Open het profiel als pdf - Museum Volkenkunde

Collectieprofiel Insulair Zuidoost-Azië
Pieter ter Keurs
7
VERZAMELDE COLLECTIEPROFIELEN
MUSEUM VOLKENKUNDE
Inleiding
De collectie insulair Zuidoost-Azië is de grootste deelverzameling van Museum Volkenkunde. Het gaat
bij benadering om ongeveer 60.000 voorwerpen 1 , waarvan het grootste deel afkomstig is uit
Indonesië. Een tweede component is de Filippijnen collectie, die ongeveer 1400 voorwerpen bevat.
Het derde land in de regio is Maleisië, waarvan de collectie in Leiden echter slechts 151 objecten
bevat.
In de collectie insulair Zuidoost-Azië bevinden zich voorwerpen uit een groot aantal cultuurgebieden.
Alleen Indonesië omvat al ongeveer driehonderd cultuurgebieden en vanuit vrijwel alle gebieden zijn
voorwerpen aanwezig. 2
In de nu volgende tekst zal de collectie eerst kort en algemeen vanuit een breed historisch perspectief
worden beschreven. Daarna wordt gedetailleerder ingegaan op de diverse deelcollecties,
gerangschikt naar hun culturele herkomst. Uitzonderingen op deze indeling naar cultuur zijn de
categorieën ‘préhistorie en hindoeboedhistische collecties’, ‘mengvormen’, ‘textielen’ en ‘schilder- en
tekenkunst’. Alleen de eerste twee categorieën worden hier apart behandeld. Vervolgens wordt
stilgestaan bij het belang van de collectie in nationaal en internationaal perspectief. Het collectieplan
zal worden afgesloten met enkele overwegingen die tot heldere keuzes kunnen leiden.
Kort historisch overzicht van de collectie
Vanaf het ontstaan van het museum hebben Indonesische voorwerpen deel uitgemaakt van de
collectie. De Von Siebold collectie (serie 1) bevat al voorwerpen uit de Kleine Soenda eilanden,
verzameld tijdens de reis van de Natuurkundige Commissie in het begin van de negentiende eeuw.
Andere voorwerpen van dezelfde bron worden later, in 1861, aan de verzameling toegevoegd door het
verwerven van de collectie van Dr. Salomon Müller. Deze samengevoegde collectie is vermoedelijk de
oudste ter wereld uit het gebied van de Kleine Soenda eilanden. Müller’s collectie (circa 800 objecten)
bevat overigens ook voorwerpen uit Sumatra en het huidige Kalimantan.
Inmiddels is ook elders in Nederland een begin gemaakt met het samenbrengen van andere
verzamelingen waar zeer vroeg Indonesisch materiaal in zit. Zo wordt in 1816 in ’s-Gravanhage het
Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden opgericht. Daar worden in de loop der tijd steeds meer
Indonesische voorwerpen in opgenomen. In 1883 echter, zal de etnografische collectie van dit Kabinet
worden toegevoegd aan de verzameling van het Rijks Ethnografisch Museum. In de tussenliggende
jaren vindt ook het verzamelen van de nu wereldberoemde oudheden van Singasari plaats, die al voor
de oprichting van het ethnographisch museum hun weg vinden naar het Leidse Rijksmuseum van
Oudheden (RMO). In 1903 zal deze collectie, samen met alle overige niet-Europese oudheden die bij
het RMO zijn ondergebracht, overgaan naar het Rijks Ethnografisch Museum.
Uit de eerste decennia van de negentiende eeuw stammen verder de belangrijke collectie Payen 3
(olieverf schilderijen, schetsen, dagboeken) en de zogeheten collectie Bik (voornamelijk schetsen).
Na 1859, na het aantreden van Dr. Conradus Leemans als waarnemend directeur van het REM 4 ,
worden vooral overheidsambtenaren in tal van functies gestimuleerd om collecties voor het museum
bijeen te brengen. Vanaf dan groeit het aantal verschillende namen van verzamelaars gestaag. Onder
hen bevinden zich opvallend veel artsen die zich naast hun medische werkzaamheden in de kolonie,
ook bezig houden met het verzamelen van etnografica. Deze artsen zijn vaak betrokken bij de
toentertijd nog enige vorm van antropologie: de fysische antroplogie. In dat verband voeren zij onder
andere veel schedelmetingen uit en, eenmaal ter plaatse in een buitengewest, verzamelen zij in een
moeite door ook de nodige etnografica. Zo sturen bijvoorbeeld de artsen G.F. Wienecke en J.
Semmelink regelmatig aanzienlijke verzamelingen uit verschillende delen van de Indische archipel
naar Leiden.
1 Volgens een telling in TMS zijn het er 56.887; incl. a en b nummers.
2 Voor een uitputtend overzicht van de culturele herkomst van de collecties verwijzen we naar de catalogus van Dr. H.H.
Juynboll (1909-1932).
3 De van oorsprong Belgische schilder Antoine A.J. Payen (1792-1853) verblijft van 1817 tot aan 1826 in opdracht van de
Nederlandse overheid in Nederlands-Indië. Samen met zijn tijdgenoot en schilder-tekenaar A.J. Bik reist hij onder andere in
1824 in de staf van de toenmalige Gouverneur-Generaal G.A.G. Ph. baron van der Capellen mee door Indie.
4 Dr. Conradus Leemans (1809-1893) is sedert 1835 directeur van het Rijksmuseum van Oudheden. Bij aanvang van de tweede
reis van Von Siebold naar Japan, in 1859, wordt hij tevens waarnemend directeur van het Rijks Japansch Museum Von Siebold,
dat kort daarop wordt omgedoopt tot Rijks Ethnographisch Museum. Leemans zal zijn functie van waarnemend directeur van
het REM uitoefenen tot 1880.