Prinsheerlijk fietsen langs Kempens Landschap - de Merode

fietstochten
Prinsheerlijk fietsen
lAnGs keMPens lAnDsChAP
Regio: op de grens van de provincies Antwerpen,
Limburg en Vlaams-Brabant
Met doe-opdRAchten VooR kids

2
COLOFON
Samenstellers:
Karolien Horckmans, Philippe De Backer, Kempens Landschap vzw
Foto’s: Erwin Donvil (KBC) en Kempens Landschap
Met dank aan Vlaamse Landmaatschappij (VLM)
en Jeugd en Wetenschap vzw
Coördinator:
Hilde Van den Berge, ARGUS vzw
© 2008 ARGUS vzw
V.U. Helga Van der Veken, Eiermarkt 8, 2000 Antwerpen

ARGUS, vzw Kempens Landschap, Natuurpunt en VLM laten je al fietsend kennis
maken met het prachtige gebied van de Merode, het gebied tussen Nete en Demer,
het gebied tussen de abdij van Averbode en de abdij van Tongerlo.
Sinds de prins de Merode in 2004 in één klap zowat 1.500 ha grond verkocht, kreeg
het domein de Merode plots veel belangstelling en een eigen identiteit. In opdracht
van de Vlaamse regering werd het volledige gebied opgekocht. Tegenwoordig is het
in handen van verschillende partners. Zo is VZW Kempens Landschap eigenaar van
de Beeltjens en de Kwarekken in Westerlo, de Witput in Herselt en Afspanning Den
Eik in Laakdal. Natuurpunt verwierf Averbode Bos & Heide, ruim 530 ha natuur,
vooral rond de Abdij van Averbode.
Kom prinsheerlijk fietsen! We hebben drie routes voor u klaar: de Kempenroute, de
Averbode Bos & Heideroute en de Demerbroekenroute.
Ontdek de boeiende geschiedenis, het landschap, de natuur, de landbouw en het
culturele erfgoed in één van de grootste groengebieden van Vlaanderen.
Kempenroute
Kids
Dit fietsboekje leidt je langs de Kempenroute. De korte tocht is 17,2 km
lang. De lange tocht (tot Westerlo) bedraagt. 22,5 km. Je start aan
Afspanning Den Eik in Veerle, Laakdal. Van daaruit volg je de aangegeven
fietsknooppunten, herkenbaar aan de wit/groene bordjes met
omcirkelde cijfers.
De tocht loopt door de Kempense bossen langs Hertberg en Bergom tot
aan het kasteel van de Prins de Merode in Westerlo.
Via landelijke wegen keer je terug naar Den Eik.
Omdat de Prins de Merode een belangrijke rol speelde in dit gebied, krijgen kinderen
van 6 tot 12 jaar tijdens deze route de titel van ‘prins’ of ‘prinses’. Aan de startplaatsen
kan je per gezin een ‘prinsentas’ ontlenen (mits betaling van een waarborg). In deze
tas vinden de kinderen attributen (verrekijker, boomkaart, hoogtemeter, enz.) om het
landschap mee te verkennen. Hoe en waar ze deze kunnen gebruiken, lees je in dit
fietsboekje. Hier en daar stellen we vraagjes aan de kinderen. De antwoorden vind je
op blz. 18.
Een prinsheerlijk aanbod
BON
Bij bestelling van een ABDIJPLANK:
G R A T I S een kopje koffie of ‘een Westmalle van het vat’!
Afspanning Den Eik - Grensstraat 45, 2430 Laakdal
tel. 013 78 50 42 - www.deneik.com (1 april - 30 september: alle dagen open vanaf 10 u /
Schoolvakanties: alle dagen open / 1 oktober - 31 maart: maandag gesloten - open vanaf 11 u)
Bon geldig tot 31 december 2008
3

WELKOM IN HET KEMPENS LANDSCHAP!
De Zuiderkempen vormen een uniek landschap met grote rijkdom aan landschappelijke en culturele
waarden. Hier wisselen indrukwekkende bossen af met uitgestrekte weiden en akkers, doorsneden
door dreven die als groene linten door het landschap slingeren. Hier vind je nog traditionele
Kempense hoeves die je doen wegdromen in de verhalen van lang vervlogen tijden.
Om de geschiedenis van dit landschap te begrijpen moeten we terugkeren naar wel erg lang vervlogen
tijden. Zo’n 65 miljoen jaar geleden! De Kempen vormden toen een bekken dat regelmatig
door zee overspoeld werd tot 2,4 miljoen jaar geleden. De zee zette afwisselend klei en zandlagen
af en 8 miljoen jaar geleden werd een sterk ijzerhoudende laag afgezet: de Diestiaan zanden.
Door het herhaald droog vallen van de zandbanken oxideerde het ijzer en werden ijzerzandsteenbanken
gevormd. Sinds 5 miljoen jaar verheffen de Kempen zich geleidelijk (nog steeds!)
samen met de Ardennen en de Alpen, de zee trok zich terug van het land en het landschap kon
zich ontplooien. Erosie (slijtage) door rivieren, wind en regen heeft door de tijden heen veel zand
en klei verwijderd. De ijzerzandsteen bood meer weerstand aan de erosie waardoor ‘getuigenheuvels’
bewaard zijn gebleven in het landschap. Van 2,4 miljoen jaar tot 10.000 jaar geleden
wisselden ijstijden en tussenijstijden elkaar af. Sindsdien bevinden we ons in een tussenijstijd, in
afwachting van de volgende ijstijd. De laatste ijstijd bracht een permanent hogedrukgebied
boven de noordelijke ijskap en een aanhoudende ijzige noordenwind blies over onze streken. De
wind was krachtig en voerde zand en fijn stof mee uit het afbraakpuin van gletsjers en de droogliggende
bedding van de Noordzee. Een dekzandpakket van zowat 2 m dik werd als een deken
over het landschap gespreid. Bij het opwarmen van het
klimaat 10.000 jaar geleden maakte de gure noordenwind
plaats voor een zachtere westenwind, die de zanden
plaatselijk ophoopte tot de typisch Kempense
stuifduinen. Vegetatie kon zich nu opnieuw ontwikkelen
en op de zandgronden groeiden uitgestrekte, dichte
wouden met eik als overheersende boomsoort.
De Kempen bleven nog lang bestaan als een dicht
bebost gebied maar omstreeks 1100 ontstond een
belangrijke verandering in het landschapsbeeld. Er was
een sterke bevolkingsgroei in de Kempen waardoor de
toenemende druk op de landbouw hoog was. Een ware ontbossingsgolf moest voorzien in de
noden van de groeiende bevolking. Het loofwoud werd grotendeels gekapt voor de aanleg van
nieuwe akkers en om te voorzien in timmer- en brandhout. Er ontstonden uitgestrekte heidevelden
en vennen die bleven bestaan tot in de 19de eeuw. Toen bracht de bloeiperiode van de
steenkoolmijnen in Limburg en Luik opnieuw verandering. Open vlaktes werden beplant met
naaldbossen (voornamelijk Corsicaanse den) die de heidevegetatie grotendeels verdrongen.
Naaldbos was het meest opportune gebruik van de schrale gronden in die tijd: naaldhout geeft
lange rechte stammen die gebruikt werden als stuthout in de mijnen, brandstof of als bouwmateriaal.
De laatste decennia is er een steeds groeiend besef van het ingrijpende effect van de mens op het
landschap. Sindsdien wordt er geijverd om het natuurschoon dat nog aanwezig is te koesteren en
enkele loofbossen en heidegebieden te herstellen. Maar ook het erfgoed dat ons herinnert aan de
evolutie die de Kempenaars door de eeuwen heen hebben doorgemaakt, zal blijvend deel uitmaken
van het landschap. De Kempen, dat is immers het land en zijn bewoners, onlosmakelijk verbonden
in verleden, heden en toekomst. De Kempenroute voert je door dit prachtige landschap
en laat je al fietsend kennismaken met de Zuiderkempen op zijn best.
Beleef de Kempen van vandaag en droom weg in de Kempen van weleer!
4

1AFSPANNING DEN EIK
Grensstraat 45, 2430 Laakdal (1 april - 30 september: alle dagen open vanaf 10 u /
Schoolvakanties: alle dagen open / 1 oktober - 31 maart: maandag gesloten - open
vanaf 11 u).
Hoeve ‘Den Eik’ is gelegen in Laakdal, op de grens van 3 provincies: Antwerpen,
Vlaams-Brabant en Limburg. Twee generaties geleden was Den Eik al goed
gekend. De tram die van Veerle naar Zichem reed kon de berg aan de abdij van
Averbode niet op en moest een grote bocht rond de heuvel nemen. Den Eik was
een stopplaats van de tram en ook een afspanning, waar mensen tijdens een lange
reis hun paarden konden ‘afspannen’ en laten rusten voor ze hun reis hervatten.
Afspanning Den Eik en het boscomplex er rond was lang eigendom van de familie
de Merode, Sinds 2006 is de historische hoeve en het omliggende bos eigendom
van de vzw Kempens Landschap. De hoeve werd sindsdien helemaal gerenoveerd
en ingericht.
Het gebouw aan de straatkant - voorheen het woonhuis met stallingen - herbergt
nu een bezoekerscentrum annex taverne. Hier kun je terecht voor informatie over
de streek en over het domein de Merode, maar ook om te verpozen bij een drankje
of hapje. Op de benedenverdieping van de achterbouw is het Klompenmakersmuseum
van Laakdal gehuisvest, een eerbetoon en herinnering aan de klompenmakers
die in de eerste helft van de vorige eeuw Laakdal en omstreken van
schoeisel voorzagen.
De vzw Kempens Landschap stelt zich tot doel om waardevolle landschappen te herstellen
en veilig te bewaren voor de toekomst. Erg belangrijk hierbij is de multidisciplinaire
aanpak. Het landschap is immers niet alleen natuur, maar ook bebouwing en
allerlei functies. Dat alles vraagt een geïntegreerd beheer en juist daarin maakt vzw
Kempens Landschap zich sterk. Als organisatie kan ze voor Vlaanderen zelfs uniek en
voorbeeldstellend genoemd worden. Het is geen natuur- of monumentenvereniging
maar een landschapsvereniging. Daarmee vult ze een hiaat op wat betreft de landelijke
landschapsproblematiek in zijn veelomvattendheid! De realisatie van den Eik is een
mooi voorbeeld van hoe vzw Kempens Landschap zich bekommert om een landschap
met de daaraan verbonden gebouwen en op korte termijn zorgt voor opwaardering en
herbestemming ervan. Informatie vind je in het bezoekerscentrum van Den Eik of op
www.kempenslandschap.be.
5

6
KIDS 1
Prinsen en prinsessen, neem eens een kijkje op de zitbanken die zich vooraan Den Eik
bevinden. We hebben er een vraagje voor jou:
Dat een eik een boom is die eikels heeft wist je waarschijnlijk al wel. Als je op je
bomenkaart kijkt kan je zien welke vorm de blaadjes van een eik hebben.
Wist je ook dat er eigenlijk veel soorten eiken bestaan? Die verschillende soorten kunnen
door bomenkenners uit elkaar gehouden worden door kleine verschillen in de vorm
van het eikenblad en de eikels. Op de zitbanken voor Den Eik staan 4 soorten eikenbladeren
met eikels getekend, op elke bank 2. Kan jij als beginnende bomenkenner al één
duidelijk verschil zien tussen de blaadjes op de ene bank en die op de andere bank?
Weetje: Mensen eten geen eikels, maar voor veel dieren
zijn ze een lekkere maaltijd. Wilde zwijnen, muizen,
eekhoorntjes en sommige vogelsoorten smullen
graag van al die eikels in het bos. En in ruil voor dat
lekkere eten helpen ze de eiken zelfs! Bijvoorbeeld: als
een eekhoorntje zijn voorraad eten voor de winter
aanlegt dan begraaft hij op verschillende plaatsen in
het bos een hoopje eikels. Soms vergeet de eekhoorn
wel eens een paar eikels terug op te graven. En uit die
eikels kunnen dan nieuwe eiken groeien op een andere
plaats in het bos!
En dan nu: de fiets op! Als je het terras van Den Eik verlaat en over de parking
richting straat rijdt, vind je aan je rechterkant een fietspad tussen de bomen dat je
naar fietsknooppunt 17 leidt. Daar start de tocht!
Vanaf knooppunt 17 volg je richting knooppunt 88.
Je rijdt eerst door bossen en later langs landelijke gebieden met weidelanden. Op
een bepaald ogenblik fiets je langs de Degstraat en draai je rechts de Poedertoren
in. Je bevindt je nu in een dreef met eiken. Dit is de eerste stopplaats.

2
EIKENDREEF
De eik (Latijnse naam Querqus) is een boomsoortengroep die eenvoudig te herkennen
is aan de gelobde bladeren en typische vruchten. Eikels zijn een voedselbron
voor wilde zwijnen, muizen, eekhoorns, sommige vogelsoorten, ... Zomer- en
Wintereik, twee inheemse soorten, behoren tot de belangrijkste loofboomsoorten
in onze streken. Beiden hebben golvend gelobde bladeren. Bij zomereik groeien de
blaadjes rechtstreeks op de takken en de eikels aan stelen. Bij wintereik is dit net
omgekeerd: de blaadjes hebben stelen, de eikels niet. Beide soorten zijn nauw verwant
en in Vlaanderen komt ook een mengvorm van beide soorten voor, daarom
wordt vaak gesproken van ‘inlandse eik’. Inlandse eik is een stevig verankerde
robuuste boomsoort met grillige kruin.
Sinds enkele jaren wordt Vlaanderen
geplaagd door de ‘eikenprocessierups’.Deze
rups is afkomstig uit Midden-Europa maar
heeft zich, vermoedelijk onder invloed van
de klimaatsverandering, nu ook in onze streken
gevestigd. Zoals de naam doet vermoeden
komt de rups vooral voor op eikenbomen,
in het bijzonder de zomereik. De rups is
het larvestadium van een onopvallende bruine
nachtvlinder die in augustus haar eitjes
legt in de toppen van eikenbomen. In april of
mei van het volgende jaar komen de rupsen
uit hun eitjes. Ze leven in groep en maken
grote nesten op stammen of dikke takken
aan de zonnige zuidkant van hun gastbomen.
Een nest bestaat uit een spinsel met
vervellingshuid,brandharen en uitwerpselen
van de rupsen. ’s Nachts gaan de diertjes in
processie op zoek naar voedsel. Bij een ernstige
besmetting van de eikenprocessierups
kunnen ze een boom helemaal kaalvreten. De rupsen ondergaan tijdens hun groei
een 5-tal vervellingen. In juli zijn ze volgroeid en verpoppen zich om tijdens de
maanden juli en augustus als vlinder uit te vliegen. Hoe warmer en stabieler het
weer in deze maanden, hoe meer vlinders er zijn, en bijgevolg hoe meer eitjes er
worden afgezet die het komende jaar weer rupsen worden. Het bekende venijn
van de rupsen verschijnt in het derde larvale stadium. De rupsen ontwikkelen dan
naast hun normale witte haren ook ‘brandharen’. Dit zijn haartjes van slechts 0,2
tot 0,3 millimeter lang die bezet zijn met microscopisch kleine weerhaakjes. Ze
kunnen de oppervlakkige lagen van onze huid, ogen en luchtwegen binnendringen
en daar ernstige irritatie en ontstekingen veroorzaken. De haren worden actief
verschoten door de rups bij contact maar ze worden door de wind ook passief
meegevoerd vanuit de nesten. De brandharen kunnen 6 tot 8 jaar na het voorkomen
van de rupsen nog steeds schadelijk zijn!
7

Eiken hebben steeds een belangrijke rol gespeeld in de Europese mythologie. De imposante
eik werd steeds verbonden aan de god van de donder en de bliksem, de hoogste
godheid. Voor de Germanen was dit ‘Thor’ (of Donar), voor de Kelten ‘Taranis’, voor de
Grieken ‘Zeus’ en de Romeinen vereerden ‘Jupiter’. Het verband tussen de eik en deze
goden is waarschijnlijk afkomstig van het feit dat eiken opvallend vaker dan andere
bomen getroffen worden door de bliksem. Hierdoor was het niet moeilijk te geloven
dat de god van de donder en de bliksem in deze bomen huisde.
In onze wetenschappelijke tijd kunnen we dit verschijnsel verklaren doordat eiken zeer
diep wortelen en vaak met hun wortels in contact staan met het grondwater. Het
stamhout van een eik bevat hierdoor meer water dan veel andere boomsoorten. Een
eik bevat ook veel zetmeel, wat een wateraantrekkende en dus goed geleidende stof is.
De ruwe schors van een eik draagt ook zijn steentje bij: als het regent stroomt het
water ongelijkmatig en traag van de stam, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de gladde
stam van een beuk. Door de ruwe schors zal de hitte bij een blikseminslag ongelijkmatig
verdeeld worden over de stam, waardoor blikseminslag bij eiken ook meer schade
aanricht en duidelijker zichtbaar is dan bij andere boomsoorten.
In veel religies en culturen vormde een oude ‘heilige’ eik dé plaats voor bijeenkomsten;
daar werd recht gesproken of werden de goden aanhoord, werden offers gebracht of
de doden begraven. De hoog opgroeiende eik met zijn diepe wortels werd aanzien als
de verbinding tussen hemel en aarde. Druïden, priesters en priesteressen aanhoorden
de goden in het ruisen van de eikenbladeren. De krachtige eik ondersteunde de hemelgewelven
en voorkwam zo dat de hemel op aarde neerstortte. Gelukkig maar!
Ook ons moderne volksgeloof wijst allerlei krachten toe aan de eik: Een eikel bij je dragen
beschermt tegen onheil, verhoogt de vruchtbaarheid en de seksuele potentie en
verzekert een lang leven. Twee eikentakken, met een rode draad samengebonden tot
een gelijkbenig kruis vormen een krachtige bescherming tegen het kwaad. Als je in de
herfst een vallend eikenblad kan opvangen zal je de ganse winter lang niet ziek worden.
Een vuur maken van eikenhout reinigt je van ziekte. Wil je geld krijgen in de
nabije toekomst? Plant dan een eikel bij nieuwe maan!
KIDS 2
Prinsen en prinsessen, welkom op deze prachtige eikendreef!
Eiken herken je aan hun gelobde blad. Er staan er tientallen langs
deze weg. Maar opgelet! Er staat 1 vreemde eend in de bijt. Het gaat
om een grote kromme boom die er om gekend staat dat hij zeer
hoog kan worden. Als je hem vindt, mag je de bomenkaart gebruiken
om zijn naam te zoeken. Deze rebus helpt je alvast op weg:
K = P - B A = U - M
Rij verder naar het knooppunt 88. Je rijdt een poosje op een fietspad langs een steenweg.
Aan knooppunt 88 (met aan de overkant de taverne Mie Maan) houden we even halt.
8

3DE BOSSEN VAN ELSSCHOT
Willem Elsschot (1882-1960) werd geboren in Antwerpen als Alfons De Ridder en
had een sterke band met de streek waarin we ons nu bevinden. Hoewel hij geboren
werd in Antwerpen was zijn moeder afkomstig van de Antwerpse Kempen. Zijn
nonkel had een kruidenierszaak in het nabijgelegen dorpje Blauberg. De jonge
Alfons De Ridder bracht dan ook regelmatig zijn vakanties door bij zijn familie in
Blauberg. Hij hield erg van het landschap en maakte vele wandelingen, waarbij hij
vooral werd aangetrokken door ‘het Helschot’. Dit is een drassig bosgebied tussen
Blauberg en Veerle. Aan dit gebied ontleende hij zijn pseudoniem ‘Elsschot’. De
voornaam ‘Willem’ koos hij als eerbetoon aan ‘Willem die Madoc Maecte’, de schrijver
van ‘Van de vos Reinaerde’, waarvoor hij een grote bewondering koesterde.
Helschot is een ecologisch zeer waardevol gebied door zijn drassige karakter waarin
specifieke planten en dieren zich kunnen ontwikkelen. Hier kan de natuur zijn
gang gaan, ongestoord door menselijk ingrijpen.
Aan onze linkerkant bevindt zich het provinciale groendomein Hertberg met een
oppervlakte van 236 ha. Van hieruit kun je starten om rondwandelingen te maken
doorheen het domein en te genieten van het monumentale natuurschoon van
deze oude bossen.
9

Hertberg bevindt zich op de grens tussen de Zuiderkempen en het Hageland.
Uniek in Vlaanderen is dat het domein langdurig ononderbroken bebost is
geweest. Op de oudst beschikbare geografische kaart (de Ferrariskaart uit 1775)
kunnen we al zien dat het domein volledig bebost was met voornamelijk naaldbos
en sindsdien is dat onveranderd zo gebleven. Neem even de tijd om het infobord
te bekijken!
De ecologische waarde van een bos wordt steeds meer erkend. Een bos bestaat niet
alleen maar uit bomen maar vormt een ganse leefwereld van allerlei planten en dieren,
verbonden in een kringloop met elkaar. In naaldbossen vinden we een veel minder ontwikkelde
ondergroei dan in loofbossen. Naaldbomen staan vaak dicht bij elkaar waardoor
er weinig licht door de boomkruinen op de grond kan vallen. Hierdoor kunnen
planten zich maar beperkt ontwikkelen. De strooisellaag in naaldbossen vormt een zure
bodem waarop maar weinig planten kunnen gedijen, in tegenstelling tot de rijke
humuslaag die zich onder de meeste loofbomen vormt. Weinig ondergroei in een bos
betekent ook weinig dieren. Bij de opmaak van een bosbeheerplan zal men er dan ook
steeds naar streven om zuivere naaldbossen om te vormen naar gemengde bossen,
maar ook om bosranden en open plekken te creëren. Hoe meer afwisseling in een bos
hoe meer leven!
KIDS 3
Prinsen en prinsessen geraken nooit het noorden kwijt.
Het noorden is de belangrijkste windrichting en wordt gebruikt als richtpunt. Kaarten
worden standaard zo getekend dat de
bovenkant het noorden aangeeft, dus
ook de fietskaart in dit boekje!
Neem het kompas uit de prinsentas.
De pijl van het kompas wijst altijd
naar het noorden. Houd dit boekje zo
dat de pijl van je kompas in dezelfde
richting loopt als de pijl naar het
noorden op de tekening hiernaast.
Nu weet je meteen ook waar de
andere windrichtingen liggen!
Straks zal je fietsknooppunt 84 volgen. In welke windrichting fiets je dan?
Van op het Veerlepad starten enkele wandelingen doorheen domein Hertberg. In welke
richting loopt deze weg?
Wie voor de korte fietstocht (17 km) kiest, rijdt nu naar knooppunt 13, en bladert
dan verder naar hoofdstuk 7.
Wie verder naar Westerlo wil, volgt knooppunt 84. Dit is zeker een aanrader! Of
heb je vandaag misschien al een kasteel gezien?
We rijden nu over het grondgebied van Bergom. Op de onverharde weg aan de
Mariagrot kunnen we even op adem komen …
10

4DE STILLE KEMPEN
Deze grot ter verering van de Heilige maagd Maria vormt het ideale decor om het
verhaal te vertellen van een andere Heilige maagd: de Heilige Dymphna, de eerste
martelares van de Kempen.
Dymphna wordt rond 650 in Ierland
geboren als de dochter van de heidense
Ierse koning Damon en een christelijke
prinses die een buitengewone schoonheid
bezat. Op vraag van haar moeder
wordt Dymphna in het grootste geheim
gedoopt door de Ierse priester
Gerebernus. Helaas sterft de moeder
van Dymphna op jonge leeftijd. Haar
vader wordt gek van verdriet en gaat
radeloos op zoek naar een nieuwe echtgenote
die zijn eerste vrouw kan evenaren.
Maar niemand voldoet aan deze
eisen... Naarmate Dymphna ouder
wordt gaat ze steeds meer op haar moeder
lijken. Dit was ook haar vader niet
ontgaan. In zijn radeloosheid om het
gemis van zijn vrouw dwingt hij
Dymphna om met hem te trouwen. Zij
vindt dit een ondraaglijk idee en vlucht,
geholpen door haar biechtvader
Gerebernus. Ze schepen in op een schip
naar Antwerpen en vestigen zich als
kluizenaars in de bossen van de
Kempen. Ze nemen er hun intrek in een
kapel gewijd aan Sint-Maarten en ontfermen
er zich over de armen en hulpbehoevenden.
De koning is razend en stuurt dienaars op pad om haar te vinden. Enkele jaren verstrijken,
maar de dienaars ontdekken dan toch de schuilplaats van Dymphna en
Gerebernus. Koning Damon zoekt beide kluizenaars op. Opnieuw dwingt hij Dymphna
om met hem te trouwen en Gerebernus om het huwelijk af te sluiten. Beiden antwoorden
dat wat er ook met hen zal gebeuren, ze nooit zullen toegeven. De koning ontsteekt
hierop in een razernij en geeft opdracht om Dymphna en Gerebernus te onthoofden.
De priester wordt onthoofd, maar de dienaren kunnen het niet over hun hart
krijgen om de mooie Dymphna te vermoorden. Daarop grijpt de koning het zwaard en
onthoofdt eigenhandig zijn dochter. De lijken worden in een sarcofaag gelegd en verborgen
in een grot. Als ze later gevonden worden, treft men in Dymphna’s graf een
gegraveerde steen aan met haar naam. Sindsdien wordt het een gewoonte om krankzinnigen
een steen rond hun nek te hangen waarin ‘Dymphna’ gegraveerd staat terwijl
een priester voor de ongelukkige bidt.
600 jaar lang werd het verhaal van Dymphna door de Kempenaren doorverteld voor
het in de Middeleeuwen neergeschreven werd door bisschop Willem I van Cambrai.
11

Dymphna’s overblijfselen en het hoofd van Gerebernus werden overgebracht naar Geel,
het lichaam van Gerebernus naar Xanten in Duitsland. De resten worden daar nog
steeds als relieken bewaard. Op het graf van Dymphna deden zich volgens de overlevering
wonderbaarlijke genezingen voor. Dit bracht een stroom van bedevaarders, vooral
geesteszieken, naar de stad Geel. De devotie van de Heilige Dymphna ligt zo aan de
basis van de latere psychiatrische zorg te Geel. De geesteszieken werden aanvankelijk
ondergebracht in een bijgebouw aan de kerk met het graf van de Heilige Dymphna. In
de 13e eeuw werd een ziekenhuis gebouwd en later worden de zieken ook ondergebracht
bij families uit de streek. In deze tijden werden geesteszieken gewoonlijk slechter
behandeld dan dieren, dus het mag waarlijk het wonder van de Heilige Dymphna
genoemd worden dat de inwoners van Geel zich ontfermden over deze mensen. Op een
gegeven moment waren er 3000 geesteszieken ondergebracht bij families uit Geel!
De Heilige Dymphna werd uitgeroepen tot patroonheilige van de stad Geel. Haar
naamfeest en dat van de Heilige Gerebernus worden gevierd op 15 mei. Ze staat
bekend als de patrones van de bezetenen en geesteszieken en de beschermheilige
tegen epilepsie en krankzinnigheid.
KIDS 4.1
Kleine prinse(sse)n herkennen grote bomen
In het bos vind je hier voornamelijk naaldbomen maar langs de weg staan grote oude
loofbomen. Welke boomsoort, bekend om zijn nootjes en gladde, grijze stam vind je
hier? Kijk ook eens of je onder de bomen afgevallen blaadjes, nootjes of notendopjes
vindt! Haal je bomenkaart maar boven!
KIDS 4.2
Een dooie boel?
Onder loofbomen vind je meestal een dikke laag dode blaadjes op de grond. Een loofboom
verliest elk jaar opnieuw zijn blaadjes in de herfst om in de lente weer jonge
nieuwe blaadjes te laten groeien. Vergis je niet! Die dorre bruine blaadjes kunnen voor
jou misschien maar een dooie boel lijken maar ze zitten eigenlijk vol leven. Er zijn heel
wat kleine diertjes die in dit bladerenpakket leven. Schuif wat blaadjes opzij en ga als
een echte ontdekkingsreiziger op zoek! Als je diertjes vindt kan je ze voorzichting in je
doosje met vergrootglas stoppen en ze aandachtig bekijken. Kan je de diertjes herkennen?
Haal je ‘zoekkaart - bodemdiertjes’ uit de prinsentas!
Zet achteraf de diertjes die je hebt gevonden weer van waar ze komen, zodat ze verder
kunnen gaan met hun bezigheden in de bladerenlaag!
Rij nu verder in de richting van knooppunt 84. Zo kom je aan een rivier met een brug
erover. Neem het zandweggetje vóór je de brug opgaat naar links. Dan kan je na 200
meter een blik gooien op de achtergevel van het kasteel van … de prins de Merode.
12

5OVER PRINSEN, RIVIEREN
EN DE PRACHT VAN WESTERLO…
De familie de Merode resideert in deze streek sinds 1482. Het geslacht de Merode is
van hoge adel en gaat ver terug in de geschiedenis. Alle telgen van dit geslacht mogen
zich prins of prinses noemen. Ze vormen een van de vijf prinselijke families die België
rijk is. Sinds Westerlo in 1626 tot markizaat werd verheven, voeren de Merodes de
titel van ‘Graaf van Merode’ en ‘Markies van Westerlo’. De familie de Merode werd,
net als de familie de Ligne, in 1830 de Belgische troon aangeboden, maar beide families
weigerden. Later aanvaardde de familie van Saksen-Coburg Gotha de troon wel.
Het kasteel van de prins de Merode is nog steeds in handen van afstammelingen van
de familie de Merode. De grondvesten van de eerste burcht dateren uit de 11de eeuw.
Begin 14de eeuw werd gestart met de bouw van het huidige kasteel, met name de donjon
of centrale woontoren. Het kasteel werd in de loop van de geschiedenis meermaals
uitgebreid en gemoderniseerd. Het kasteel en het bijhorende landschapspark zijn toegankelijk
tijdens de kasteelfeesten die plaatsvinden in het eerste weekend van juli.
Als je het kasteel bewonderd hebt, keer dan terug naar de brug en hou daar even
halt aan de Grote Nete.
Deze brug over de Grote Nete waarop we ons bevinden staat in Westerlo bekend als
‘de Lange Brug’. Rechts van de brug zie je aan beide kanten van de rivier delen van
een oude sluisconstructie staan. Deze sluis staat in de volksmond bekend als ‘Het
Trammeke’. Door het sluiten van de sluis kon men in de zomer het laaggelegen gebied
‘het Riet’ doen onderlopen om de weilanden te bevloeien. De sluis werd ook gebruikt
om de waterstand te regelen voor de scheepvaart.
Aan de overkant van de brug vind je een infobord (links). Hierop staan wandellussen
uitgewerkt langsheen het natuurschoon dat de gemeente Westerlo te bieden heeft.
Van hieruit kan je een wandeling maken naar de ‘Beeltjens’ en de ‘Kwarekken’, 2
natuurgebieden die van elkaar gescheiden zijn door de baan tussen Westerlo en
Zoerle-Parwijs. Het gehele boscomplex van 162 ha groot is sinds 2006 eigendom van
13

de vzw Kempens Landschap. De Beeltjens vormen als het ware de achtertuin van
Westerlo. Doorheen het gebied lopen 8 dreven die samenkomen in een stervormig
patroon. De vzw Kempens Landschap heeft zich al geëngageerd om het typische drevenpatroon
te herstellen maar hier houdt haar inzet zeker niet op. Kempens
Landschap zal blijven ijveren om de landschappelijke en ecologische waarde van dit
gebied te versterken. In de Kwarekken (de naam is afgeleid van kreken) gaat het van
hoog en droog naar laag en nat. In de laag gelegen delen treffen we nog restanten
van het oorsponkelijke elzenbroekbos en zijn typische fauna en flora aan. Bergop gaat
het richting Asberg, een typisch Kempische stuifduin op de grens met de Beeltjens. De
Kwarekken vormen een ecologisch zeldzaam en zeer waardevol gebied dat alle kansen
moet krijgen om zich ten volle te kunnen ontplooien. Opnieuw een taak waar
Kempens Landschap zich ten volle voor inzet.
KIDS 5
Voor de prinselijke rekenknobbels:
Gooi vanop de brug een blaadje in het water en kijk in welke richting het drijft. De richting
waarin je blaadje en dus ook het water van de rivier stroomt noemen we stroomafwaarts.
Het rivierwater stroomt tegen een bepaalde snelheid. Wil je weten hoe snel? Zoek dan
opnieuw een blaadje en laat het stroomafwaarts drijven onder de brug. Tel het aantal
seconden vanaf het ogenblik dat het blaadje het water raakt aan de ene kant van de brug
tot je het blaadje aan de overkant van de brug opnieuw ziet verschijnen. Meet ook hoe
breed de brug is (haal de lintmeter boven!).
Aantal seconden: ………… Breedte van de brug: …………
En nu gaan we rekenen (met een beetje hulp van mama of papa?):
Als je de breedte van de brug deelt door het aantal seconden dan weet je al meteen hoeveel
meter per seconde het water stroomt: Het water stroomt …………meter/seconde.
Als je ook wil weten hoeveel kilometer per uur dit is dan rekenen we verder:
Je weet: 1 minuut = 60 seconden. Als je dus het aantal meter per seconde vermenigvuldigt
met 60 dan weet je hoeveel meter per minuut dat is:
Het water stroomt ………………. meter/minuut.
We gaan nog verder: Je weet ook: 1 uur = 60 minuten. Als we dus het aantal meter per
minuut nog eens vermenigvuldigen met 60 dan weet je hoeveel meter per uur het water
stroomt: Het water stroomt …………………………………. meter/uur.
En nu moeten we nog 1 stapje verder gaan. 1 kilometer = 1000 meter. Dus delen we het
aantal meter per uur door 1000 en we weten hoeveel kilometer per uur het water
stroomt! Het water stroomt …………………kilometer/uur!
Als je even wil vergelijken: als je zelf stevig doorstapt haal je een snelheid van 5 kilometer per uur.
Rij nu verder naar fietsknooppunt 84. Let goed op de fietsknooppuntbordjes zodat
je de rustige wegen niet verlaat! Volgende stop: knooppunt 84.
14

6
IN GOEDE EN KWADE DAGEN ...
We bevinden ons hier in ’t Riet: een rustig gelegen stukje natuur tussen de Grote
Nete en de achtertuintjes van de woningen op de Grote Markt. Doorheen het Riet
stroomt een kleine zijrivier van de Grote Nete: de Laak.
Oorspronkelijk liep dit gebied geregeld onder water. Daarna namen sluizen deze
taak over en werden de weilanden verder bevloeid. De oogst van de hooivelden
werd verkocht door te bieden op nummers die op witte paaltjes in de percelen
geplaatst werden. Let op de witte paaltjes aan de ingang van de weide! Het Riet
stond onder beheer van de Sint-Sebastiaan schuttersgilde van Westerlo, opgericht
door de toenmalige Heer de Merode. Het exacte jaartal is niet bekend maar in
geschriften is al sprake van de gilde in 1596. Op een kaart van 1721 staat een afbeelding
van kasteel de Merode waarop de staande wip in het Riet al aangeduid is! De
gilde functioneerde in die tijd als een soort militie ter verdediging van het kasteel en
het dorp. Er waren uitkijkposten gevestigd op de kerk- en kasteeltoren. Dreigde er
gevaar? Dan sloeg men alarm en trokken de inwoners van Westerlo zich met hun
vee terug in het Riet. Dit gebied was toen volledig omsloten door water en alleen
bereikbaar langs twee ophaalbruggen over de Laak. De huidige lorken schietboom
van de staande wip werd geschonken door de prins de Merode in 2003. De vorige
schietboom dateerde van 1951 maar werd geveld door een storm in het najaar van
2002.
KIDS 6.1
Zoek de staande wip en haal je hoogtemeter uit de prinsentas.
Hoe hoog is dit bouwsel?
Zo gebruik je de hoogtemeter: Kijk door het pijpje van je hoogtemeter.
Loop net zo lang voor- of achteruit tot je het topje van de
wip ziet. Hou de driehoek recht! Leg een takje of een steentje op
de plaats waar je nu staat. Meet nu de afstand tussen dat takje of
steentje en de onderzijde van de wip door reuzenstappen van 1
meter lang te zetten. Tel bij de gemeten afstand nog 1,5 meter bij
op (je eigen ‘hoogte’). Dat is de hoogte van de wip!
Rij nu verder naar knooppunt 89. We fietsen nu over het grondgebied van de
gemeente Herselt. Volg de weg verder naar knooppunt 13 en volg dan nog eventjes
knooppunt 14. Hou even halt bij het kruisen van de Herseltseweg.
Tip voor een ontspanningsmoment met de kinderen: Aan de Herseltseweg sla je eventjes
rechtsaf want aan huisnummer 24 vind je een kinderboerderij met binnen- en buitenspeeltuin
voor de kinderen en overdekt terras voor de ouders of grootouders.
15

7
AKKERVOGELS EN KERKUILEN
KIDS 7.1
Joepie! Een kinderboerderij vlakbij!
Je zal alvast even moeten gaan kijken want wij vragen jou naar welk dierenhuisje de
kinderboerderij genoemd is. We verklappen je al dat het geen varkensstal is en ook
geen kippenhok. Maar wat dan wel?
Volg daarna opnieuw knooppunt 14. Langs de Peirenstraat, als je links de
Schransstraat gepasseerd bent mag je eventjes op adem komen.
Akkervogels zijn vogels die gebonden
zijn aan de landbouw: de leeuwerik, distelvink,
geelgors, patrijs, en nog vele
andere soorten. Hun nestplaatsen bevinden
zich meestal in de randen omheen
akkers en ze zijn voor hun voedsel grotendeels
afhankelijk van wat bij het
oogsten achterblijft op de akker. Door de
versnippering van het landschap en de
intensifiëring van de landbouw wordt
het voor de akkervogels hoe langer hoe
moeilijker om geschikte nestplaatsen te
vinden en zich voort te planten.
De laatste jaren leven in Vlaanderen
initiatieven om de bedreigde akkervogelsoorten meer kansen op voortbestaan te
bieden. Belangrijk hierbij zijn het behoud en de aanleg van groene bermen en
bomenrijen rondom akkers als nestplaatsen. Voedselgebrek in de winter wordt
voorkomen door graanranden of kleine perceeltjes graan op de velden te laten
staan. Ook minder hulpbehoevende vogelsoorten als duiven en kraaien profiteren
van graan of maïs op de akkers. Neem de tijd om de velden even rond te turen op
zoek naar ‘echte’ akkervogels of een minder zeldzame kraai.
KIDS 7.2
Vraagje voor prinselijke spionnen …
Zoek aan de linkerkant van de weg een kerktoren. Neem je verrekijker uit de prinsentas,
dan kan je hem nog beter zien! Wie weet huist er wel een kerkuil in de toren!?
Kijk op de wegenkaart van dit fietsboekje als je wil weten in welk dorp deze kerk staat!
Fiets verder naar knooppunt 14. Van hieruit volg je opnieuw knooppunt 17 en even
knooppunt 18. In het laatste stuk bos van onze tocht zal je opvallend veel varens
zien. Dit wordt de laatste stopplaats.
16

8BOSVEGETATIE
Varens planten zich voort door middel van
sporen. Alle varens hebben vruchtbare bladeren,
waarop de sporendoosjes zich bevinden
en onvruchtbare bladeren zonder sporendoosjes.
Varens verdwijnen elk jaar
bovengronds en overwinteren door middel
van hun ondergrondse wortelstok. Rond de
planten heeft lang een mysterieuze sfeer
gehangen in onze streken gezien de varen
“noch bloemen noch saedt voort en brenght”
maar zich toch voortplant. Volgens de sage
bloeide de varen slechts in de Sint-Jansnacht,
tussen de zesde en de zevende klokslag van middernacht. Onmiddellijk na de bloei
rijpte het varenzaad. Wie dit zaad kon bemachtigen kon zich onzichtbaar maken!
Helaas waarden in de nacht van Sint Jan allerlei heksen en geesten in de bossen rond
zodat het plukken van de varenbloem en het vergaren van het varenzaad een moeilijke
taak was. Tijdens perioden van lange droogte werden varens verbrand om regen
op te roepen. Dit geloof was zeer algemeen verspreid. Zo schrijft Karel I van Engeland
in een brief dat het de boeren wordt verboden om varenkruid te verbranden op bepaalde
dagen omdat hij zijn uitstappen niet door regen bedorven wil zien.
Naast geneeskrachtige kruiden hebben ook veel boomsoorten een genezende werking. We
sommen er enkele op: Een aftreksel van eikenschors helpt bij huidproblemen en ontstekingen.
Je kunt er zelfs zweetvoeten mee verdrijven! Thee van lindebloesem verzacht hoest
en maagklachten, is rustgevend, bevordert de bloedcirculatie en zuivert het lichaam door
verhoogde urine- en zweetafdrijving. Het verdampen van enkele druppels olie van de jeneverbes
(naaldboom) reinigt de lucht van ziektekiemen en vermindert het risico op infecties.
Enkele druppels in heet water waarvan je de damp inhaleert helpen tegen verkoudheid. Thee
met berkenblad stimuleert de nieractiviteit en verzacht pijn bij reuma en artritis. Producten
die bereid zijn uit dennennaalden en -kegels werken ontsmettend en verlichten stress.
KIDS 8
Taak voor winderige prinsen en prinsessen:
Varens horen bij het bos. Ze hebben ondergronds een sterke wortelstok waaruit ze elke
lente weer tevoorschijn komen. Eerst krullen ze bescheiden ineen maar als het zonniger
wordt rollen ze ongeremd hun prachtige groene bladeren uit. Met een beetje fantasie zie
je er zo boselfjes op dansen. Varens planten zich voort door sporen. Die vind je in sporendoosjes
aan de onderkant van sommige bladeren. Neem je insectendoosje en ga op ontdekking!
Als de sporen rijp zijn barsten de doosjes open en worden de sporen verspreid
door de wind. Als je er vindt, dan mag jij even die taak overnemen. Blazen maar!
Volg verder knooppunt 18 tot aan Den Eik. Hier eindigt onze fietstocht. Misschien
met een drankje op het terras of een bezoekje aan het klompenmuseum?
17

Antwoorden vraagjes KIDS
KIDS 1: De blaadjes op de bank waar ‘DEN’ op staat hebben puntige randen.
De blaadjes op de bank waar ‘EIK’ op staat hebben golvende randen.
KIDS 2: Populier
KIDS 3: Als we verder fietsen naar knooppunt 84 rijden we naar het noordwesten.
Het Veerlepad en de wandeltochten door domein Hertberg lopen naar
het westen.
KIDS 4: Beuk
KIDS 5: De brug is 4 meter breed. We tellen 10 seconden.
Het aantal meter per seconde is dus 4 gedeeld door 10 = 0, 4 meter per
seconde.
Het aantal meter per minuut is dan 0,4 maal 60 = 24 meter per minuut.
Het aantal meter per uur is dan 24 maal 60 = 1440 seconden per uur.
Het aantal kilometer per seconde is dan 1440 gedeeld door 1000 = 1, 44
kilometer per seconde.
Je kan dus makkelijk 3 keer sneller stappen dan het water!
Let op: de stroomsnelheid van een rivier is niet elke dag gelijk. Als het
veel geregend heeft en er zit veel water in de rivier dan zal de rivier
sneller stromen. Loopt er weinig water in de rivier, dan stroomt de
rivier trager. De uitkomst van jouw berekening kan dus wel nog een
beetje verschillen van de oplossing die we hier geven. De rivier stroomt
hier gewoonlijk met een snelheid tussen de 1,4 en 2,8 kilometer per uur.
KIDS 6.1: De staande wip is 23 meter hoog
KIDS 6.2: Het Ooievaarsnest
KIDS 7: De kerktoren van Veerle
18

ARGUS is het milieupunt van KBC en Cera. ARGUS informeert en debatteert rond milieu en duurzame ontwikkeling
en wil het publiek hieromtrent bewustmaken. Een greep uit het aanbod: ARGUSmilieumagazine,
ARGUSwandelzoektochten, fotowedstrijd 'ARGUSfotograaf van het jaar', infosessies, debatten, filmforum,
natuurproject Go4Nature, enz. Verneem er alles over op onze website en schrijf je in op de ARGUStelex.
ARGUS vzw, Eiermarkt 8, 2000 Antwerpen, 03 202 90 70, info@argusmilieu.be, www.argusmilieu.be
De vzw Kempens Landschap werd in ’97 opgericht met als doelstellingen de verwerving, de bescherming, de
valorisatie en het gebeurlijk herstel van leefmilieu, landschap, natuur- en cultuurpatrimonium in de provincie
Antwerpen en inzonderheid de instandhouding, het beheer, de ontsluiting en publieksgerichte openstelling van open
monumenten in haar bezit. Enkele mooie realisaties kunnen worden gevonden in de kolonies van Wortel en
Merksplas, domein Roosendael te Sint-Katelijne-Waver, domein Ter Speelbergen te Putte, de Koude Beekvallei te
Borsbeek en uiteraard de Beeltjens en Kwarekken en afspanning Den Eik in het gebied van de Merode.
Kempens Landschap vzw, Peredreef 5, 2580 Putte, 015 22 82 30
info@skl.provant.be, www.kempenslandschap.be
Met 73.000 gezinnen als lid en 16.000 hectare natuur in beheer is Natuurpunt veruit de grootste natuurvereniging in
Vlaanderen. Duizenden enthousiaste vrijwilligers vormen het kloppend hart van Natuurpunt. We organiseren geleide
natuurwandelingen en cursussen, organiseren beheerswerken in die natuurgebieden, leggen wandelpaden aan, ….
Hou je van de natuur, word dan lid! Het lidgeld bedraagt 20 euro voor het hele gezin. Als lid ontvang je 4 x per jaar
‘Natuur.blad’, het ledentijdschrift boordevol informatie over de natuur in Vlaanderen. Je krijgt bovendien dan een
welkomstpakket met daarin een CD met vogelgeluiden en de fraaie Fiets- en wandelgids met 33 uitgestippelde
natuurroutes in de mooiste natuurgebieden van België. Lid worden kan door overschrijving van 20 euro op rekening
230-0044233-21 van Natuurpunt met vermelding ‘nieuw lid actie ARGUS’.
Natuurpunt, Coxiestraat 11, 2800 Mechelen, 015-29 72 20, info@natuurpunt.be, www.natuurpunt.be
De Vlaamse Landmaatschappij is als agentschap van de Vlaamse overheid verantwoordelijk voor de inrichting van de
open ruimte, de beheersing van de mestoverschotten, het plattelandsbeleid in het buitengebied en de randstedelijke
open ruimte in Vlaanderen.. In het gebied van de Merode, werkt de VLM, samen met de andere partners uit het
project de Merode, aan het duurzaam ontwikkelen van de streek, met aandacht voor milieu en mens.
VLM Herentals, Cardijnlaan 1, 2200 Herentals, 014 25 83 70, www.vlm.be
In het plattelandsproject de Merode werken verscheidene partners samen aan het duurzaam ontwikkelen van één van
de grootste bosgebieden van Vlaanderen. De gemeenten Tessenderlo, Scherpenheuvel-Zichem, Geel, Laakdal, Herselt
en Westerlo; de provincies Vlaams-Brabant, Limburg en Antwerpen; Natuurpunt, ANB, VLM, abdij van Averbode, de
landbouwsector en vzw Kempens Landschap vormen samen de leden van het project de Merode, waarvan de VLM de
projectadministratie doet. Alle info op www.demerodeonline.be
19

0 2 km
De volledige fietskaarten zijn te verkrijgen bij de toeristische
infokantoren in de provincie Antwerpen, in de boek- en
fietshandel en via de website: www.antwerpsekempen.be
Met dank aan Toerisme Provincie Antwerpen vzw
voor de uitwerking van deze fietskaart.
Nadruk of aanpassing onder gelijk welke vorm is verboden.
© TPA 2008 © kaartontwerp: Smets & Ruppol
1
DEN EIK
VERTREK
8
volg 18 tot aan Den Eik
14 - 17 - volg 18
- Bosvegetatie
Akkervogels en kerkuilen
2
boerderij) - volg 14
- Peirenstraat
(zie wegbeschrijving voor kinder-
84
- Het Riet - 89 - 13 - volg 14
3
Prins de Merode en terugkeren
Helschot
7
Vóór de brug even links - 5 Kasteel
4 De Stille Kempen - volg 84 -
volg 84 - Aan Mariagrot -
Maan De bossen van Elsschot
Eikendreef - volg 88 Aan Mie
rechtsaf 17 - volg
88
START Den Eik, Laakdal
4
7
kilometeraanduiding
18
fietsknooppunt
5
fietsroute
6
Prinsheerlijk fietsen langs
Kempens Landschap