Macht achter sluiers en eunuchen: de Ottomaanse harem - Vvlg

Macht achter sluiers en eunuchen:
de Ottomaanse harem
Handleiding voor de leerkracht
Annelies Mariën Seminarie historisch-didactisch onderzoek
Valérie Wyns 2011-2012
Walter Smits en Evelien Boonen

Inhoud
I. Opzet en doelstellingen ................................................................................................... 4
A. Opzet ........................................................................................................................... 4
B. Algemene lesbedoeling ............................................................................................... 4
C. Concrete lesdoelen ....................................................................................................... 5
1. Kennis & inzicht ......................................................................................................... 5
2. Vaardigheden ............................................................................................................. 5
3. Attitudes .................................................................................................................... 6
D. Doelstellingen in leerplannen en eindtermen ........................................................... 6
1. VVKSO ........................................................................................................................ 7
2. GO! ............................................................................................................................ 9
II. Lesverloop ....................................................................................................................... 11
A. Lessenpakket voor twee lesuren ................................................................................. 11
1. Eerste lesuur: Kaderende achtergrondinformatie ................................................... 11
2. Tweede lesuur: Cognitief gezelschapsspel ............................................................. 16
B. Lessenpakket voor drie lesuren ................................................................................. 17
1. Eerste lesuur: Kaderende achtergrondinformatie (deel 1) ..................................... 17
2. Tweede lesuur: Kaderende achtergrondinformatie (deel 2) ................................. 23
3. Derde lesuur: Cognitief gezelschapsspel ............................................................... 26
III. Bijlagen ..........................................................................................................................28
A. Achtergrondinformatie voor de leerkracht ...............................................................28
B. Correctiesleutel bij werkblaadjes voor lessenpakket van twee lesuren ................... 32
C. Correctiesleutel bij werkblaadjes voor lessenpakket van drie lesuren .................... 43
D. Correctiesleutel bij de extra oefening op werken met een brontekst .....................56
2

IV. Bibliografie ....................................................................................................................59
A. Handboeken ...............................................................................................................59
B. Wetenschappelijke werken ........................................................................................59
3

I. Opzet en doelstellingen
A. Opzet
Dit lesproject is bestemd voor leerlingen van 4 ASO en bestaat uit twee onderdelen.
Het eerste luik omvat kaderende achtergrondinformatie, die behandeld kan
worden op één lesuur. Dit tijdschema is krap, maar haalbaar indien er veel gedoceerd
wordt. Aangezien deze aanpak niet bij elke klas even goed werkt, bevat dit project een
alternatieve versie, waarbij het eerste luik twee lesuren in beslag neemt en de
betreffende leerstof op een meer activerende en concrete manier wordt behandeld.
Het tweede luik omvat een cognitief gezelschapsspel, waarbij de leerstof wordt
geconcretiseerd, genuanceerd en ingeoefend. Via een extra oefening met een brontekst
is differentiatie mogelijk voor de leerlingen die vroeger klaar zijn met het spel.
B. Algemene lesbedoeling
Tijdens het eerste luik worden de leerlingen beknopt ingeleid in de context van het
Ottomaanse Rijk. Vervolgens leren de leerlingen wat een harem is, waar dit gebruik
vandaan komt, hoe de hiërarchie in de harem opgebouwd is en welke macht de
haremvrouwen hadden.
In het tweede luik oefenen de leerlingen de leerstof van het eerste luik op
speelse wijze in via een cognitief gezelschapsspel en nuanceren zo hun beeld van de
harem verder. Door tijdens het spel geconfronteerd te worden met het aangaan van
allianties en met moeilijkheden bij het vergaren van macht, wordt de complexiteit van
de harem voor de leerlingen geconcretiseerd. Dankzij de kaderende
achtergrondinformatie van het eerste luik kunnen de leerlingen zich beter inleven in
het spel. De leerlingen die vroeg klaar zijn met het spel, kunnen het opnieuw spelen of
een extra oefening op werken met een brontekst maken.
4

C. Concrete lesdoelen
1. Kennis & inzicht
- De leerlingen kunnen beknopt de grote lijnen van de geschiedenis van het
Ottomaanse Rijk (ontstaan, uitbreiding, bloeiperiode, verval, multiculturaliteit)
beschrijven. (doorheen het lessenpakket)
- De leerlingen kunnen uitleggen dat ‘harem’ twee betekenissen heeft: zowel de
vrouwen van de sultan als het deel van het paleis waar zij verbleven. (doorheen
het lessenpakket)
- De leerlingen weten dat de harem door de Ottomanen werd overgenomen van
de Safaviden en dat harems in verschillende culturen doorheen de eeuwen
voorkwam. (doorheen het lessenpakket)
- De leerlingen kunnen de verschillende trappen van de hiërarchie van de harem
in volgorde van belangrijkheid noemen en vertellen welke status, gevaren,
privileges en luxe met elke trap samenhingen. (doorheen het lessenpakket)
- De leerlingen weten dat de valide de belangrijkste functionaris van het
Ottomaanse Rijk genoemd werd, dat ze belangrijke contacten onderhield, het
gezicht van de dynastie was en exclusieve privileges en luxe genoot. (doorheen
het lessenpakket)
- De leerlingen kunnen uitleggen dat de dochters van de sultan ook belangrijk
waren voor de sultan, aangezien hij door hen uit te huwelijken aan hoge
staatsfunctionarissen deze ambtenaren aan zich bond. (doorheen het
lessenpakket)
- De leerlingen kunnen voorbeelden geven van manieren waarop de vrouwen
van de harem hun macht konden uiten. (doorheen het lessenpakket)
2. Vaardigheden
- De leerlingen kunnen het Ottomaanse rijk in haar grootste reikwijdte situeren
op een kaart. (eerste luik)
- De leerlingen kunnen aan de hand van een woordenlijst een brontekst
interpreteren en er vragen bij beantwoorden. (eerste luik)
5

- De leerlingen staan kritisch tegenover de herkomst van de informatie die een
literaire bron bevat. (eerste luik)
- De leerlingen kunnen meer algemene conclusies trekken uit de literaire bron.
(eerste luik)
- De leerlingen kunnen architectuur als bron gebruiken via een plattegrond.
(eerste luik)*
3. Attitudes
- De leerlingen beseffen dat geschiedenis niet alleen gemaakt wordt door
mannen, maar dat ook vrouwen een belangrijke rol speelden in het verleden.
(doorheen het lessenpakket)
- De leerlingen zijn er zich van bewust dat ook vrouwen de opdrachtgevers
konden zijn voor het bouwen van moskeeën en andere grootse bouwwerken.
(eerste luik)
- De leerlingen kunnen samenwerken. (doorheen het lessenpakket)
D. Doelstellingen in leerplannen en eindtermen
Het lessenpakket concentreert zich op de Ottomaanse harem tijdens de nieuwe tijd,
een onderwerp dat past binnen de leerinhoud van het vierde jaar secundair onderwijs.
Tijdens het vierde jaar wordt immers de geschiedenis van de nieuwe tijd
behandeld tijdens de geschiedenislessen.
Bij dit thema leren de leerlingen verder te kijken dan hun neus lang is: ook
buiten Europa werd geschiedenis gemaakt en geschreven. De Ottomanen waren vanaf
de elfde tot de twintigste eeuw belangrijke spelers in de wereldgeschiedenis. Hun
beheersing van de doorgang tot de zijderoutes was bijvoorbeeld één van de redenen
voor de Europese machten om de ontdekkingsreizen te initiëren. De geschiedenis van
het Ottomaanse rijk kan zo moeiteloos aan andere geschiedenislessen gekoppeld
worden.
De leerlingen maken via een lessenreeks over de Ottomaanse harem niet alleen
kennis met een belangrijk aspect van de Ottomaanse cultuur, maar gaan tevens in op
* Deze vaardigheid wordt alleen bereikt in het lessenpakket 6 voor 3 lesuren.

gender geschiedenis. Onze weergave van het verleden concentreert zich meestal op
mannen; dit lessenpakket doorbreekt deze focus en toont aan dat vrouwen even
bepalend waren en zijn voor de loop van de geschiedenis.
Deze elementen sluiten aan bij de leerplannen en de eindtermen, zoals in de
volgende paragrafen wordt aangetoond.
1. VVKSO
Dit lessenpakket sluit aan bij de volgende onderdelen van het leerplan van het VVKSO:
2. Algemene doelstellingen
2.1. Algemene doelstellingen voor de drie graden
3 inzicht in de tijds- en plaatsgebondenheid en socialiteit van het menselijk
handelen;
4 inzicht in evolutie en complexiteit van het maatschappelijk gebeuren, nl.
continuïteit en discontinuïteit kunnen herkennen, samenhang en interactie
tussen maatschappelijke domeinen onderkennen en de evenementen op de
toepasselijke conjuncturele en structurele langetermijnlijn kunnen plaatsen;
7 onderkennen van het discussie- en constructiekarakter van historische kennis;
9 inleving in andere samenlevingsvormen dan de huidige en dan de westerse;
3. Leerplandoelstellingen in de tweede graad
3.1. Historische kennis
3.1.2. Doelstellingen
2 De leerlingen kunnen systematisch verbanden leggen tussen de dimensies tijd,
ruimte en socialiteit, tussen de verschillende domeinen binnen de socialiteit,
tussen de geschiedenis van onze gewesten en de algemene Europese
geschiedenis, de westerse cultuur en de niet-westerse culturen, de eigentijdse
levensproblemen en deze van vroeger (E2, 5, 8, 9, 13) (E2, 5, 9, 10, 11).
7

3.3. Historische vaardigheden
3.3.1. Verantwoording en criteria
HBV 3: Het gebruiken van: 3.1 vaktermen zoals: historische feiten, begrippen,
relaties, processen, structuren, tijdperken en culturen …
HBV 5:
3.3.2. Doelstellingen
5.1 Het herkennen van continuïteit en discontinuïteit, van gelijk- en
ongelijktijdigheid.
5.2 Het herkennen van de samenhang en de interactie van de diverse
maatschappelijke domeinen.
5.4 Het aantonen van het discussie- en constructiekader van alle
historische kennis.
8 De leerlingen verdiepen, verfijnen en verruimen de vaardigheden van de
eerste graad die verband houden met het formuleren en toepassen van
elementaire aspecten van de historische methode (heuristiek, kritiek en
synthese) en met het ordenen van informatie in tijd, ruimte en maatschappelijk
kader (E14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25*, 26*) - (E12, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20*,
21*).
13 De leerlingen kunnen het maatschappelijk gedrag uit het verleden
interpreteren vanuit de toenmalige, historische context; de leerlingen kunnen
minimaal voorbeelden geven van normconformerend en normafwijkend gedrag
(E12).
3.4. Historische attitudes
3.4.1. Verantwoording en criteria
Intellectuele attitudes: HDA:
- Zich willen inleven in andere samenlevingsvormen dan westerse, zowel in
heden als verleden.
- Waardering opbrengen voor andere samenlevingsvormen en waardepatronen.
Sociale attitudes: HDA:
- Respect hebben voor de culturele eigenheid van ieder volk.
- Tolerantie hebben ten aanzien van andere ideeën.
8

- Geen vooroordelen hebben ten aanzien van mensen uit andere culturen.
3.4.2. Doelstellingen
18 De leerlingen geven blijk van een kritische houding bij het gebruik van
informatie over de historische en actuele werkelijkheid (E26) (E21*).
23 De leerlingen kunnen zich inleven in het dagelijkse leven van de mens uit de
bestudeerde samenleving.
25 De leerlingen hebben een open geesteshouding ten aanzien van de
historische en actuele werkelijkheid (E26*, 29*, 30*) (E21*, 24*, 25*).
4. Leerinhouden
4.1.2. Criteria
1- Historische denken
b) Inleven en betrokken zijn
2- De betrokkenheid van de leerlingen
3- Relativerend denken over de bestudeerde samenleving
2. GO!
Dit lessenpakket sluit aan bij de volgende onderdelen van het leerplan van het GO!:
Visie
Specifieke visie op het vak in de tweede graad
Algemeen
De geschiedkundige stof, die in de tweede graad hoofdzakelijk betrekking heeft
op de geschiedenis van Europa en de wereld, wordt onderwezen met bijzondere
nadruk op:
a) de bijdragen van andere culturen en volkeren en de geleidelijke
ontwikkeling van een mondiale samenleving;
9

Leerplandoelstellingen
Kennis, inzicht en vaardigheden i.v.m. tijd, historische ruimte en socialiteit
Kennis, inzicht en vaardigheden i.v.m. tijd, historische ruimte en socialiteit van de
‘Mijlpalen in de geschiedenis van mens en maatschappij’ (referentiekader)
De leerlingen,
1. kunnen de relatieve waarde aantonen van de periodisering van de westerse
geschiedenis, door die te vergelijken met de historische periodisering van
andere samenlevingen (ET 1);
2. kennen over de socialiteitsdimensie overeenkomsten en verschillen tussen
de ‘Mijlpalen in de geschiedenis van mens en maatschappij’ en tussen die
mijlpalen en een niet-westerse samenleving (ET 2);
3. kennen nieuw aangeleerde historische woordenschat en probleemstellingen
en kunnen die preciseren in de tijd en de historische ruimte van het
referentiekader (ET 3).
Kennis, inzicht en vaardigheden i.v.m. de bestudeerde samenlevingen (van de 5de
eeuw-1815)
De leerlingen,
5. kennen fundamentele kenmerken van een niet - westerse samenleving die
kadert in de wereld van de 5de eeuw - de 18de eeuw (1815) (ET 5);
Vaardigheden i.v.m. de historische onderbouwing
Bevraging van het historisch materiaal
De leerlingen kunnen op basis van duidelijke vragen en opdrachten, geformuleerd
op het studiepeil van de leerlingengroep,
16. gevarieerd en gedifferentieerd informatiemateriaal gebruiken om
antwoorden te vinden op vragen en probleemstellingen (ET 17);
18. informatie interpreteren en mogelijke betekenislagen achterhalen (ET 19);
Attitudes
27. zijn bereid waarden en normen uit verleden, heden en andere culturen te
bestuderen vanuit historische en actuele context ( ET 28);
10

II. Lesverloop
A. Lessenpakket voor twee lesuren
1. Eerste lesuur: Kaderende achtergrondinformatie
Lesbegin
Materiaal
- Bord;
- Powerpointpresentatie.
Activiteiten
- Agenda invullen.
- Brainstorm rond het woord ‘harem’, die op het bord genoteerd wordt door de
docent. Op deze manier wordt naar de voorkennis en eventuele foute
opvattingen van de leerlingen gepeild. De docent deelt mee dat hier aan het
einde van de les op teruggekomen wordt om te kijken wat van de genoteerde
begrippen klopt.
- Werkblaadjes uitdelen.
- Toelichting van moeilijke woorden in de titel ‘Macht achter sluiers en
eunuchen: de Ottomaanse harem’.
- Structuur van de les verduidelijken aan de hand van de inhoudstafel in de
powerpointpresentatie.
Probleemstelling
- Wie waren de Ottomanen?
- Wat is een harem?
- Hoe is de hiërarchie in de harem opgebouwd?
- Welke macht hadden de haremvrouwen?
11

Eerste lessequens: 1. Context: Het Ottomaanse Rijk en 2. De harem (algemeen)
Materiaal
- Powerpointpresentatie;
- Werkblaadjes.
Activiteiten
- Doceren en werkblaadjes invullen waar nodig:
1. Context: Het Ottomaanse Rijk
- 11 de eeuw: Seldsjoekse stam veroverde gebied in het huidige Turkije;
- Stamvader van de dynastie = Osman, vandaar de naam ‘Osmanen’ of
‘Ottomanen’;
- Uitbreiding van het gebied met inname van Constantinopel gebruikt als
overgang van middeleeuwen naar nieuwe tijd
MAAR deze indeling in historische tijdvakken is artificieel!
- Grootste bloei onder Suleiman I de Wetgever/de Prachtlievende;
- Vanaf 17 de eeuw: gebiedsverlies en opstanden;
- Eeuwenlang multicultureel rijk waar verschillende volkeren met
2. De harem
verschillende religies samenleefden, met elk hun rechten en plichten.
- Gebruik overgenomen door de Ottomanen van de Safaviden;
- Gebruik in verschillende culturen over de hele wereld vanaf het Oude
Egypte;
- 2 betekenissen:
o Verblijfplaats van de vrouwen in het paleis;
o De groep vrouwen zelf.
Tweede lessequens: 2.1. De hiërarchie tussen de vrouwen van de harem
Materiaal
- Enveloppen met elk zes strookjes waarop telkens één trap van de hiërarchie
staat;
- Powerpointpresentatie;
12

Activiteiten
- Werkblaadjes.
- Vertellen: De Ottomaanse harem bestond uit verschillende groepen
vrouwen, waarbij sommige vrouwen meer macht hadden dan anderen. Zo
bestond er een hiërarchie.
- Spel:
o Op basis van de zitplaatsen groepjes van drie à vier leerlingen
vormen, afhankelijk van het totale aantal leerlingen.
o Opdracht uitleggen:
Elk groepje krijgt een enveloppe met zes strookjes. Op elk
strookje staat de naam van een trap uit de hiërarchie van de
harem. Op elke enveloppe staat een nummer geschreven.
Elk groepje moet proberen om zo snel mogelijk de strookjes te
ordenen met de belangrijkste trap bovenaan en de minst
invloedrijke trap onderaan.
Zodra een groep klaar is, roepen de leden het nummer op hun
enveloppe. De docent noteert de nummers achtereenvolgens
op het bord en de oplossing wordt pas bekeken wanneer alle
groepjes klaar zijn. De groep die het eerst de strookjes in de
juiste volgorde kon leggen, wint.
o Enveloppen uitdelen en het startschot geven;
o Nummers op het bord noteren;
o Eens iedereen klaar is, de oplossingen controleren;
o De enveloppen worden na de les opnieuw verzameld.
- Doceren en werkblaadjes invullen waar nodig:
Hiërarchie van de harem in toenemende mate van belangrijkheid:
o Leerlingen van de paleisschool
Slavinnen uit het hele Ottomaanse Rijk;
Sliepen nog niet met de sultan;
Leerden zingen, dansen en muziek maken;
13

Sommigen later concubines, anderen uitgehuwelijkt aan hoge
o Concubines
staatsfunctionarissen.
Senior studentes van de paleisschool;
16-18j: slapen wel met de sultan want oud genoeg.
Gaf privileges: eigen kamer en bediendes.
o Moeders van een dochter van de sultan
Meer luxe;
Kon titel ‘echtgenote van de sultan’ krijgen, maar sultan had
meerdere echtgenotes;
Mocht nog slapen met de sultan;
Mocht hertrouwen na dood van de sultan.
o Moeders van een zoon van de sultan
o Valide
Werd één van de belangrijkste en meest invloedrijke personen
van de harem MAAR voortdurend op haar hoede om zoon te
beschermen wegens opvolgingssysteem van de Ottomanen
waarbij alle zonen evenveel kans maken om op te volgen.
Sliep niet meer met de sultan behalve uitzonderlijke gevallen
waar sultan verliefd was. (Indien tijd over, voorbeeld: sultan
Suleiman I en zijn echtgenote Hürrem Sultan.)
Vergezelde zoon naar provincies;
Gooide al haar politieke macht in de strijd om haar zoon op de
troon te krijgen.
Moeder van de regerende sultan, baas van de harem;
Belangrijkste staatsfunctionaris van het Ottomaanse rijk:
Contact met buitenlandse staatshoofden;
Gezicht van de dynastie;
Audiënties alleen op afspraak en met grote nederigheid.
Mooiste kamers en meeste bedienden; privileges zoals rijden
in een open koets zonder sluier.
14

Derde lessequens: Verdieping: De dochters van de sultan
Materiaal
Activiteiten
- Werkblaadjes.
- Vertellen: Dochters van de sultan werden op jonge leeftijd uitgehuwelijkt
aan hoge staatsfunctionarissen om deze aan de sultan te binden.
- Opdracht in werkblaadjes:
o Twee vrijwilligers aanduiden om te lezen, waarbij één leerling de rol
van Melek Ahmed Pasha speelt en de andere de tekst van Fatma
Sultan leest;
o Moeilijke woorden toelichten aan de hand van de verklarende
woordenlijst onderaan de tekstkader;
o Klassikaal de vragen bij de tekst oplossen.
Vierde lessequens: 2.2. De machtspositie van haremvrouwen
Materiaal
Activiteiten
- Werkblaadjes;
- Powerpointpresentatie.
- Doceren en werkblaadjes invullen waar nodig:
o Eens een leerlinge van de paleisschool concubine wordt en vooral
eens ze een kind van de sultan heeft, wordt ze een machtige figuur in
het Ottomaanse Rijk.
o Uitingen van deze macht:
Contact met de buitenwereld via een kira of boodschapster;
Emotionele macht over de sultan;
Contacten met de familie van ambassadeurs en hoge
functionarissen;
Machtigste vrouw = de valide;
Was één van de belangrijkste adviseurs van de sultan;
15

Leseinde
Materiaal
Activiteiten
- Werkblaadjes;
- Powerpointpresentatie.
Correspondeerde met buitenlandse koningshuizen.
Investering van hoog bedrag (zakgeld) in de bouw van
moskeeën en liefdadigheidsinrichtingen, waardoor hun
populariteit toenam.
- Besluit formuleren aan de hand van de werkblaadjes.
2. Tweede lesuur: Cognitief gezelschapsspel
Lesbegin
Materiaal
Activiteiten
- Cognitief gezelschapsspel (benodigdheden: zie bundeltje ‘Spelregels’).
- De leerlingen in groepen van vier à zes spelers verdelen en aan groepstafels
laten plaatsnemen;
- Spelregels uitleggen (zie document ‘Spelregels’);
- Benodigdheden uitdelen.
Eerste lessequens: Cognitief gezelschapsspel
Materiaal
- Cognitief gezelschapsspel.
16

Activiteiten
Leseinde
Activiteiten
- De leerlingen spelen het spel;
- Eventuele vragen beantwoorden, superviseren;
- Indien een groepje te vroeg klaar is, deze leerlingen de opdracht geven om
het spel opnieuw te spelen of om de extra opdracht te maken, naargelang de
resterende tijd of de educatieve behoeften van de leerlingen in kwestie.
- Aankondigen dat de les bijna om is;
- Vragen hoe het spel geëindigd is bij elke groep. Indien er meerdere
leerlingen valide werden, kan de klasvalide verkozen worden door aan de
valides van de betreffende groepjes om beurten vragen te stellen
(bijvoorbeeld de vragen op de kaartjes van het spel). De leerling die de
meeste vragen juist beantwoordt, wordt klasvalide.
B. Lessenpakket voor drie lesuren
1. Eerste lesuur: Kaderende achtergrondinformatie (deel 1)
Lesbegin
Materiaal
- Bord;
- Powerpointpresentatie.
Activiteiten
- Agenda invullen.
- Brainstorm rond het woord ‘harem’, die genoteerd wordt door de docent. Op
deze manier wordt naar de voorkennis en eventuele foute opvattingen van de
17

leerlingen gepeild. De docent deelt mee dat hier aan het einde van de les op
teruggekomen wordt om te kijken wat van de genoteerde begrippen klopt.
- Werkblaadjes uitdelen.
- Toelichting van moeilijke woorden in de titel ‘Macht achter sluiers en
eunuchen: de Ottomaanse harem’.
- Structuur van de les verduidelijken aan de hand van de inhoudstafel in de
powerpointpresentatie.
Probleemstelling
- Wie waren de Ottomanen?
- Wat is een harem?
- Hoe is de hiërarchie in de harem opgebouwd?
- Welke macht hadden de haremvrouwen?
Eerste lessequens: 1. Context: Het Ottomaanse Rijk en 2. De harem (algemeen)
Materiaal
- Powerpointpresentatie;
- Werkblaadjes.
Activiteiten
- Doceren en werkblaadjes invullen waar nodig:
1. Context: Het Ottomaanse Rijk
- 11 de eeuw: Seldsjoekse stam veroverde gebied in het huidige Turkije;
- Stamvader van de dynastie = Osman, vandaar de naam ‘Osmanen’ of
‘Ottomanen’;
- Uitbreiding van het gebied met inname van Constantinopel gebruikt als
overgang van middeleeuwen naar nieuwe tijd.
Vraag: Hoe moeten we ons die overgang bij de val van Constantinopel
voorstellen? Begon men zich van de ene dag op de andere anders te
gedragen omdat iedereen wist dat een nieuw tijdvak begonnen was?
Modelantwoord: Nee, deze overgang ging geleidelijk. De indeling in
tijdvakken is artificieel, gevormd door historici.
18

- Grootste bloei onder Suleiman I de Wetgever/de Prachtlievende;
- Vanaf 17 de eeuw: gebiedsverlies en opstanden;
- Eeuwenlang multicultureel rijk waar verschillende volkeren met
2. De harem
verschillende religies samenleefden, met elk hun rechten en plichten.
- Gebruik overgenomen door de Ottomanen van de Safaviden;
- Dit gebruik kwam voor in verschillende culturen.
Vraag: Kunnen jullie hiervan voorbeelden bedenken?
Mogelijke antwoorden: India, het Oude Egypte, China, Mexico, …
- 2 betekenissen:
o Verblijfplaats van de vrouwen in het paleis;
o De groep vrouwen zelf.
Tweede lessequens: 2.1. De hiërarchie tussen de vrouwen van de harem
Materiaal
Activiteiten
- Enveloppen met elk zes strookjes waarop telkens één trap van de hiërarchie
staat;
- Powerpointpresentatie;
- Werkblaadjes.
- Vertellen: De Ottomaanse harem bestond uit verschillende groepen
vrouwen, waarbij sommige vrouwen meer macht hadden dan anderen. Zo
bestond er een hiërarchie.
- Spel:
o Op basis van de zitplaatsen groepjes van drie à vier leerlingen
vormen, afhankelijk van het totale aantal leerlingen.
o Opdracht uitleggen:
Elk groepje krijgt een enveloppe met zes strookjes. Op elk
strookje staat de naam van een trap uit de hiërarchie van de
harem. Op elke enveloppe staat een nummer geschreven.
19

Elk groepje moet proberen om zo snel mogelijk de strookjes te
ordenen met de belangrijkste trap bovenaan en de minst
invloedrijke trap onderaan.
Zodra een groep klaar is, roepen de leden het nummer op hun
enveloppe. De docent noteert de nummers achtereenvolgens
op het bord en de oplossing wordt pas bekeken wanneer alle
groepjes klaar zijn. De groep die het eerst de strookjes in de
juiste volgorde kon leggen, wint.
o Enveloppen uitdelen en het startschot geven;
o Nummers op het bord noteren;
o Eens iedereen klaar is, de oplossingen controleren;
o De enveloppen worden na de les opnieuw verzameld.
- Doceren, onderbroken door onderwijsleergesprekken, en werkblaadjes
invullen waar nodig:
Hiërarchie van de harem in toenemende mate van belangrijkheid:
o Leerlingen van de paleisschool
Slavinnen uit het hele Ottomaanse Rijk;
Sliepen nog niet met de sultan;
Leerden zingen, dansen en muziek maken;
Vraag: Waarom zou dit nuttig kunnen zijn voor deze meisjes?
Waarom zouden deze meisjes dit leren?
Modelantwoord: Om later hun echtgenoot of de sultan te
plezieren.
Sommigen later concubines, anderen uitgehuwelijkt aan hoge
o Concubines
staatsfunctionarissen.
Senior studentes van de paleisschool;
16-18j: slapen wel met de sultan want oud genoeg.
Gaf privileges.
Vraag: Welke voorrechten zouden deze meisjes kunnen krijgen?
Modelantwoord: Ze kregen meer luxe.
20

Respons: Inderdaad, deze meisjes kregen ten eerste een eigen
kamer; de leerlingen van de paleisschool deelden immers één
kamer met vier meisjes. Daarnaast kregen ze ook hun eigen
bediendes.
o Moeders van een dochter van de sultan
Vraag: Zou het een vrouw meer of minder voorrechten
opleveren als ze een prinses baarde?
Antwoord: Ze kreeg meer voorrechten.
Vraag: Welke voorrechten zouden dat dan kunnen zijn?
Antwoord: Ze kreeg meer luxe: mooiere kamers en meer
bedienden.
Meer luxe was niet het enige voordeel voor een vrouw die een
prinses gebaard had: ze konden de titel ‘echtgenote van de
sultan’ krijgen. Hierdoor werd ze niet ‘dé koningin’, want de
sultan had meerdere echtgenotes;
Mocht nog slapen met de sultan;
Mocht hertrouwen na dood van de sultan.
o Moeders van een zoon van de sultan
Werd één van de belangrijkste en meest invloedrijke personen
van de harem want zoon zou volgende sultan kunnen worden.
Bij het opvolgingssysteem van de Ottomanen volgde de oudste
zoon niet automatisch zijn vader op als sultan, maar hadden
alle zonen evenveel kans om sultan te worden.
Vraag: Welk gevolgen zou dit gehad hebben voor een moeder
van een prins?
Modelantwoord: Zij zou koningin-moeder (valide) kunnen
worden en zo de machtigste vrouw van het Ottomaanse rijk
kunnen worden.
Vraag: Zou er ook een negatieve kant aan dit systeem kunnen
zijn?
Modelantwoord: Er ontstond concurrentie tussen de zonen van
de sultan en bijgevolg ook tussen hun moeders.
21

o Valide
Vraag: Hoe zou een moeder van een prins de kansen van haar
zoon zo groot mogelijk kunnen maken?
Modelantwoord: Door zelf zo veel mogelijk macht te vergaren
en hem daarmee te beschermen en promoten.
Vraag: Wat zou er gebeuren als één vrouw meerdere zonen
van de sultan had? Er kon maar één zoon sultan worden…
Antwoord: Ze zou moeten kiezen tussen haar zonen.
Respons: Dit is erg moeilijk voor de meeste moeders en
daarom wilde men dit voorkomen. Hoe zou men dat kunnen
voorkomen? Wanneer hoeft een vrouw niet te kiezen?
Modelantwoord: Wanneer ze maar één zoon van de sultan had.
Vraag: Hoe zou men daarvoor kunnen zorgen?
Modelantwoord: Een moeder van een prins sliep niet meer met
de sultan.
Respons: Zeer juist: op die manier beperkte men het aantal
zonen per vrouw tot één. Maar stel nu dat de sultan echt
verliefd werd op één van zijn vrouwen. Zou hij dan nooit meer
met haar slapen?
Antwoord: Waarschijnlijk niet.
Respons: In uitzonderlijke gevallen waar de sultan verliefd was,
werd een uitzondering gemaakt. (Indien tijd over, voorbeeld:
sultan Suleiman I en zijn echtgenote Hürrem Sultan.)
Vergezelde zoon naar provincies;
Gooide al haar politieke macht in de strijd om haar zoon op de
troon te krijgen.
Moeder van de regerende sultan, baas van de harem;
Belangrijkste staatsfunctionaris van het Ottomaanse rijk:
Contact met buitenlandse staatshoofden;
Gezicht van de dynastie;
Audiënties alleen op afspraak en met grote nederigheid.
22

Mooiste kamers en meeste bedienden; privileges zoals rijden
in een open koets zonder sluier.
Derde lessequens: Opdracht: Binnen de muren van de harem
Materiaal
Activiteiten
Leseinde
Activiteiten
- Werkblaadjes;
- Powerpointpresentatie.
- Opdracht geven: Op de plattegrond van de harem in de werkblaadjes zijn
verschillende delen van de harem aangeduid in een kleur. Bekijk de
plattegrond aandachtig en probeer in te schatten welke legende bij welke
kleur past. Schrijf de kleur in kwestie naast de legende. Motiveer waarom je
dit zo inschat.
- De leerlingen maken de opdracht alleen of per twee.
- Klassikaal de antwoorden overlopen.
- Kort de grote lijnen van de les herhalen met de leerlingen.
2. Tweede lesuur: Kaderende achtergrondinformatie (deel 2)
Lesbegin
Materiaal
Activiteiten
- Powerpointpresentatie.
- Agenda laten invullen.
23

- Leerlingen herinneren aan de plattegrond aan het einde van de vorige les.
Op de slides worden achtereenvolgens verschillende foto’s geprojecteerd van
de vertrekken van de valide.
- Onderwijsleergesprek:
Vraag: Aan wie behoorde deze ruimte toe volgens jullie?
Modelantwoord: De ruimte is luxueus versierd, dus waarschijnlijk aan de
valide.
Respons: Dat klopt. Dit is één van de vertrekken van de valide, die de meest
luxueuze kamers en de meeste bedienden van de harem kreeg. Wie was deze
valide ook weer?
Antwoord: Zij was de koningin-moeder.
Vraag: Was zij belangrijk in het Ottomaanse rijk?
Modelantwoord: Ja, men zegt wel eens dat zij de belangrijkste functionaris
van het Ottomaanse rijk was.
Respons: Dat klopt! Welke macht deze vrouw en de andere dames van de
harem concreet hadden, onderzoeken we tijdens deze les. Eerst zoomen we
nog even in op de dochters van de sultan, die niet voorkwamen in de
piramide van de hiërarchie van de harem tijdens de vorige les.
- Structuur van de les overlopen aan de hand van de inhoudstafel in de
powerpointpresentatie.
Eerste lessequens: Verdieping: De dochters van de sultan
Materiaal
Activiteiten
- Werkblaadjes.
- Vertellen: Dochters van de sultan werden op jonge leeftijd uitgehuwelijkt
aan hoge staatsfunctionarissen om deze aan de sultan te binden.
- Opdracht in werkblaadjes:
o De leerlingen maken per twee of individueel de opdracht in de
werkblaadjes;
o De antwoorden worden klassikaal besproken en verbeterd.
24

Vierde lessequens: 2.2. De machtspositie van haremvrouwen
Materiaal
Activiteiten
- Werkblaadjes;
- Powerpointpresentatie.
- Doceren, onderwijsleergesprek en werkblaadjes invullen waar nodig:
o Eens een leerlinge van de paleisschool concubine wordt en vooral
eens ze een kind van de sultan heeft, wordt ze een machtige figuur in
het Ottomaanse Rijk.
o Vraag: Hoe zou een haremvrouw macht kunnen hebben?
Mogelijke antwoorden: ze kon de sultan beïnvloeden, ze kon banden
leggen met machtige personen, …
Aan de hand van deze antwoorden de volgende inhoud aanbrengen:
Uitingen van deze macht:
Vraag: De haremvrouwen mochten niet door andere mannen
dan de sultan of de eunuchen gezien worden. Hoe legden ze
dan belangrijke contacten?
Modelantwoord: Ze hadden boodschappers.
Respons: Inderdaad, de haremvrouwen hadden contact met de
buitenwereld via een kira of boodschapster;
Emotionele macht over de sultan;
Contacten met de familie van ambassadeurs en hoge
functionarissen;
Machtigste vrouw = de valide;
Was één van de belangrijkste adviseurs van de sultan;
Correspondeerde met buitenlandse koningshuizen.
De haremvrouwen kregen zakgeld.
Vraag: Wat zouden deze vrouwen kunnen doen met dit
zakgeld?
Antwoord: Ze konden spullen voor zichzelf kopen.
25

Leseinde
Materiaal
Activiteiten
- Werkblaadjes;
Vraag: Hoe zouden ze hun geld kunnen spenderen als ze
daarmee hun macht wilden uitbreiden en hun populariteit
verhogen?
- Powerpointpresentatie.
Modelantwoord: Door liefdadigheid.
Respons: Zeer goed, machtige haremvrouwen die veel zakgeld
kregen, investeerden dit in de bouw van moskeeën en
liefdadigheidsinrichtingen, waardoor hun populariteit toenam.
- Naargelang de resterende tijd proberen de leerlingen eerst zelf (individueel
of per twee) het besluit aan te vullen of gebeurt dit meteen klassikaal.
3. Derde lesuur: Cognitief gezelschapsspel
Lesbegin
Materiaal
Activiteiten
- Cognitief gezelschapsspel (benodigdheden: zie bundeltje ‘Spelregels’).
- De leerlingen in groepen van vier à zes spelers verdelen en aan groepstafels
laten plaatsnemen;
- Spelregels uitleggen (zie document ‘Spelregels’);
- Benodigdheden uitdelen.
26

Eerste lessequens: Cognitief gezelschapsspel
Materiaal
Activiteiten
Leseinde
Activiteiten
- Cognitief gezelschapsspel.
- De leerlingen spelen het spel;
- Eventuele vragen beantwoorden, superviseren;
- Indien een groepje te vroeg klaar is, deze leerlingen de opdracht geven om
het spel opnieuw te spelen of om de extra opdracht te maken, naargelang de
resterende tijd of de educatieve behoeften van de leerlingen in kwestie.
- Aankondigen dat de les bijna om is;
- Vragen hoe het spel geëindigd is bij elke groep. Indien er meerdere
leerlingen valide werden, kan de klasvalide verkozen worden door aan de
valides van de betreffende groepjes om beurten vragen te stellen
(bijvoorbeeld de vragen op de kaartjes van het spel). De leerling die de
meeste vragen juist beantwoordt, wordt klasvalide.
27

III. Bijlagen
A. Achtergrondinformatie voor de leerkracht
De bronnen
Voor Westerse historici is het erg moeilijk om de geschiedenis van de harem in het
Ottomaanse Rijk te onderzoeken, tenzij ze Turks spreken. Het bronnenmateriaal is
voor het overgrote deel nooit vertaald en vormt daarom ook een uitdaging voor
onderzoekers van de Ottomaanse harem. Daarom houden vooral Turkse historici zich
bezig met dit materiaal, dat bestaat uit memoires en brieven, maar ook brieven van
echtgenotes van Westerse diplomaten. Er zijn ook heel wat gravures en prenten
overgeleverd van Ottomaanse vrouwen, maar deze zijn gebleken vaak niet accuraat te
zijn. Deze werden immers meestal vervaardigd door mannen, die geen toegang tot de
harem hadden, en zijn daardoor vaak gebaseerd op verhalen die over de harem de
ronde deden.
Een belangrijke geschreven bron over de harem is het reisverslag van Evliya
Çelebi, waarin hij onder andere het huwelijk tussen een grootvizier en een prinses
beschrijft. Ook de Lady Mary Wortley Montagu schreef een verslag over haar verblijf in
Istanbul als de echtgenote van de Britse ambassadeur. Als vrouw was zij wel toegelaten
in de wereld van de harem en kan ze enkele intieme inzichten aanbrengen.
De gebouwen van de Ottomaanse harem bestaan nog steeds. Deze waren
oorspronkelijk gevestigd in het Oude Paleis in Istanbul maar werden in de 16 e eeuw
verplaatst naar het Topkapi paleis, waar ze nog steeds kunnen bezichtigd worden. De
harem maakte deel uit van de meest private vertrekken van de sultan en breidde steeds
uit naarmate er meer concubines opgenomen werden.
28

De harem over de eeuwen heen
Onder invloed van andere moslimdynastieën uit het Midden-Oosten zoals de
Safaviden namen ook de Ottomanen het concept van de harem over. Oorspronkelijk
werden hier alleen buitenlandse prinsessen in opgenomen, maar mettertijd schakelde
men over naar haremvrouwen die in feite slavinnen waren en als concubine de sultan
dienden. Slechts enkelen klommen daadwerkelijk op tot ‘echtgenote’. Sultan Mehmed
II (15 e eeuw n.Chr.) stelde als regel dat een concubine of echtgenote slechts 1 zoon
mocht baren. Daarna diende ze afgezonderd te worden en had ze geen seksueel
contact meer. Deze regel werd echter niet altijd nagevolgd, zeker niet wanneer een
sultan verliefd werd op een concubine, zoals bij Suleiman I.
Daarom was het ook geen toeval dat concubines, en vooral moeders van kinderen van
de sultan, meer macht verwierven vanaf de regering van Suleiman I. Hij zou echt
verliefd zijn geweest op zijn echtgenote Hürrem, bij wie hij meerdere zonen verwekte.
Hürrem was de eerste echtgenote van de sultan die zich echt profileerde als lid van het
koningshuis. Na de dood van haar echtgenoot werd ze zichtbaarder in de maatschappij
als ‘valide’, moeder van de regerende sultan. De vrouwen met deze titel werden tijdens
de twee daaropvolgende eeuwen de machtigste in het hele Ottomaanse Rijk.
Verschillende valides waren politiek actief en ontvingen buitenlandse dignitarissen
tijdens audiënties. Ze onderhielden ook informele contacten met echtgenotes van
buitenlandse ambassadeurs om de internationale opinies te kunnen blijven peilen.
De valide was niet alleen de machtigste vrouw in het Ottomaanse Rijk, ook de
harem reilde en zeilde onder haar bewind. Alle beslissingen die in de harem genomen
werden, gingen langs de valide, haar goedkeuring was steeds noodzakelijk. Zij was ook
meesteres over alle concubines in het paleis.
Dochters uit een huwelijk met een sultan stond eveneens een politieke rol te wachten.
Ze verbleven in de harem tot ze huwden, vaak op erg jonge leeftijd. De meisjes werden
uitgehuwelijkt aan de hoogste rijksfunctionarissen, zoals de vizieren. Deze
functionarissen moesten dan scheiden van hun andere vrouwen en werden zwaar
bestraft in geval van overspel of geweld tegenover hun prinses-echtgenote.
29

Naarmate de macht van de valide toenam, kregen de andere vrouwen in de harem ook
een grotere politieke slagkracht. Ze wilden deze vaak gebruiken om hun eigen
kinderen te promoten voor een belangrijke positie in het rijk. De favoriete concubines
van de sultan hadden hiertoe heel wat geld tot hun beschikking: de sultan deed hen
vaak grote geschenken. De vrouwen traden dan vaak op als weldoenster door grote
bouwprojecten voor het algemene welzijn te financieren. In de 16 e eeuw vormden
vrouwen 37% van de bouwheren van publieke gebouwen. Het financieren van
dergelijke projecten was voorbehouden voor de rijkste en meest invloedrijke dames uit
de harem.
Hoewel de vrouwen uit de harem allemaal geacht werden praktiserende moslims te
zijn, maakten slechts vier prinsessen ooit de reis naar Mekka. Bij regel maakte de
sultan deze reis zelfs nooit, hoewel dit een van de pijlers van de islam is. Men was
immers bang dat de sultan of zijn familie tijdens de reis of tijdens het verblijf in Mekka
aangevallen of gedood zou worden. De regio rond Mekka was immers niet altijd even
loyaal aan de Ottomaanse sultan.
Het leven in de harem lijkt ons vandaag vrij saai. De meisjes en vrouwen mochten niet
zomaar de paleistuin in en bezoekjes waren zeldzaam. De vrouwen maakten muziek,
droegen elkaar poëzie voor en dansten. Er kon ook geborduurd worden en de vrouwen
gingen vaak naar het badhuis. Ter afwisseling sloot men 1 keer per week de paleistuin
af zodat de vrouwen ongestoord (en ongezien) konden gaan wandelen. Soms ging men
ook picknicken aan de Bosporus, waarbij grote wachtposten werden uitgezet zodat
niemand de haremvrouwen kon benaderen. Bezoeken van de sultan waren daarom ook
des te meer gegeerd omdat deze afwisseling brachten in een behoorlijk monotoon
leven.
Veel meisjes en vrouwen hielden zich graag bezig met het opbouwen van
verzamelingen allerhande. Ze mochten zelf geen inkopen doen, dit deed hun kira voor
hen. Deze vrouw was een soort boodschapster en vertrouwelinge van de concubines,
en was vaak betrokken bij de intriges die eigen waren aan het leven in de harem.
30

De harem was geen deel van het paleis waar men kon komen en gaan als beliefde.
Niemand, met de uitzondering van de sultan en enkele hoge functionarissen, mocht de
haremvrouwen zien. Om hiervoor te zorgen werd de harem bewaakt door de zwarte
eunuchen. Deze mannen waren gecastreerd opdat ze geen seksueel contact met de
vrouwen konden hebben. Het hoofd van de zwarte eunuchen was een belangrijke
politieke speler en was de enige man die zich kon bewegen in zowel de mannen- als de
vrouwenwereld van het Topkapi paleis.
Tijdens de Tulpenperiode (18 e eeuw) werd de macht van de valides ingeperkt. Er waren
enkele weinig krachtdadige koningin-moeders na elkaar geweest, en het klimaat
verstrengde op het vlak van vrouwelijke vrijheden. De valides verdwenen na twee
eeuwen politieke macht weer in de harem.
31

B. Correctiesleutel bij werkblaadjes voor lessenpakket van
twee lesuren
1. Het Ottomaanse rijk
In de elfde eeuw veroverde een Seldsjoekse stam een gebied in het huidige
Turkije. De stamvader van de dynastie die hun rijk eeuwenlang regeerde,
was Osman. Naar hem werd zijn volk de ‘Osmanen’ of ‘Ottomanen’
genoemd.
De Ottomaanse harem
Wat is een harem? – Hoe werkte de hiërarchie? –
Welke macht hadden de valide en de andere haremvrouwen?
De Ottomanen breidden hun gebied uit en in 1453 namen ze zelfs
Constantinopel, de hoofdstad van het Byzantijnse rijk, in. De val van het
Byzantijnse rijk, die hierop volgde, wordt vaak gebruikt als een mijlpaal
om de overgang van de middeleeuwen naar de nieuwe tijd in de Europese
geschiedenis aan te duiden. Constantinopel werd later de nieuwe
hoofdstad van het Ottomaanse rijk onder de naam Istanbul.
32

Het Ottomaanse rijk kende haar grootste bloeiperiode tijdens de regering
van sultan Suleiman I (r. 1520-1566). Waarom?
- Hij behaalde veel militaire successen ;
- De cultuur bloeide ;
Bijnaam: de Prachtlievende
- Hij liet wetten op schrift stellen .
Bijnaam: de Wetgever .
Tijdens de zeventiende eeuw ging het bergafwaarts met het Ottomaanse
rijk. Vooral nadat de Ottomanen er niet in slaagden om Wenen in te
nemen in 1683, verloren ze gebied. Daarnaast waren er opstanden.
Het Ottomaanse rijk was eeuwenlang een rijk waar verschillende
volkeren met verschillende religies (moslims, christenen, joden)
samenleefden. Ze hadden elk hun eigen rechten en plichten.
2. De harem
Toen de Ottomanen het rijk van de Safaviden veroverden, namen ze van
hen het gebruik over dat de heerser een harem bezat: hij had meerdere
vrouwen. Deze traditie bestond in het nabije Oosten al sinds het Oude
Egypte en kwam ook in andere werelddelen voor (India, Mexico, …).
‘Harem’ betekent letterlijk: ‘een plaats die heilig en beschermd is’ .
Het woord wordt gebruikt in twee betekenissen:
X
- De verblijfplaats van de vrouwen in het paleis;
- De groep vrouwen zelf.
Kruis de betekenis aan die in deze les vooral gebruikt zal worden.
33

2.1. De hiërarchie tussen de vrouwen van de harem
De harem bestond uit verschillende groepen vrouwen, die elk een
verschillend niveau van aanzien en macht hadden. Je zou deze niveaus
kunnen zien als een piramide met de koningin-moeder, de valide, aan de
top.
We bespreken hieronder de trappen van de hiërarchie van onder naar
boven.
a) Leerlingen van de paleisschool
1) Valide;
2) Moeders van een zoon van de sultan .
3) Moeders van een dochter van de sultan.
4) Concubines ;
5) Leerlingen van de paleisschool .
De meisjes die les kregen in de paleisschool waren per definitie slavinnen.
Wat leerden ze in de paleisschool? Dansen, zingen en muziek maken .
Waarom leerden ze dit? Deze vaardigheden konden ze later gebruiken in
de harem of als echtgenotes van belangrijke staatsmannen .
Sliepen deze meisjes met de sultan? Nee, ze waren te jong .
Niet alle meisjes uit de paleisschool werden later concubines van de
sultan. Sommigen werden uitgehuwelijkt aan staatsfunctionarissen.
34
.
;
;

) Concubines
Concubines werden soms bekeken als ‘senior’ studentes van de
paleisschool, omdat ze nog steeds les konden krijgen in muziek en dans.
Sliepen deze meisjes met de sultan? Ja, ze waren oud genoeg: 16 – 18 jaar.
35
Gaf privileges .
De concubines hadden hun eigen kamer en bediendes.
c) Moeders van een dochter van de sultan
Een concubine die een kind kreeg van de sultan, werd opgewaardeerd in
de harem. Ze was nu immers moeder van een Ottomaanse prins of prinses.
Het leven van de moeder van een dochter van de sultan was veel meer
ontspannen dan dat van de moeder van een zoon.
De moeder van een dochter kreeg meer luxe:
- grotere kamers;
- meer bedienden;
- meer zakgeld.
Ze kon officieel benoemd worden tot ‘echtgenote van de sultan’. De sultan
had vaak wel meerdere echtgenotes.
De moeder van een dochter van de sultan mocht nog steeds slapen met de
sultan. Ze mocht ook hertrouwen, wanneer de sultan zou overlijden, en
was erg gegeerd als echtgenote.
d) Moeders van een zoon
Wanneer een concubine moeder werd van een zoon, veranderde haar
leven volledig: ze werd één van de belangrijkste en meest invloedrijke
↓

personen in de harem, maar moest vanaf dan ook constant op haar hoede
zijn.
Bij de Ottomanen was de oudste zoon van de sultan niet automatisch zijn
opvolger: elke zoon maakte even veel kans. Eens de sultan stierf,
vermoordden de prinsen elkaar vaak om hun eigen rechten op de troon te
verzekeren.
Om te zorgen dat een concubine of echtgenote van de sultan niet moest
kiezen tussen haar zonen, was het de gewoonte dat elke vrouw maximum 1
zoon mocht baren.
Hoe zorgde men ervoor dat het bij 1 zoon bleef? De moeders van een zoon
werden meestal afgezonderd en mochten niet meer met de sultan slapen
Sommige sultans waren echter zo verliefd op hun echtgenote of concubine
dat ze deze regel niet volgden.
De moeders van deze zonen gooiden al hun politieke gewicht in de strijd
om ervoor te zorgen dat hun eigen kind niets overkwam, zowel voor als na
de dood van de sultan.
De sultan plaatste zijn zonen, wanneer ze volwassen waren, aan het hoofd
van een provincie. Waarom? Zo deden ze ervaring op in regeringszaken .
Wat deed zijn moeder dan? Ze ging meestal mee naar de provincie .
Wanneer de sultan stierf en een andere prins hem opvolgde, verloren de
andere moeders waarschijnlijk hun zonen.
36
.
.

e) De valide
De valide was de moeder van de regerende sultan. Zij was de absolute baas
in de harem.
Men zegt wel eens dat de valide eigenlijk de belangrijkste functionaris in
het Ottomaanse rijk was:
- ze had contact met buitenlandse staatshoofden;
- ze was het gezicht van de dynastie;
- een audiëntie:
o kon alleen op afspraak;
o gebeurde met veel nederigheid van de bezoeker.
De valide kreeg de mooiste kamers van de harem en had de meeste
bedienden.
Ze had voorrechten die de rest van de harem niet had, bv. in een open
koests rijden zonder sluier .
--- Verdieping: De dochters van de sultan ---
De dochters van de sultan werden uitgehuwelijkt aan de hoogste
functionarissen. Deze ambtenaren moesten voor hen van al hun eerdere
vrouwen scheiden en werden streng gestraft als ze de prinses zouden
bedriegen of mishandelen. De prinses kon omgekeerd haar man ook
redden van een executie wanneer hij in ongenade viel bij de sultan.
Opdracht: Huwelijken van de dochters van de sultan (zie de volgende
bladzijde)
37

Opdracht: Huwelijken van de dochters van de sultan
Evliya Çelebi (1611-1682) en Melek Ahmed Pasha (ca. 1604-1662)
Evliya Çelebi, de zoon van een goudsmid, is één van de bekendste
Ottomaanse schrijvers. Hij reisde doorheen het Ottomaanse rijk en
schreef hierover een reisverslag, getiteld Seyahatname of Boek der Reizen.
Deze reizen ondernam hij vaak in het gezelschap van Melek Ahmed Pasha,
met wie hij verwant was via zijn moeder.
Deze Melek trouwde in 1644 voor de eerste maal met Kaya Sultan en
schopte het in 1650 voor 1 jaar tot grootvizier. Na Kaya’s dood hertrouwde
hij met de tante van zijn eerste vrouw, Fatma Sultan.
In het fragment op de volgende bladzijde vertelt Evliya over een ruzie
tussen Melek en Fatma Sultan tijdens hun huwelijksnacht. De discussie
laaide op toen Fatma vertelde hoeveel haar bedienden Melek zouden
kosten.
Lees de tekst. De woorden met een sterretje worden onderaan uitgelegd.
Beantwoord nadien de vragen.
38

Bron: Passage uit Evliya Çelebi’s Boek der reizen
[Melek Ahmed Pasha:] “God verbiede, mijn sultan*, dat ik u hetzelfde zou
beschouwen [als Kaya]. U bent Ahmed Khans* dochter, een
zevenenzeventig jaar oude dame. U heeft lang geleefd, heeft de gezichten
van veel mannen gezien en heeft twaalf echtgenoten doorgemaakt. Ik
trouwde daarentegen met Kaya Sultan toen ze een dertienjarige maagd
was, die nog nooit het gezicht van een andere man dan haar vader had
gezien. […] Ze stierf terwijl ze nog getrouwd was met mij. Ze was Kaya
Ismehan, een meisje zonder gelijke, een schijnende maan. U bent een
oude vrouw, verzwakt en opgebruikt, met rimpels in uw gezicht. Hoe zou
ik u zelfs maar hetzelfde kunnen beschouwen als haar?!”
[Fatma Sultan:] “Luister eens, bruidegom! Als u me oud vindt, waarom
trouwde u dan met me?”
[Melek Ahmed Pasha:] “God moge het verbieden! Ik had er geen benul van
dat ik met u trouwde. Terwijl ik op campagne was in Transylvanië en
volledig onbewust, ging u uw gang en huwde me hier in Istanbul. Het
nieuws van ons huwelijk bereikte me in Transylvanië. Net toen ik God
dankte omdat Hij me gered had van Kaya Sultans kosten, hoorde ik dat de
wijlen Köprülü* me uitgehuwelijkt had aan u.[…]”
------------------------------------------------------------------------------------------
* - De titel ‘sultan’ werd in het Ottomaanse rijk niet alleen gedragen door
het staatshoofd, maar ook door prinsen, prinsessen en de valide.
- ‘Khan’ is een titel van de Ottomaanse sultan. Ahmed Khan is in dit
geval Ahmed I.
- ‘Koprülü’ is hier Koprülü Mehmed Pasha, die een machtige grootvizier
was van 1656 tot zijn dood in 1661. De Koprülü-familie zou jarenlang
het ambt van grootvizier uitoefenen.
39

1. a) Waar zou Evliya zijn informatie voor deze ruzie gehaald kunnen
hebben? Melek heeft het hem verteld .
b) Is Evliya’s informatiebron een betrouwbare bron? Waarom wel/niet?
Ja, want Melek was er zelf bij, maar hij zou het verhaal kunnen verdraaien.
2. a) Kaya Sultan was 13 jaar toen Melek met haar trouwde. Is dit een
ongewone leeftijd? Waarom wel/niet? Nee, want dochters van de sultan
trouwden op jonge leeftijd .
b) Denk je dat Kaya Sultan en Melek gelukkig getrouwd waren?
Waarom wel/niet? Ja, want Melek spreekt positief over Kaya, maar hij
vond wel dat ze hem veel geld kostte. .
3. a) Hoeveel echtgenoten heeft Fatma Sultan al gehad? 12 .
b) Denk je dat Fatma Sultan en Melek een gelukkig huwelijk tegemoet
gingen? Waarom wel/niet? Nee, want ze maken ruzie en Melek wilde
niet met haar trouwen .
4. Wat kunnen we uit dit fragment afleiden over de huwelijken van de
dochters van de sultan?
- Sommigen werden vaak uitgehuwelijkt ;
- Niet alle huwelijken waren gelukkig, maar ook niet allemaal ongelukkig .
40
.
.
.

2.2. De machtspositie van haremvrouwen
Als leerlingen van de paleisschool hadden de meisjes in de harem weinig
in de pap te brokken. Wanneer ze echter begonnen te slapen met de
sultan ging er een wereld van intriges en macht voor hen open. Vooral
wanneer de vrouwen een kind kregen van de sultan werden ze machtige
spelers in het Ottomaanse rijk.
Die macht konden ze op verschillende manieren uiten:
- Via hun kira of boodschapster hadden de vrouwen contact met de
buitenwereld. Deze haalden voor hen bestellingen op en brachten
boodschappen over.
- Wanneer de vrouwen erin slaagden een liefdesrelatie met de sultan
te ontwikkelen, hadden ze emotionele macht over de machtigste man in
het rijk.
- Als moeder van een zoon van de sultan waren de vrouwen constant
op hun hoede. Ze onderhielden contacten met de familie van
ambassadeurs en hoge rijksfunctionarissen.
- De machtigste vrouw in het rijk was zonder twijfel de valide. Als
moeder van de sultan was zij één van zijn belangrijkste adviseurs. De
valide onderhield briefwisselingen met andere gekroonde hoofden in
Europa.
Vrouwen uit de harem die veel zakgeld kregen, investeerden dit geld vaak
in liefdadigheidsprojecten, zoals bij het bouwen van moskees. Hierdoor
werden ze populair bij de bevolking.
41

3. Besluit
- Het Ottomaanse rijk was een multicultureel rijk dat sinds de elfde eeuw
uitbreidde, maar in de 17de eeuw gebied verloor.
- De harem zijn de vrouwen die aan de sultan toebehoren. Binnen de
harem waren er verschillende groepen:
- Leerlingen van de paleisschool
- Concubines
- Moeders van een dochter van de sultan
- Moeders van een zoon van de sultan
- De valide: de koningin-moeder
- De vrouwen die sliepen met de sultan kregen onofficieel toegang tot de
macht, zeker de moeders van prinsen en/of prinsessen. Ze
beïnvloedden niet alleen de sultan, maar gingen ook allerlei allianties
aan met ambassadeurs en hoge functionarissen.
De machtigste vrouw van het Ottomaanse rijk was de valide, die de
sultan adviseerde en contacten had met buitenlandse koningshuizen.
42

C. Correctiesleutel bij werkblaadjes voor lessenpakket van
drie lesuren
1. Het Ottomaanse rijk
In de elfde eeuw veroverde een Seldsjoekse stam een gebied in het huidige
Turkije. De stamvader van de dynastie die hun rijk eeuwenlang regeerde,
was Osman. Naar hem werd zijn volk de ‘Osmanen’ of ‘Ottomanen’
genoemd.
De Ottomaanse harem
Wat is een harem? – Hoe werkte de hiërarchie? –
Welke macht hadden de valide en de andere haremvrouwen?
De Ottomanen breidden hun gebied uit en in 1453 namen ze zelfs
Constantinopel, de hoofdstad van het Byzantijnse rijk, in. De val van het
Byzantijnse rijk, die hierop volgde, wordt vaak gebruikt als een mijlpaal
om de overgang van de middeleeuwen naar de nieuwe tijd in de Europese
geschiedenis aan te duiden. Constantinopel werd later de nieuwe
hoofdstad van het Ottomaanse rijk onder de naam Istanbul.
43

Het Ottomaanse rijk kende haar grootste bloeiperiode tijdens de regering
van sultan Suleiman I (r. 1520-1566). Waarom?
- Hij behaalde veel militaire successen ;
- De cultuur bloeide ;
Bijnaam: de Prachtlievende
- Hij liet wetten op schrift stellen .
Bijnaam: de Wetgever .
Tijdens de zeventiende eeuw ging het bergafwaarts met het Ottomaanse
rijk. Vooral nadat de Ottomanen er niet in slaagden om Wenen in te
nemen in 1683, verloren ze gebied. Daarnaast waren er opstanden.
Het Ottomaanse rijk was eeuwenlang een rijk waar verschillende
volkeren met verschillende religies (moslims, christenen, joden)
samenleefden. Ze hadden elk hun eigen rechten en plichten.
2. De harem
Toen de Ottomanen het rijk van de Safaviden veroverden, namen ze van
hen het gebruik over dat de heerser een harem bezat: hij had meerdere
vrouwen. Deze traditie bestond in het nabije Oosten al sinds het Oude
Egypte en kwam ook in andere werelddelen voor (India, Mexico, …).
‘Harem’ betekent letterlijk: ‘een plaats die heilig en beschermd is’ .
Het woord wordt gebruikt in twee betekenissen:
X
- De verblijfplaats van de vrouwen in het paleis;
- De groep vrouwen zelf.
Kruis de betekenis aan die in deze les vooral gebruikt zal worden.
44

2.1. De hiërarchie van de harem
De harem bestond uit verschillende groepen vrouwen, die elk een
verschillend niveau van aanzien en macht hadden. Je zou deze niveaus
kunnen zien als een piramide met de koningin-moeder, de valide, aan de
top.
We bespreken hieronder de trappen van de hiërarchie van onder naar
boven.
a) Leerlingen van de paleisschool
1) Valide;
2) Moeders van een zoon van de sultan .
3) Moeders van een dochter van de sultan.
4) Concubines ;
5) Leerlingen van de paleisschool .
De meisjes die les kregen in de paleisschool waren per definitie slavinnen.
Wat leerden ze in de paleisschool? Dansen, zingen en muziek maken .
Waarom leerden ze dit? Deze vaardigheden konden ze later gebruiken in
de harem of als echtgenotes van belangrijke staatsmannen .
Sliepen deze meisjes met de sultan? Nee, ze waren te jong .
Niet alle meisjes uit de paleisschool werden later concubines van de
sultan. Sommigen werden uitgehuwelijkt aan staatsfunctionarissen.
45
.
;
;

) Concubines
Concubines werden soms bekeken als ‘senior’ studentes van de
paleisschool, omdat ze nog steeds les konden krijgen in muziek en dans.
Sliepen deze meisjes met de sultan? Ja, ze waren oud genoeg: 16 – 18 jaar.
46
↓
Geeft privileges .
De concubines hadden hun eigen kamer en bediendes.
c) Moeders van een dochter van de sultan
Een concubine die een kind kreeg van de sultan, werd opgewaardeerd in
de harem. Ze was nu immers moeder van een Ottomaanse prins of prinses.
Het leven van de moeder van een dochter van de sultan was veel meer
ontspannen dan dat van de moeder van een zoon.
De moeder van een dochter kreeg meer luxe:
- grotere kamers;
- meer bedienden;
- meer zakgeld.
Ze kon officieel benoemd worden tot ‘echtgenote van de sultan’. De sultan
had vaak wel meerdere echtgenotes.
De moeder van een dochter van de sultan mocht nog steeds slapen met de
sultan. Ze mocht ook hertrouwen, wanneer de sultan zou overlijden, en
was erg gegeerd als echtgenote.
d) Moeders van een zoon
Wanneer een concubine moeder werd van een zoon, veranderde haar
leven volledig: ze werd één van de belangrijkste en meest invloedrijke

personen in de harem, maar moest vanaf dan ook constant op haar hoede
zijn.
Bij de Ottomanen was de oudste zoon van de sultan niet automatisch zijn
opvolger: elke zoon maakte even veel kans. Eens de sultan stierf,
vermoordden de prinsen elkaar vaak om hun eigen rechten op de troon te
verzekeren.
Om te zorgen dat een concubine of echtgenote van de sultan niet moest
kiezen tussen haar zonen, was het de gewoonte dat elke vrouw maximum 1
zoon mocht baren.
Hoe zorgde men ervoor dat het bij 1 zoon bleef? De moeders van een zoon
werden meestal afgezonderd en mochten niet meer met de sultan slapen
Sommige sultans waren echter zo verliefd op hun echtgenote of concubine
dat ze deze regel niet volgden.
De moeders van deze zonen gooiden al hun politieke gewicht in de strijd
om ervoor te zorgen dat hun eigen kind niets overkwam, zowel voor als na
de dood van de sultan.
De sultan plaatste zijn zonen, wanneer ze volwassen waren, aan het hoofd
van een provincie. Waarom? Zo deden ze ervaring op in regeringszaken .
Wat deed zijn moeder dan? Ze ging meestal mee naar de provincie .
Wanneer de sultan stierf en een andere prins hem opvolgde, verloren de
andere moeders waarschijnlijk hun zonen.
47
.
.

e) De valide
De valide was de moeder van de regerende sultan. Zij was de absolute baas
in de harem.
Men zegt wel eens dat de valide eigenlijk de belangrijkste functionaris in
het Ottomaanse rijk was:
- ze had contact met buitenlandse staatshoofden;
- ze was het gezicht van de dynastie;
- een audiëntie:
o kon alleen op afspraak;
o gebeurde met veel nederigheid van de bezoeker.
De valide kreeg de mooiste kamers van de harem en had de meeste
bedienden.
Ze had voorrechten die de rest van de harem niet had, bv. in een open
koests rijden zonder sluier .
Opdracht: Binnen de muren van de harem
Op de volgende bladzijde vind je een plattegrond van de harem.
Verschillende delen zijn aangeduid in een kleur. Vul de legende aan.
Verklaar telkens je antwoord.
- Appartementen van de Valide: Rood , want .
- Slaapzaal van de meisjes van de paleisschool: Oranje , want
48
.
.

- Haremtuin: Groen , want .
- Haremmoskee: Blauw , want .
- Appartement van de favoriete concubine van de sultan: Paars ,
want .
49
.
.

--- Verdieping: De dochters van de sultan ---
De dochters van de sultan werden uitgehuwelijkt aan de hoogste
functionarissen. Deze ambtenaren moesten voor hen van al hun eerdere
vrouwen scheiden en werden streng gestraft als ze de prinses zouden
bedriegen of mishandelen. De prinses kon omgekeerd haar man ook
redden van een executie wanneer hij in ongenade viel bij de sultan.
Opdracht: Huwelijken van de dochters van de sultan
Evliya Çelebi (1611-1682) en Melek Ahmed Pasha (ca. 1604-1662)
Evliya Çelebi, de zoon van een goudsmid, is één van de bekendste
Ottomaanse schrijvers. Hij reisde doorheen het Ottomaanse rijk en
schreef hierover een reisverslag, getiteld Seyahatname of Boek der Reizen.
Deze reizen ondernam hij vaak in het gezelschap van Melek Ahmed Pasha,
met wie hij verwant was via zijn moeder.
Deze Melek trouwde in 1644 voor de eerste maal met Kaya Sultan en
schopte het in 1650 voor 1 jaar tot grootvizier. Na Kaya’s dood hertrouwde
hij met de tante van zijn eerste vrouw, Fatma Sultan.
50

In het fragment hier onder vertelt Evliya over een ruzie tussen Melek en
Fatma Sultan tijdens hun huwelijksnacht. De discussie laaide op toen
Fatma vertelde hoe veel haar bedienden Melek zouden kosten.
Lees de tekst. De woorden met een sterretje worden onderaan uitgelegd.
Beantwoord nadien de vragen.
Bron: Passage uit Evliya Çelebi’s Boek der reizen
[Melek Ahmed Pasha:] “God verbiede, mijn sultan*, dat ik u hetzelfde zou
beschouwen [als Kaya]. U bent Ahmed Khans* dochter, een
zevenenzeventig jaar oude dame. U heeft lang geleefd, heeft de gezichten
van veel mannen gezien en heeft twaalf echtgenoten doorgemaakt. Ik
trouwde daarentegen met Kaya Sultan toen ze een dertienjarige maagd
was, die nog nooit het gezicht van een andere man dan haar vader had
gezien. […] Ze stierf terwijl ze nog getrouwd was met mij. Ze was Kaya
Ismehan, een meisje zonder gelijke, een schijnende maan. U bent een
oude vrouw, verzwakt en opgebruikt, met rimpels in uw gezicht. Hoe zou
ik u zelfs maar hetzelfde kunnen beschouwen als haar?!”
[Fatma Sultan:] “Luister eens, bruidegom! Als u me oud vindt, waarom
trouwde u dan met me?”
[Melek Ahmed Pasha:] “God moge het verbieden! Ik had er geen benul van
dat ik met u trouwde. Terwijl ik op campagne was in Transylvanië en
volledig onbewust, ging u uw gang en huwde me hier in Istanbul. Het
nieuws van ons huwelijk bereikte me in Transylvanië. Net toen ik God
dankte omdat Hij me gered had van Kaya Sultans kosten, hoorde ik dat de
wijlen Köprülü* me uitgehuwelijkt had aan u.[…]”
------------------------------------------------------------------------------------------
* - De titel ‘sultan’ werd in het Ottomaanse rijk niet alleen gedragen door
51

het staatshoofd, maar ook door prinsen, prinsessen en de valide.
- ‘Khan’ is een titel van de Ottomaanse sultan. Ahmed Khan is in dit
geval Ahmed I.
- ‘Koprülü’ is hier Koprülü Mehmed Pasha, die een machtige grootvizier
was van 1656 tot zijn dood in 1661. De Koprülü-familie zou jarenlang
het ambt van grootvizier uitoefenen.
1. a) Waarom staan sommige woorden in de tekst tussen vierkante haken?
Omdat deze woorden niet in de oorspronkelijke tekst staan. .
b) Waarom staat op twee plaatsen in de tekst ‘[…]’?
Omdat er iets weggelaten is uit de oorspronkelijke tekst. .
2. a) Waar zou Evliya zijn informatie voor deze ruzie gehaald kunnen
hebben? Melek heeft het hem verteld .
b) Is Evliya’s informatiebron een betrouwbare bron? Waarom wel/niet?
Ja, want Melek was er zelf bij, maar hij zou het verhaal kunnen verdraaien.
c) Denk je dat Evliya het verhaal van zijn informant waarheidsgetrouw
heeft weergegeven? Waarom wel/niet? Waarschijnlijk wel, want hij
geeft de scherpe uitspraken van zowel Melek als Fatma weer. .
3. a) Kaya Sultan was 13 jaar toen Melek met haar trouwde. Is dit een
ongewone leeftijd? Waarom wel/niet? Nee, want dochters van de sultan
trouwden op jonge leeftijd. .
b) Denk je dat Kaya Sultan en Melek gelukkig getrouwd waren?
52
.
.
.

Waarom wel/niet? Ja, want Melek sprak positief over Kaya, maar hij
vond wel dat ze hem veel geld kostte. .
4. a) Hoeveel echtgenoten heeft Fatma Sultan al gehad? 12 .
b) Wie heeft het huwelijk tussen Fatma Sultan en Melek geregeld?
Koprülü Mehmed Pasha. .
c) Denk je dat Fatma Sultan en Melek een gelukkig huwelijk tegemoet
gingen? Waarom wel/niet? Nee, want ze maakten ruzie en Melek wilde
niet met haar trouwen .
4. Wat kunnen we uit dit fragment afleiden over de huwelijken van de
dochters van de sultan?
- Sommigen werden vaak uitgehuwelijkt ;
- Niet alle huwelijken waren gelukkig, maar ze waren ook niet allemaal
ongelukkig .
53
.

2.2. De machtspositie van haremvrouwen
Als leerlingen van de paleisschool hadden de meisjes in de harem weinig
in de pap te brokken. Wanneer ze echter begonnen te slapen met de
sultan ging er een wereld van intriges en macht voor hen open. Vooral
wanneer de vrouwen een kind kregen van de sultan werden ze machtige
spelers in het Ottomaanse rijk.
Die macht konden ze op verschillende manieren uiten:
- Via hun kira of boodschapster hadden de vrouwen contact met de
buitenwereld. Deze haalden voor hen bestellingen op en brachten
boodschappen over.
- Wanneer de vrouwen erin slaagden een liefdesrelatie met de sultan
te ontwikkelen, hadden ze emotionele macht over de machtigste man in
het rijk.
- Als moeder van een zoon van de sultan waren de vrouwen constant
op hun hoede. Ze onderhielden contacten met de familie van
ambassadeurs en hoge rijksfunctionarissen.
- De machtigste vrouw in het rijk was zonder twijfel de valide. Als
moeder van de sultan was zij een van zijn belangrijkste adviseurs. De
valide onderhield briefwisselingen met andere gekroonde hoofden in
Europa.
Vrouwen uit de harem die veel zakgeld kregen, investeerden dit geld vaak
in liefdadigheidsprojecten, zoals bij het bouwen van moskees. Hierdoor
werden ze populair bij de bevolking.
54

3. Besluit
- Het Ottomaanse rijk was een multicultureel rijk dat sinds de elfde eeuw
uitbreidde, maar in de 17de eeuw gebied verloor.
- De harem zijn de vrouwen die aan de sultan toebehoren .
Binnen de harem waren er verschillende groepen:
- Leerlingen van de paleisschool;
- Concubines .;
- Moeders van een dochter van de sultan;
- Moeders van een zoon van de sultan;
- De valide : de koningin-moeder
- De vrouwen die sliepen met de sultan kregen onofficieel toegang tot de
macht, zeker de moeders van prinsen en/of prinsessen. Ze
beïnvloedden niet alleen de sultan, maar gingen ook allerlei allianties
aan met ambassadeurs en hoge functionarissen .
De machtigste vrouw van het Ottomaanse rijk was de valide, die:
- de sultan adviseerde .
- contacten had met buitenlandse koningshuizen .
55
.

D. Correctiesleutel bij de extra oefening op werken met een
brontekst
Opdracht: De macht van Kösem Sultan
De volgende tekst is een passage uit Evliya Çelebi’s Boek der Reizen. De
gebeurtenis die hier beschreven wordt, vond plaats tijdens Melek Ahmed
Pasha’s eerste huwelijk met Kaya Sultan (voor informatie over Evliya Çelebi
en Melek Ahmed Pasha, zie de opdracht over de huwelijken van de dochters
van de sultan).
Kaya Sultan had als jong meisje een droom gekregen, waaruit waarzeggers
konden afleiden dat zij zou sterven in het kraambed. Kaya wou koste wat
het kost dit lot voorkomen. Tijdens haar huwelijksnacht met Melek
Ahmed Pasha probeerde ze hem aan te vallen met een dolk!
Na een tijd konden Melek en Kaya het goed met elkaar vinden, maar ze
hadden geen gemeenschap. De valide, Kösem Sultan, merkte dat Kaya niet
zwanger werd en ging hierover een gesprek aan in de volgende brontekst.
56

Lees de tekst. De woorden met een sterretje worden onderaan uitgelegd.
Beantwoord nadien de vragen.
Bron: Passage uit Evliya Çelebi’s Boek der Reizen
Op een dag sprak de moeder van de Padishah*, Kösem Sultan, tot haar:
“Mijn Kaya,” zei ze. “Je hebt geen kinderen. Maar jouw pasha* is hier aan
het hof, niet weg in één of andere provinciale post. Waarom word je niet
zwanger?” Ze liet Melek roepen en vroeg hem ernaar.
“Om u de waarheid te zeggen, mijn sultan*,” zei hij, “zeven jaar lang
hebben we nu de huwelijkskamer niet betreden.”
De keizerlijke moeder overhandigde de pasha een met juwelen bezette
scepter. “Sla Kaya,” beval ze, “en dood haar hofdames en al haar
boezemvriendinnen.” Hiermee sloot ze de deur voor Kaya en Melek en
ging buiten de kamer staan. Melek, die groot en sterk was, nam de scepter
bij het handvat en trok hem zo heerlijk over Kaya’s “heuvel” (kaya) dat
Kaya zwanger werd, en de pasha overlaadde de keizerlijke moeder met
geschenken.
------------------------------------------------------------------------------------------
* - ‘Padishah’ is een titel van de Ottomaanse sultan.
- ‘Pasha’ is een Ottomaanse titel, die gedragen werd door mensen met
een hoog ambt zoals vizier.
- De titel ‘sultan’ werd in het Ottomaanse rijk niet alleen gedragen
door het staatshoofd, maar ook door prinsen, prinsessen en de valide.
1. Wie zou de bron van Evliya Çelebi voor deze gebeurtenis kunnen zijn?
Waarschijnlijk Melek Ahmed Pasha .
57

2. Gebruik de stamboom en de tekst om het juiste antwoord op de vraag te
omcirkelen: Kösem Sultan is a) de moeder van Kaya Sultan.
b) de tante
c) de grootmoeder
d) geen familie
3. Welke opdracht gaf Kösem Melek? Hij moest:
- Kaya zwanger maken ;
- haar hofdames en vriendinnen doden .
4. Waar is ‘Melek, die groot en sterk was, nam de scepter bij het handvat en
trok hem zo heerlijk over Kaya’s “heuvel” (kaya) dat Kaya zwanger werd’
beeldspraak voor? Voor geslachtsgemeenschap .
5. a) Wat vertelt deze passage ons over de macht van Kösem? Kösem had
genoeg macht om in te grijpen in het privéleven van mensen aan het hof.
b) Werd deze macht aanvaard door haar onderdanen? Waarom
wel/niet? Ja, want ze gehoorzamen haar en Melek bedankt haar .
58
.

IV. Bibliografie
A. Handboeken
HEMELAER, A. e.a., Van Tijd tot Tijd 3a, Deurne, 1992.
B. Wetenschappelijke werken
ATASOY, N., ‘Scenes of Ottoman Women at Leisure’, S. PRÄTOR en C.K. NEUMANN
(ed.), Frauen, Bilder und Gelehrte. Studien zu Gesellschaft und Künsten im Osmanischen
Reich/ Arts, Women and Scholars. Studies in Ottoman Society and Culture, Volume 2,
387-400.
BARZILAI-LUMBROSO, R., ‘Turkish Men and the History of Ottoman Women:
Studying the History of the Ottoman Dynasty’s Private Sphere Through Women’s
Writings’, Journal of Middle East Women’s Studies, 5 (2009), 53-82.
BULL, D. e.a., De Ambassadeur, de Sultan en de Kunstenaar. Op audiëntie in
Istanbul, Zwolle, 2003.
FAROQHI, S., Kultur und Alltag im Osmanischen Reich. Vom Mittelalter bis zum
Anfang des 20. Jahrhunderts, München, 1995.
FINKEL, C., De droom van Osman: Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-
1923, Amsterdam, 2008.
GOODWIN, G., The private world of Ottoman Women, Londen, 1997.
GÖYÜNC, N., ‘Frauen in der Familie Osman und am osmanischen Hof: Die Zeit
Selims II’, in Festschrift Hans Georg Mayer, Istanbul, 2002, 103-109.
59

2002.
IMBER, C., The Ottoman Empire, 1300-1650: The Structure of Power, Basingstoke,
60