focus romantiek - Bruegelland

STEDELIJK MUSEUM LIER
EN KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN
PRESENTEREN
br
ue
gel
lan
d
focus romantiek
joseph lies (1821-1865)
bezoekersgids

ue
gel
lan
d
‘Daar ik in den laatsten tijd een boeksken aan ’t schrij ven
ben over Lier, en daarom veel in oude stadsgezichten
zit te zien, ben ik stilaan met het oude, en ook het verdwenen
Lier vertrouwd geraakt. Maar tegelijkertijd ben
ik ook een boeksken aan ’t schrijven over Peter Bruegel.
Het is een verbeelding van zijn leven. Er is van hem zo
weinig bekend, dat ik er kan over vertellen wat ik wil. Wat
ik ook zal doen. En ’t is de liefde voor de omgeving die
mij deed wensen dat Pieter ook te Lier zou komen, en ik
was besloten hem dat ook te laten doen.’
Felix Timmermans, Peter Bruegel te Lier, in: De Kroniek,
11, 1925, nr. 3
HET KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN WORDT
MOMENTEEL VERBOUWD EN DE HER­
OPENINg STAAT gEPLAND VOOR 2017.
DAT BETEKENT DAT MEN DE RIJKE
COLLECTIE NIET MEER IN HET BEKENDE
gEBOUW OP HET ANTWERPSE ZUID
KAN BEZOEKEN. TOCH BLIJFT DE VER­
ZAMELINg DICHT BIJ EN TOEgANKELIJK.
OP VERSCHILLENDE gASTLOCATIES
IN DE PROVINCIE ANTWERPEN KAN U
BELANgRIJKE ONDERDELEN VAN DE
VERZAMELINg BEZOEKEN. AAN DE
HAND VAN TAL RIJKE BRUIKLENEN UIT
HET KMSKA gAAT DE TENTOONSTEL­
LINg BRUEgELLAND IN HET STEDELIJK
MUSEUM VAN LIER NA HOE VER DE IN­
VLOED VAN DE FAMILIE BRUEgEL OP DE
KUNST UIT DE LAgE LANDEN STREKT ...

ode zaal
Wie kent de boerentaferelen van Pieter Bruegel de
oude niet? Ze staan in het collectieve geheugen gegrift
en zijn tot ver buiten onze landsgrenzen gekend. Wie
Bruegel zegt, denkt aan volkse humor, plezier maken en
tomeloos brassen. Niet zonder reden dragen dancings
en ijssalons zijn naam. Het kleurrijke beeld dat we van
de schilder hebben is grotendeels het werk van de Lierse
schrijver Felix Timmermans. Die publiceerde in 1928 een
geromantiseerde biografie van de schilder. De roman
leert ons echter meer over de verering van de eigenheid
in de Vlaamse kunst in de vroege twintigste eeuw dan
over de historische figuur Bruegel. Als schrijver kleurde
Timmermans immers zelf het plaatje in: met behulp van
zijn pen veranderde hij de intellectuele schilder in een
Pallieter.
Bruegels schilderijen konden al tijdens zijn leven op veel
belangstelling rekenen. Keizers en koningen betaalden
hoge bedragen voor de originelen. Om aan de grote
vraag te voldoen schilderden de zonen en kleinzonen
van de kunstenaar vele tientallen kopieën. Rijke burgers
kochten dergelijke taferelen als profilering tegen het ondeugdelijke,
volkse gedrag dat erop stond afgebeeld. Het
reproduceren gebeurde zelden naar de oorspronkelijke
composities. Vaak werden de getemperde aardkleuren
van Bruegel de oude vervangen door een feller en meer
commercieel palet. Ook in de details wijken de verschillende
versies af ten opzichte van elkaar.
1
isidore oPsoMer
De schrijver Felix Timmermans, 1936
KMSKA inv. nr. 2337
Felix Timmermans zegt in een voordracht, gepubliceerd in
1943, naar aanleiding van Opsomers benoeming tot baron:
‘… Dikwijls als hij mij zoo eens met zijn lichten blik diep en
lang bezag, zei hij “Fé gij hebt ne schoone kop…”. Ik dacht
dat het was om mij te vleien, maar hij voegde er helaas bij:
“een schoone kop om te schilderen, maar ’t portret is ’t
moeilijkste dat er is”.’
2
PieTer brUegHeL ii
De prediking van Johannes de Doper, 1624
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0044
Van deze prediking worden eenendertig versies
toegeschreven aan Pieter Brueghel II, zes daarvan zijn
gesigneerd. Het origineel van Pieter Bruegel I uit 1561
behoorde tot de kunstverzameling van aartshertogin Isabella
en wordt nu bewaard in Boedapest. De compositie doet je
kijken als een voorbijganger die op een samenscholing stuit
en wiens oog langzaam de diepte in getrokken wordt naar de
weinig opvallende persoon die spreekt: Johannes de Doper.
3
AbeL griMMer
De vier seizoenen
KMSKA inv. nr. 831
Vier landschapjes vormen samen een seizoenenreeks. In
de lente wordt een tuin aangelegd, in de zomer het koren
geoogst, in de herfst een varken geslacht en in de winter

is het tijd voor ijspret. De landschapjes werden geschilderd
naar prenten van Pieter van der Heyden. Voor de lente en
zomer baseerde deze prentkunstenaar zich op tekeningen
van Pieter Bruegel I, voor de herfst en de winter op werken
van Hans Bol.
4
oUde koPie nAAr PieTer breUgeL i
De dans der bruid
KMSKA inv. nr. 973
In het midden dansen de bruiloftsgasten op de
doedelzakmuziek. De bruid danst mee en is herkenbaar
aan haar losse haren en donkere jurk. Al dansen de boeren
in koppels toch is het alsof ze allemaal ‘zot’ draaien in
een beweging zonder begin of einde. Dit paneel is een vrij
getrouwe, waarschijnlijk eigentijdse kopie van een schilderij
van Pieter Bruegel I dat bewaard wordt in het Detroit
Institute of Arts. De bovenste strook (plank) werd in de
negentiende eeuw vervangen en volgt het origineel niet.
Het hele feest, dat we uit de hoogte bekijken, wordt om sloten
door vier donkere boomstammen. Het zwieren en zwaaien
met armen en benen werd als typisch beschouwd voor de
vierende bevolking van het platteland. De burgers in de
stad dansten als het ware in het gelid en hielden de armen
tegen het lichaam gedrukt. Ook in de opvoeding werd er op
gehamerd dat je je bewegingen moest beheersen en dat je de
controle over je lichaam niet mocht verliezen, zeker niet in
het openbaar. En dat is nu juist wat je hier ziet.
5
PieTer brUegHeL ii
De volkstelling in Betlehem
KMSKA inv. nr. 776
Er bestaan meer dan twintig versies van deze voorstelling
naar een origineel van Pieter Bruegel I. Het verhaal uit
het Nieuwe Testament wordt verplaatst naar een winters
Brabants dorp in de zestiende eeuw. Het is even zoeken
naar de timmerman die met zijn zwangere vrouw onderweg
is naar Betlehem. Mensen drummen samen aan de herberg
waar pacht of belasting moet betaald worden. Er heerst
een grote drukte en bedrijvigheid: vooraan slachten ze een
varken en in de verte bouwen ze een huis. Kinderen gooien
met sneeuwballen en sleeën op het ijs. Iedereen heeft wel
iets aan de hand en ze hebben geen tijd voor Jozef en Maria.
6
PieTer brUegHeL ii
Spreekwoorden, 1607
Stedelijke Musea Lier inv.nr. 0062
Het exemplaar van Lier is het oudst bekende van de versies
van Pieter Brueghel II. Mensen, dieren en voorwerpen
illustreren een honderdtal spreekwoorden in een decor van
een dorp aan een rivier. Ze verwijzen naar de dwaasheid en
de zinloosheid van menselijke handelingen enerzijds en naar
bedrog en huichelarij anderzijds. Spreekwoorden waren een
geliefkoosd onderwerp in de literatuur en de kunst van de
vijftiende en zestiende eeuw.

7
PieTer brUegHeL ii
Spreekwoorden
KMSKA inv. nr. 5111
Van het spreekwoordenschilderij van Pieter Bruegel I,
één van de allerbekendste zestiende­eeuwse Vlaamse
kunstwerken, zijn een twintigtal kopieën bewaard. Zowel het
museum in Lier als het museum in Antwerpen bezit een kopie
van de hand van zoon Pieter. Wie goed kijkt en vergelijkt,
ontdekt nogal wat verschillen. Zoek je mee?
8
PieTer brUegHeL ii
De kindermoord in Betlehem
KMSKA inv. nr. 832
De kindermoord in Betlehem, zoals verteld in het evangelie
van Matteüs, speelt zich op dit schilderij af in een dorpje in
het zestiende­eeuwse Vlaanderen. De soldaten van Herodes
doden ongenadig alle jongetjes van twee jaar en jonger.
Moeders en vaders smeken wanhopig om medelijden. Pieter
Brueghel II kopieert hier een schilderij van Marten van Cleve
die op zijn beurt een schilderij van Pieter Bruegel I nabootste.
9
PieTer brUegHeL ii
Aanbidding door de koningen in de sneeuw
KMSKA inv. nr. 797
In 1567 schildert Pieter Bruegel I de aanbidding door
de koningen op een geheel nieuwe en gedurfde manier.
Hij laat het Bijbelse tafereel plaatsvinden in een hevige
sneeuwbui. In deze kopie van Pieter Brueghel II zijn de dikke
neerdwarrelende sneeuwvlokken weggelaten. Het bonte
gevolg van de koningen en het Vlaamse dorpsleven krijgen
opnieuw alle aandacht.
10 KMSKA inv. nr. 644
PieTer brUegHeL ii
Sint­Joriskermis
Op 23 april vieren de schutters het feest van Sint­Joris. De
processie gaat net de kerk weer in maar iedereen is al wild
aan het feesten. Er wordt gedanst en de herbergen zitten vol.
De eerste ruzies barsten los terwijl de schutters nog in volle
gang zijn met het prijsschieten om een nieuwe koning aan te
duiden. Zoals vaak op deze tafereeltjes naar Bruegel I weet je
niet waar eerst kijken.
11 KMSKA inv. nr. 5100
PieTer brUegHeL ii
Bezoek aan de hoeve
Het KMSKA bezit twee kopieën van het verloren origineel
Bezoek aan de hoeve van Pieter Bruegel I: een versie in
grisaille van Jan Brueghel I en deze versie in kleur van Pieter
Brueghel II. De titel van het schilderij verwijst naar de scène
die rechts in beeld is gebracht: een welgesteld echtpaar op
bezoek bij een boerenfamilie, mogelijk op kraambezoek.

12 KMSKA inv. nr. 807
PieTer brUegHeL ii
Bruiloftsstoet
Volgens de gewoonte trekt de bruiloftsstoet langs de molen
om de vruchtbaarheid van het jonge gezin te bevorderen.
De bruidegom loopt achter de doedelzakspeler op weg naar
de kerk en de vader, schoonvader en de rest van de mannen
volgen. Een tweede doedelzakspeler begeleidt de bruid en de
vrouwen. Achteraan bij de hoeves wordt het feest voorbereid.
Pieter Brueghel II ­ Sint­Joriskermis ­ detail

groene zaal
Adriaen Brouwer vernieuwt de Bruegeltraditie door
zich te verdiepen in de psychologie en het gedrag van
de volkse figuren. Hun gezichten drukken blijdschap en
dronkenschap uit, woede of pijn. In Vlaanderen oefent
hij invloed uit op Van Craesbeeck en Teniers, maar ook
in Holland kent hij vele bewonderaars, zoals blijkt uit de
herbergtaferelen van Van Ostade en de huishoudens
van Jan Steen. De kleine spitante voorstellingen beantwoorden
ook aan de smaak van de vele kunstlief hebbers
in de achttiende eeuw die er hun kabinetten mee
verlevendigen. Daardoor blijft het schilderen van genretaferelen
een succesformule tot laat in de negentiende
eeuw. Maar om de burgerij uit die tijd niet voor het hoofd
te stoten, worden onderwerpen zoeter en worden al te
rauwe details vermeden.
13 KMSKA inv. nr. 5021
nAVoLger VAn AdriAen broUWer
Dorpskermis
De nette stadslui die doorgaans zulke schilderijen
kopen willen zich hiermee duidelijk distantiëren van het
onbehouwen volk. Een dorpskermis lijkt de plek waar alle
beschaving ontbreekt. Ruzies worden uitgevochten, er wordt
volop gevreeën, mensen verliezen door overmatig drinken de
controle over hun lichaam en geven over. En alles gebeurt in
het openbaar, zomaar op straat, zelfs in de buurt van de kerk.
14 Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0045
HendriCk MArTensz. sorgH
De drinker
De Rotterdamse schilder Sorgh specialiseerde zich in
kroegtaferelen. De herberg was in de Nederlanden de
plaats waar een belangrijk deel van het sociale leven van de
kleine man zich afspeelde. Eten, drinken en roken duiden
moraliserend op vluchtigheid en vergankelijkheid.
15
JAn sTeen
Huwelijksfeest
KMSKA inv. nr. 339
In de zeventiende eeuw werden bruiloften gevierd met
overvloedige maaltijden, danspartijen en ander vermaak,
dat dagen kon duren. In dit schilderij brengt Jan Steen zo’n
uitbundig huwelijksfeest in beeld, geheel in de traditie van de
bruegeliaanse bruiloft. grappige personages en vermakelijke
scènes bezorgen de toeschouwer volop kijkplezier.

16 KMSKA inv. nr. 348
dAVid Teniers ii
Oude vrouw die tabak snijdt
Rond het midden van de zeventiende eeuw is het roken
doorgedrongen in alle lagen van de bevolking maar evenzeer
de tweeslachtige houding tegenover tabak. En al werd
tabak aanvankelijk als medicijn aangeraden, toch heerst er
wantrouwen want tabak bedwelmt en de burger was heel
bezorgd de controle over zijn bestaan te verliezen want dat
kon grote gevolgen hebben voor zijn welzijn en welstand.
17
ArY de Vois
Oude vrouw met fles
KMSKA inv. nr. 70
Deze oude vrouw is een piskijkster en dat is meteen te
herkennen aan de vorm van de fles, of matula, die op de
blaas lijkt. De uroscopie is al eeuwenlang een belangrijk
onderdeel van het medische onderzoek maar geeft ook
aanleiding tot kwakzalverij. Rondtrekkende nepdokters
stellen lichamelijke diagnoses maar voorspellen ook geluk in
de liefde en deze vrouw, met haar karikaturale uiterlijk, lijkt in
deze laatste categorie thuis te horen.
18 KMSKA inv. nr. 466
AdriAen VAn osTAde
De roker, 1655
Een man zit lui achterover bij het open raam een pijp te
roken. Op tafel staat een glas en wat losse tabak in een
papier gevouwen met een aansteeklont ernaast. De witte Adriaen van Ostade ­ De roker 1655 ­ detail

stenen pijpen werden vooral in gouda gemaakt en waren heel
breekbaar. Het is geen realistisch beeld: de man past niet in
een interieur met kostbaar glas­in­lood en de breekbare lange
pijp werd ook alleen gebruikt door hogere standen. Dit tafereel
stelt mogelijk de reukzin voor en de rook laat daarenboven
zien hoe ijdel of ijl het bestaan is: alles gaat op in rook.
19 KMSKA, inv. nr. 125
CorneLis dUsArT
Interieur
Op de voorgrond zit een familie aan de broodmaaltijd en
achteraan zit een gezelschap rond een tafel.
Het ziet er allemaal rommelig en smoezelig uit en de
figuren op de achtergrond boezemen ook niet meteen
veel vertrouwen in. De gebroken pijpjes, de kannen, het
kandelaartje op de schouw, het hele repertoire van de
populaire herbergscènes is aanwezig. Dusart volgt hierbij de
voorbeelden van zijn leermeester Adriaen van Ostade.
20
dAVid Teniers ii
De jaloerse vrouw
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0061
In een armzalig interieur legt een man liefkozend zijn arm
over de schouder van een jongere vrouw. Ze zitten wat
afzijdig aan een geïmproviseerde tafel en worden van achter
een tussenschot bespied door een oude vrouw. Is de uil op
het houtwerk een symbolische verwijzing naar dingen die het
daglicht niet verdragen, of gaat het om een momentopname
van het volksleven in de zeventiende eeuw?
21 Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0159
koPie nAAr dAVid Teniers ii
Triktrakspelers
In een donker herberginterieur zitten op de voorgrond
mannen te spelen en wat verder te drinken. Triktrak wordt
gespeeld met vijftien schijven op een bord met twee bakken,
elk onderverdeeld in twee vakken met zes driehoeken. De
worp van twee dobbelstenen bepaalt de zetten. Het vredige
herbergtafereel is weergegeven als vrijetijdsbesteding
zonder moraliserende boodschap. Hier is duidelijk de stijl van
David Teniers II nagevolgd.
22
JAn sTeen
Vechtende boeren
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0059
Het kaartspel was een geliefd tijdverdrijf, maar ook de
oorzaak van dronkenmanvechtpartijen. Een razende man
heeft het mes getrokken en houdt de andere bij het haar. De
voorstelling is een zinnebeeld van Ira of woede.
23 KMSKA inv. nr. 5062
AdriAen VAn osTAde
Lezende man
Deze man heeft een papier vast en dat hij leest ligt voor de
hand. Maar bij het bekijken van het oeuvre van Van Ostade
en van andere genreschilders, komt een gelijkaardige figuur
vaak voor bij concertjes. Naast mensen die instrumenten
bespelen zijn er in deze scènes ook zij die zingen en die
worden geregeld afgebeeld met een liedtekst in de handen.

Misschien is het tijd om deze man niet meer te laten lezen
maar om hem te laten zingen.
24 Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0141
koPie nAAr FrAns VAn Mieris
De drinker
Een corpulente soldaat zit buiten de herberg In de vergulde
vrijheijt aan een tafel met drank, eten, pijp en tabak. In zijn
hand houdt hij een groot glas wijn. Wie lui is, geniet van dag
tot dag en denkt niet aan morgen.
25 KMSKA inv. nr. 377
Joos VAn CrAesbeeCk
De vijf zintuigen
Sommige kunstenaars stellen de zintuigen voor als vijf
vrouwen met hun kenmerkende attributen, anderen
gebruiken voor het thema portretten of taferelen uit het
dagelijkse leven. Hier zijn de vijf zintuigen verbeeld als een
vrolijk gezelschap in een herberg, de plek bij uitstek waar je
je zinnen te buiten gaat. Het flirtende paartje stelt het gevoel
voor, de man met de bierpot de smaak, het zingende duo het
gehoor, de roker de reuk en tenslotte het jongetje met de
telescoop het gezicht.
focus romantiek
joseph lies (1821-1865)
Artistiek succes is een wisselvallig ding, kunstenaars die
vandaag internationale helden zijn, zullen dat morgen
misschien niet meer zijn. Joseph Lies werkte in het
midden van de negentiende eeuw en verkocht veel van
zijn werken aan de Brusselse kunsthandelaar gustave
Coûteaux. Coûteaux bracht het werk van Lies internationaal
aan de man. Vandaag is Lies nagenoeg onbekend.
In de meeste schilderijen die Joseph Lies heeft gemaakt
is hij zeer romantisch. Zijn schilderijen hebben een eenvoudige
boodschap: de wereld zou een plaats moeten zijn
waar het leven zich als een idylle kan ontplooien, waar
mensen, rijk of arm, zonder al te grote zorgen, in vrede
kunnen genieten van een amoureuze avond wandeling
langs een vijver, en elkaar poëtische ontboezemingen
vertellen.
In deze tentoonstelling kan u het werk van een romantisch
kunstenaar herontdekken aan de hand van de
bespiegelingen en waardering van zijn tijdgenoten,
gebundeld door Emile Lefèvre in het boek Joseph Lies,
sa vie, ses oeuvres, ses écrits et ses juges, Antwerpen,
Editeur Jos Theunis, 1888.

een inTrigerend PersonAge.
een MerkWAArdig TiJdVAk.
Joseph Lies, geboren en getogen Antwerpenaar, was de
zoon van een hoefsmid. Na het overlijden van de vader
leefde de weduwe met haar kinderen van de opbrengst van
een winkel in ijzerwaren dichtbij de huidige groenplaats. De
moeder van Joseph Lies, geboren voor de Franse Revolutie,
las maar moeizaam Frans. Haar kinderen gingen evenwel
naar de lagere en de middelbare school en Joseph schreef
uitstekend Frans.
Van 1835 tot 1842 volgde Lies de kunstopleiding aan de
academie in Antwerpen. gedurende zes jaar was hij als
soldaat ingekwartierd in Luik, bij de kolonel waar hij de
kinderen leerde tekenen. De kunstenaar woonde en werkte
vervolgens in Antwerpen. Hij ging er naar de opera in het
Théâtre Italien en naar de informele bijeenkomsten van de
Philosophes du Vendredi. Een gezelschap van advocaten,
ambtenaren, leerkrachten en geleerden, die samen
geschiedkundige en politieke boeken en Franse letterkunde
lazen. Eén van de vragen die Lies aan zijn vrienden
voorlegde is de volgende: ‘L’étude sérieuse de l’histoire ne
doit­elle pas faire croire que les cultes en général ont fait
plus de mal que de bien à l’humanité?’
Lies was uiteraard lid van de Section des arts plastiques
van de Cercle Artistique van Antwerpen en zette zich actief
in voor de reorganisatie van het onderwijs in de kunsten
aan de academie. Inmiddels was in Nederland al bekend
dat hij het ‘genre historique’ voortreffelijk beheerste (hij
schilderde taferelen uit het dagelijkse leven met personages
in historische klederdracht). Maar Lies wilde ambitieuzere,
verheven onderwerpen uitbeelden: Erasmus, Columbus,
Jeanne d’Arc voor de inquisitie, de ‘verlichte’ cultuur avant
la lettre aan het hof van Margaretha van Oostenrijk.
In 1859, Lies was dan 38 jaar oud, stelde een dokter vast dat
hij tuberculose had en raadde hem aan om naar warme en
droge streken te reizen. Met in zijn zak een flink voorschot
voor het schilderij dat hij in opdracht van de overheid zou
schilderen, vertrok Lies. Hij reisde via Marseille naar Italië.
Vanuit genua schreef hij aan zijn moeder, zijn broers en
zusters een brief die heel mooi het toenmalige taalregime
van een gecultiveerde Antwerpenaar illustreert: ‘Je suis
à gênes, la ville aux palais de marbre, la ville aux grands
souvenirs, dont la brillante histoire est encore lisible sur les
magnifiques monuments, restes de son ancienne opulence.
... nulle part je n’ai vu tant de somptuosités architecturales
de tout genre. T’is waerlyk, zonder exagereeren, of dat ge
het paleys van de Meir, d’ons livrouwekerk, het huys van
Van Schil en nog twintig ander in het Jan van Liers straetje
zoudt neer geplakt hebben.’
Terwijl de geschriften van Lies getuigen van het succes
van de verfransing van Antwerpen, zal de beweging voor
de bescherming van de Nederlandse taal omstreeks 1860
in de Antwerpse Meetingpartij voor het eerst politiek
actief worden. Lies was lid van de vrijmetselaarsloge Les
Amis du Commerce et la Persévérance Réunis, van de
Association Libérale en tegen de Meetingpartij. Sommige
van de onderwerpen die Lies schilderde, getuigen van zijn
chauvinistische, antiklerikale en liberale overtuigingen.

26 KMSKA inv. nr. 1509
FerdinAnd de brAekeLeer i
De dorpsschool, 1854
In dit schilderij brengt Ferdinand De Braekeleer I (1792­1883) het
thema van de strenge schoolmeester op een levendige manier in
beeld. Een norse, oude onderwijzer maakt gebruik van de roede om
orde en rust te scheppen in zijn overvolle klas. De satirische prent De
ezel op de school naar Pieter Bruegel I was een invloedrijke visuele
bron voor de verbeelding van de chaotische schoolklas.
27 af, 1855
JosePH Lies
Albrecht Dürer en zijn familie varen de Rijn
KMSKA inv.nr. 1100
‘Albrecht Dürer vaart de Rijn af... hij bevindt zich bij de
ingang van de Lorelei, waar de Rijn wordt ingesloten tussen
woeste en grandioze bergen. De schilder bekijkt de wonderen
van deze mooie natuur met het oog van een kunstenaar;
Agnes Frey, zijn vrouw, gezeten op het dek, is in extase voor
de schoonheid die de ziel aangrijpt; naast haar, een klein
meisje dat breit en waarvan het expressieve gelaat op zich
een schilderij uitmaakt; aan de helmstok een roerganger
van een waarachtigheid, en van een individualiteit die
treffend is. ... Dit werk heeft nochtans op het publiek niet
de uitwerking waaraan een werk van deze orde zich zou
mogen verwachten. Dat komt omdat het publiek het slechts
beschouwt als een imitatie van een werk dat dezelfde tijd
behandelt, de prachtige Albrecht Dürer van de heer Leys,
tentoongesteld op enkele stappen afstand van de schilder die
ons bezighoudt.’ (L’Avenir, september 1855)
28 KMSKA inv. nr. 1783
FerdinAnd de brAekeLeer i
Rustende jager
Ferdinand De Braekeleer I (1792­1883) is bekend
als historieschilder maar is ook een belangrijk
vertegenwoordiger van de Belgische negentiende­eeuwse
genrekunst. Mooi geschilderde zoete verhaaltjes met een
grapje. De jager zit te dutten op een bankje in de zon en
merkt niet dat de mooie herbergierster hem bedriegt. De
hond doet trouwens ook niets en laat haar begaan.
29 Stedelijke Musea Lier, inv. nr. 0096
FerdinAnd de brAekeLeer i
De druivendief, 1850
Een kleine jongen wordt betrapt terwijl hij druiven steelt. De
diagonale lijnen in de compositie en de gelaatsuitdrukking van
zowel de jongen als de oude vrouw, benadrukken de dramatiek
van het moment. De Braekeleer verwierf grote faam met het
schilderen van scènes uit het leven van de gewone mens.
30 juweel aan, 1860
FLorenT WiLLeMs
Een jonker biedt een jongedame een
Stedelijke Musea Lier, inv.nr. 0036
Florent Willems (1823­1905) baseerde zijn werk op dat van de
zeventiende-eeuwse Hollandse fijnschilders. Hij evenaarde hun
gedetailleerde schilderstechniek, vooral in de stofweergave
van zijde. Willems wordt ook wel ‘de moderne Ter Borch’
genoemd. Net als tijdgenoten De Keyser en Leys gebruikte

Ferdinand de Braekeleer I ­ De druivendief 1850 ­ detail
Willems kostuums, accessoires en meubilair voor een
zeventiende­eeuwse mise­en­scène.
31 Brugge, 1841
niCAise de keYser
Hans Memling in het Sint­Janshospitaal in
Stedelijke Musea Lier, inv.nr. 102
De Keyser (1813­1887) luidde rond 1830 de historische romantiek
in met monumentale doeken vol wapengekletter. Rond 1840
stemde hij de trotse terugblik op het eigen verleden af op de
smaak en de verwachtingen van de burgerij en een groeiende
middenklasse; kleinere formaten met anekdotische taferelen die
focussen op de emoties van een held of een genie, bij voorkeur
op een moment van ontreddering of geconfronteerd met de
dood. Het verhalende karakter en de sentimentele ondertoon
spreken het publiek aan.
32
JosePH Lies
Landschap
KMSKA inv.nr. 1720
Wanneer Lies in de jaren 1840 in Luik ten huize van
de legeroverste verblijft, ontdekt en bewondert hij het
landschap: ‘que de fonds de tableaux je vois ici’.
‘Deze pastorale scènes ... deze eenvoudige schoonheid ... de
naïeve gewoonten, rustieke huizen ... het is Vlaanderen in
een notendop ... de rustige boer, de onverschrokken bewerker
van de velden, de naïeve geliefden waarvan Henri Conscience
zulk een charmante portretten heeft gemaakt. ... Als een
ware dichter heeft Lies dit geliefde Vlaanderen gezongen.’
(Emile Lefèvre, Joseph Lies, 1888)

33
Henri LeYs
Interieur, 1845
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0046
Een moeder die haar jonge kind toont, een oude man die zijn
pijp stopt, een gedekte tafel met net genuttigde maaltijd, een
hond die slaapt, alles straalt rust uit in dit historisch interieur
dat Henri Leys (1815­1869) bewust archaïserend samenstelde.
Deze scène brengt Dusart (19) in gedachten, hoewel het er
allemaal netter, lichter en kleuriger uit ziet.
34
LoUis soMers
De muziekles, 1843
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0097
In een kamer speelt een man viool, een vrouw zingt met
een liedblad in de hand, haar jongere buurvrouw met mooie
zijden jurk volgt aandachtig. Muziek was vaak het onderwerp
van de historische genreschilderkunt die Louis Somers
(1813­1880) beoefende. Somers greep vaak terug naar de
zeventiende­eeuwse voorbeelden. De Antwerpse schilder was
een publiek geliefd leerling en navolger van Ferdinand De
Braekeleer.
35
JosePH Lies
Maria Leys, 1855
KMSKA inv.nr. 1237
‘Naast zijn Albrecht Dürer op de Rijn heeft Lies een
kinderportret tentoongesteld. Het is een parel, het is een
juweel, het is doodeenvoudig geweldig. Er is wellicht in de
hele tentoonstellingszaal geen werk dat beter is aangevoeld,
dat waarachter is, dat individueler is. Dit portret, dat net zo
betoverend en gracieus is als het origineel, is een schitterend
succes en werd aldus aanvaard door iedereen, door het
publiek dat gratie, levendigheid en lieflijkheid bewondert, en
door de bevoegde kenners die hierin alle kwaliteiten hebben
ontdekt die de eeuwige en onveranderlijke grond van het
schone zijn.’ (Salon d’Anvers, L’Avenir, september 1855.)
‘We zullen er slechts een ding van zeggen ... Dit kan zonder
schaamte worden geplaatst naast Velasquez. Verheugd
stellen wij de wedergeboorte vast van een genre dat zo
voortreffelijk het karakter van een tijdperk schildert.’
(Précurseur, 27 augustus 1855)
36
Henri LeYs
Vlaams bruiloftsfeest in de 17de eeuw, 1839
KMSKA inv. nr. 1094
De genodigden en het bruidspaar verzamelen voor het
huis. De feesttafel staat buiten voor de deur. Het houten
poortje met de begroeiing en trouwens de hele opbouw
van de scène doen denken aan het werk van David Teniers
II. Ook accessoires als de koelemmer en het stilleven in
de rechterbenedenhoek getuigen van Leys’ (1815­1869)
bewondering voor deze zeventiende­eeuwse schilder.

Maar ook Jan Steen is een voorbeeld, want we zien bij
de tafel een nagenoeg identiek paar opduiken, gekleed in
dezelfde kleuren en zittend op gelijkaardige stoelen.
37 1848
JosePH Lies
Conversatie aan de rand van het water,
Stedelijk Museum Lier inv.nr. 0109
‘Aan de rand van een beek die traag stroomt, ligt een jong
meisje te breien, terwijl ze haar oor leent aan de lieve
woorden van een jongen, die zich wentelt in het hoge gras
op de oever. Het ontbrak het woord waarmee hij voor de dag
kwam, niet aan durf of zoetheid, want de houding van het
meisje, haar stilgevallen vingers, haar blos, alles zegt dat
de veroveraar doel heeft getroffen. De gelukkige sterveling,
goed gebouwd en vrolijk, geniet van zijn succes; het jonge,
vrolijke en innemende meisje, schijnt niet te klagen, noch te
treuren. Theocriticus [auteur van bucolische Idyllen] zou een
romance als deze ondertekend hebben. Inderdaad niets is
zo doordringend als de poëzie die uit dit kleine stille hoekje
opstijgt. Een Belgische schrijver, gustave Lagye, heeft over
dit werk gezegd: “... de achtergrond is wonderbaarlijk. De
hoeve, waarvoor enkele lichte schepen zijn aangemeerd, en
het dorp, dat zijn schilderachtige gebouwen weerspiegelt in
het water dat van een verbazingwekkende transparantie is,
zijn weergeven met een vaste hand, een draagwijdte, en een
oprechtheid die bewonderenswaardig is. Het is de natuur zelf,
begrepen en vertolkt door een groot kunstenaar, verdubbeld
door een poëtische ziel”.’ (Emile Lefèvre, Joseph Lies, 1888)
Henri Leys ­ De mis is uit 1866 ­ detail

38
Henri LeYs
De gilde van de boogschutters ontvangt
Margareta van Oostenrijk, 1860
KMSKA, inv. nr. 2111
Henri Leys (1815­1869) is één van de meest invloedrijke
schilders van het historisch genretafereel. Als een ware
oudheidkundige reconstrueert hij in zijn werk dagelijkse
taferelen uit het Antwerpse verleden. Voor een schilderij
over het leven van Margareta van Oostenrijk kiest hij geen
belangrijke historische gebeurtenis, maar gewoon het bezoek
van de jonge aartshertogin aan de schutters van de Sint­
Sebastiaansgilde.
39
Henri LeYs
De mis is uit, 1866
KMSKA inv. nr. 1370
Leys (1815­1869) haalt inspiratie uit de zestiende eeuw. Met
heel veel zorg probeert hij een nauwkeurig beeld van het
stadsleven weer te geven. Dat geldt voor de gebouwen en
voor de kleding. Hier hebben we geen diep landschap of
doorkijk meer. De figuren worden op een vrij smal voorplan
geplaatst. De kerk, geïnspireerd op de gratiekapel in
Antwerpen, en een paar huisjes doen dienst als een scherm.
40 contrast)
JosePH Lies
Twee huwelijken, 1862 (genoemd: Een
KMSKA inv. nr. 1189
‘Het is warm geweest, de lucht is zwaar. Het ene been gekruist
over het andere, een rotting in zijn hand, blijkt deze nog
jonge echtgenoot overheerst door zijn materiële appetijt, zijn
spijsvertering is alles voor hem. ... Zijn jonge vrouw, gekleed
in een jurk van witgrijs satijn waarvan de plooien blinken, lijdt
nog meer onder de apathie want aan de voet van het terras
passeert een koppel dorpelingen. De moeder draagt in haar
armen een heerlijke baby die zich overgeeft aan de vreugde
van de strelingen waarmee zijn ouders hem overladen... de
plattelandsvrouw wekt afgunst bij de dame, een moeder
zonder kinderen. Er is in dit schilderij een dubbel gevoel dat
betovert en bedroeft; en dat is volstrekt begrijpelijk. ... Men
vindt, in dit schilderij, een onmiskenbare herinnering aan de
werken en het coloriet waarvan een glimp werd opgevangen
in Italië. Het vloeit over van de heerlijke details. Het kind is
aanbiddelijk, de figuur van de heer is behandeld door een
meesterhand. ... Men zou het schilderij kunnen verwijten
van 30 centimeter te kort te zijn aan de rechterzijde. Het
landschap zou zich beter ontwikkelen, de zware onweerslucht
zou meer harmonie hebben en de boeren en hun dialoog
zouden zich met meer waarachtigheid ontwikkelen, indien het
geheel een omvang zou hebben die er nu aan ontbreekt, want
de rand van het terras snijdt onbevallig door de benen van de
werkmensen.’ (Emile Lefèvre, Joseph Lies, 1888)

41
JosePH Lies
Vrije tijd, 1855 (Les loisirs, genoemd
Liefdespaar in een park)
KMSKA inv.nr. 2399
‘Het tafereel speelt zich af in een park met schaduwrijke
dreven, en wordt doormidden gesneden door een rivier,
waarheen op de voorgrond een trap van marmer leidt. Een
jonge man, tegen de leuning, gekleed in de mode uit de tijd
van Charles IX of van Le Balafré, schijnt aan zijn aandachtige
gezellin, als een voorafspiegeling, de dichtregels A Mignonne
van de oude Ronsard, uit te leggen: “Donc si vous m’en
croyez, Mignonne / Pendant que votre âge fleuronne / En
sa plus verte nouveauté / cueillez, cueillez votre jeunesse:
comme à cette fleur, la vieillesse / viendra ternir votre
beauté!”’ (Pierre de Ronsard, 1524­1585. Ode aan Cassandra.
Mijn schat, laten we gaan kijken of de roos de plooien van
haar purperen kleed al verloren heeft. ... gelooft u mij, mijn
schat, terwijl uw leeftijd nog gloort, in zijn aller­groenste
nieuwheid, plukt, plukt uw jeugd: want de ouderdom zal, zoals
bij die bloem, uw schoonheid flets maken.) (La fédération
artistique, 1875)
42 Ruzie bij het kaartspel
ignATiUs JosePHUs VAn
regeMorTer
KMSKA inv. nr. 1161
Bij het kaarten kunnen de emoties hoog oplopen. Ook
vandaag nog leidt het kaartspel tot ruzie en soms zelfs tot
veel erger. Voor een schilder als van Regemorter (1785­1873)
is het een uitgelezen motief om te laten zien hoe gemakkelijk
Joseph Lies ­ Vrije tijd 1855 ­ detail

de mens alle remmen losgooit en de controle over zichzelf
verliest. Het kansspel wordt gelinkt aan ondeugden als nijd,
woede of hebzucht. Ook in een negentiende­eeuws jasje
blijven deze in de zeventiende eeuw ontstane thema’s heel
populair.
43 KMSKA inv. nr. 1938
JeAn bAPTisTe MAdoU
Ruiters bij een herberg, 1856
Deze ruiters sluiten aan bij het populaire zeventiende eeuw
thema. De kleding en omgeving lijken ook nog naar die tijd
(of wat later) te verwijzen maar de sfeer is hier anders.
Pittoresk is een woord dat vaak gebruikt wordt bij het werk
van Madou (1796­1877). Amusante en brave tafereeltjes als
uitlopers van een eeuwenlange traditie.
44
ignATiUs JosePHUs VAn
regeMorTer
Philips Wouwerman verbrandt zijn
werken, 1833
Stedelijk Museum Lier inv. nr. 0100
De Haarlemse schilder Philips Wouwerman (1619­1668) gunt
zijn zoon, die ook artistieke aspiraties had, zijn erfenis niet.
Net voor zijn overlijden liet hij zijn schetsen en tekeningen
verbranden. Hij wilde dat zijn zoon zelf zijn weg zou zoeken.
45 KMSKA inv. nr. 1520
JozeF LAUrenT dYCkMAns
De blinde bedelaar, 1852
De Lierse genreschilder Dyckmans (1811­1888) toonde
De blinde bedelaar voor het eerst aan het publiek op het
Antwerpse Salon van 1852. Het zoete, sentimentele tafereel,
uitgevoerd in een haarfijne schilderstechniek, kende er grote
bijval. Dankzij de prent die Jean Baptiste Michiels naar het
kunstwerk maakte, verwierf het ook internationale faam.
46
JosePH Lies
gevels, 1863­64
KMSKA inv.nr. 1618
47 KMSKA inv. nr. 1073
THéodore gérArd
De genodigden op het bruiloftsbal
Een beeld vol nostalgie en sentiment, een verheerlijking
van een landelijk leven dat nooit bestaan heeft? De ruimteindeling
herinnert aan het werk van Leys. Het interieur met
trap en balustrade laat toe om een hele parade personages
op te voeren met bijzondere aandacht voor kleding of zoals
hier klederdracht. Bijzonder mooi geeft gérard (1829­1895)
het dansend koppel in het midden op de verdieping weer dat
naar het raam toe danst.
De biedermeier ontstond in Midden­Europa maar was ook hier
heel populair. Schilderijen in deze stijl tonen een aantrekkelijke
wereld met veel gezelligheid, zonder diepgang of zorgen.

48
JosePH Lies
Tafereel uit de middeleeuwen, 1859
(genoemd: Krijgsgevangen en De rampen
van de oorlog)
KMSKA inv.nr. 1098
Lies schrijft vanuit Florence aan zijn familie dat hij aan dit
schilderij werkt. ‘Het maakt me niet uit dat het regent of
sneeuwt! Mijn schilderij gaat vooruit, het zal klaar zijn tegen
het einde van de maand. ... PS Ziehier het onderwerp van
het schilderij: Na het plunderen van een kasteel, een tafereel
dat zich voortdurend afspeelde in de middeleeuwen, waar
de verblijfplaatsen van die kleine tirannen op hun beurt
vaak werden veroverd en overgeleverd aan het vuur en de
verwoesting. In de achtergrond ziet men een kasteel branden.
Wanneer men alles vernietigd had, vermoordde of ontvoerde
men de kasteelheren, in de hoop er wat losgeld voor te krijgen.
Zo zie je op de voorgrond een heer en een jonge vrouw die
wachten, in smart, op het lot waartoe zij zijn voorbestemd;
aan de andere kant, onverschillig voor hun smart, speelt een
groepje soldaten met de dobbelstenen om hun deel van de
buit van de plundering. Tussen deze twee groepen, een wat
jongere soldaat die in zekere zin de overgang maakt tussen
de smart en de onverschilligheid, hij laat zich wat vermurwen
door het zicht van de jonge vrouw aan zijn voeten.’ (Joseph
Lies in een brief aan thuis in: Emile Lefèvre, Joseph Lies, 1888)
49
JosePH Lies
Ontvoering, plundering, brandstichting
(genoemd: De rampen van de oorlog)
KMSKA inv.nr. 1990
‘Een jonge man en zijn verloofde worden weggevoerd door
soldaten na de plundering van een stad die in lichterlaaie aan
de horizon staat. ... Niets is zo gruwelijk wanhopig, zo nobel
verwilderd, zo bewonderenswaardig en aangrijpend als de
expressie, de houding en de beweging van de jonge man, die
het voorwerp van zijn kuise verlangens ontheiligd ziet. Zijn
ogen bliksemen maar helaas, hun vuur verzwakt tegenover de
bestiale dronkenschap van de overwinnaar. geen gebeden, geen
vervloekingen zullen vandaag de god van de hemelse machten
raken, aan wie jijzelf, wellicht weleer ook eer hebt bewezen en die
doof blijft voor het weeklagen van zijn ongelukkige aanbidders.’
(gustave Lagye in: Emile Lefèvre, Joseph Lies, 1888.)
50 KMSKA inv. nr. 1280
gerArd PorTieLJe
Een slachtoffer, 1894
Onze aandacht gaat uit naar de jongeman aan tafel. Hij is wit
van woede en balt zijn vuist, want hij heeft zojuist ontdekt
dat hij het slachtoffer is geworden van vals spel bij een
partijtje kaart. Met dergelijke anekdotische genretafereeltjes,
bevolkt met pittoreske personages en fijn uitgevoerd, kende
gerard Portielje (1856­1929) groot commercieel succes.
Voor deze scène kiest hij een biedermeierachtige aankleding:
de figuren noch het interieur zijn eigentijds.

51
JosePH Lies
De vijand nadert, 1857
KMSKA inv.nr. 1099
‘Het hele dorp is overmand door de terreur: de vijand
nadert! Het tafereel speelt zich drie eeuwen geleden af
in de omgeving van Antwerpen, daarop wijst een van de
wegwijzers. We bevinden ons reeds ver van de klokkentoren
die verdwijnt in de mistige achtergrond. Iedereen vlucht. ...
De angst doet zelfs een ouderling rennen, die er vandoor
gaat met een vrouw en een kind. Een babbelzieke en
laffe boer, ongetwijfeld diegene die alarm heeft geslagen,
beschrijft met veel overdrijving het gevaar aan de ravissante
jonge vrouw van een oude jichtlijder, die denkt, terwijl hij
grimassen maakt, aan de goede wijn die hij achterlaat. Een
beetje verder dragen een stalknecht en een meid een koffer
maar hun ontsteltenis is van die aard, dat de knecht naar
links wil en de dikke meid naar rechts en als de boerenkast
niet solide zou zijn kon ze voor driekwart gesloopt uit de
strijd komen. ... We moeten evenwel niet geloven dat iedereen
angst heeft. De vijand is nog niet zo dicht genaderd dat de
snoevers hun bravoure niet zouden tonen. Een jonge blonde
heer gekleed in gemzenleer beproeft de buigzaamheid van
een sabel die nog nooit dienst heeft gedaan; een jongen
brandt van verlangen om de aanvalstrom te roeren op een
trommel die enkel heeft geklonken in de optocht van het
boogschuttersgilde. ... Indien er in dit schilderij slechts sprake
was van geestig gegroepeerde en beschreven personages
dan zou men zich vergenoegen met de heer Lies slechts als
een correct en vriendelijk zedenschilder te zien. Maar de
achtergrond van de compositie is zozeer doordrongen van
een poëzie en grootsheid, dat men zonder meer bereid is om
aan zijn werk een plaats te geven onder de bladzijden van de
meest geliefde oude Vlaamse meesters. Er is in dit schilder
zeer veel van het karakter van Bruegel en van de niet te
evenaren toets van de grote Teniers.’ (Salon de 1857, L’Etoile
belge)
52 KMSKA inv. nr. 1196
CHArLes VenneMAn
Vlaamse kermis, 1849
Charles Venneman (1802­1875) schildert in het midden van de
negentiende eeuw kermistaferelen die erg zeventiende­eeuws
aandoen. Deze mooie grote formaten, geïnspireerd op het werk
van Teniers en Van Ostade, lagen goed in de markt en vielen
bijzonder in de smaak van de burgerij. Zo zelfs dat Venneman
vanaf 1836 zijn loopbaan als decorateur/meubelschilder
stopzet en zich uitsluitend gaat toeleggen op een (genre­)
schilderscarrière.
Dit schilderij barst van de nostalgie naar vroegere tijden: de
herberg met het rieten dak, de duiven op de nok, de openstaande
luiken en op de donkere voorgrond het eten en drinken.

53
CHArLes VenneMAn
Familiefeest, 1844
Stedelijke Musea Lier inv.nr. 0091
Heeft de tijd stilgestaan? De volksmensen van 1844 zitten
nog in hetzelfde soort interieur als de pleziermakers uit
de zeventiende eeuw, maar de sfeer lijkt gemoedelijker, de
details zijn schilderachtiger. Venneman (1802­1875) werkt
met slecht houdbare verf op basis van pek, een typisch
negentiende­eeuwse techniek. Daardoor zijn nuanceringen
en kleuren verloren gegaan.
54
JACQUes de brAekeLeer
De schilder Joseph Lies, 1844
KMSKA inv.nr. 1032
55
tot december 2013
JosePH Lies
Portret van de graaf du Bois d’Aische, 1863
Privé­collectie Antwerpen
Inmiddels werd vastgesteld dat Lies tuberculose had. Volgens
Lefèvre verbleef hij vooral tijdens de laatste jaren van zijn
leven vaak ten huize van de graaf du Bois d’Aische.
Het portret van de graaf du Bois d’Assche zou in 1863
geschilderd zijn als pendant voor het portret van zijn vrouw.
Lefèvre meldt nog een ‘détail curieux. Par un caprice
d’artiste, Lies peignit sa propre main à la place de la main
gauche du comte.’ (Emile Lefèvre, Joseph Lies, 1888)
56
tot december 2013
JosePH Lies
Portret van de gravin du Bois d’Aische, 1857
Privé­collectie Antwerpen
‘L’automne souriait; les côteaux vers la plaine / Penchaient
leurs bois charmante qui jaunissent à peine / Le ciel était
doré.’ (Victor Hugo)
‘La poitrine, aussi bien que la visage, est d’un modelé d’une
indéfinissable délicatesse, d’autant plus émotionnant qu’on y
sent une fermeté de volonté artistique qui conduit la lumière,
depuis les plans du front jusqu’aux extrémités du visage et
d’une épaule à l’autre, avec une sobriété savante digne des
conceptions les plus fines de Van Dyck.
C’est fin, exquis, vivant. Le coloris est d’une pureté parfaite.
[enz.] En 1857 Lies était dans la pleine possesion de lui­même
et dans la splendeur de son talent. La comtesse était alors
agée de 34 ans.’ (Emile Lefèvre, Joseph Lies, 1888)
Kennelijk werd het portret tentoongesteld in 1858.

gele zaal
In de negentiende eeuw blikken tal van kunstenaars
terug op de kunst uit de Lage Landen. Henri Leys
poogt het Antwerpen van de gouden eeuw te doen
herleven en bij het kiezen van zijn thema’s laat Henri
De Braekeleer zich inspireren door de openstaande
deuren en vensters bij de Hollandse meesters. Omstreeks
1900 herontdekte de nieuwe generatie Bruegel
de oude. Aan hem ontleent Van De Woestyne zijn
scherp omlijnde stijl en poëzie. Smits, Laermans en
De Saedeleer schilderen hun maagdelijk witte landschappen
met in het achterhoofd Jagers in de sneeuw.
Onder invloed van Bruegel vereenvoudigt Permeke zijn
boerenfiguren tot monumentale, hoekige gestalten in
schrale aardkleuren. Dat de plattelandsesthetiek tot op
heden geliefd blijft, blijkt uit de verkavelingen met fermettes
waarin vele Vlamingen wonen.
57 KMSKA inv. nr. 1158
FrAns VAn kUYCk
Een familie Kempense houthakkers, 1888
Bij valavond keert een familie naar huis met een voorraad
hout. Frans Van Kuyck geeft deze familie kracht en allure:
het meisje dat voorop loopt, de man die de takken op zijn rug
draagt en de vrouw die op een indrukwekkende, klassieke
manier een zak boven het hoofd houdt. Hun silhouetten
tekenen zich scherp af tegenover de bewogen lucht. De vrij
lage horizon verheft hen boven de heide alsof ze op een
voetstuk staan.
58
CHArLes de groUx
Aswoensdag, 1866
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0108
Op Aswoensdag, het begin van de vastentijd, tekent de
priester een askruisje op het voorhoofd met de woorden
‘gedenk dat gij uit stof en as geboren zijt en tot stof en as
zult wederkeren’. De as reinigt de gelovigen van de zonden
en benadrukt de sterfelijkheid van de mens. Een arme vrouw
leunend op een kruk wacht en kijkt toe hoe de priester de
andere meer welstellende aanwezigen het kruis toedient.
Charles De groux, een belangrijk schilder binnen het
realisme, lijkt hier te stellen dat arm en rijk gelijk zijn in het
geloof.

59 KMSKA inv. nr. 1930
ALFred sTeVens
Toegelaten bedelarij
Twee bedelende meisjes bij een winkel die een rijk cliënteel
aantrekt. Armoede als tegenpool van het succes van de
burgerij. Een opeenvolging van mislukte oogsten bracht
hongersnood in Vlaanderen en duizenden trokken naar de
stad. Alfred en zijn broer Joseph Stevens waren de eersten
die de bedelaars in Brussel schilderden en toonden op het
Salon in 1848.
60
ConsTAnT PerMeke
De pelgrims, 1913
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0113
Vijf monumentale figuren staan als donkere schaduwen op
het voorplan. De weg en het huis achter hen symboliseren de
verlaten woonst en de afgelegde tocht. Krachtige borstellagen
in sombere bruine kleuren accentueren hun harde
levensaard. De sterk statische houding van de personages
geven de toeschouwer een gevoel van verpletterende stilte.
61 KMSKA inv. nr. 2688
ConsTAnT PerMeke
Kermis, 1921
In de vroege jaren twintig willen mensen de oorlog zo gauw
mogelijk vergeten. De schilders gooien zich op thema’s
als vermaak en vrije tijd en beelden familie­uitstapjes
en kermissen af. Het is donker en vier figuren komen
aanlopen uit een drukte van mensen en huisjes achteraan.
Permeke experimenteert met diepte en ordening, met
vorm en vervorming, met kleur en techniek. Het gaat
over het schilderen zelf en dat is heel anders dan de oude
kermissen met verhalende elementen en vaak moraliserende
verwijzingen.
62 KMSKA inv. nr. 2991
ConsTAnT PerMeke
Het gebakkraam, 1922
Vanuit een redelijk hoog standpunt wordt het gebakkraam
geschilderd. Links zit een man naast het fornuis een pijp te
roken. Rechts vooraan zien we een vrouw met de uitgestalde
smoutebollen en appelen … Opzij is er een doorkijkje naar
de verbruikzaal. Het hele oppervlak is gevuld. De vormen
zijn zwaar getekend en sterk vereenvoudigd. Donker­ en
lichtcontrasten worden verlevendigd met groene, gele en
rode accenten.
63.
ConsTAnT PerMeke
De boer, 1934
KMSKA inv. nr. 2720
Timmermans zegt over Permeke: ‘… Maar dan komt Permeke
voor den dag. Permeke, die als een holbewoner vierduizend
jaar geslapen heeft en dan ineens wakker wordt, buiten komt
met een knots in plaats van een borstel, in een primitieve
roes de schilderijen wild en ruw, maar daverend van brand uit
den grond klopt …’.

64
edgArd TYTgAT
Bohémiens, 1922
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0127
Het werk van Tytgat straalt een volkse eenvoud uit en is van
een ontwapenende frisheid en ongekunsteldheid. Tytgat
laat hele dimensies van het bestaan buiten beschouwing om
steeds opnieuw de vertrouwde wereld van zijn dromerijen
en jeugdherinneringen op te roepen. Daarom kan je hem
tot op zekere hoogte vergelijken met de schrijver Felix
Timmermans.
65 KMSKA inv. nr. 2380
gUsTAVe de sMeT
Stilleven met haringen, 1934
gustave De Smet kwam in Nederland, tijdens de Eerste
Wereldoorlog, in contact met de avant­garde en tot laat in
de jaren twintig werkte hij in een min of meer experimentele
kubistische stijl. De onderwerpen zoekt hij dicht bij huis: het
eenvoudige dorpsleven aan de Leie. In dit stilleven is duidelijk
dat hij in de jaren dertig terugkeert naar een traditionele
ruimte­indeling. Haring met brood, drank en een pijp: deze
uitstalling op de tafel doet denken aan een armeluismaaltijd
uit de zestiende eeuw.
66
.
gUsTAVe de sMeT
De mosseleters
KMSKA inv. nr. 2160
In de jaren twintig van de vorige eeuw wordt volksvermaak
zoals kermissen, feesten vaak voorgesteld door de schilders
werkzaam in of rond Sint­Martens­Latem. Het mosselen gaan
eten is overigens nog steeds een typisch uitje. Negen figuren
zitten aan een rechthoekige tafel en nemen bijna de gehele
oppervlakte van het doek in beslag met een hondje in de
linker benedenhoek. Daarachter twee doorkijkjes met figuren
die in een ander gedeelte van het restaurant zitten.
67.
JeAn brUsseLMAns
Zonnig landschap, 1933
KMSKA inv. nr. 2285
Meermaals heeft Jean Brusselmans dit uitzicht geschilderd.
Hij woonde en werkte vanaf 1924 in Dilbeek in het gehucht
Koudenaerde en schilderde de kleine huisjes met kleine
lapjes grond er rond. Het is een eenvoudige wereld: duidelijk
getekend en afgelijnd en helder van kleur. Ongeveer op
dezelfde plek schilderde Pieter Bruegel De Blinden.
68
FLoris JesPers
Harlekijn, 1925
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0124
Het thema van de harlekijn of clown staat in het werk van
de Antwerpse schilder Jespers symbool voor de kunstenaar.
De achterglasschildering is als techniek afkomstig uit de
Duitse en Oostenrijkse volkskunst en herontdekt door de
Duitse expressioniste gabriele Münter. De werkwijze verloopt
omgekeerd: je begint met de details en eindigt met de
grondlaag.

gUsTAVe de sMeT
Zondag
KMSKA inv. nr. 2931 69.
Frontaal en opvallend, mede door de lichte kleuren, komen
de vrouwen aangewandeld. Ondertussen lopen de mannen
het straatje in, zij zijn donker gekleed en vallen minder op.
Het straatje is in een verwrongen perspectief voorgesteld. De
figuren zijn groot en stevig en de huisjes erboven lijken wel
heel klein en simpel in vergelijking. Het spel met volumes en
vlakken lijkt onhandig en komt naïef over.
70
ALberT serVAes
Het boerenleven, 1920
KMSKA inv. nrs. 2114­2125
In de Vlaamse kunstgeschiedenis staat Albert Servaes
bekend als de vader van het Vlaamse expressionisme en als
vernieuwer van de moderne godsdienstige kunst. Het leven
van de christelijke boer, later ingekort tot Het boerenleven
bestaat uit vier triptieken. Elk drieluik toont een belangrijk
godsdienstig moment in het leven van de gelovige boer, in
éénklank met een seizoen en een levensfase.
Het eerste triptiek verbeeldt de heilige communie, de jeugd
en de lente. Een communicante verlaat het huis, samen
schrijden de communicanten in een feestelijk landschap naar
de dorpskerk waar zij de hostie ontvangen.
Het tweede triptiek toont het sacrament van het huwelijk,
de volwassenheid en de zomer. Op het linkerluik vindt de
verloving plaats, rechts trekt de bruiloftstoet naar de kerk
waar het huwelijk wordt ingezegend.
Het derde triptiek is gewijd aan het sacrament van het
doopsel, de rijpe levensjaren en de herfst. Op het linkerluik
is er bezoek voor de kraamvrouw, rechts trekt de doopstoet
naar de kerk waar het kindje gedoopt wordt.
Het vierde en laatste triptiek toont de begrafenis, de
ouderdom en de winter. De dode wordt gekist en de lijkstoet
trekt naar de kerk waar de lijkdienst plaatsvindt.
71
JAkob sMiTs
De put, 1920
KMSKA inv. nr. 2730
72
JAkob sMiTs
Molen in de Kempen (1923)
KMSKA inv. nr. 2027
De Kempen, het barre en desolate land met zijn oude
molens en schamele huisjes onder de hoge, overweldigende
lucht, fascineert Jakob Smits uitermate. In meesterwerken
als De put en Molen in de Kempen spreekt hij over de
tegenstelling tussen de sombere aarde en de lichtende hemel
en de nietigheid van mens en natuur ten opzichte van het
universum. Met dikke, korrelige verflagen laat Smits het
licht stralen en baadt zo zijn landschappen in een irreëel
symbolisch licht.

gustave Van De Woestyne ­ De slapers 1918 ­ detail
73 KMSKA inv. nr. 2685
gUsTAVe VAn de WoesTYne
De slapers, 1918
Tevergeefs probeert een jongeman slapende boeren die
hun kudde verwaarlozen te wekken. Op de achterkant van
het doek verklaren twee Bijbelverzen de voorstelling. Zoals
Pieter Bruegel I Bijbelse verhalen naar het zestiende­eeuwse
Vlaanderen vertaalt, brengt gustave Van De Woestyne het
verhaal van Jezus en zijn leerlingen in getsemane in relatie
met de eigen tijd. Zijn slapende boeren sluiten de ogen voor
het oorlogsgeweld.
74.
ConsTAnT PerMeke
Winterlandschap, 1912
KMSKA inv. nr. 1929
De schilder bekijkt dit landschap van op een zekere hoogte
zodat hij mooi het landschap kan opdelen in verschillende
niveaus of plans met een vrij lage horizon. Rechts vooraan
een hoger stukje, als een driehoek, met bomen. Dan volgt
een lager plan met de hoeve … De blik gaat zigzaggend heen
en weer en daardoor lijkt het sneeuwlandschap heel weids,
net zoals Bruegel I het ooit bedacht.
75.
VALeriUs de sAedeLeer
Vóór de lente
KMSKA inv. nr. 3004
Er zit al een beetje lente in de lucht maar het is nog koud
en kaal. Er hangt een vreemde sfeer opgeroepen door het
beperkte kleurenpalet en de scherpe tekening. Het glooiende

landschap en de zwarte silhouetten van de bomenrijen
herinneren aan Bruegel I, een schilder die De Saedeleer
bewonderde. Maar het weidse uitzicht wordt hier niet bevolkt
door figuurtjes, alleen een molen aan de einder.
76 KMSKA inv. nr. 2954
edMond VAn oFFeL
Processie in ‘s­gravenwezel, 1891
De processie komt eraan. Meisjes in witte jurkjes lopen voorop
en worden gevolgd door de grote meisjes die het Mariabeeld
helpen dragen. Daarna volgen de vaandels en banieren. Aan
de kant staan mensen te kijken en de huizen vlaggen ook op
deze zonnige en feestelijke dag. Edmond Van Offel is veeleer
bekend als boekbandontwerper en illustrator maar hier
schildert hij de meiprocessie in het dorp waar hij woont.
77 KMSKA inv. nr. 2527
FriTs VAn den bergHe
Het leven, 1924
Vanaf 1924 verschijnt het thema van de stad in het oeuvre
van Frits Van den Berghe. Het rustige Leielandschap voldoet
niet meer als achtergrond voor de complexe gevoels­ en
gedachtewereld van de kunstenaar. Wat hem bezighoudt
is het eeuwige conflict tussen man en vrouw, dat hij in een
stedelijk decor plaatst.
78 KMSKA inv. nr. 1941
eUgÈne LAerMAns
De blinde, 1898
In de sombere doeken van Eugène Laermans krijgen de
misdeelden in de samenleving een belangrijke plaats. Hier
leidt een klein meisje met vlugge passen een blinde man
langs een lange, schemerige weg. Het werk van Pieter
Bruegel I was een belangrijke inspiratiebron voor Laermans.
Dit geldt zeker voor De blinde: het onderwerp verwijst niet
alleen naar Bruegels Parabel van de blinden maar ook het
panoramische landschap herinnert aan de oude meester.
79 KMSKA inv. nr. 1845
Henri de brAekeLeer
De man in de stoel, 1875
De Braekeleer heeft vaak het Brouwershuis in Antwerpen
als decor gebruikt. Ook zijn oom Henri Leys en vele anderen
schilderden deze zaal. Het goudleer, de marmervloer en de
ramen zijn uiterst geschikt om techniek en kunnen te laten zien.
Dit schilderij werd door baron georges Caroly gekocht en
vervolgens in 1920 aan het Antwerpse museum geschonken.
80 KMSKA inv. nr. 1360
Henri de brAekeLeer
Plaatdrukker, 1875
Dit schilderij valt op door en zeer precieze techniek en
kleurgebruik. De stofweergave is uitzonderlijk. De spons
naast de fles op het stoeltje linksonder. De inktvodden en
spullen op het tafeltje rechts. Elk detail is met eenzelfde

zorg uitgewerkt tot de drukker toe. Lichtinval en schaduw
versmelten de verschillende elementen tot een geheel en
brengen alles in evenwicht: het vel papier op de kist rechts
beneden en het schap linksboven. Het glas, hoog op de kast,
en de pigmenten in het mandje op de boeken.
81 KMSKA inv. nr. 1359
Henri de brAekeLeer
Schilderijenhertoetser, 1876
Een schilderij over het schilderen, over het ambacht. De
scène is heel herkenbaar: de stoelen, de vazen en potten
op de kast rechts, maar uiteraard vallen zijn schilderijen
meteen op. De Braekeleer schildert wel meer schilderijen
in schilderijen en toont zich zo als een groot kopiist en niet
uitsluitend van zijn eigen werk maar in ander werk ook van
oude meesters.
82 KMSKA inv. nr. 2701
Henri de brAekeLeer
Stillevenbenodigdheden, 1885
Een stilleven van stillevenbenodigdheden. Een tafel met
aardewerk en porselein, mooie voorbeelden van textiel
op de stoel. Typisch voor zijn laatste jaren schildert hij in
kleine vlekjes en veegjes, een weelderige techniek die de
voorwerpen vult met licht en kleur. Het lijkt een oefening en
inderdaad veel van deze voorwerpen en elementen komen
terug in de interieurscènes.
CoLoFon
Tekst: Siska Beele, Luc Coenen, Nanny
Schrijvers, Nico Van Hout en griet Van Opstal
Teksten Joseph Lies: Herwig Todts
Vormgeving: zap.be
Maart 2013
Bezoekersgids bij ‘Focus romantiek. Joseph
Lies’, 29 maart 2013 tot 28 maart 2014
v.u. Rik Verwaest

STEDELIJK MUSEUM WUyTS­VAN CAMPEN
EN BARON CAROLy
FLORENT VAN CAUWENBERgHSTRAAT 14, LIER
T: +32 (0)3 8000 396 ­ F: +32 (0)3 489 26 54
INFO@BRUEgELLAND.BE
WWW.brUegeLLAnd.be