Download pdf - Biomaatschappij

i o - w e t e n s c h a p p e n e n m a a t s c h a p p i j
Onzekerheid maakt mensen bang
Johan Vlaeyen
Allemaal staan we bloot aan een continue vloed van prikkels uit
de omgeving: beeld, geluid, geur, temperatuur, enzovoort. De
meeste daarvan zijn niet direct relevant, maar sommige prikkels
zijn van vitaal belang. Ze kunnen ons wijzen op dingen die we
nodig hebben, zoals voedsel, of juist op zaken die we dienen te
vermijden – omdat ze bijvoorbeeld tot een verwonding kunnen
leiden. Onze leervermogens helpen ons om allerlei oorzaakgevolgrelaties
te ontdekken, waardoor we na verloop van tijd
kunnen vooruitlopen op de zaken en anticiperen op relevante
prikkels. Het beroemde kwijlende hondje van de Russische
onderzoeker Pavlov is hier een mooi voorbeeld van: een neutrale
prikkel (geluid, in dit geval een bel) die steeds werd gevolgd
door een aantrekkelijke prikkel (voedsel) zorgde ervoor dat de
betekenis van de neutrale prikkel veranderde. Geluid werd een
Een van Pavlovs honden, in het Pavlov Museum in St. Petersburg.
Rechts een geïmplanteerde speekselopvanger. Bron: Wikipedia
16
1 | 2008 Leven met onzekerheid
Prof. dr. J.W.S. Vlaeyen (1957) is bijzonder hoogleraar ‘Behavioural
Medicine’ bij de vakgroep Clinical Psychological Science aan de
Universiteit Maastricht. Ook is hij als hoogleraar verbonden aan
de Universiteit van Leuven. Voor zijn baanbrekend onderzoek op
het gebied van de psychologie van (chronische) pijn ontving hij in
2007 een Zweeds eredoctoraat.
aankondiging van voedsel, en was daarom al voldoende om de
speekselklieren van het dier te activeren. Dat is pavloviaanse
conditionering gaan heten.
Iets dergelijks gebeurt wanneer de bel iets naars aankondigt.
Stel dat een rood lichtje systematisch wordt gevolgd door een
pijnlijke schok, dan wordt dat lichtje een gevaarsignaal en lokt
het wat een ‘voorbereidende verdedigingsreactie’ genoemd
wordt uit: vermijden of vluchten of aanvallen. Daarnaast zijn
er ook ‘veiligheidssignalen’. Een groen lichtje kan aankondigen
dat het gevaar afwezig blijft. Gedurende ons leven groeit er
een heel netwerk van associaties tussen diverse prikkels die
worden opgeslagen in het geheugen. De voorspelbaarheid
van de omgeving neemt daardoor toe, en dat maakt overleven
gemakkelijker.
Maar het kan ook voorkomen dat gevaarlijke prikkels niet voorafgegaan
worden door duidelijk omlijnde, discrete signalen zoals
een geluid of een lichtje. In dat geval gaat de mens op zoek naar
andere informatie in de bredere context. Dat kan ongewenste
gevolgen hebben. Neem een man die tijdens het winkelen plots
pijn in de borst krijgt en wordt overvallen door een paniekaanval.
Die voelt zich vanaf dat moment niet meer op zijn gemak in
winkels, en krijgt de neiging ze te vermijden. In tegenstelling tot
duidelijk afgeperkte prikkels geven contexten zoals een winkel
geen informatie over het tijdstip waarop het gevaar opnieuw te
verwachten valt. Daardoor ontstaat een continue waakzaamheid