Layout 2 - Cornelis Dopper

Stichting
Cornelis
Dopper

Uit het leven van Cornelis Dopper
(*7 februari 1870, Stadskanaal - †18 september 1939, Amsterdam)
Jeugdjaren
De meeste inwoners van Stadskanaal en
omgeving herinneren zich wel Hotel Dopper.
Maar dat daar de naam van één van Nederlands
grootste componisten, Cornelis Dopper,
aan verbonden is, is bij weinigen bekend. Hotel
Dopper was het hotel van vader Lucas. Het was
ook Cornelis’ geboortehuis. In 1951 is er een
mooie gedenksteen aangebracht met de beeltenis
van de componist (thans in de
muziekschool te Stadskanaal).
Lucas Dopper, vader van Cornelis
Cornelis was de achtste van negen kinderen,
waarvan de meesten jong gestorven zijn. Cornelis
groeide op in Stadskanaal. Na de Lagere
School bezocht hij de Franse School aan de
Kniggestraat. Op 15-jarige leeftijd verloor hij
zijn vader en twee jaar later zijn moeder. Met
zijn ‘Moeke’ had Cornelis een heel warme
band. Het gemis van zijn ouders is hem zijn
hele leven bijgebleven. In hetzelfde jaar dat
Cornelis’ vader Lucas stierf, trouwde zijn oudere
zuster Grietje met Johannes Kolkman. De
toen 31-jarige Kolkman werd aangewezen als
gezinsvoogd. Hij beheerde ook het beetje geld
dat Cornelis’ ouders hadden nagelaten om hem
verder te kunnen laten studeren. De relatie van
Cornelis met Kolkman liet te wensen over. Het
waren twee persoonlijkheden die totaal niet bij
elkaar pasten en voortdurend botsten. Toch
heeft dezelfde Kolkman Cornelis’ verdere levensloop
bepaald, want Kolkman was van
beroep muziekonderwijzer. Hij had vijf jaar
Grietje Swarts, moeder van Cornelis
eerder kamers gehuurd in het hotel, toen nog
logement, en gaf daar pianoles. Het was Cornelis’
eerste kennismaking met muziek en hij
was meteen ‘verkocht’. Zijn leven had plotseling
inhoud gekregen. Hij moest en zou musicus
worden in het besef dat dat zijn roeping was.
Hij kreeg pianoles van Kolkman en vioolles van
een Duitser, een zekere Carl Sebening, in Winschoten.
Hij was een buitengewoon snelle en
ijverige leerling.
Studie in Leipzig
In oktober 1888 was hij zodanig gevorderd, dat
hij op 18-jarige leeftijd werd toegelaten tot het
Koninklijk Conservatorium te Leipzig. Hij
kreeg piano- en vioolles, muziektheoretische
vakken en muziekgeschiedenis. Dit laatste vak
werd gegeven door professor Oskar Paul, een
beroemd musicoloog en filoloog, en groot kenner
van de Antieke cultuur. Hij vond Dopper zo
talentvol dat hij hem toestemming gaf ook zijn
colleges aan de universiteit te volgen. Het verklaart
de belangstelling van Dopper voor de
Oude Grieken, die is terug te vinden in werken
als de Sinfonia epica (Doppers Vijfde symfonie)
op tekst van een gedeelte uit Homerus’ Illias en
de twee Paians (lofzangen aan Apollo). ‘Van
Oskar Paul heb ik het meeste geleerd. Hij heeft
mij de ogen geopend voor wat “muziek” eigenlijk
is’, zou Dopper later zeggen. Dopper was in
huis bij een gepensioneerd kolonel, Karl von
Stein, die aan ettelijke ambassades verbonden

was geweest en vele talen sprak, waaronder
Nederlands. Hij had zelfs een werk van Jacob
van Lennep in het Duits vertaald. Von Stein
beschikte over een omvangrijke bibliotheek,
waarvan Dopper naar hartenlust gebruik kon
maken. Hij gaf richting aan Doppers onverzadigbare
leeslust en heeft zodoende grote
invloed op Doppers algemene ontwikkeling
gehad. Lang duurde Doppers studie niet. Na
anderhalf jaar was het geld op en keerde
Dopper terug naar Nederland, slechts in het
bezit van een certificaat. Z’n studietijd was te
kort geweest om een einddiploma te kunnen
behalen. Hoewel er een goede basis was gelegd,
kunnen we vaststellen, dat Dopper in feite autodidact
was. De fijne kneepjes van het muziekvak
heeft hij in de praktijk geleerd. Hij vestigde
zich als muziekonderwijzer, koorleider en dirigent
in Sappemeer. De vraag kan worden
gesteld, waarom Dopper zo nodig naar het
verre Leipzig moest. Nu, ten eerste was er in
die tijd in Nederland niet zo erg veel keus.
Bovendien hadden veel Nederlandse musici in
Leipzig gestudeerd, waaronder de bekende
Groninger muziekpedagoog Johannes Worp.
Van hem had ook Doppers muziekonderwijzer
en voogd Kolkman les had gehad. Vanzelfsprekend
was Worp om advies gevraagd. Maar
er was nóg een belangrijke reden.
Een schandaal
In die tijd deden geruchten de ronde dat
Dopper een ‘onecht’ kind had. Zo vertelden de
buurmeisjes van de familie Dopper, Klasina en
Fennechiena Boswijk, die – getuige een
poëziealbum - goed bevriend waren met
Doppers zusters Gezina en Grietje, dat er
sprake was geweest van ‘een schandaal’. Op de
bruiloft van Fennechiena Boswijk en Henderikus
Beuling in 1902 – waar G.W. Spitzen,
alias Geert Teis, ceremoniemeester was –
bevond zich onder de gasten ook Cornelis
Dopper. Bij die gelegenheid fluisterden boze
tongen dat Kees destijds ‘met schande overladen’
uit Stadskanaal was weggegaan. In het
logement werkte als dienstbode Elizabetha, een
achternicht van Cornelis. Deze Elizabetha had
twee ‘onwettige’ kinderen, een dochter Jacobje
en een zoon Hendrik, geboren op 20 maart 1889
te Farmsum. Een week of zes voor de geboorte
van Hendrik was Elizabetha onverwacht naar
Farmsum vertrokken, waar ze tot eind april
bleef. Het verhaal gaat, dat de geboorte van
Hendrik ‘in het geheim’ plaatsvond. Na de geboorte
van Hendrik keerde ze zonder baby
terug naar Stadskanaal. Ze had nooit meer iets
met dit kind te maken willen hebben.
Nabestaanden van Hendrik vertellen, dat hij
door pleegouders is opgevoed en nooit in Stads-
Dopper omstreeks 1900
kanaal is geweest. Hij woonde tot zijn dood in
Rotterdam. Van een ‘suikeroom’, waarvan de
naam niet mocht worden genoemd, ontving hij
regelmatig geldbedragen en zo nu en dan kwamen
er ansichtkaarten uit het buitenland, die
vernietigd zijn. Verondersteld wordt nu, dat
Hendrik een zoon van Cornelis Dopper is en
dat laatstgenoemde de onbekende ‘suikeroom’
was. Het kind zou verwekt moeten zijn omstreeks
juli 1888. Begin oktober 1888 vertrok de
achttienjarige Dopper naar het conservatorium
in Leipzig, waar hij zich ook bevond ten tijde
van de geboorte van Hendrik in maart 1889.
Een jaar later, toen de ergste roddels voorbij
waren, keerde hij terug naar Nederland, waar
hij zich vestigde in Hoogezand-Sappemeer.
Niet in Stadskanaal! Toeval? Nee, het verklaart
veel van de raadselachtige uitspraken in de
brieven aan zijn vriendin Sophie Zimmermann:
‘Veel ellende heb ik helaas aan mezelf te wijten
(…) Met een zekere schrik denk ik steeds aan
een zeker tijdstip in mijn leven (…) Toen had ik
het gevoel dat ik een onnut mens was, die
overal verdriet bracht (…) De jongeman deed
domme dingen…’
Moeilijke tijden
In materieel opzicht verliepen Doppers
Groninger jaren uiterst moeizaam. Als
muziekonderwijzer verdiende hij nauwelijks
voldoende om in zijn eerste levensbehoeften te
voorzien. Hij was, zoals de moeder van zijn
vriendin Sophie hem kwalificeerde, een ‘armoedzaaier’,
grotendeels afhankelijk van de
hulp van vrienden. Hij gaf wat muzieklessen,
trad hier en daar op en speelde zo nu en dan
mee met het Groninger Harmonieorkest, de
vroegste voorganger van het tegenwoordige

Noord Nederlands Orkest. Aan dit orkest had
Dopper veel te danken, omdat het hem in de
gelegenheid stelde zijn composities door te spelen
en uit te proberen. Op die manier maakte hij
kennis met de mogelijkheden en eigenaardigheden
van alle orkestinstrumenten. Zodoende
werd hij een van de grootste Nederlandse
meesters in de instrumentatiekunst.
Maar behalve financieel, ging het ook psychisch
niet goed met Dopper. Na het succes van zijn
eerste opera - Het blinde meisje van kasteel
Cuillé, in 1894 voor het eerst door de Nederlandse
Opera uitgevoerd - werd het stil rond
Dopper. Het betrekkelijke isolement van de
provinciestad Groningen speelde daarbij een
grote rol. Hij voelde zich eenzaam, was overwerkt,
moe en depressief. In de loop van 1895
vertrok hij plotseling naar het kuuroord Bad
Ems aan de Lahn, niet ver van Koblenz. Over
zijn verblijf aldaar is niets bekend. Hij heeft er
nooit iets over gezegd. Een jaar later duikt hij
op in het oude Friese stadje Balk in Gaasterland,
waar hij introk bij zijn zuster Gesiena en
haar man, Adolf van Kleffens. Adolf was als
eenvoudig ambtenaar in de gemeente Onstwedde
begonnen, was daar getrouwd met
Geziena, en had het intussen gebracht tot
gemeenteontvanger. Waarom Dopper naar Balk
ging is niet duidelijk. Hij beschreef het oude
stadje aan de Luts als ‘een rustig, mooi, stil
oord, waar hij wat kon bijkomen om weer
verder te kunnen gaan.’ In werkelijkheid was
hij er doodongelukkig. Aan zijn vriendin Sophie
schreef hij in 1899: ‘Een paar jaar geleden
woonde ik in Balk onder ellendige omstandigheden.
Het leven leek uitzichtloos. Alles
zat tegen, wat ik ook probeerde. Het was een
Dopper, 1907
Dopper, 1910
treurige tijd, maar voor mijn kunst is ze van
grote betekenis geweest, want in de Gaasterlandse
bossen ben ik dichter geworden.’ Daar,
temidden van de ongerepte natuur, vond hij het
meest lugubere decor voor zijn derde opera,
William Ratcliff (voltooid in 1900), naar de
spookachtige, bijna surrealistische tragedie van
Heinrich Heine. Het zou meer dan tien jaar
duren voordat deze opera voor het eerst werd
uitgevoerd, in het Groothertogelijk Hoftheater
te Weimar. De affiches zijn nog in de beroemde
Hertogin Anna Amalia Bibliotheek te vinden.
Toch was het juist het gebrek aan contact met
de buitenwereld, waardoor Dopper als kunstenaar
niet tot ontplooiing kon komen en ten
onder dreigde te gaan. De afzondering, de eenzaamheid,
het culturele isolement, een voortdurend
gebrek aan geld en een gevoel van
miskenning deden hem twijfelen aan een loopbaan
als componist. Het was al bijna twee jaar
geleden dat De blinde was uitgevoerd en
sedertdien had hij geen enkel artistiek succes
meer behaald. Zijn tweede opera, Frithjof
(1895), bleef in de kast liggen. Welke perspectieven
en mogelijkheden had hij nog? Was zijn
levensideaal, een gevierd componist worden,
nu al in rook opgegaan?
Een nieuwe uitdaging
In 1897 leken de vooruitzichten voor de 27jarige
Dopper te verbeteren. Hij kreeg een betrekking
als tweede violist bij de Nederlandse
Opera in Amsterdam. Operadirecteur Cornelis
van der Linden had Dopper een paar jaar
eerder al leren kennen tijdens de première van
diens opera De Blinde van Castel Cuillé en was
beïndrukt door zijn innemende persoonlijkheid
en muzikale kwaliteiten. Met Dopper beschikte

Met de Statendam (I) naar Amerika
hij niet alleen over een goede violist, maar ook
over iemand die piano speelde en zich in de
loop der jaren zou kunnen ontwikkelen tot een
uitstekend repetitor en koormeester. Voor
Dopper was het een gulden gelegenheid om ervaring
op te doen. Als violist kon hij zich
vertrouwd maken met het operarepertoire en
de praktijk van het operaorkest. Als scheppend
toonkunstenaar kreeg hij buiten het seizoen
volop gelegenheid tot componeren en wellicht
meer mogelijkheden zijn werk te laten uitvoeren.
Begin november 1897 liet hij zich inschrijven
in het bevolkingsregister van Amsterdam
en betrok een kamer aan de Leidschekade 91.
Lang duurde de vreugde niet. ‘Voortdurend
wordt ik gevolgd door twee vrouwen: Armoede
en Zorg’, schreef hij aan Sophie Zimmermann.
De gage, die hij ontving was nauwelijks toereikend
om de kamerhuur te betalen. Buiten het
operaseizoen was er geen werk en dus ook geen
inkomen. De arbeidsomstandigheden waren
mensonterend. Rechten had men nauwelijks,
plichten des te meer. Er heerste een ijzeren discipline
en voor het minste of geringste ‘vergrijp’
stond je op straat. Een dagtaak van 14 uur was
normaal, alle dagen van de week, ook zondags.
Een orkestlid verdiende gemiddeld minder dan
€ 0,10 per uur. Een nieuwkomer als Dopper
ontving maar 40% van dat bedrag (d.w.z. € 0,04
per uur!). In het theater had een onverlaat een
bordje opgehangen: ‘Hij die hier binnentreedt
late alle hoop varen.’ Dopper was achtereenvolgens
in dienst bij vijf operagezelschappen,
omdat het ene na het andere operagezelschap
ter ziele ging. Subsidie kreeg men niet. Ondanks
dat werkte hij zich in de loop van de
jaren (tussen 1897 en 1903) op van violist tot
repetitor, koormeester en dirigent.
Als veelbelovend componist mocht hij
gedurende de zomervakanties in Utrecht
logeren bij de dirigent van het Utrechts
Stedelijk Orkest, Wouter Hutschenruyter. Dat
kostte hem niets, want de
familie Hutschenruyter
stelde haar huis open voor
behoeftige kunstenaars. Hij
voelde zich er thuis en vormde
al gauw deel van het
gezin. Hij kreeg volop gelegenheid
om te componeren
en leerde veel van de ervaren
en veelzijdige musicus
Wouter.
Een betere toekomst
Bijna tien jaar had Dopper in
Amsterdam met moeite het
hoofd boven water kunnen
houden. Maar eindelijk gloorde er licht aan de
horizon. In 1906 kreeg hij van meerdere kanten
aanbiedingen. Hij werd gevraagd als managerbegeleider
voor een wereldtournee van het
Hongaarse wonderkind Kun Arpad, een ‘violistje’,
dat overal in Europa met sensationeel
succes optrad. Dopper wees dit aanbod af. Hij
kwalificeerde het vioolspel van de jongen als
‘aardig, zolang hij een korte broek draagt.’ Een
tweede aanbod kwam uit Soerabaja in voormalig
Nederlands-Indië, waar hij gevraagd werd
als dirigent van een muziekvereniging. Maar,
omdat hij zich moest verbinden voor een periode
van tien jaar, wees hij ook deze mogelijkheid
af. Tenslotte kreeg hij het aanbod
repetitor, koormeester en dirigent te worden bij
een rondreizend operagezelschap in de
Verenigde Staten. De omstandigheden lieten
hem weinig keus. Hij zou ervaring opdoen als
dirigent en was meteen uit de geldzorgen. Zesendertig
jaar oud, ongetrouwd, onafhankelijk
en op zoek naar een betere toekomst, waagde
hij de sprong.
Amerikaans avontuur
Op zaterdag 8 september 1906 begaf hij zich
met gemengde gevoelens aan boord van het
stoomschip de ‘Statendam’ (I), dat de reis van
Rotterdam naar New York zou afleggen in tien
dagen.
Het afscheid van vrienden en bekenden was
moeilijk en zijn stemming werd er niet beter op
bij de trieste aanblik van een grote menigte
Russen, Polen, Hongaren en avonturiers, op
zoek naar een betere toekomst in de Nieuwe
Wereld. Een paar dagen later stak er een
geweldige storm op. Maar in plaats van bang of
zeeziek te worden, genoot Dopper van het
geweld der natuurelementen: ‘De wind gierde
door de gangen, de golven sloegen over het dek
en het gekraak en gesteun van het houtwerk

maakten een lawaai dat horen en zien verging.
Een scheepsorkestje probeerde de passagiers
wat op te vrolijken. Dat duurde nog geen acht
maten. Toen werd het hele orkest met instrumenten
en al tegen de reling geslingerd’,
schreef hij in z’n dagboek.
Na tien dagen bereikte het schip New York en
begonnen de repetities. Acht maanden lang
werd avond aan avond voor uitverkochte zalen
Madama Butterfly van Puccini opgevoerd. Van
New York tot Vancouver, en van Detroit tot San
Francisco, van Canada tot in Mexico. Dopper,
Bij de Niagara Falls rechts (zittend) Cornelis Dopper
die altijd heimwee naar z’n vaderland had,
zocht troost in de natuur. Overal waar hij
kwam, bezocht hij stadsparken en musea. Op
kerstavond was het gezelschap in Cincinnati,
met oudejaarsavond in Cleveland. St. Louis
vond hij de lelijkste en smerigste stad, die hij
ooit gezien had. Onderweg van Milwauki naar
Green Bay (buiten was het 41 graden onder nul)
vierde hij zijn 37ste verjaardag. San Francisco
maakte op Dopper een onvergetelijke indruk:
‘Het blauw van de hemel was van een kleur,
zoals men dat alleen in landen ziet, die dichtbij
de evenaar liggen. De baai was bedekt met alle
soorten schepen: drie-, vier-, ja zelfs vijfmasters.’
Het was een schouwspel dat hij nooit zou
vergeten. Maar, geconfronteerd met de gevolgen
van de verschrikkelijke aardbeving een jaar
eerder, maakte zijn opgewekte stemming al
gauw plaats voor verbijstering: ‘Overal waar je
keek, ruïnes. Alles weg, alles verbrand, niets
dan puinhopen, en nog eens puinhopen.’ In
Omaha maakte Dopper kennis met een zekere
G.W. Lininger, die een kostbare kunstverzameling
bezat. Daaronder een ‘zelfportret van Rembrandt
met een pelsmuts, geschilderd in
prachtige lichttonen, als een symfonie van
Beethoven met haar rijkdom aan mooie
melodieën.’ Experts van het Rembrandthuis in
Amsterdam beweren echter, dat het geen echte
Rembrandt geweest kan zijn. Van een ’Rembrandt
met pelsmuts’ is niets bekend.
Dopper en Mengelberg
In 1904, nog vóór zijn Amerikaanse tournees,
had Dopper contact gezocht met Willem Mengelberg,
dirigent van het Concertgebouworkest,
om hem zijn Derde symfonie, de zogenoemde
‘Rembrandt’symfonie voor te spelen. Mengelberg
was behoorlijk onder de indruk en beloofde
de symfonie te zullen uitvoeren.
Voorlopig echter gebeurde er niets. Pas op 24
mei 1906, op Hemelvaartsdag, kort voordat
Dopper voor de eerste keer naar Amerika ging,
voerde Mengelberg met veel succes de symfonie
uit. Op het titelblad van de symfonie staat
de volgende opmerking geschreven: ‘Dit werk
behandelt niet een gebeurtenis uit Rembrandts
leven, noch is het ontstaan door het aanschouwen
van zijn werken, maar de componist
heeft in de naam Rembrandt de grootse kunstgeest
en kunstzin willen eren, die deze kunstenaar
bezat en die onze hedendaagse Hollandse
schilders voor een deel ook nog bezitten en
bezielen. Waarom zouden onze componisten
niet doen als onze schilders en in hun kunst de
gewaarwordingen weergeven die hen bezielen
bij het zien van onze zee, onze heide, onze
bossen, weiden en luchten?’ Doppers opmerking
viel in goede aarde. De pers reageerde enthousiast:
‘Onze schilders en dichters doen
het…Waarom niet onze componisten? Dopper
heeft de natuur in klank geschilderd. In zijn
muziek hoort men het Hollandse landschap,
zijn weidse verten, zijn prachtige luchten, zijn
idyllische stilten.’
Het jaar 1906 stond in het teken Rembrandt. Op
grote schaal werd gevierd dat de grote schilder
driehonderd jaar eerder geboren was. Hoewel
niet speciaal voor die gelegenheid geschreven,
was het dus logisch dat Mengelberg Doppers
‘Rembrandt’symfonie in dat jaar uitvoerde.
Dopper droeg zijn symfonie op aan een jonge
schilder, een zekere F.L., ‘die nog als een tweede
Odyssee op onbekende zeeën rondzwalkt, maar
die eenmaal vast en zeker Ithaka zal bereiken.’
Tot op de dag van vandaag weten we niet zeker
wie deze geheimzinnige F.L. was. Het succes
van de symfonie was zo groot dat ze een jaar
later nogmaals werd uigevoerd, weer onder leiding
van Willem Mengelberg. En toen, op
zondagmiddag 17 mei 1908, mocht Dopper zelf

zijn ‘Rembrandt’symfonie komen dirigeren. Dit
eerste optreden met het Concertgebouworkest
heeft het verdere verloop van zijn leven
bepaald.
Onsterfelijke liefde
In het voorgaande is meermalen sprake geweest
van Doppers ‘onsterfelijke geliefde’, de
Groningse Sophie Zimmermann. De oprechte
liefdesrelatie heeft door intriges niet lang
standgehouden. Desondanks is Sophie in
Doppers leven en werk een rol van grote
betekenis blijven spelen. Zij was bij wijze van
spreken altijd op de achtergrond aanwezig en
een voortdurende bron van inspiratie. Om
Doppers muziek beter te kunnen begrijpen, is
Sophie Zimmerman
het van belang iets meer over haar te vertellen.
Sophie was een zuster van Doppers
jeugdvriend Louis Zimmermann. Louis zou
later een beroemd violist worden; hij was 34
jaar lang eerste concertmeester van het Concertgebouworkest.
De vader van Sophie speelde
trompet in het Groninger Harmonie Orkest.
Haar moeder had een handwerkwinkeltje in de
Zwanestraat in Groningen. Dopper had Sophie
voor het eerst ontmoet op het zilveren bruiloftsfeest
van haar ouders in 1892 toen ze nog ‘korte
rokken droeg en een witte boezelaar’. Heel toevallig
ontmoette hij haar vijf jaar later weer bij
het Paleis op de Dam in Amsterdam. Hij werd
tot in het diepst van zijn ziel getroffen door
deze mooie, intelligente jonge vrouw (ze was
toen zeventien jaar) en raakte op slag verliefd.
Hij associeerde haar met een beschermengel,
Pamorah, die hij in z’n fantasie had gecreëerd.
Zelf noemde hij zich Pamor.
Ook Sophie reageerde blij verrast op het
weerzien. Vele avonden brachten ze samen
door, bezochten concerten en opera- en
toneelvoorstellingen. Maar Doppers nooit aflatende
verantwoordelijkheidsgevoel, het besef
dat hij over een redelijke maatschappelijke positie
en voldoende middelen diende te
beschikken om haar aan zich te kunnen binden,
weerhield hem ervan zijn gevoelens te openbaren.
Hij moest wachten. Maar wachten was
niet Doppers sterkste kant. Impulsief,
ongeduldig en naïef schreef hij haar een half
jaar later een hartstochtelijke brief, die hij bij
nader inzien echter niet durfde sturen. Voorlopig
volstond hij met gedichten die hij voor
haar schreef en die hij op muziek wilde zetten.
Intussen had hij kennis gemaakt met Wouter
Hutschenruyter te Utrecht, waar hij de zomermaanden
doorbracht. Vanuit Utrecht schreef hij
haar lange brieven, in de vorm van een dagboek,
die gelukkig bewaard zijn gebleven. Uit
die brieven blijkt hoe eenzaam Dopper was, hoeveel
behoefte hij had aan iemand die hem begreep,
iemand waaraan hij zich aan kon
vastklampen, waarvoor hij door het vuur zou
willen gaan, aan wie hij zijn leven zou willen
wijden. ‘Dit is mijn levensgeschiedenis’, schreef
hij haar, ‘bijna mijn hele leven lang: wat ik
graag doe en zeggen wil, mag ik niet zeggen en
wat mij veroorloofd is, dat doe en wil ik
meestal niet.’ Het zal een dramatische ontboezeming
blijken te zijn.
Dopper en Sophie Zimmerman
Cornelis Dopper en Sophie Zimmermann hadden
elkaar innig lief, zeer tegen de zin van de
familie. ‘U, meneer Dopper, u krijgt mijn
dochter nooit!’, had Sophie’s moeder gezegd. In
haar ogen was een muzikant niets minder dan
een losbol en een armoedzaaier, volkomen
ongeschikt als echtgenoot voor haar dochter.
Daarom werd Sophie door ‘Ma’ naar vrienden
in Darmstadt gestuurd om haar zo ver mogelijk
van Dopper weg te houden. Maar dat had juist
het omgekeerde effect tot gevolg, want er
ontstond in het geheim een intensieve briefwisseling,
waardoor de band tussen de twee alleen
maar sterker werd. Tót het moment dat Dopper
onder druk van de familie besloot een eind aan
de relatie te maken: ‘Ik ben op het ogenblik iemand’,
schreef hij haar, ‘die in de maatschappij
niets betekent. Ik mag jou hieraan niet opofferen,
lieve Pamorah. Ook al weet ik dat het
eenmaal anders zal zijn. Maar het is mijn eer en
mijn plicht nu mijn hart het zwijgen op te
leggen en volgens rede te handelen. Het is
weliswaar geen misdaad geweest dat ik je mijn
liefde verklaard heb, maar het kan een misdaad
worden. De fout ligt geheel aan mij en nu wordt
jij er ook in meegesleept. We moeten afstand

In 'Kras' openbaarde Dopper zijn liefde voor Sophie
van elkaar doen.’ Het is duidelijk dat Dopper
een innerlijke strijd voerde tussen zijn liefde
voor Sophie en zijn verantwoordelijkheidsgevoel.
Maar Sophie liet het er niet bij zitten. Ze
antwoordde hem dat hun liefde toch veel belangrijker
is dan zijn maatschappelijke positie. Hij
moest vertrouwen in de toekomst hebben. En
waarom deed hij zo makkelijk afstand van
haar? Was zij dan het vijfde wiel aan de wagen,
dat haar familie haar toekomst bepaalde? Er
werd over haar gesproken, maar naar haar
mening werd niet gevraagd. Maar Dopper hield
tegen zijn gevoelens in voet bij stuk. Zonder
verzet, bijna onderdanig, onderwierp hij zich
aan het ouderlijk gezag, accepteerde de argu-
Retour afzender!
De briefkaart werd door ‘Ma’ Zimmerman teruggestuurd
menten van de tegenpartij. Het zich minderwaardig
voelen, het aanvaarden van het zijns
inziens onvermijdelijke, het gebrek aan strijdlust,
bescheidenheid, onderworpenheid, het
zijn karaktertrekken waarmee hij zijn leven
lang heeft moeten worstelen, maar die hem ook
in zijn verdere loopbaan hebben geholpen en
gesierd. Hij stuurde haar nog één briefkaart, die
prompt door ‘Ma’ werd geretourneerd met het
verzoek de correspondentie te staken. Verschil-
lende keren heeft hij op het punt gestaan haar te
schrijven, ‘maar’, schreef hij later, ‘mijn trots
verbood het.’ Soms had hij ‘een duivelse lust’,
om zich ‘in het volle Amsterdamse leven’ te
storten. Misschien heeft hij dat ook wel gedaan.
In elk geval maakte hij naar eigen zeggen ‘een
woeste tijd’ door. Acht maanden hoorde hij
niets van haar.
Gelukkige tijden
In de zomer van 1899 ging Sophie Zimmermann
naar Nykjøbing in Denemarken om het
huwelijk bij te wonen van haar broer Louis en
de Deense pianiste Ragnhild (Hille) Andersen.
Ze sprak met Hille over haar liefde voor Cornelis
Dopper. Die hield er een totaal andere
mening op na: Waarom zou ze haar leven door
haar moeder laten bepalen? Het was toch haar
eigen vrije keuze? Als twee mensen van elkaar
houden, moeten ze lief en leed delen. Hoe kon
ze zo’n prachtkerel, een begaafd musicus, laten
lopen en hem dit verdriet aandoen? Ze spoorde
Sophie aan Dopper te schrijven buiten
medeweten van haar ouders. Tegen dergelijke
argumenten was Sophie niet opgewassen. Ze
schreef Dopper een brief, waarin ze hem liet
weten dat ze hem niet vergeten was en nog
steeds liefhad, maar hem tegelijkertijd verweet
Pamorah
hoe gemakkelijk hij van haar afstand had
gedaan, dat hij niets had ondernomen om haar
te behouden. Hij moest haar ook niet langer
beschouwen als zijn Pamorah, zijn fantasiebeeld.
Ze was een volwassen vrouw van
vlees en bloed, met een eigen verstand, die zelf
beslissingen kon nemen en verantwoordelijkheden
kon dragen. Haar brief bracht Dopper
volledig in verwarring. Zij eerste reactie was

Dopper, 1912
een gevoel van wroeging. Hij had dat en dat beloofd
en mocht niet ongehoorzaam zijn. Maar
zijn geweten was gauw gesust. Hij vergoelijkte
zijn zwakke houding: ‘De brief waarin ik
schreef dat je me moest vergeten, schreef ik
alleen voor je eigen bestwil.’
De maanden die volgden behoren tot de
gelukkigste in Doppers leven. Toch verdween
de angst voor haar moeder niet - de angst dat
zij hun relatie in de weg zou staan: ‘Er moet een
compromis gevonden worden, want met dit
jaar van beproeving is het bewijs geleverd dat
het onmogelijk is onze liefde uit te roeien.’ Toch
kwam er na Sophie’s terugkeer in Nederland
voor de tweede keer onder druk van familie, intriges
en roddelarij voorgoed een eind aan de
relatie. Overmand door verdriet en in conflict
met de hele wereld schreef hij in zijn laatste
brief: ‘Ik haat de heerschappij van het geld,
want als ik geld had dan zou ik door jouw familie
niet afgewezen zijn, maar nu ik het niet heb,
mocht ik jou ook niet. Geld bepaalt hier dus de
waarde. Jouw liefde omringt me als een waas –
een waas van toverachtige kracht, waarop alle
verleidingen van buiten zullen afstuiten, als een
pijl op een stalen pantser, maar waarin al mijn
kunstenaarskracht zich heerlijk zal ontwikkelen.
Met deze kracht verover ik de wereld. Ik
beschouw jou als de geestelijke moeder van al
het grote, goede en reine wat ik heb voortgebracht
en wat ik nog zal scheppen, ’t zijn alle
onze kinderen.’
Creatieve periode
Met zijn benoeming als tweede dirigent van het
Concertgebouworkest in 1908 begon de meest
creatieve periode in Doppers leven. In een tijdsbestek
van twaalf jaar componeerde hij nog vier
symfonieën, waarmee hij zijn totaal op zeven
bracht: de avondvullende Sinfonia epica (1908)
op de eerste zang uit Homerus’ Ilias; een Sinfoniëtta
(1909); de beroemde ‘Amsterdamse’
symfonie (1912). Inspiratie voor zijn zevende
symfonie, de ‘Zuiderzee’symfonie (1917) vond
hij tijdens een zeiltocht op de toenmalige
Zuiderzee (thans IJsselmeer). Overigens moet
de Sinfonia epica meer als een oratorium dan
als symfonie beschouwd worden. Het werk is
geschreven voor groot koor en orkest (met
orgel) en elf (!) zangsolisten, een bezetting die
tegenwoordig praktisch onbetaalbaar is. Dat is
wellicht ook de reden dat het nooit in z’n
geheel is uitgevoerd. Verder componeerde
Dopper een Concert voor cello en orkest (1910);
een Concertstuk voor orkest, met als ongebruikelijke
solo-instrumenten pauken en
trompet (1910); twee symfonische studies voor
groot orkest, die hij Paian I en II noemde; en
een Oud-Hollandse Suite op danswijsjes uit de
17e eeuw (1915), een van de weinige stukken
van Dopper die zijn uitgegeven. In 1920 componeerde
hij zijn levenswerk, de Ciaconna gotica,
een stuk opgedragen aan het
Tijdens een zeiltocht doet Dopper inspiratie op voor zijn
'Zuiderzee'symfonie
Concertgebouworkest, waarmee hij dankzij
Willem Mengelberg internationaal furore
maakte.
Op het gebied van de kamermuziek schreef hij
veel vocale muziek (liederen en koormuziek);
een Strijkkwartet (1914), dat hij onder de schuilnaam
‘Pallas Athene’ instuurde voor een com-

Matthijs Vermeulen
ponistenconcours, dat hij prompt won; een Sextet
(1909), opgedragen aan het Concertgebouwsextet
(fluit, hobo, klarinet, fagot, hoorn en
piano), dat in dat jaar werd opgericht, in 1915
gevolgd door een Klankstudie voor dezelfde
bezetting. Een van de hoogtepunten van zijn
oeuvre is een Requiem, dat hij enkele jaren voor
zijn dood schreef, toen hij al ernstig ziek was.
De meest Nederlandse van de
Nederlandse componisten
Cornelis Dopper is wel de meest Nederlandse
van alle Nederlandse componisten genoemd.
Dat komt, doordat hij graag gebruik maakte
van typisch Nederlandse elementen in zijn
muziek. De titels van zijn symfonieën getuigen
daarvan: ‘Rembrandt’symfonie, ‘Amsterdamse’
symfonie, ‘Zuiderzee’symfonie. In het laatste
deel van zijn ‘Amsterdamse’ symfonie (1912)
schildert hij de viering van Koninginnedag in
Amsterdam. Omdat men in het buitenland niet
wist waarover het ging, werd de titel
‘Koninginnedag’ al gauw vervangen door ‘Amsterdamse
kermis’. Het stuk begint met het carillon
van het paleis op de Dam (met metalen
platen nagebootst), dat het Wilhelmus speelt.
Temidden van het feestgedruis klinkt het
Oranje Boven en Piet Hein. We horen een harmonieorkest,
terwijl van de andere kant een
Chinees orkest nadert. Bij dat alles natuurlijk de
typisch Hollandse klanken van een draaiorgel
en de klingelende bel van de carrousel. Dopper
combineert al die straattaferelen even meesterlijk
als Strawinsky in Petroesjka. Het is allemaal
zo suggestief, dat het lijkt alsof je tussen het
gewoel staat. Even verstomt de feestvreugde als
een kerel die kennelijk teveel gedronken heeft
geheel laveloos met hese, valse stem het Wilhelmus
probeert te zingen (gespeeld op een contrabas),
maar dan host en joelt de feestende
menigte weer voort. Het spreekt vanzelf dat dit
stuk destijds door de deftige Amsterdamse elite
niet zo erg gewaardeerd werd. Die vond de
muziek te platvloers. Maar het gewone publiek
niet, dat vond Doppers muziek geweldig. Zoals
gezegd zijn er in heel veel composities van
Dopper specifiek Nederlandse kenmerken te
vinden. Zo zit er in Doppers ‘Zuiderzee’symfonie
(1917), een ouderwetse boerenbruiloftsdans.
Hoewel ook dát stuk indertijd door
sommige ‘kenners’ belachelijk werd gemaakt
als zijnde ‘muziek voor twee violen en een basbas-bas’,
beschouwde Rudolf Mengelberg het
als een meesterwerk. Hij stelde de muziek op
één lijn met Scherzi (een muziekstuk met een
vrolijk, schertsend karakter) van Schubert,
Mahler en Bruckner: ‘Je kunt de klompjes horen
klotsen en je ziet de rokken zwaaien, de strakblauwe
lucht boven het Hollandse landschap.
Een meesterstuk van ritme en kleur, bij het aanhoren
waarvan je de meester onmiddellijk de
hand zou willen drukken.’ Het is muziek die
associaties oproept met Pieter Breughel en Jan
Steen, muziek die hoort bij een Oud-Hollands
volksfeest, zonder de minste plompheid of
ruwheid, een volksdans à la burlesque, een
grappig, vrolijk stuk.
Kritiek en waardering
Ook bij het Concertgebouw ging Doppers leven
niet altijd over rozen. Sommige tijdgenoten, met
name Matthijs Vermeulen, leverden felle kritiek
op zijn werk, waarbij laatstgenoemde niet
aarzelde op de man te spelen. Zo beweerde Vermeulen
ten onrechte dat Dopper te Duits
georiënteerd was en als dirigent van het Concertgebouworkest
te weinig werken uitvoerde
van Franse en Nederlandse componisten. Het
tegendeel is waar. Dopper heeft verscheidene
werken van Debussy en Ravel in Nederland
geïntroduceerd. En hij heeft heel veel voor Nederlandse
componisten gedaan. Vermeulens kritiek
bereikte een hoogtepunt in december 1918,
toen hij na een uitvoering in het Concertgebouw
van Doppers ‘Zuiderzee’symfonie onder leiding
van de componist, keihard en voor eenieder verstaanbaar,
de woorden ‘Leve Sousa!’ door de
zaal slingerde. Dat was een verwijzing naar de
Amerikaanse marsencomponist John Philip
Sousa, wereldberoemd geworden met marsen
als Stars and Stripes en The Washington Post,
die ook nu nog erg populair zijn. De
‘Zuiderzee’symfonie eindigt inderdaad met een
militaristisch getinte mars, opgezweept tot een
geweldige climax, waarbij Dopper zelfs het
grote orgel in het Concertgebouw liet meespelen.
Daarmee bedoelde hij echter iets heel anders.
De ‘Zuiderzee’symfonie is tijdens de
Eerste Wereldoorlog gecomponeerd en
gebaseerd op een aantal Oud-Nederlandse

Doppers kat Miesje stond model voor Tom en Tim
volksliederen uit de Tachtigjarige Oorlog, zoals
O Heer, die daer des hemels tente spreyt,
O Nederland! let op u saeck en Geluckig is het
land. Dopper probeerde met zijn symfonie de
verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog
muzikaal uit te beelden. In het laatste gedeelte
van zijn symfonie roept hij op een satanische
manier een beeld op van een oneindige stoet
soldaten, die op het slagveld een zekere dood
tegemoet gaan. Vermeulen vond dat maar niets.
Uit zijn cynisch commentaar blijkt hoe weinig
hij van Doppers muziek begreep. Heel anders
waren de reacties in het buitenland. De commentator
van de Hamburger Nachrichten
noemde Dopper de meest begaafde van de
scheppende Nederlandse toonkunstenaars van
zijn tijd. Zou het spreekwoord ‘een profeet is in
eigen land niet geëerd’ dan toch waar zijn?
Waarom kreeg Doppers muziek onlangs bij het
verschijnen van cd’s met zijn werk zoveel
prachtige kritieken in Duitsland, Engeland en
Amerika? En waarom is er in Nederland zo
weinig aandacht aan besteed?
De Ciaconna gotica, hoogtepunt in
Doppers oeuvre
Hoogtepunt in Doppers omvangrijk oeuvre is
ongetwijfeld de Ciaconna gotica. Een ciaconna
(of chaconne) is een stuk waarbij een melodie
steeds maar weer in allerlei variaties herhaald
wordt. Doppers Ciaconna bestaat uit een thema
met 44 variaties, die allemaal een eigen karakter
hebben. Over het adjectief gotica lopen de meningen
uiteen. Het thema zou Dopper ingevallen
zijn tijdens een bezoek aan een gotisch kerkje.
Andere zeggen dat Willem Mengelberg op het
idee kwam, onder invloed van de middeleeuwse,
mystieke sfeer die de cantus firmus uitstraalt.
Dopper voltooide de Ciaconna in 1920. Het is
een autobiografisch werk, waarin de componist
alle tragiek verwerkte, die zijn leven tot dan toe
had kenmerkt: armoede en zorg, de gedachte
aan zijn onbereikbare geliefde Sophie Zimmermann,
de vernederingen die hij had ondergaan,
het mislukte huwelijk met Henriëtte Siedenburg.
Het is muziek, waarin hij zijn onmacht en
frustraties uit over de mislukkingen in zijn
leven. Maar ook zijn er de vreugdevolle momenten,
ogenblikken van intens geluk, zoals hij
die beleefde op zijn zwerftochten door zijn
geliefde ‘Hollandse’ landschap, of tijdens zijn
zeiltochten op de ‘Zuiderzee’. Of het gevoel van
gelukzaligheid dat hem beving bij het aanschouwen
van een schilderij van Rembrandt of
Jan Steen. Tenslotte is er berusting, berusting in
het onvermijdelijke, het onontkoombare. Zo is
de Ciaconna gotica Doppers eigen levensverhaal,
zijn meesterwerk, geworden. Het werd op
24 oktober 1920 voor het eerst uitgevoerd door
het Concertgebouworkest onder leiding van de
componist zelf. Het heette toen nog Adagio
mesto (somber en langzaam), thema met variaties,
een eenvoudige titel, rechttoe, rechtaan,
zoals van een nuchtere Groninger verwacht
mag worden. Grote dirigenten als Willem Mengelberg,
Eduard van Beinum, Karl Muck, Karl
Schuricht, Pierre Monteux, Fritz Busch, George
Szell en vele anderen hebben dit stuk van de
Veenkoloniaal uit Stadskanaal met de beste
orkesten van de wereld uitgevoerd: van St. Petersburg
en Moskou tot Barcelona en Madrid;
van Londen, Glasgow en Edinburgh tot Rome
en Milaan; van Berlijn, Wenen en Parijs tot New
York, Boston en Philadelphia. Dopper beleefde
er de grootste triomfen in zijn leven mee. Na
een uitvoering in Antwerpen schreef de
muziekrecensent van het Algemeen Handelsblad:
‘De uitvoering van dit stuk is voor de
Nederlandse muziek een enorm succes geworden.
Cornelis Dopper heeft zijn naam op een
schitterende manier gevestigd. De componist
moest tot driemaal toe op het balkon verschij-
Op z'n 60ste verjaardag brengt een groot aantal muziekkorpsen
Dopper een serenade

Partituur van de Ciaconna gotica
nen, want er scheen geen eind te komen aan het
daverend applaus dat hem te beurt viel.’
De verslaggever van de West Deutscher
Beobachter vatte het als volgt samen: ‘Het werk
beschrijft de schoonheid, de vreugde en de
dieptepunten van het leven.’
Hij had het begrepen!
Geëerd en erkend
In 1930, ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag,
werd er een feestweek georganiseerd,
geheel gewijd aan de muziek van Cornelis
Dopper. In twee concerten door het Concertgebouworkest
werden zijn belangrijkste werken
onder leiding van Willem Mengelberg en Pierre
Monteux ten gehore gebracht. Ook in andere
steden in Nederland, zoals Den Haag en Rotterdam
werd Dopper geëerd. Uit handen van
koningin Wilhelmina persoonlijk ontving hij de
Zilveren medaille der Huisorde van Oranje
voor Kunsten en Wetenschappen.
De Stad Amsterdam onderscheidde hem met de
Zilveren eremedaille. De gezamenlijke
muziekkorpsen van Amsterdam brachten hem
een serenade. Dat alles speelde zich af in februari/maart
1930. Nog geen twee jaar later ging
Dopper onverwacht met pensioen. Zijn gezondheid
en vooral zijn gezichtsvermogen waren zo
snel achteruit gegaan, dat het bijna onmogelijk
was met het orkest te repeteren. Bij zijn afscheid
werd hij op grootse wijze gehuldigd. Men bood
hem een door Louis Goudman geschilderd
portret aan. Het hangt nog steeds op een opvallende
plaats in de dirigentenfoyer van het Concertgebouw.
Een ander portret van Dopper,
geschilderd door Félicien Bobeldijk, bevindt
zich in het Amsterdams Historisch Museum.
En….. sedert kort staat er een bronzen stand-
beeld van Dopper
op het Raadhuisplein
in Stadskanaal,
vervaardigd door de
bekende Haagse
kunstenaar Loek
Bos. Eindelijk krijgt
Dopper de erkenning
die hij verdient!
Requiem
aeternam
De laatste jaren van
Doppers leven
waren vol lijding.
Zijn ziekte, angina
pectoris, werd steeds
erger. Zitten kon hij bijna niet meer, dus componeerde
hij staande aan een lessenaar. Behalve
zijn bril gebruikte hij nu ook een vergrootglas.
Bezoek wilde hij nauwelijks
ontvangen. Zijn huishoudster, Christina de
Roos, waarmee hij kort voor zijn dood trouwde,
stond hem dag en nacht bij. Hij had zware aanvallen
van benauwdheid, die hem sloopten en
hij leed hevige pijn.
Onder die omstandigheden componeerde hij
een Requiem, een dodenmis. Het was niet z’n
laatste compositie. Met sardonisch genoegen,
de goden tartend, componeerde hij een jaar
voor z’n dood Feestmuziek. Door te componeren
probeerde hij met ijzeren wilskracht de
pijn te verdrijven. Boven de partituur staat
geschreven: ‘Deze feestelijke muziek is
geschreven in October 1938. Meestal des nachts
onder hevige adembeklemming. De geest is
sterker dan het lichaam!’
In de nacht van zondag op maandag, 18 september
1939 om twintig over twee, maakte een
hartverlamming een eind aan het veelbewogen
leven van Cornelis Dopper. De Nederlandse
muziekwereld reageerde geschokt, maar voor
Dopper zelf kwam de dood als een verlossing.
Hij werd als een held begraven, vanuit zijn
geliefde Concertgebouw, waaraan hij zoveel
jaren van zijn leven had gewijd. Honderden
Amsterdammers hadden zich langs de route
opgesteld om een laatste groet te brengen aan
hun geliefde Kees Dopper. Hij werd bijgezet op
de begraafplaats Zorgvlied. Dopper is dood,
maar vergeten zullen we hem niet, want in zijn
muziek leeft hij voort. Zijn naam is - zoals we
nog steeds kunnen zien - vereeuwigd op de
balkonrand in de grote zaal van het Concertgebouw
tussen de groten van zijn tijd, Richard
Strauss en Claude Debussy.
Joop Stam

‘Schitteren op de tweede rang’ Cornelis Dopper (1870-1939)
componist, dirigent en pedagoog
Bedum: Profiel uitgeverij, 2009 € 34,50
verkrijgbaar bij de boekhandel of via duinen.stam@wxs.nl of tel. 0599-650866
Een dubbel-cd met de hoogtepunten van het festival zal voorjaar 2011 verschijnen