevuld kan als volgt
worden beschreven.
De volgende personen hebben liederen ingestuurd:
Ria Borkent : 15 liederen (nog niet op muziek gezet)
Ria Borkent : 26 liederen (deels op muziek gezet)
J.H. Klein : 31 reeds bestaande liederen (reeds op muziek gezet)
J.H. Klein : 18 nieuwe liederen (reeds op muziek gezet)
R. van Wijnen : een berijming van het lied van Habakuk (melodie: psalm 18).
Wij hebben er van afgezien, enkele van deze liederen als voorbeeld van nieuwe liederen
alvast een plaats in ons rapport te geven. Hiervoor zijn de volgende redenen aan te voeren:

1. De kerken moeten eerst een achterstand inhalen op het gebied van reeds bestaande
liederen.
2. Het huidige deputaatschap heeft een inventariserend karakter. In het hoofdstuk over
het kerklied schrijven wij zelf dat een deskundig deputaatschap nodig is om nieuwe
gezangen te beoordelen. Die deskundigheid mist het huidige deputaatschap.
De bovengenoemde liederen zijn daarom voorlopig 'in portefeuille' gegaan. Wij zullen de
synode dienen met een concept-voorstel over dit onderdeel.
10.2 Aandacht voor de gezangen in andere kerkgenootschappen
Op verzoek van een lid van een der Gereformeerde Kerken is het deputaatschap ook
begonnen met een onderzoek naar de stand van zaken op het gebied van de gezangen in
de Christelijke Gereformeerde Kerken en de Nederlands Gereformeerde Kerken. Het zou
niet goed zijn, wanneer wij totaal niet op de hoogte zijn van wat zich in die kerken op dit
gebied afspeelt, terwijl er wel veel gaande is. Met name de Nederlands Gereformeerde
Kerken zijn druk bezig met hun gezangenboek. In hun kring is veel aandacht voor het
project Liedboek 2000, dat het Liedboek voor de Kerken van 1973 (in gebruik bij de
synodaal-Gereformeerde Kerken, de Nederlands Hervormde Kerk en enkele andere Nederlandse
kerken) moet gaan vervangen. In een aanvullend rapport hopen wij hierover meer
informatie te verstrekken.
10.3 Diversen
Zaken waarvoor vanuit de kerken ook aandacht is gevraagd van ons deputaatschap zijn de
volgende:
– het ondertekenen van het ondertekeningsformulier voor ambtsdragers, dadelijk na de
eredienst; onzerzijds is geantwoord dat dit geen liturgische maar een kerkrechtelijke
kwestie is; het staat de kerken vrij, hiervoor een vorm te ontwikkelen;
– het beleggen van een derde, engelstalige eredienst (naast de twee gewone diensten)
met gebruikmaking van de liederen uit het Kerkboek van de Canadese zusterkerken
en van een engelse bijbelvertaling; ook hiervan hebben wij gezegd dat het geen
liturgische maar een kerkrechtelijke kwestie is.

11 CONCEPT-BESLUITTEKSTEN
Deputaten hebben, overeenkomstig het verzoek van de synode, hun voorstellen als volgt in
concept-besluitteksten verwoord.
Besluit 1:
Besluit 2:
De synode besluit uit te spreken dat de uitkomst van de door de synode van Ommen
gevraagde inventarisatie de vraag om liturgische verbeteringen en verrijkingen ondersteunt.
De synode besluit aan art. 65 KO de volgende bepalingen toe te voegen:
1. Voor de erediensten op de zondag heeft de synode de volgende orden van
dienst goedgekeurd en vrijgegeven:
a. Orde van dienst A ('Middelburg 1933')
b. Orde van dienst B ('Kampen 1975')
c. Orde van dienst C [ter toetsing]
d. [Orde voor aangepaste diensten]
e. [Orde voor aangepaste diensten]
2. Keuze voor een bepaalde orde houdt in dat de daarin opgenomen aanwijzingen
worden gevolgd.
3. De voorganger is vrij, eventueel in overleg met de kerkeraad, in de genoemde
orden a. en b. ontbrekende elementen toe te voegen.
4. Kerkdiensten met een bijzonder karakter, die in het kader van art. 68 KO of niet
op een zondag worden gehouden, volgen wel het grondpatroon van de voor de
zondag bestemde orden van dienst, maar hoeven van deze orden niet alle
elementen ervan te bevatten. De voorganger is vrij, eventueel in overleg met de
kerkeraad, in overeenstemming met het karakter van zulke diensten bijzondere
accenten aan te brengen. Tegen zo’n eigen invulling verzet de kerkorde zich
niet.
Gronden:
1. De kerken van gereformeerde confessie moeten herkenbaar zijn en blijven aan een
gemeenschappelijk aanvaarde grondregel inzake de liturgie.
2. Een kerkrechtelijke grondregel vraagt om nadere concretisering in goedgekeurde
orden van dienst.
3. Deze orden van dienst moeten een welomschreven ruimte bieden voor variatie.
4. Kerken, die bijzondere, en/of niet-zondagse diensten beleggen, behoren zich erop toe
te leggen daarin het gereformeerde karakter van de eredienst te handhaven.
Dit karakter is herkenbaar in het volgende grondpatroon:
Votum en zegengroet
Gebed om verlichting van de Heilige Geest
Lezingen en preek
Algemeen kerkgebed
Credo (bij de viering van het avondmaal of in de zondagse middagdienst)
Inzameling van de gaven
Viering van het Heilig Avondmaal (volgens door de kerkeraad vastgestelde
frequentie)
Zegen
5. Omdat aangepaste kerkdiensten voluit erediensten zijn, moeten ook voor deze diensten
de ruimte en de grenzen aangegeven worden.
Besluit 3:

De synode besluit de volgende Orden van Dienst vrij te geven ter toetsing in de
praktijk:
Orde van dienst C
1 Votum en groet
2 Lied
3 Schuldbelijdenis en genadeverkondiging
(eventueel gevolgd door een lied)
4 Gebed om verlichting met de Heilige Geest
5 Schriftlezingen (en liederen)
6 Preek
7 Gezongen amen of amenlied
8 Wet
9 Algemeen kerkgebed
[Voorafgaande aan het kerkgebed kunnen afkondigingen betreffende het gemeenteleven
plaatsvinden]
[Bediening van de doop en andere incidentele onderdelen]
10 Inzameling van de gaven
11 Inleiding avondmaal, via formulier en gebed
12 Geloofsbelijdenis
13 Sursum Corda
14 Uitdeling en communie
15 Dankzegging en gebed
16 Slotzang (bijvoorbeeld: lofzang van Simeon of een ander lied)
17 Zegen
Bij diensten zonder avondmaalsviering
6 Preek
7 Gezongen amen of amenlied
8 Wet
9 Algemeen kerkgebed
[Voorafgaande aan het kerkgebed kunnen afkondigingen betreffende het gemeenteleven
plaatsvinden]
[Bediening van de doop en andere incidentele onderdelen]
10 Geloofsbelijdenis
10 Inzameling van de gaven
11 Slotzang
12 Zegen
Votum
a. Onze hulp is in de naam van de HERE,
die hemel en aarde gemaakt heeft. (Psalm 124:8)
Het votum kan door de gemeente, geheel of gedeeltelijk, als responsie uitgesproken of
gezongen worden.
Groet
a. Genade zij u en vrede van God onze Vader
en van de Here Jezus Christus. (1 Kor. 1:3)
b. Genade, barmhartigheid en vrede zij u van God de Vader
en van Christus Jezus onze Here. (1 Tim. 1:2b)
c. Genade zij u en vrede van Hem die is en die was en die komt,
en van de zeven geesten die voor zijn troon zijn,

en van Jezus Christus, de getrouwe getuige,
de eerstgeborene van de doden
en de overste van de koningen der aarde. (Openb. 1:4b,5a)
d. Genade zij u en vrede van God de Vader,
door onze Here Jezus Christus,
in de gemeenschap van de Heilige Geest.
De groet wordt door de gemeente beantwoord met een gezongen ‘amen’, of door de
voorganger, als mond van de gemeente, afgesloten met een ‘amen’.
Aanvangslied
In dit lied aan het begin van de dienst vertolkt de gemeente de centrale notie van de
eredienst.
Schuldbelijdenis
De voorganger kan uit de volgende mogelijkheden een keus maken:
a. Laat ieder met mij zijn zonden belijden:
Almachtige God, eeuwige Vader, wij erkennen en belijden voor U dat wij in
ongerechtigheid zijn ontvangen en geboren.
Wij erkennen dat heel ons leven vol zonde is en dat wij elke dag uw wet overtreden.
Ook hebben wij niet met blijdschap uw Woord geloofd.
Wij smeken u, om uw goedheid en uw naam: wees ons genadig en vergeef ons
onze ongerechtigheid, die zeer groot is.
Amen
Het 'amen' wordt gezegd of gezongen door de gemeente, of uitgesproken door de
voorganger. Hierbij kan bijvoorbeeld een keus gemaakt worden uit drie mogelijkheden:
b. Laat ieder met mij zijn zonden belijden:
Almachtige, eeuwige God en Vader, wij belijden en erkennen dat wij in zonde
zijn ontvangen en geboren. Wij zijn niet in staat los te komen van de zonde en
zijn onmachtig het goede te doen.
Wij belijden en erkennen dat wij steeds weer uw heilige geboden overtreden,
waardoor onze schuld groeit.
Maar wij hebben berouw daarover en smeken U om uw genade en hulp. Ontferm
u daarom over ons, o allergenadigste en barmhartige God en Vader, door uw
Zoon, onze Here Jezus Christus.
Schenk ons uw Heilige Geest, zodat wij met heel ons hart onze zonden en
ongerechtigheid erkennen en oprecht berouw hebben. Laat de Heilige Geest met

kracht in ons werken, zodat ons leven vernieuwd wordt en wij tot eer van Uw
naam leven.
Amen.
Het 'amen' wordt gezegd of gezongen door de gemeente, of uitgesproken door de
voorganger.
c. De voorganger kan voor de openbare schuldbelijdenis ook zelf een passend
Schriftgedeelte of een lied kiezen.
Genadeverkondiging
De voorganger kan uit de volgende mogelijkheden een keus maken:
a. U mag nu met vrijmoedigheid het betrouwbare woord van God aannemen, dat
Christus Jezus in de wereld gekomen is om zondaren te behouden (1 Tim. 1:15).
Laat ieder van u belijden dat hij een zondaar is, dan zal God Zich in Christus
over u ontfermen.
Zo verkondig ik u dan in Zijn naam volkomen vergeving van al uw zonden en dat
u daarvan op aarde bevrijd bent, zodat u ook in de hemel voor eeuwig van de
slavernij van de zonde bevrijd mag zijn.
Amen.
b. Laat ieder van u belijden dat hij echt een zondaar is die zich voor God moet
vernederen. Hij moet geloven dat de hemelse Vader in Jezus Christus hem
genadig wil zijn.
Aan allen die berouw hebben en Jezus Christus voor hun behoud zoeken, verkondig
ik vergeving in de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest.
Amen.
c. De voorganger kan voor de genadeverkondiging ook zelf een passend Schriftgedeelte
of een lied kiezen.
Gebed om verlichting van de Heilige Geest
a. Formuliergebed
b. (Gezongen) Gebed voor de prediking
c. Kort vrij gebed om verlichting van de Heilige Geest
Schriftlezingen en liederen
Preek
Ter inleiding van de preek kan de tekst gelezen worden.
Gezongen amen of amenlied
Het lied heeft op deze plaats de functie van de geloofsreactie van de gemeente op de
gehoorde boodschap. Voor een gezongen amen kan gekozen worden uit diverse
aangegeven mogelijkheden.
Lezing van de wet
Doordat de wet geplaatst is na de verkondiging van het heil, fungeert hij als regel van
de dankbaarheid, die de gemeente als norm voor het nieuwe leven in Christus aanneemt.
Bij de viering van het avondmaal functioneert hij tevens in het kader van de zelfbeproeving
en terugwijzing.
Om de functie van kennisbron van ellende te laten uitkomen, is het passend Gezang
1:13 of een ander lied met soortgelijke strekking te zingen.
Er kan keuze gemaakt worden uit de redacties van Exodus 20 en Deuteronomium 5.
Met behulp van Gezang 1 kunnen geboden afwisselend gezegd en gezongen worden.

Algemeen kerkgebed
a. Formuliergebed (in diensten zonder avondmaal eventueel te eindigen met het
Onze Vader)
b. Vrij gebed (in diensten zonder avondmaal eventueel te eindigen met het Onze
Vader)
Het Onze Vader kan ook door de hele gemeente uitgesproken worden.
Eventuele afkondigingen betreffende het gemeenteleven (zoals over zieken, mededelingen
over te houden samenkomsten van de gemeente, inzameling van gaven, huwelijksbevestiging
e.d.) kunnen plaatsvinden voor het Algemeen Kerkgebed.
Bediening van de doop, etc.
De bediening van de doop, de openbare geloofsbelijdenis, bevestiging van ambtsdragers,
huwelijksbevestiging vinden in de regel plaats na het Algemeen Kerkgebed.
De openbare geloofsbelijdenis, die ook 'toegang vragen tot het Heilig Avondmaal'
wordt genoemd, heeft bij voorkeur plaats in een morgendienst met avondmaal.
Inzameling van de gaven
Na de inzameling kan een passend lied gezongen worden.
Inleiding avondmaalsviering
Hier wordt het didactische gedeelte uit een van de vastgestelde formulieren gelezen of
een andere aangegeven inleiding.
Bij een meer frequente viering van het avondmaal zal de gemeente minstens twee
keer per jaar de bestaande, onderwijzende formulieren uit het Gereformeerd Kerkboek
gebruiken. Wanneer de bestaande, onderwijzende formulieren worden gebruikt, kan
de voorganger besluiten de schuldbelijdenis en genadeverkondiging achterwege te
laten.
Voorbereiding van de tafel
Brood en wijn worden door de diakenen op de tafel gezet na lezing van het formulier.
Geloofsbelijdenis
a. Apostolische Geloofsbelijdenis
b. Geloofsbelijdenis van Nicea
Sursum Corda
Aan tafel wordt, voorafgaande aan de instellingswoorden, het Sursurn Corda in één
van de vastgestelde redacties gelezen.
Uitdeling en communie
Het ideaal van aanzitten aan één tafel wordt in veel gemeenten niet bereikt. Als alternatief
kan gekozen worden voor het doorgeven van brood en beker in de kerkzaal of
voor een staande en gaande viering. In het laatste geval verdient het aanbeveling
slecht ter been zijnde gemeenteleden een plaats te geven aan de tafel.
Dankzegging
Men heeft hier de volgende mogelijkheden:
a. Lezing volgens een van de vastgestelde formulieren (zie Gereformeerd Kerkboek,
527-528, 532-533).
b. Idem, maar in plaats dat de voorganger het citaat uit Psalm 103 leest, kan men
de berijming van dezelfde psalm zingen. Daarbij kan gekozen worden voor de
berijming uit het Geneefse Psalter, of de berijming van Johann Gramann: 'Loof
nu, mijn ziel, de Here' (LvK, 15).
Slotzang

Besluit 4:
De dienst met avondmaalsviering kan worden besloten met het zingen van de Lofzang
van Simeon.
Zegen
a. De HERE zegene u en behoede u;
de HERE doe zijn aangezicht over u lichten
en zij u genadig;
de HERE verheffe zijn aangezicht over u
en geve u vrede. (Num. 6:24-26)
b. De genade van de Here Jezus Christus
en de liefde van God
en de gemeenschap van de Heilige Geest
zij met u allen. (2 Kor. 13:13)
De zegen wordt door de gemeente beantwoord met een gezongen 'amen', of door de
voorganger, als mond van de gemeente, afgesloten met een 'amen'.
De synode besluit:
nieuw te benoemen deputaten opdracht te geven om te onderzoeken of het mogelijk is
een orde van dienst te ontwikkelen met gebruikmaking van de Ordinarium-delen van
de oud-christelijke liturgieën,
Gronden:
1. De teksten van het Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus en Agnus Dei zijn voluit schriftuurlijk
en eeuwenlang in de christelijke eredienst gebruikt.
2. De reformatoren hebben de mis afgewezen vanwege de daarin uitgedragen valse leer,
zonder de ordinarium-delen expliciet te veroordelen. Zij hebben bovendien, voor een
bijbelse structuur van de eredienst, bewust zich willen aansluiten bij de oud-christelijke
liturgie.
3. De onderdelen van het Ordinarium dragen bij tot verrijking van de liturgie en daarmee
tot grootmaking van Gods naam en verdieping van onze geloofsbeleving.
Besluit 5:
De synode besluit nieuw te benoemen deputaten opdracht te geven om
a. teksten en melodieën te zoeken of te ontwerpen voor nog niet, of nog niet voldoende
ingevulde onderdelen van de in besluit 3 genoemde liturgie;
b. teksten en formulieren te ontwerpen die een meer frequente viering van het
avondmaal mogelijk maken.
c. het eigen karakter van de middag- of avonddienst in kaart te brengen en om met
nadere voorstellen te komen over de orde van dienst voor deze kerkdiensten.
d. zich verder te bezinnen op liturgische vragen en mogelijkheden die samenhangen
met de specifieke tijd en cultuur van heden;
e. de wenselijkheid te onderzoeken van verdergaande differentiatie in het karakter
van liturgische samenkomsten, bijvoorbeeld wanneer deze gericht worden op
een missionair doel of op gebed.
Gronden:
1. De kerken kunnen met behulp van de in besluit 3 genoemde orden van dienst op een
verantwoorde manier invulling geven aan de regel van art 65 KO, maar zijn er tegelijk
mee gebaat om, waar mogelijk, afwisseling aan te brengen.
2. Een frequentere avondmaalsviering is voor de geloofsbeleving van de gemeente
gediend met variatie en kortere formulieren.
3. De middag- of avonddienst is binnen de gereformeerde kerken een onopgeefbaar
goed, maar vraagt in het geheel van de zondagviering wel om een eigen, karakteristie-

ke vorm, die vroeger werd aangeduid met de voorkeur om tijdens deze dienst de leer
van Gods Woord te verklaren.
4. De geschiedenis van de liturgie laat zien, dat een schriftuurlijk verantwoorde liturgie
zich mee heeft ontwikkeld in wisselwerking met de vragen en mogelijkheden van
verschillende tijden en culturen. Achter meerdere wensen op liturgisch gebied is
invloed van de huidige cultuur herkenbaar.
5. Het verschijnsel 'samenkomst’ in het Nieuwe Testament omvat meerdere aspecten
van de omgang met God in de gemeente. Zoals het de kerken vrijstond voor onderricht
in de christelijke leer samenkomsten met een eigen karakter in te stellen, zo is
dat ook denkbaar voor andere doeleinden.
Besluit 6:
De synode besluit inzake het kerklied en de gezangbundel:
A. de conclusies, vermeld in het rapport onder paragraaf 8.8.1, over te nemen:
1. Het 'gedenken van Gods daden' biedt een goede ingang om het centrum en de
essentie van kerkliederen aan te duiden.
2. De Schrift kent het lied diverse functies toe, die wel te onderscheiden, maar in de
meeste gevallen niet te scheiden zijn. Het lied kan functioneren als lofprijzing,
belijdenis, gebed, smeking en verkondiging.
3. Deze schriftuurlijke noties geven duidelijk richting aan de functies die het lied in
de eredienst kan en mag hebben. Ook in de eredienst kunnen de functies tot
uiting komen die bij conclusie 2 genoemd zijn. Welke functie(s) een lied op een
bepaalde plaats in de eredienst heeft, wordt vooral bepaald door een combinatie
van plaats in de orde van dienst en de inhoud van het lied.
4. Er zijn volop mogelijkheden de huidige gezangbundel uit te breiden met liederen
die Gods werk in het nieuwe verbond bezingen. Het is wenselijk dat de bundel
structureel verbeterd wordt door:
a. opname van meer liederen bij de christelijke feestdagen.
b. opname van liederen voor bij de sacramentsbediening, de openbare geloofsbelijdenis,
huwelijksbevestiging, bevestiging ambtsdragers. (Dit uiteraard
onder voorwaarde dat voor al deze gelegenheden goede liederen
voorhanden zijn).
c. opname van liederen voor de huiselijke eredienst en voor bijzondere gelegenheden
buiten de kerkdiensten.
d. opname van meer morgen- en avondliederen.
5. Het is wenselijk dat in de gezangbundel een duidelijke rubricering wordt aangebracht.
Daarbij zal tevens aandacht besteed moeten worden aan de vraag in
welke rubrieken de liederen uit de huidige bundel geplaatst moeten worden.
6. Voor het beoordelen van kerkliederen zijn geen waterdichte criteria te formuleren,
die voor iedereen duidelijkheid scheppen over de vraag wat wel en niet een
goed kerklied is. Als algemeen uitgangspunt geldt dat nieuwtestamentische
liederen naar inhoud en vorm aansluiten bij de liederen uit de Schrift. Specifiek
voor een kerkliedtekst betekent dit dat de tekst schriftuurlijk en een volwaardig
poëtisch produkt is. Voor de kerkliedmelodieën betekent dit dat aansluiting
gezocht wordt met het traditionele kerklied.
7. Het is wenselijk – en voor de kwaliteit van het kerklied onontbeerlijk – dat bij het
beoordelen en redigeren van kerkliederen deskundigen op de diverse deelgebie-

Besluit 7:
Gronden:
den de leiding krijgen;
B. de liederen uit de in dit rapport opgenomen vermelde bundel 106 Gezangen vrij
te geven voor liturgisch gebruik om ze in de praktijk te beproeven;
C. de in paragraaf 8.8.2 voorgestelde werkwijze over te nemen, zodat een deskundige
'commissie Gezangen' wordt ingesteld met de volgende taken:
1. het maken van een definitieve selectie gezangen, die voor opname in de
gezangbundel in aanmerking komen, waarbij gebruik gemaakt wordt van
reacties uit de kerken op de liederen die door de synode zijn vrijgegeven;
2. het schrijven van achtergrondinformatie bij de geselecteerde gezangen;
3. te komen met een definitief voorstel betreffende de rubricering van het
gezangboek;
4. het schrijven van 'les-brieven' ten behoeve van onderwijs en catechese;
5. het beoordelen van nieuwe liederen volgens de in paragraaf 8.8.2 vermelde
werkwijze;
D. er bij de kerken op aan te dringen om gebruik te maken van de mogelijkheden
die de Vereniging van Gereformeerde Kerkorganisten, in samenwerking met de
Gereformeerde Organisatie voor Muziek en Zang, kan bieden om:
– cursussen te organiseren, waarin amateur-organisten en andere musici
deskundige hulp kunnen krijgen voor het begeleiden van de nieuwe kerkliederen,
– regionaal en/of plaatselijk zangavonden te organiseren ten behoeve van
het aanleren van nieuwe liederen.
De synode besluit het door de kerk te Zwolle-Centrum voorgestelde concept voor een
alternatief huwelijksformulier niet definitief vast te stellen, maar wel als proeve vrij te
geven voor gebruik in de kerken.
1. De door de kerkeraad van Zwolle-Centrum bijgevoegde toelichting overtuigt van de
noodzaak tot herziening van het bestaande huwelijksformulier.
2. Dit nieuwe formulier probeert de geconstateerde knelpunten vanuit de Schrift op te
lossen en daarbij meer in te spelen op de eigentijdse vragen.
3. De kerk te Zwolle-Centrum en deputaten hebben dit formulier tijdig ter kennis van de
kerken gebracht.
Besluit 8:
Gronden:
De synode besluit aan deputaten op te dragen om op zo kort mogelijke termijn, in
samenwerking met de deputaten Generaal Synodale Publicaties, een bijlage bij het
Gereformeerd Kerkboek te produceren, waarin de besluiten van de synode inzake de
liturgie, liturgische formulieren en het kerklied, inclusief de bundel '106 Gezangen', zijn
opgenomen, voorzien van een samenvattende toelichting vanuit het deputatenrapport.
1. De besluiten van de synode over de liturgie en het kerklied hebben directe gevolgen
voor de inrichting van de eredienst.
2. Liturgieën en kerkliederen kunnen alleen goed getoetst worden, wanneer ze in de
praktijk van de reguliere kerkdiensten worden gebruikt.

3. Toetsing is geen plicht voor enkelingen, maar recht van allen.
4. Deputaten hebben zich ingespannen om aan hun voorstellen een bijbelse, historische
en kerkrechtelijke fundering te geven. Kennisneming daarvan is nodig voor wie de
voorstellen op een verantwoorde manier wil beoordelen.

Bijlage A
Inhoudsopgave van de bundel '106 Gezangen'
LvK = lied uit Liedboek voor de Kerken, 's-Gravenhage-Leeuwarden 1973.
GK = lied uit Gereformeerd Kerkboek, Haarlem 1986.
I Bijbelliederen
1. God heeft het eerste woord (LvK 1)
2. Mijn hart verheugt zich zeer (LvK 9)
3. Laat ons nu vrolijk zingen! (LvK 20)
4. Alles wat adem heeft, love de Here (LvK 21)
5. Daar is uit 's werelds duistre wolken (LvK 26)
6. Wie mat de waatren in zijn holle hand (LvK 30)
7. Om Sions wil zwijg ik niet stil (LvK 34)
8. Lofzang van Zacharias (GK 8)
9. Lofzang van Maria (GK 7)
10 Lofzang van Simeon (GK 9)
11. Het gebed des Heren (GK 5)
12. Die dag zal komen, brandend als een oven (LvK 43)
13. Laat me in U blijven, groeien, bloeien (LvK 78)
14. Wij willen God de ere geven (LvK 87)
15. Nu bidden wij met ootmoed en ontzag (LvK 95)
16. De heiligen ons voorgegaan (LvK 103)
17. Die op de troon zat zeide (LvK 115)
II Liturgische gezangen
18. O God en Heer almachtig [zie Bijlage B]
19. God in den hoog' alleen zij eer (GK 28)
20. De Apostolische Geloofsbelijdenis (GK 3 & 4)
21. O Lam van God, onschuldig (LvK 188)
22. Heilig, heilig, heilig (LvK 457)
23. Gebed voor de preek (GK 6)
24. De Tien Woorden (GK 1)
III Doop en Avondmaal
25. Heer van uw kerk (LvK 335)
26. Toen Jezus bij het water kwam (LvK 165)
27. God zij gezegend! Laat ons dank bewijzen (LvK 354B)
28. O alle gij dorstigen, komt tot de stromen (LvK 33)
IV Bijzondere kerkelijke gelegenheden
Bevestiging ambtsdragers:
29. Kom uit de hemel tot ons neer [zie Bijlage B]
Huwelijksbevestiging:
30. Als God ons huis zijn gunst (LvK 368)
31. Wij bidden u Gods zegen (LvK 367)
V Advent
32. Kom tot ons, de wereld wacht (LvK 122)
33. Verwacht de komst des Heren (LvK 126)
34. Hoe zal ik U ontvangen (GK 10)
35. Hoe zal ik Hem bezingen (GK 13)

VI Kerst
36. O kom, o kom, Immanuël (LvK 125)
37. Richt op uw macht, o Here der heirscharen (LvK 119)
38. Een Kind geboren te Bethlehem (LvK 152)
39. Prijs de Heer die Herders prijzen (LvK 140)
40. U Jezus Christus loven wij (LvK 142)
41. Looft God, gij christnen, maakt Hem groot (LvK 147)
42. Komt, verwondert u hier, mensen (LvK 139)
43. Dit is de dag, die God ons schenkt (GK 12)
44. Hoor, de englen zingen de eer (LvK 135)
45. Ere zij God (GK 11)
VII Lijdenstijd
VIII Pasen
46. Ik wil mij gaan vertroosten (LvK 174)
47. O wij arme zondaars (LvK 175)
48. Jezus, leven van mijn leven (GK 14)
49. Daar gaat een lam en draagt de schuld (LvK 187)
50. Ontsluit, o Heer, voor U ons hart (GK 15)
51. In het kruis zal 'k eeuwig roemen (GK 16)
52. Alles wat over ons geschreven is (LvK 173)
53. O dag van de verrijzenis (LvK 201)
54. Die in de dood gebonden lag (LvK 203)
55. Lof zij God in de hoogste troon (LvK 213)
56. Nu triomfeert de Zoon van God (GK 21)
57. Den Heer wil ik prijzen (LvK 196)
58. Christus, onze Heer, verrees (LvK 215)
59. Halleluja, lof zij het Lam (GK 19)
60. In het vroege morgenlicht (GK 20)
61. Wees gegroet, gij eersteling der dagen (LvK 221)
IX Hemelvaart
62. Ten hemel opgevaren (LvK 228)
63. Wij knielen voor uw zetel neer (GK 25)
64. De dag der kroning is gekomen (GK 23)
65. In bidden en in smeken (LvK 235)
66. De dag van onze Vorst brak aan (GK 24)
X Pinksteren
67. O, Schepper, Geest, woon in uw kerk (GK 27)
68. Kom, Heilige Geest, Here God (LvK 240)
69. Nu bidden wij de Heilige Geest (LvK 241)
70. Ja, de Trooster is gekomen (GK 26b)
71. Wij leven van de wind (LvK 249)
XI Eindtijd en eeuwig leven
72. Bewaar ons, Here, bij uw woord (LvK 310)
73. Een vaste burcht is onze God (GK 33)
74. Midden in het leven zijn wij (LvK 272)

75. Het duurt niet lang meer tot de tijd (LvK 279)
76. 'Op, waakt op!' zo klinkt het luide (LvK 262)
77. Ach hoe vluchtig, ach hoe nietig (LvK 271)
78. Jezus is mijn toeverlaat (GK 22)
79. Nooit kan 't geloof teveel verwachten (GK 37)
80. Voor alle heilgen die in heerlijkheid (LvK 299)
81. God is getrouw, zijn plannen falen niet (GK 31)
82. De kerk van alle tijden (GK 32)
83. Ik kom met haast, roept Jezus’ stem (LvK 296)
84. Wij moeten Gode zingen (LvK 301)
XII Morgen- en avondliederen
85. O zalig licht, Drievuldigheid (LvK 253)
86. Nu wordt het licht, de dag breekt aan (LvK 373)
87. Morgengebed (GK 38)
88. Avondgebed (GK 39)
89. De nacht de moeder van de rust (LvK 386)
90. 'k Wil U, o God, mijn dank betalen (GK 40)
91. Blijf mij nabij (LvK 392)
92. De dag door uwe gunst ontvangen (LvK 393)
XIII Algemene liederen
93. Wat mijn God wil, geschied' altijd (LvK 403)
94. Dankt, dankt nu allen God (GK 35)
95. Zou ik niet van harte zingen (LvK 426)
96. Jezus, mijn verblijden (LvK 428)
97. Wie maar de goede God laat zorgen (LvK 429)
98. Wat God doet, dat is welgedaan (LvK 432)
99. Halleluja, eeuwig dank en ere (GK 41)
100. Wij loven U, o God (GK 30)
101. God enkel licht (GK 17)
102. U, heilig Godslam, loven wij (GK 18)
103. Alle roem is uitgesloten (GK 26b)
104. Ere zij aan God, de Vader (GK 29)
105. De Apostolische Geloofsbelijdenis (GK 2)
106. O grote God die liefde zijt (LvK 481)

Bijlage B
a. Tekst van het lied O God en Heer almachtig
1. O God en Heer almachtig, / Gij hebt U steeds ontfermd,
wees thans ook weer indachtig / uw schepping onbeschermd!
De wereld gaat te gronde, / gedenk de mens, o God,
en red ons van de zonde / en red ons van de dood!
2. Zij, die naar vrede vragen zijn nauwelijks in tel;
behoed hun levensdagen, o God van Israël!
Tot U heeft zich verheven de stem van Abels bloed;
het roept, o Here Jezus, / dat Gij verschijnen moet!
Tekst: Willem Barnard, geb. 1920
Melodie: Psalm 130 (Straatsburg 1539/Genève 1551)
Bron tekst: Zingend Geloven, deel 1, Amsterdam 1981
b. Tekst en melodie van het lied Kom uit de hemel tot ons neer
2. Bewaar hen, die hier voor U staan,
dat zij hun weg met vreugde gaan;
geef aan uw engelen bevel
hun trouw te zijn als metgezel.
3. Dat zij uw volk, de honger moe,
op handen dragen, naar U toe,

om na verzoeking en woestijn
met overvloed gevoed te zijn.
4. Kom Heiland, die ons hart geneest;
kom Vader, Zoon en Heilge Geest
en maak ons vrolijk in dit uur,
o bron, o brood, o vreugdevuur!
Tekst: André F. Troost, geb. 1948
Melodie: Jan Jansen, geb. 1946
Bron: Zingend Geloven, deel 4, Zoetermeer 1991

Bijlage C
Concept-huwelijksformulier aangeboden door de kerk van Zwolle-
Centrum, inclusief de toelichting erop van de hand van dezelfde kerk
Huwelijksforrnulier
Afkondiging
De kerkeraad maakt aan de gemeente bekend, dat N. en N., zo de Here
wil, (datum) zullen trouwen.
Het is hun wens in het huwelijk, als een instelling van God, tot zijn eer en
naar zijn Woord te leven. Daarom willen zij de zegen van God vragen in
het midden van de gemeente.
Wanneer vanuit de gemeente geen gegronde bezwaren worden ingediend,
zal dit gebeuren in een dienst des Woords op ... om ... te ...
Inleiding
Gemeente van onze Here Jezus Christus,
Wij zijn hier bijeen om samen met N. en N. Gods zegen te vragen over hun
huwelijk.
Laten wij vooraf uit de Schrift horen, hoe God het huwelijk heeft bedoeld.
Instelling
Gen. 1:27 Na de schepping van hemel en aarde schiep God de mens naar zijn beeld.
Hij schiep hen als man en vrouw in een bijzondere levenseenheid, zo lezen
wij in Genesis 2.
Gen. 2:20 Eerst liet God Adam ontdekken, dat het niet goed was om alleen te zijn. De
mens had iemand nodig die bij hem paste, om in alles het leven met hem
Ps. 121:2 te delen. Een hulp, zoals in de Schrift de HERE de hulp van zijn volk wordt
Ps. 124:8 genoemd. Een aanduiding die verwachting en vertrouwen wekt. God liet de
Ps. 146:5 man op deze manier ervaren, dat hij, al was hij het eerst geschapen, van
zijn vrouw afhankelijk is.
Vervolgens deed God een diepe slaap over Adam komen. Hij nam een van
zijn ribben en bouwde die tot een vrouw. En Adam zong, toen God haar bij
hem bracht:
Gen. 2:23 Dit is nu eindelijk been van mijn gebeente
en vlees van mijn vlees;
deze zal 'mannin' heten,
omdat zij uit de man genomen is.
Zo gaf de Schepper de mens zijn vrouw. Man en vrouw zijn één vlees, dat
betekent leven in een totale levensgemeenschap, een diepe levenseenheid,
door God tot stand gebracht. Dit maakte Hij tot een algemene regel
voor ieder huwelijk. Man en vrouw worden door Hem samengevoegd tot
één.
Immers, op het lied van Adam volgen deze woorden:
Gen. 2:24
Mat. 19:5 Daarom zal een man zijn vader en zijn moeder verlaten en
Ef. 5:31 zijn vrouw aanhangen en zij zullen tot één vlees zijn.
En later zegt Jezus:
Mat. 19:6 Zo zijn zij niet meer twee maar één vlees. Hetgeen dan God samengevoegd
heeft, scheide de mens niet.

Zo wordt duidelijk wat God op de trouwdag geeft.
1 Kor. 7:9 Wanneer nu een man en een vrouw elkaar willen toebehoren, zijn zij ver-
Hoogl. 4:12 plicht deze instelling van God te eerbiedigen. Sexueel verkeer voor en
Ef. 5:5 buiten het huwelijk wordt dan vermeden. Terwijl binnen het huwelijk de
1 Kor. 7:3 echtgenoten worden opgeroepen elkaar trouw te zijn en de door God
Mal. 2:16 gegeven levenseenheid werkelijk gestalte te geven.
Mal. 3:5 God haat de echtscheiding, Hij toornt over de echtbrekers. Maar de
Hebr. 13:4 gehuwden die elkaar trouw blijven zal Hij zegenen.
Ps. 125
De verhouding in het huwelijk
Ef. 5:22-33 De apostel Paulus leert ons, dat de eenheid van man en vrouw in het
huwelijk een diepe betekenis heeft. Hij spreekt van een grote verborgenheid
en heeft dan het oog op Christus en de gemeente.
Zoals Christus het Hoofd is van de kerk en borg voor haar staat, haar verzorgt
en beschermt, zo behoort de man als hoofd zijn vrouw geborgenheid
te bieden en voor haar te zorgen. Zoals Christus zijn gemeente liefheeft en
Zich voor haar heeft overgegeven aan het kruis, zo behoort de man zijn
vrouw lief te hebben met de inzet van heel zijn leven, in de vreze van
Christus. Zoals de gemeente ontzag heeft voor haar Heiland, zo behoort
de vrouw ontzag te hebben voor het hoofd-zijn van haar man, in de vreze
van Christus. Zij zal hem helpen in alle dingen die naar Gods wil zijn en
liefdevol het leven met hem delen.
Door zo elkaar te aanvaarden, zullen man en vrouw hoe langer hoe meer
de eenheid van Christus en zijn gemeente laten zien.
Doel
Hooglied Gods Woord onderwijst ons ook over het doel van het huwelijk.
4:16, 5:1, Ten eerste zullen de man en zijn vrouw in liefde elkaar toebehoren. De
8:6,7 liefde is een geschenk van God, bedoeld om elkaar wederzijds vreugde en
1 Kor. 7:3 geborgenheid te geven.
1 Kor. 13:5 Ook zoekt de liefde niet zichzelf. Man en vrouw zullen over en weer vooral
oog hebben voor elkaar, voor de ontplooiing van ieders leven met al zijn
talenten, gericht op het tijdelijk welzijn en het eeuwig behoud.
Joz. 24:15b Bovenal zullen zij samen hun leven wijden aan God, elkaar daarin stimuleren
en aanvullen op alle terreinen van het leven.
Gen. 1:28 Ten tweede zullen zij zich geroepen weten tot het ouderschap. Als God het
Gen. 17:7 geeft zullen zij vruchtbaar zijn en in het bijzonder meewerken aan de voort-
Ps. 127:3 gang van Gods verbond van generatie op generatie.
Spr. 1:7-9 Wanneer zij kinderen ontvangen zullen zij hen grootbrengen als zonen en
Ef. 6:4 dochters van God. Zij zullen als vader en moeder het beeld van God dragen
in liefde en trouw, gerechtigheid en barmhartigheid. Dit met het oog
Ps. 25:12,13 op Gods eer, het heil van die kinderen en de opbouw van de kerk.
Belofte
God wil zijn zegen geven over ieder huwelijk, waarin de man en zijn vrouw
elkaar in liefde trouw zijn en samen luisteren naar de stem van hun Heer.
Zo lezen wij in Ps. 128:
Welzalig ieder die de HERE vreest, die in zijn wegen wandelt, want
gij zult eten de opbrengst van uw handen; welzalig gij, het zal u welgaan.
Vanwege de zonde zullen ook zorg, moeite en verdriet zich laten gelden in

Ps. 90:10 het huwelijksleven. Toch mogen de gehuwden leven in het vaste vertrouwen
dat God hen als een Vader helpen zal. Zij mogen vast geloven
Ef. 4:32 dat de Here hun schuld wil vergeven, zoals ook zij elkaar hun zonden en
tekortkomingen vergeven. Ook mogen zij zeker weten, dat hun huwelijk in
Christus geheiligd is en zo dienstbaar mag zijn aan de komst van zijn
koninkrijk.
Wederzijdse verplichtingen
(De voorganger verzoekt het bruidspaar op te staan)
Bruidegom en bruid, hoort nu wat de Here in het huwelijk van u verwacht.
Bruidegom, heb uw vrouw lief als uw eigen lichaam en zorg voor haar met
Ef. 5:22-33 de inzet van heel uw leven, zoals Christus zijn gemeente liefheeft en borg
voor haar staat. Zorg zo ook voor het welzijn van uw gezin. Wees trouw in
Ps. 112 uw werk. Heb ook oog voor de mensen om u heen, om hen te helpen.
1 Petr. 3:7 Vrees de Here! Leef verstandig met uw vrouw en bewijs haar eer. Zij deelt
immers samen met u in Gods genade in dit en in het toekomstige leven.
Mal. 2:13-16 Dan zult u vrijuit tot God kunnen bidden en verhoring ontvangen.
Bruid, heb uw man lief als u zelf. Wees uw man tot hulp in alle dingen die
Ef. 5:22-33 naar Gods wil zijn, over de volle breedte van het leven. Heb respect voor
Spr. 31 het hoofd-zijn van uw man: zie zijn liefdevolle zorg als geborgenheid die
Christus u geeft. Zorg goed voor uw gezin. Draag ook zelf het beeld van
1 Petr. 3:1-5 uw Heiland in al uw werk. Vrees de Here! Wees niet uit op uiterlijk vertoon,
maar laten uw goede werken uw sieraad zijn, in het gezin en in de samenleving.
Blijft elkaar trouw, deelt de verantwoordelijkheid voor uw gezin en leeft zo,
dat u een zegen bent op de plaats die God u geeft in de gemeente en in de
samenleving.
Vragen aan het bruidspaar
U hebt nu gehoord dat het huwelijk door God is ingesteld en ook is u voorgehouden
wat de Here in het huwelijk van u verwacht.
Wilt u elkaar nu de rechterhand geven en antwoorden op de volgende vragen:
(De voorganger vraagt aan de bruidegom:)
N., belooft u hier voor God en zijn heilige gemeente, nu u N. tot uw vrouw
genomen hebt, in liefde voor haar te zorgen, haar geborgenheid te geven
en in alles het goede voor haar te zoeken? Zult u heilig met haar leven,
haar nooit verlaten, maar haar trouw blijven in goede en kwade dagen, in
rijkdom en armoede, in gezondheid en ziekte, totdat de dood u zal scheiden?
Belooft u zo in uw huwelijk overeenkomstig het evangelie te willen
leven?
(Antwoord:) Ja.
(De voorganger vraagt aan de bruid:)
N., belooft u hier voor God en zijn heilige gemeen te, nu u N. tot uw man
genomen hebt, in liefde het leven met hem te delen? Belooft u hem te
helpen en voor hem te zorgen in alle dingen die naar Gods wil zijn? Zult u
heilig met hem leven, hem nooit verlaten, maar hem trouw blijven in goede
en kwade dagen, in rijkdom en armoede, in gezondheid en ziekte, totdat de

dood u zal scheiden? Belooft u zo in uw huwelijk overeenkomstig het evangelie
te willen leven?
(Antwoord:) Ja
(De voorganger antwoordt:)
De Vader van alle barmhartigheid, die u door zijn genade tot dit huwelijk
heeft geroepen, verbinde u met ware liefde en trouw en geve u zijn zegen.
Gebed
Laten we nu de naam van de Here aanroepen in dank zegging en gebed.
(Eventueel knielt hierbij het bruidspaar.)
Trouwe God en Vader, wij prijzen uw liefde die u gelegd hebt in al uw
werken, in het bijzonder in de instelling van het huwelijk. U schiep de mens
als man en vrouw, U bracht hen samen met de bedoeling dat zij één leven
samen zouden delen.
Ook deze bruidegom en bruid hebt u in een diepe levenseenheid met
elkaar verbonden, zodat zij niet meer twee zijn, maar één.
Wij danken u hiervoor.
En wij bidden u, wil hun uw zegen geven. Wilt U Zelf met hen meegaan op
al hun wegen om hen te behoeden voor de macht van de zonde en te
bewaren temidden van de gevaren in deze wereld.
Vervul hen met uw Geest, zodat zij uw liefde verstaan en die weerspiegelen
naar elkaar en naar hun naasten. Geef dat zij in gemeenschap met
Christus leven en zijn beeld zullen dragen in het betonen van trouw, zorg
en hulp. Laten zij, door U gezegend, tot een zegen mogen zijn op de plaats
die U hun geeft.
Leid hen in voorspoed en tegenspoed aan uw vaderhand. En zo ook hun
kinderen, als U hun die geeft. Verleen dan kracht en wijsheid voor de
opvoeding, zodat de trouw aan uw verbond mag worden onderhouden van
geslacht op geslacht, tot uw eer, tot heil van die kinderen, en tot opbouw
van uw kerk.
Doe hen met heel uw kerk uitzien naar de grote dag van de bruiloft van het
Lam.
Wil ons horen, barmhartige Vader, door Jezus Christus, uw Zoon, die met
U en de Heilige Geest leeft en regeert in eeuwigheid. Amen.
Zegen
Onze trouwe God en Vader vervulle u met zijn genade en Geest; Hij verlene
u de kracht om uw belofte na te komen en geve u, dat u vele jaren in
liefde en eensgezindheid heilig voor Hem zult leven.
Amen.

Toelichting op het concept herzien-huwelijksformulier.
(Van de hand van: ds. B. Luiten te Zwolle, 1994/1995)
Aanleiding
Wij leven in een tijd, waarin allerlei dijkdoorbraken worden gesignaleerd op het gebied van
samenwonen, als voorbereiding op of in plaats van het huwelijk. Menig verliefd stel aarzelt
niet alleen om het huwelijk kerkelijk te laten bevestigen, maar zet ook een vraagteken bij de
gang naar het stadhuis om daar iets te beloven met betrekking tot levenslange trouw. Wat
heeft een officiële huwelijkssluiting vóór op een samenwonen dat je met z'n tweeën regelt?
En dan nog, waarom zou je op zo'n publieke gebeurtenis wachten met verregaande geestelijke
én lichamelijke eenwording?
Al deze overwegingen en ervaringen vragen om een duidelijk formulier, waarin op een
Schriftuurlijke manier een eigentijds antwoord wordt gegeven op de devaluatie van het
huwelijk. Daaraan voldoet het bestaande formulier onvoldoende. Het moet nodig bijgesteld
worden, al was het alleen maar om bepaalde dijken wat op te hogen.
Voeg daarbij, dat in een kerkdienst waarin een huwelijk wordt bevestigd meestal veel
genodigden zijn van buiten de kerk, dan wordt het helemaal zaak om geen taal te spreken
die wel verkeerd over móet komen. Neem bijv. de uitdrukking dat de man als hoofd gezag
heeft over zijn vrouw; wat moet iemand zich daarbij voorstellen die niet zo thuis is in de
kerk? Zal hij niet direct denken aan middeleeuwse situaties of aan arabische praktijken?
Juist zo'n trouwdienst is niet zelden een ideale gelegenheid om die mensen te bereiken met
het evangelie, die anders niet (meer) in een kerk komen. Maar als zij door verouderd taalgebruik
het idee krijgen dat de kerk antiek is, worden wij met zo'n formulier voor hen een
aanstoot.
Trouwens, ook naar de eigen jeugd toe hebben de predikanten en de ouderlingen tegenwoordig
heel wat uit te leggen. De gesprekken die er zijn met het oog op het huwelijk
worden voor een goed deel gevuld met enkel het verklaren van wat er in het formulier staat.
Woorden als 'hoofd' en 'hulp' zijn voluit Schriftuurlijk, maar ze moeten wel worden verklaard.
Anders roepen ze misverstand op en krijg je protesten om op deze dingen 'ja' te zeggen.
Niet zelden resulteert zo'n gesprek met een aanstaand bruidspaar in een verzoek, om wat
we samen gezien hebben in de preek nog eens te herhalen. Dan weten de anderen het ook.
Dat is voor een keer wel aardig, maar op de duur krijg je dan steeds dezelfde trouwpreek.
Bovendien is de preek niet bedoeld om het formulier uit te leggen. Het formulier moet zèlf
iets uitleggen, in de meest heldere taal. Dan is het geen struikelblok, maar dan wordt het
een stimulans om op je trouwdag voor God en zijn gemeente te verschijnen.
Bevestiging
Het woord 'bevestiging' roept steeds weer vragen op. Wat betekent dit? C. Trimp heeft in
een historisch onderzoek laten zien, dat dit 'bevestigen' precies hetzelfde is als het 'sluiten'
van een verbond, onder aanwezigheid van getuigen. Omdat deze handeling op het stadhuis
wordt verricht, is het hoog tijd dat de kerk omziet naar een andere term voor haar activiteit.
Aangezien de genoemde studie voldoende duidelijk en overtuigend is, kan op dit moment
worden volstaan met een verwijzing daarnaar. (zie: C. Trimp, De gemeente en haar liturgie,
Kampen 1983, blz. 245 v.v.)
Een betere uitdrukking zou zijn, dat 'het huwelijk wordt opgedragen aan de Here'. Dit is een
bijbels begrip, juist wanneer mensen beginnen aan een nieuwe roeping, vergelijk Handelingen
14:23, 14:26, 15:40 en 20:32. Maar het valt te betwijfelen of deze uitdrukking eigentijds
en helder genoeg is.
Wellicht is het daarom de beste oplossing in de titel kortweg te spreken van 'Huwelijksformulier'.
In de Afkondiging en de Inleiding kan gekozen worden voor 'Gods zegen vragen over het
huwelijk'. Strikt genomen is dat wat eenzijdig geformuleerd, omdat in de eredienst meer

gebeurt, met name de opening van het Woord en het afleggen van de beloften. Toch
zeggen wij op dezelfde manier bijv. ook dat bediening van de Doop is aangevraagd. Dat
roept geen misverstand op omdat ieder weet dat die Doopsbediening plaatsvindt in het
geheel van de eredienst en dat daarbij vragen worden gesteld aan de dopeling zelf of aan
de ouders.
Hulp
Adam vond geen hulp voor zichzelf; hij ontving die van God in de persoon van zijn vrouw.
Het formulier doet geen moeite dit woord te verklaren. Terwijl het ontegenzeggelijk een
uitdrukking is, die op de klank af als negatief wordt ervaren. Een hulp wordt gauw tot een
hulpje. Maar dat is de bedoeling niet, uiteraard. Iemand die bijv. in de hulpverlening werkzaam
is voelt dit wel beter aan: als iemand hulp nodig heeft, is hij (tijdelijk) afhankelijk van je.
Dat is wat God de mens laat ervaren in het Paradijs. Alles is zeer goed, maar nog niet af. Er
mist nog iemand, Adam is alleen, hij merkt dat hij geholpen moet worden.
Vandaar de aanduiding 'hulp'. Dit woord wordt in de Schrift vaak van God zelf gebruikt. Het
is een woord, waarin waardering, verwachting en vertrouwen doorklinkt. Zo beginnen wij
iedere kerkdienst met een citaat uit Psalm 124: 'Onze hulp is in de naam van de HERE, die
hemel en aarde gemaakt heeft'. Daarmee geven wij aan, dat wij zonder Hem niet verder
kunnen en niet verder willen. Van Hem zijn wij geheel afhankelijk, Hem behoren wij toe,
daarom komen wij samen om God te ontmoeten. Wie 'hulp' zeg kijkt niet omlaag maar
omhoog, vol verwachting. Zo is de bijbelse waarde van dit woord. Denk ook aan Psalm 146:
'Welzalig hij, die de God van Jakob tot zijn hulpe heeft'. In het nieuwe testament wordt dit
betrokken op Jezus Christus. Bijv. in Hebreeën 2:18: 'Want doordat Hij zelf in verzoekingen
geleden heeft, kan Hij hun die verzocht worden, te hulp komen'. En even verder het bekende:
'Laten wij daarom met vrijmoedigheid toegaan tot de troon der genade, opdat wij barmhartigheid
ontvangen en genade vinden om hulp te verkrijgen te gelegener tijd' (4:16).
Wanneer iemand dit spreken tot zich door laat dringen, zal hij van zijn eigen (negatieve) kijk
op het woord 'hulp' snel genezen zijn.
Maar is het dan niet een 'must', iets van deze Schriftuurlijke waarde in het formulier op te
nemen? Het woord zelf willen wij niet kwijt, 'hulp' heeft een diepe betekenis. Maar als in het
spraakgebruik van alledag deze aanduiding een geheel andere klank krijgt, zullen wij meer
moeten verklaren.
Als wij dan het formulier op dit punt bekijken, constateren wij dat in het onderdeel Instelling
de toelichting ontbreekt. 'Hulp' wordt daar ingevoerd als een bekend begrip.
Vervolgens, als we komen bij de formulering van het Doel wordt het 'helpen' tot een centraal
begrip, zelfs wederkerig: 'man en vrouw zullen ... in alle dingen van het tijdelijke en eeuwige
leven elkaar trouw helpen'. Dat is kort, goed en duidelijk. Echter, het valt te betwijfelen of dit
achteraf voldoende is om het niveau van de eerder genoemde 'hulp' duidelijk te maken. Die
verbinding is niet helder. Te meer daar even verder, in het onderdeel De verhouding in het
huwelijk, het 'helpen' van de vrouw pas genoemd wordt als haar derde taak. Zij moet eerst
haar man gehoorzamen, in de tweede plaats moet zij hem volgen en pas dan wordt van de
'hulp' gevraagd haar man te 'helpen'. Deze volgorde is toch wel een beetje merkwaardig. De
vrouw wordt gekarakteriseerd als 'hulp', dan is het toch logisch dat 'helpen' voor haar nummer
1 is?
Beeld van God
Daar komt bij, dat aan het begin van het formulier wordt gememoreerd dat God man en
vrouw schiep naar zijn beeld. Wij belijden, dat Christus ons nu vernieuwt naar zijn beeld
(zondag 32 HC, Ef. 4). Van daaruit kan op de man een appèl worden gedaan het beeld van
Christus te dragen als hoofd van zijn vrouw. Breed krijgt dat aandacht in het huwelijksformulier.
Maar kan, voor het goede evenwicht, daarbij niet worden gezegd dat ook de vrouw als
hulp van de man het beeld van Christus draagt? Man én vrouw hebben als hoofd en hulp de
roeping, naar elkaar toe te laten zien wie Christus is in zijn liefde en zijn trouw, in zijn leiding
en zijn hulp. Uiteraard ontkent het formulier dit niet, maar het wekt wel misverstand als dit
beelddragen naar de man toe breed wordt uitgewerkt en naar de vrouw toe niet. Als dan

ovendien het 'helpen' in de schaduw wordt gezet van gehoorzamen en volgen, moet je als
lezer een behoorlijk stuk goedwillendheid opbrengen om de ereplaats van de vrouw ('hulp uit
Gods hand') te blijven zien.
Deze onevenwichtigheid werkt door in de formulering van de Wederzijdse verplichtingen.
Het 'hulp-zijn' wordt daar ingevuld in de eerste plaats als het gehoorzamen aan de man en
vervolgens als het volgen van de man. Het echte 'helpen' komt hier pas op de vierde plaats.
In het verlengde hiervan verbaast het niet, dat bij de Vragen aan het bruidspaar evenzo de
eerste grote belofte van de vrouw is, dat zij haar man volgt. Maar hier is dan wel de vraag op
z'n plaats, of dat volgen nu echt het grote doel is. Is dat nu de betekenis van de vrouw? Is zij
daarom aan de man gegeven? De eigen bijdrage van de vrouw is het liefdevol helpen van
de man in alle dingen die naar Gods wil zijn. Laat dat dan voorop staan, als een duidelijke
taak in de vreze van Christus, net zoals bij de vraagstelling aan de man voorop staat dat hij
zijn vrouw liefdevol leiden zal.
Hoofd en gezag
Een doorsnee gemeentelid heeft bij het woord 'hoofd' de voorstelling van een chef in een
warenhuis, een hoofd van een afdeling, enz. Als dàt begrip vervolgens in het huwelijksformulier
wordt gelezen, is de eerste reactie meteen negatief. Moet de man zó met zijn vrouw
omgaan?
Uiteraard is de oplossing niet, het woord 'hoofd' te schrappen; daarvoor is het veel te fundamenteel.
Maar we mogen ons wel meer inspannen om het bijbelse beeld te formuleren dat
hierbij hoort.
Hoe doet het huwelijksformulier dat?
Het verbindt 'hoofd' aan 'gezag: 'Zoals Christus het Hoofd is van de kerk, en gezag over
haar heeft, zo heeft de man als hoofd gezag over zijn vrouw'.
Het woord 'gezag' komt echter in Efeziërs 5 niet voor. Daarbij is juist het grote probleem, dat
ook dit woord heel verkeerde gedachten kan oproepen, die hier niet bedoeld zijn. Want
gezag is veelkleurig, er zijn tal van verschillende verhoudingen waarin het gezag op steeds
weer een andere manier functioneert. Denk maar aan ouders - kinderen, heren - slaven,
overheid - onderdanen, kerkeraad - gemeenteleden, enz. Eigenlijk moet je eerst naar de
relatie kijken om te weten, welk gezag bedoeld is. En dan nog zouden wij hier te maken
hebben met een vorm van gezag, waarvan niet direct duidelijk is hoe hiervan de verbinding
is met het vijfde gebod. Volgens zondag 39 HC immers zullen wij vader en moeder eren en
allen die gezag over ons ontvangen hebben. Valt hier ook onder dat de vrouw respect zal
hebben voor het gezag van haar man? Volgens het Schriftbewijs bij zondag 39 wel; daar
lezen wij o.a. de verwijzing naar Eféziërs 5:22, het gedeelte dat ook voorkomt in het huwelijksformulier.
Maar het Schriftbewijs maakt geen deel uit van de belijdenis, dus bindend is dit
niet (zie het Ten geleide in het Gereformeerd Kerkboek).
Hoe dit ook zij, dit betekent dat wij in het formulier twee kwetsbare woorden vlak bij elkaar
hebben staan: 'hoofd' en 'gezag'. En ze zijn zo aan elkaar verbonden, dat zij elkaar moeten
verklaren. Dat is vragen om moeilijkheden. Op die manier moeten de misverstanden wel
over elkaar heen buitelen.
Daarom nu het voorstel, het woord 'gezag' uit het formulier te schrappen. Als het hier al op
zijn plaats zou zijn, betekent het toch volledig iets anders dan wij er meestal onder verstaan.
Waar het in het hoofd-zijn om gaat wordt vervolgens in het bestaande formulier zo omschreven:
'Zoals Christus zijn gemeente leidt, verzorgt en beschermt, behoort de man zijn vrouw
liefdevol te leiden, te verzorgen en te beschermen'. Het element van 'gezag' voegt daar
inhoudelijk niets aan toe, het geeft alleen aan dat God dit zo heeft ingesteld. Hij vertrouwt de
vrouw toe aan haar man.
Nu kan iemand opmerken, dat het Hoofd-zijn van Christus toch óók inhoudt dat Hij met
gezag zijn bevelen geeft. De gemeente heeft Hem te gehoorzamen in alles. Is de man dan
ook niet zó het hoofd van zijn vrouw? Die parallel wordt in het formulier wèl doorgetrokken,
tenminste wordt die indruk gewekt. We lezen immers: 'Zoals de gemeente zich laat leiden
door Christus, zo moet de vrouw zich gehoorzaam toevertrouwen aan de leiding van de
man...'
Dit kan echter de bedoeling niet zijn. Bij iedere gelijkenis moeten we letten op het punt van

vergelijking. Het Hoofd-zijn van Christus is enorm. Diezelfde brief aan de Efeziërs, waarin
die passage over het huwelijk voorkomt, begint in hoofdstuk 1 met de vermelding, dat God in
zijn welbehagen Zich heeft 'voorgenomen, om, ter voorbereiding van de volheid der tijden, al
wat in de hemelen en op de aarde is onder één hoofd, dat is Christus, samen te vatten'. Dàt
hoofd-zijn is in zijn volheid niet op de man toe te passen. De man staat niet zo hoog boven
zijn vrouw als Christus boven zijn gemeente. Man en vrouw dragen samen Gods beeld en
zijn daarin naast elkaar gesteld (Gen.1:27).
We zien dan ook dat in 5:23 het punt van vergelijking wordt aangegeven: 'de man is het
hoofd van zijn vrouw, evenals Christus het hoofd is van zijn gemeente: Hij is het die zijn
lichaam in stand houdt. Letterlijk staat er: 'Hij is de Zaligmaker van zijn lichaam'. In vers 25--
27 wordt dit verder uitgewerkt, weer als vergelijking, zie vers 28. Duidelijk komt daarin de
Borgstelling van Christus naar voren, met de inzet van heel zijn leven. Als wij nu zo dicht
mogelijk bij deze betekenis willen blijven, vrij van eigen interpretaties, kunnen wij het beste
kiezen voor de formulering dat de man zijn vrouw geborgenheid biedt. Zo zal de echtgenoot
naar Gods bedoeling het beeld van Christus dragen.
Hoofd en gehoorzaamheid
Reeds de Generale Synode van Arnhem '81 besloot, het woord 'onderdanig' te schrappen in
het huwelijksformulier. Het klinkt in het Nederlands van vandaag te veel als 'gedwee, kruiperig,
serviel' (Acta art. 56 4.d).
Maar hoe komt vandaag 'gehoorzaam' over? Is het niet precies eender? En dát komt in
Efeziërs 5:22-33 niet eens voor!
Maar we lezen in hetzelfde Schriftgedeelte wel een ander woord, dat precies aangeeft waar
het om gaat en dat niet verwarrend hoeft te werken, namelijk 'ontzag’. We lezen in vers 33: '
... de vrouw moet ontzag hebben voor haar man'.
Dat houdt direct verband met het woord 'onderdanig', dat wij twee keer in dit gedeelte
tegenkomen (22,24). 'Vrouwen, weest aan uw man onderdanig...'
Beide woorden staan niet op zichzelf, zij gaan terug op vers 21. Daar wordt gezegd tegen al
de leden van de gemeente: '... en weest elkaar onderdanig in de vreze van Christus'. 'Vrees'
en ‘ontzag' kan hetzelfde zijn, zoals in de uitdrukking 'de vreze des HEREN'. Hier gaan beide
vertalingen in de grondtekst terug op hetzelfde woord.
We lezen dan eerst in vers 21 de aansporing tot alle gemeenteleden elkaar onderdanig te
zijn. Daar staat een sterk woord! Dat is te gebruiken voor een slaaf ten opzichte van zijn
heer. Dat wekt verbazing, staan mijn broeders en zusters zover boven mij? Moet ik mij zo
diep neerbuigen voor hen? Maar hoe kan dat dan wederzijds zijn?
Wel, het geheim zit in de toevoeging: '... en weest elkaar onderdanig in de vreze van Christus’.
In feite buig je voor Hèm, het Hoofd van de kerk (4:15), en dáárom ben je bereid tot alle
dienstbaarheid jegens de leden van zijn lichaam. In hen kom je het werk van de Heer tegen,
ze worden vernieuwd naar zijn beeld (4:20-24); dat dwingt respect af, ontzag.
Rondom deze zelfde woorden formuleert de apostel dan het christelijk huwelijksleven, de
wederzijdse bereidheid elkaar te dienen en de achting voor elkaar. Daarbij krijgen man en
vrouw precies de waarschuwing die bij elk van hen past. Laat de vrouw het hoofd-zijn van de
man respecteren, daarvoor ontzag hebben, ziende op Christus, terwijl zij in alle goede
dingen bereid is hem te helpen en aan te vullen. Laat de man de liefde niet vergeten, maar
zijn vrouw koesteren en het beeld voor ogen houden van de Christus die Zich aan het kruis
tot in de dood vernederde om zijn bruid te behouden.
Als wij het zo ongeveer in het huwelijksformulier zouden omschrijven, zouden wij zonder de
woorden 'gezag' of 'gehoorzaamheid' te gebruiken toch de zaak aanduiden waarom het
gaat. Namelijk dat man en vrouw in elkaar een geschenk van Christus zien, en daarom zich
verplicht weten elkaar te respecteren, elk naar eigen roeping, en de uiterste zorg aan elkaar
besteden in liefde en trouw.
Het lijkt mij nodig in dit verband apart stil te staan bij het element van wederkerigheid in het
onderdanig zijn aan elkaar. Vaak is beweerd, dat de onderdanigheid tussen Christus en zijn
gemeente niet wederkerig is, en dat het in Efeziërs 5 (daarom) alleen van de vrouw wordt
gevraagd.
Toch spreekt Efeziërs 5 hierover zo duidelijk! Zie vs.25: Christus heeft Zich voor zijn bruid

vernederd, Hij heeft Zich overgegeven voor haar om haar te reinigen met zijn bloed.
De manier van spreken hier herinnert aan de voetwassing. Petrus weigerde aanvankelijk
zich te laten wassen door de Heiland, hij wilde Christus' onderdanigheid niet.
Toch kon alleen zó Gods Raad worden vervuld. Toen Petrus dat begreep, wilde hij wel helemaal
gewassen worden. Filippenzen 2 zegt, dat Christus Zich vernederd heeft, een knecht is
geworden. In JesaJa werd Hij zo aangekondigd (hfst.42 vv.) "Zie, mijn Knecht, in wie Ik mijn
welbehagen heb..."
In Matteüs 20:28 lezen wij ronduit dat Jezus zegt: 'de Zoon van de mens is niet gekomen om
Zich te laten dienen, maar om te dienen en zijn leven te geven als losprijs voor velen.
Nu schuilt in de genoemde bewering een zekere mate van gelijk wanneer daarmee bedoeld
wordt, dat Christus niet blijvend aan de gemeente onderdanig is. Een zekere mate, want al
is Hij verhoogd, zijn dienst is nog niet voltooid. Daarom kan in bijv. Efeziërs 1:22 worden
gezegd, dat Hij gegeven is aan de gemeente, in zijn verhoging.
Hoe dit ook zij, het punt van vergelijking in Efeziërs 5:25 is juist, dat de man levenslang zijn
vrouw zó onderdanig zal zijn, met de inzet van heel zijn leven, zoals Christus Zich overgaf
aan het kruis.
Persoonlijk vind ik het frappant, dat de tegenwoordige betekenissen van 'Hoofd' en 'onderdanigheid'
voor menigeen kennelijk een verhindering vormen om te zien, dat deze beide bijbelse
begrippen elkaar overlappen en voor een groot deel hetzelfde betekenen.
Dit wordt wel ineens zichtbaar wanneer wij 'Hoofd' omschrijven met 'borg' (wat letterlijk in de
grondtekst staat in Efeziërs 5:23!) en 'onderdanigheid' vervangen door 'met inzet van heel
zijn leven' (vs.25).
Laat dit niet duidelijk zien dat we vandaag echt andere woorden nodig hebben om weer te
geven wat er staat?
Hoofd en heerschappij
Al staat in ons huwelijksformulier (terecht) de passage uit Efeziërs 5 centraal, er zijn meer
Schriftplaatsen die op het huwelijk betrekking hebben. Te denken valt aan Genesis 3:17,
waar God na de zondeval tegen de vrouw zeg dat haar man over haar heersen zal. Is dat
toch niet veel sterker?
Ja, dat is het zeker. 't Is alleen de vraag, hoe deze woorden van God zijn bedoeld. Zijn ze
wel een instelling, een bevel, of (zoals ook gezegd wordt) als een vloek? Vooral deze laatste
opvatting kan heel ingrijpend zijn: als het een vloek over de vrouw is, is die vloek in Christus
opgeheven en is het hoofd-zijn van de man een leeg begrip geworden. Die kant moeten we
in ieder geval niet uit; in Genesis 3 wordt de slang vervloekt en de mens juist niet.
Maar is het dan wel een instelling van God, een bevel, dat de man over zijn vrouw zal
heersen? In het oude huwelijksformulier stond het zo wel. Daar werd deze tekst aangehaald
met de volgende toevoeging: 'Deze ordinantie Gods zult gij niet wederstaan...'
Maar dat hebben we dus geschrapt. Want het is moeilijk vol te houden dat dit een ordinantie
zou zijn. Deze woorden namelijk, dat de man over zijn vrouw zal heersen, staan ingeklemd
tussen twee andere gevolgen van de zondeval.
God zegt eerst tegen de vrouw, dat Hij de moeite van haar zwangerschap zal vermeerderen,
met smart zal zij kinderen baren. Is dat een ordinantie? Als dat zo zou zijn, zouden wij niets
mogen ondernemen om die smart te verzachten. Geen christen zal dat verdedigen. Dit is
geen gebod, maar een gevolg.
Ook zegt God, dat de man bij het bewerken van het land dorens en distels zal tegenkomen.
Is dat een ordinantie? Dan zouden wij niets mogen ondernemen om onkruid te bestrijden.
Het is een gevolg, een zware moeite; de schepping werkt vaak niet meer mee. Toen het
beeld van God werd afgeschud, verloren wij de zeggenschap over de aarde. Dat zullen we
levenslang merken, ook al worden wij nu weer uit genade naar het beeld van Christus
vernieuwd.
Welnu, als in dit kader wordt gezegd tot de vrouw, dat haar man over haar heersen zal, is de
strekking dezelfde. Geen gebod, maar een gevolg. Het goede hoofd-zijn van de man zal
vaak ontaarden in een heerschappij. Die is de bedoeling niet geweest, die is nu dan ook
zeker geen opdracht. In een christelijk huwelijk zullen man en vrouw elkaar wederzijds
dienen.

In dit verband is het een leerzame illustratie, wanneer wij zien hoe Petrus zijn medeoudsten
vermaant. Zij moeten goede leiding geven, de kudde hoeden, maar zij mogen dat beslist niet
doen als mensen die heerschappij voeren (1 Petr. 5:1-4). Toch wordt aan de jongeren
gevraagd, dat zij zich aan de oudsten onderwerpen (vers 5). Daar staat hetzelfde woord als
in Efeziërs 5, waar het wordt vertaald met onderdanig zijn.
Daar zien we dus zonneklaar, dat het 'leiding geven' beslist niet hetzelfde hoeft te zijn als het
'heerschappij voeren', terwijl dit niet in mindering hoeft te komen op het 'onderdanig zijn'.
Om die reden moeten wij ook met 1 Petrus 3:1 en 5 voorzichtig zijn, uit het onderdanig zijn
van de vrouw te concluderen tot een heerschappij van de man. Daar staat voor 'onderdanig'
weer het hetzelfde woord als in 1 Petrus 5:5 'onderwerpen', waar het evenwel niets kan of
mag te maken hebben met heerschappij (5:3)!
Dat Sara Abraham haar heer noemde wordt aangevoerd als een troostvol en stimulerend
voorbeeld om als vrouw het sieraad inwendig te dragen en het vertrouwen te stellen op God.
Eén vlees
In het formulier staat, dat man en vrouw één vlees zullen zijn. Wat daarbij wordt gezegd, is
letterlijk uit de Bijbel genomen.
Eerst het lied van Adam:
Dit is nu eindelijk been van mijn gebeente
en vlees van mijn vlees;
deze zal 'mannin' heten,
omdat zij uit de man genomen is.'
Vervolgens lezen wij de conclusie die in Genesis 2 uit dit lied getrokken wordt:
'Daarom zal een man zijn vader en moeder verlaten en zijn vrouw aanhangen en zij
zullen tot één vlees zijn.'
Dat kan dus niet verkeerd zijn. Maar 't is wel de vraag, of het duidelijk genoeg is. En kan de
dijk misschien een beetje hoger, om de vloed van subjectivistisch denken te keren?
Want de betekenis van het één-vlees-zijn heeft in de wandelgang, op de klank af, intussen
een ernstige versmalling ondergaan. Menigeen heeft de gedachte dat je één vlees wordt
door met elkaar geslachtsgemeenschap te hebben.
Een element van waarheid zit daar natuurlijk wel in. Paulus waarschuwt in 1 Korintiërs 6:16
dat je je hecht aan een hoer door gemeenschap met haar te hebben. Je wordt één lichaam,
één vlees met haar; dan ben je los van het lichaam van Christus.
Aan de andere kant, als je een huwelijk aangaat, zul je het één-vlees-zijn heel letterlijk
moeten en mogen nemen. Op die manier is de geslachtsgemeenschap de invulling daarvan.
Maar daarin gaat de betekenis van het één-vlees-worden niet op! Daar begint het zelfs niet
mee.
Toen Adam zijn vrouw kreeg en zijn lied zong, 'been van mijn gebeente en vlees van mijn
vlees', had hij het niet over een daad van geslachtsgemeenschap die hij met zijn mannin had
gehad. Hij bedoelde, dat de vrouw uit de man genomen was. Zij was echt letterlijk zijn vlees!
Hij ontving haar van God in een totale levensgemeenschap (vgl. J. Douma, De tien geboden
III, Kampen 1988, blz. 18). Met het oog niet te zien, zij waren twee personen. Maar in het
geloof te bewaren: deze twee zijn één! Die eenheid was dus niet het gevolg van Adams
geslachtsdaad, nee, zij was Gods scheppingsdaad.
Daarvan maakt God op staande voet een regel. Voortaan zal iedere man die trouwt zó met
zijn vrouw verbonden zijn (Gen. 2:24). Hij zal één vlees met haar worden, doordat God die
twee samenvoegt. Daar is dan meteen het argument tegen echtscheiding: Gòd heeft samengevoegd,
zo dat je niet meer twee bent, maar één (Mat.19).
Waarom is dit zo belangrijk?
Wel, als het één-vlees-worden wordt versmald tot het gemeenschap hebben met elkaar,
kunnen jongeren dat inderdaad wel met z'n tweeën regelen op een zolderkamertje. Dan

vervloeit de grens tussen het niet en wel getrouwd zijn. Men neemt het helemaal in eigen
hand, waarna de vraag wel moet opkomen: 'wat heeft de ambtenaar van de burgerlijke
stand hiermee te maken?'
Daarom zou in het huwelijksformulier deze passage herschreven moeten worden op die
manier, dat duidelijk naar voren komt dat God samenvoegt. Dat Hij ons tot één vlees maakt,
en wel met dezelfde scheppingskracht en verstrekkendheid als Hij Adam en Eva samenvoegde
in het Paradijs. Dan krijgt iedereen helder voor ogen wat hij op zijn trouwdag ontvangt
en dus niet eerder of later. En we zien allemaal, dat een huwelijkssluiting met z'n
tweeën niet kan. Het is altijd een zaak van minstens drie: Eén voegt samen en twee worden
door Hem samengevoegd.
Voor dat samenvoegen wil God de dienst van mensen gebruiken. Per land of cultuur kan dat
verschillend zijn. Vroeger waren er oudsten in de poort, nog eerder waren het de stamhoofden
die dit regelden. Vandaag is het in Nederland de ambtenaar van de burgerlijke stand; in
andere landen kan het een predikant zijn en nog steeds zijn er tal van verschillende gebruiken.
Maar bij al die verschillen is de overeenkomst duidelijk: Gòd voegt samen. Zodoende is
het concreet aanwijsbaar wanneer men nog niet is samengevoegd en wanneer wel, wanneer
je niet één vlees bent en wanneer wel.
Zou een dergelijk concreet geschreven formulier niet een steun in de rug zijn voor tal van
jongeren en hun ambtsdragers, die samen in de Schrift willen zien wat Gods wil is?
Wanneer wij nu naar het huidige formulier kijken, met deze kennis in ons hoofd, herkennen
wij de bedoeling wel. De woorden staan er allemaal, tot en met 'diepe levenseenheid' toe.
Dus wat de intentie betreft hoeft het geen ommezwaai te zijn.
Kinderzegen
Het formulier is duidelijk op het punt van de gezinsvorming. Dit wordt omschreven als het
tweede doel van het huwelijk. Onder de zegen van God, die gezegd heeft 'Weest vruchtbaar
en wordt talrijk' zullen man en vrouw meewerken aan de uitbreiding van het menselijk
geslacht.
Dit is een Schriftuurlijke waarheid, al wordt het soms niet meer zo ervaren.
De vraag is echter, waarom deze doelstelling slechts gefundeerd wordt met een citaat van
Genesis 1:28. De 'uitbreiding van het menselijk geslacht' spreekt niet ieder even sterk aan.
Ook kan daarbij de gedachte opkomen, dat dat later nog wel eens kan. Is de wereld niet
ruimschoots bevolkt inmiddels? Is Genesis 1:28 een tijdloze waarheid?
Deze gedachten komen voor. Deze passage is wellicht wat te kort. Zou het niet een winst
betekenen wanneer hierbij een verwijzing kwam naar Genesis 17:7? Wanneer God zijn verbond
opricht met Abraham doet Hij dat meteen met zijn nageslacht. Een machtig verbond!
Maar Abraham had nog geen kinderen. Ja, wel was Ismael geboren, maar dat was zo de
bedoeling niet geweest. Het zaad waarop de belofte sloeg moest nog geboren worden.
Had Abraham toen het antwoord kunnen geven: 'Maar ik wil helemaal geen kinderen?' Dat
zou ondenkbaar zijn geweest. Gods verbond legt beslag op hem. Het legt beslag op heel
ons leven, dus ook ons huwelijksleven, inclusief alle talenten die God daarin gegeven heeft.
Man en vrouw zullen zich geroepen weten tot het ouderschap. Een opmerking in die geest
zou het formulier zeker verrijken.
Dit zou meteen ook slaan op verdere gezinsvorming. Hierin zijn man en vrouw dan volop
bezig voor het aangezicht van God. Zij mogen -als God het wil- kinderen het leven geven,
voor wie Hij een Vader wil zijn. Zoiets mag ook zwart op wit worden gezet. Een verwijzing
naar Psalm 25:12, 13 zou hierbij goed passen.
Opvoeding
Wat in dit verband opvalt is, dat het huidige formulier het doel van de geloofsopvoeding
eerst zoekt in de eer van God, dan in de opbouw van de kerk, en pas op de laatste plaats in
het heil van die kinderen. Zouden tenminste de nummers 2 en 3 niet van plaats moeten
verwisselen? Begint het belang van de geloofsopvoeding niet bij God en het kind samen?
In het Gebed komt het heil van de kinderen helemaal niet meer aan de orde. Daar wordt ge-

vraagd dat zij godvrezend zullen worden opgevoed tot eer van Gods naam, tot opbouw van
de gemeente en tot verbreiding van het evangelie. Dit gemis kan haast niet anders dan een
vergissing zijn.
Terreinenscheiding?
Bij het noemen van de Wederzijdse verplichtingen wordt de bruidegom aangesproken in zijn
beroep, zijn inkomen. Hij moet beloven trouw zijn werk te doen zodat hij zijn gezin kan
onderhouden. Bij de bruid komen wij dat zo niet tegen. Zij moet haar man tot hulp zijn en
ook goed voor haar gezin zorgen.
Deze formulering is naar de Schrift. Zij vloeit rechtstreeks voort uit het hoofd-zijn van de
man, wat vooral deze spits heeft, zo zagen wij: 'hij is het die het lichaam in stand houdt'.
Daarom wordt de vraag naar het onderhoud gesteld aan de man, niet aan de vrouw. Andersom
komt de zorg voor het gezin in de eerste plaats op naam van de vrouw. Zij wordt behouden
mét haar kinderen, wordt haar beloofd (1 Tim. 2:15).
Daarin is de vrouw zeker niet de mindere. Wanneer straks de groten en de kleinen voor God
staan zijn alle carrières voorbij, directeursfuncties zijn dan verleden tijd. Maar de gelovige
vrouw mag daar staan met haar kinderen; zij baarde hen met het oog op de eeuwigheid.
Dus naar de letter is deze passage van het formulier wel in orde. En toch voldoet zij niet.
Waarom niet? Omdat de indruk wordt gewekt dat hier aan terreinenscheiding wordt gedaan.
Waarom wordt aan de man alleen gevraagd het gezin te onderhouden? Is dat niet te smal
geformuleerd? Heeft de man niet meer taken en verantwoordelijkheden naar zijn kinderen
toe?
En waarom wordt aan de vrouw gevraagd haar man tot hulp te zijn, terwijl in het midden
wordt gelaten wat die hulp allemaal zou kunnen inhouden? De eigen tijd stelt hier vragen die
niet beantwoord worden, dat lijkt mij voldoende reden deze passage te herschrijven.
Want het hulp-zijn van de vrouw is in de praktijk nogal eens vertaald in een beperking van
haar mogelijkheden. Zij zou sommige dingen niet mogen doen die een man wel mag, zoals
het hebben van een betaalde baan, het ontwikkelen van haar talenten buitenshuis, in allerlei
vorm. Het is te begrijpen dat sommige zusters (en broeders) daar wat alert op zijn geworden.
Want in de Schrift is het hulp-zijn van de vrouw betrokken op de volle breedte van het
leven. Adam kreeg geen hulp om bepaalde taken op af te schuiven en de rest alleen te
doen, nee, zij zouden in alle dingen elkaar trouw helpen. Het beeld dat dit oplevert zien we in
Spreuken 31: de vrouw als moeder in haar gezin. Zij heeft er plezier in goed voor man en
kinderen te zorgen. Je ziet haar naaien met het oog op de komende winter. Ook is zij goed
voor het personeel. Onbetaalbaar, een vrouw die zo haar plaats verstaat. Toch heeft ze
tegelijkertijd een brede interesse: zij produceert artikelen voor de koopman, zij zorgt voor
een stuk inkomen, zij drijft handel en zij werkt op het land. Daarmee doet zij haar man goed
en geen kwaad, zo lezen wij. Zij is uitermate vindingrijk in het uitbuiten van haar mogelijkheden.
leder prijst haar daarom, haar man en kinderen als eersten. Wat een hulp, over de volle
breedte van het leven!
Maar wij hebben een tijd meegemaakt, die nog niet eens voorbij is, dat menige huismoeder
lelijk werd aangekeken wanneer zij de vrijmoedigheid had zo vindingrijk te zijn. Haar hulp
werd thuis verwacht, en eigenlijk daar alleen. Het is hier de plaats niet om daar dieper op in
te gaan, maar wel is tegen deze achtergrond te begrijpen dat op dit punt de -op zich juiste- -
formulering van het huwelijksformulier niet voldoet. De huismoeder in de Schrift kent een
grote maatschappelijke betrokkenheid. Anderzijds is ook de huisvader rechtstreeks betrokken
in de opvoeding en de onderwijzing van zijn kinderen (Joz. 4:20-24, Spr. 1:8, Ef. 6:1-4).
Het huidige formulier is in dit opzicht erg mager: een gezamenlijke verantwoordelijkheid van
vader en moeder voor hun gezin komt in de Verplichtingen niet eens ter sprake!
Dubbele belofte
Het is een merkwaardig verschijnsel, dat bruidegom en bruid tijdens de kerkdienst twee keer
'ja' moeten zeggen. De zin hiervan ontgaat menigeen. De eerste vraag immers, die aan
bruidegom en bruid samen wordt gesteld, bevat in geen enkel opzicht iets anders ten
opzichte van de eigenlijke vragen, die aan elk afzonderlijk worden gesteld.

Die eerste vraag is: 'Verklaart u hier voor God en zijn heilige gemeente, dat het uw oprechte
voornemen is in uw huwelijk overeenkomstig Gods wil te leven?' Als het goed is, heeft de
kerkeraad reeds eerder naar dit voornemen gevraagd. In ieder geval heeft hij al publiek bekendgemaakt,
dat deze bruidegom en bruid de kerkelijke bevestiging van hun huwelijk
hebben aangevraagd, juist omdat zij in het huwelijk tot Gods eer en naar zijn Woord willen
leven. Is het dan niet een beetje raar om daar op de trouwdag nog eens naar te vragen?
De Deputaten voor de herziening van het Kerkboek, die rapport uitbrachten aan de Generale
Synode van Amhem 1981, hadden deze eerste vraag aan het bruidspaar-samen tussen
haakjes gezet. Met de opmerking erbij, dat zij deze vraag overbodig achtten. Evenwel,
mocht de synode toch zo'n vraag willen inlassen, dan was er een concept.
Wie vervolgens de Acta naleest om te ontdekken, hoe de discussie op dit punt verlopen is,
doet een verrassende ontdekking. Nadat enkele andere formuleringen werden besproken,
werd de tekst van het formulier met algemene stemmen definitief vastgesteld. Blijkens de
Acta is over dit concept-tussen-haakjes ter synode met geen woord gerept. Is het over het
hoofd gezien? Kennelijk werd het met de tekst van heel het formulier stilzwijgend (en onbedoeld?)
aangenomen. En bij de drukker zullen toen de haakjes wel verdwenen zijn...
Driedubbele zegen
Al schrappen wij de dubbele vraagstelling, dan nog houden wij een dubbele zegen Het
huidige formulier kent de volgende volgorde (zie kerkboek blz.558/559):
a. voorvraag aan bruidegom en bruid, afzonderlijk te beantwoorden;
b. antwoord van de voorganger;
c. vraag aan bruidegom en vraag aan de bruid, 2x ja;
d. zegen als antwoord van de voorganger;
e. gebed;
f. zegen.
Het merkwaardige hiervan is (afgezien van de dubbele vraagstelling) dat b., d. en f. sprekend
op elkaar lijken. Maar b. staat niet genoteerd als 'zegen', d. en f. wel. Dat geeft ook
problemen bij het handopsteken van de voorganger: bij b. doe ik dat niet, hoewel het inhoudelijk
wel kan en soms ook wel wordt verwacht; bij d. doe ik het wel, maar doordat het
bruidspaar niet is geknield is het moeilijk die zegen op te leggen; bij f. gaat het prima, alleen
blijft het gevoel van doublures.
In het concept is a.+ b. vervallen; inhoudelijk evenwel is b. toegevoegd aan f. Dat is m.i. een
hele verbetering.
Nu denk ik dat het goed is nog een stap verder te gaan: d. moet behouden blijven als antwoord
aan het bruidspaar, maar laat het niet de zegen zijn of een gedeelte daarvan, maar
veelmeer de nodiging tot het gebed.
Daartoe is het nodig dat bij d. het woord 'zegen' wordt vervangen door '(de voorganger antwoordt)’;
het woord 'amen' vervalt dan.
Dan nog wat kleinere dingen, toch niet onbelangrijk:
De Inleiding is zakelijk en in deze vorm overbodig. Wij beginnen het formulier voor de openbare
geloofsbelijdenis toch ook niet met de mededeling, dat de namen twee keer bekend
zijn gemaakt en dat er geen bezwaren zijn ingediend?
Deze start vinden we verder alleen in de bevestigingsformulieren van ambtsdragers, maar zij
worden dan ook belast met een bijzondere taak in de gemeente.
De volgorde Doel - De verhouding in het huwelijk is inhoudelijk niet logisch; als je het omdraait
sluit de Verhouding precies aan op de Instelling, beiden gaan over de ‘eenheid’.
De eerste verwijzing naar Genesis 1:28, in de Instelling, is niet functioneel. Het neemt
enigszins de aandacht weg van het belangrijke citaat uit vers 27, dat man en vrouw beiden
en samen Gods beeld dragen. Het noemen van vers 28 komt beter tot zijn recht in de formu-

lering van het Doel van het huwelijk.
De eigen plaats en roeping van man en vrouw in het huwelijk ontvangt in het formulier veel
aandacht. Het gezamenlijke evenwel komt er heel wat beknopter vanaf. Zo bijvoorbeeld het
delen van de liefde; een verwijzing naar het Hooglied en naar 1 Korintiërs 13 ontbreekt thans
geheel! Het zou een verbetering zijn wanneer het Doel in dit opzicht uitgebreider geformuleerd
zou worden.
Tenslotte wil ik u vertellen, dat ik veel dank verschuldigd ben aan onze liturgiecommissie
voor haar positief-kritisch meedenken. Zij staat nu dan ook geheel achter dit concept.