12.09.2013 Views

€ 5,- - Gemeente Schiedam

€ 5,- - Gemeente Schiedam

€ 5,- - Gemeente Schiedam

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

OKTOBER 2012, JAARGANG 18 NO.9, CULTUREEL MAANDBLAD SCHIEDAM/VLAARDINGEN<br />

e 5,-


Maak een<br />

afspraak met uw<br />

Beddenspecialist<br />

voor uw SlaapID.<br />

Neem daarna de<br />

Slaap- Sensor 3<br />

nachtjes mee naar<br />

huis.<br />

Beleggingen in O.Z. Bouwbedrijf<br />

Vastgoed beheer Makelaardij<br />

D&S Makelaardij<br />

Aan- of Verkoopbemiddeling<br />

Taxaties & Second opinion<br />

Woning en bedrijfsmatig onroerend goed,<br />

(ver)koop & (ver)huur<br />

Marit wil een<br />

stevig matras<br />

maar is dat voor haar ook het beste?<br />

Vestiging <strong>Schiedam</strong>: Vestiging Vlaardingen:<br />

Land van Belofte 50 Westhavenplaats 40b<br />

3111 NW <strong>Schiedam</strong> 3131 BT Vlaardingen<br />

010 – 473 75 55 010 – 473 75 55<br />

www.densmakelaars.nl facebook.com/DSgroep<br />

info@densmakelaars.nl twitter.com/DenSgroep<br />

de SlaapID® scan<br />

wijst het uit.<br />

Ontdek wat uw<br />

slaap-identiteit is bij:<br />

ALLES IN DE<br />

BOEKHANDEL<br />

Boekhandel J.S. van Leeuwen<br />

Broersvest 85<br />

3111 ED <strong>Schiedam</strong><br />

Boekhandel Post Scriptum<br />

Hof van Spaland 31<br />

3121 CA <strong>Schiedam</strong><br />

MAAR OOK<br />

COMPLEET OP<br />

INTERNET<br />

www.boekhandelvanleeuwen.nl<br />

www.postscriptum.nl


3 Musis<br />

MUSIS oktober 2012<br />

jaargang 18<br />

no 9<br />

ISSN 1568.9751<br />

Musis verschijnt 11 maal per jaar<br />

en informeert en opinieert<br />

onafhankelijk op het brede terrein<br />

van cultuur en samenleving.<br />

Musis is toegelaten als<br />

Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI)<br />

8049 60 057<br />

Uitgever : Stichting Musis<br />

Bestuur :<br />

Jan Franken, Dick Jansen, Loe Koppejan – voorzitter,<br />

Jos Poolman, Karin Visser<br />

Redactie en administratie :<br />

Broersvest 75-77<br />

3111 ED <strong>Schiedam</strong><br />

Telefoon :010 473 55 18<br />

E-mail : redactie@musis.info<br />

Hoofdredacteur : Hans van der Sloot<br />

Redactie :<br />

Jeroen ter Brugge, Theo van Giezen,<br />

Sjef Henderickx, Jack Tsang, Rikkert Wijk<br />

Maarten Bijl ( voorzitter )<br />

Tekstredactie : Laurens Priester<br />

Eindredactie : Laurens Priester<br />

Abonnement : minimaal e 35,jaarabonnement<br />

2012<br />

(een hogere bijdrage wordt zeer op prijs gesteld)<br />

op rekeningnummer 81.33.79.555 Fortis<br />

MUSIS ONLINE OP<br />

http://archief.schiedam.nl/<br />

Van januari 2009 tot de maand voorafgaand aan<br />

het laatste nummer (september 2012) is<br />

Musis volledig leesbaar op de website van het<br />

<strong>Gemeente</strong>archief <strong>Schiedam</strong> / publicaties.<br />

Het Musisarchief is volledig doorzoekbaar.<br />

Het onderwijs en educatieve instellingen kunnen<br />

op Musis een beroep doen bij het geschikt maken<br />

van onderwerpen voor lessen en projecten<br />

Druk : BGS Grafisch, <strong>Schiedam</strong><br />

Alle auteursrechten en datarecht berusten<br />

bij Stichting Musis en de auteurs.<br />

Omslag :<br />

Afscheid van de zomer, foto Gerard van Soest<br />

Inhoudsopgave<br />

4 In memoriam Piet Sanders<br />

6 Restauratie Sodafabriek<br />

10 Voorleesbrigade<br />

12 Expositie Zilvertoon-Gerard van Soestl<br />

16 Dick Berckenkamp met Frozen Time<br />

20 Over Johan in Ketelfactory<br />

26 Museumvondsten<br />

28 Gevaarlijke avonturen in het Jenevermuseum<br />

Excuus<br />

De Wet van Murphy bestaat echt. Daarvan is de redactie<br />

van Musis sedert september overtuigd. Door gebrekkige<br />

communicatie wist auteur Wim Henkes niet beter dan<br />

dat het thema van Open Monumentendag (Historisch<br />

Groen) hetzelfde was als dat van de Maand van de<br />

Geschiedenis, namelijk ‘Arm en rijk’. De stelligheid<br />

waarmee hem dit thema werd meegedeeld, maakte<br />

dat hij dit als uitgangpunt nam voor zijn artikel over<br />

de Wederopbouwarchitectuur in <strong>Schiedam</strong>. Ook de<br />

eindredactie signaleerde niet dat de inleiding van<br />

Henkes’ artikel uitging van een ander thema. Van<br />

verschillende zijden maakte men Musis attent op deze<br />

vergissing, overigens wel met de complimenten voor<br />

de inhoudelijke behandeling van de rapporten van<br />

Hebly Teunissen architecten en Rrikkert Wijk over de<br />

Wederopbouwarchitectuur in <strong>Schiedam</strong>. Tot overmaat<br />

van ramp werden door een technisch mankement<br />

de kladteksten afgedrukt waardoor correcties zijn<br />

weggevallen, zoals lezer ons lieten weten.<br />

Waarvoor ons welgemeende excuses. Dat het nooit<br />

opnieuw zal gebeuren, durven we niet langer te zeggen.<br />

Wie één keer de Wet van Murphy aan den lijve heeft<br />

ondervonden, past bescheidenheid.<br />

Op 27 september overleed, zes dagen na zijn<br />

honderdste, verjaardag prof. mr. Piet Sanders. Behalve<br />

een internationaal vermaard jurist was Sanders voor<br />

de kunst van de grootste betekenis. Een warmvoelend<br />

mens bovendien die letterlijk tot op de laatste dag<br />

betrokken bleef bij de cultuur.


IN MEMORIAM<br />

PROF. MR. PIET SANDERS<br />

Donderdag 27 september 2012<br />

overleed Piet Sanders, zes dagen<br />

nadat hij te midden van familie en<br />

vrienden uit de wereld van de kunst<br />

en wetenschap, zijn honderdste<br />

verjaardag had gevierd. Aan deze<br />

dag beleefde hij het grootste plezier.<br />

Hoewel zijn hoge leeftijd de nodige<br />

lichamelijke beperkingen met<br />

zich meebracht, bleef hij tot op de<br />

laatste dag de spirituele jurist en<br />

cultuurminnaar die de actualiteit op<br />

de voet bleef volgen<br />

De dood – de uitvaart dan - was vast pandoer in de<br />

talrijke gesprekken aan weerszijden van het door Jaap<br />

Bakema ontworpen bureau met daarop en daarnaast<br />

de stapels gelezen en nog te lezen papieren en boeken<br />

en de kunstwerken van onder andere George Rickey,<br />

Shapiro en Panaramenko binnen handbereik.<br />

In 2006 vroeg hij – gehoord hebbend dat de Openbare<br />

Nutsbedrijven <strong>Schiedam</strong> (ONS) een studie uitvoerden<br />

naar de wenselijkheid van een nieuw auditorium<br />

en crematorium op de Beukenhof – of hij een<br />

studieopdracht mocht geven aan het Amerikaanse<br />

bureau Asymptote, geleid door het wereldvermaarde<br />

architecten- en kunstenaarspaar Hani Rashid en<br />

Lise-Anne Couture. Op dat moment presenteerde<br />

het Nederlands Architectuur instituut een grote<br />

overzichtstentoonstelling van hun werk, waarvan niet<br />

alleen Piet Sanders, maar ook de daartoe uitgenodigde<br />

collegeleden van <strong>Schiedam</strong> en Vlaardingen,<br />

geïnteresseerde fondsbestuurders zich zeer onder de<br />

indruk toonden. Dit was ook het geval bij de presentatie<br />

van de ontwerpen die het resultaat waren van Sanders<br />

opdracht. De maquettes die ter beschikking blijven van<br />

verder onderzoek naar de eventuele realisering, zijn<br />

momenteel topstukken in de modellencollectie van het<br />

NAi en wereldnieuws geworden na de presentatie op de<br />

architectuurbiënnale 2007 in Venetië. De inspanningen<br />

om dit auditorium en crematorium uiteindelijk te<br />

realiseren zullen overigens worden voortgezet.<br />

De keuze van een wereldberoemd architect als<br />

ontwerper van een <strong>Schiedam</strong>s crematorium tekende<br />

het echtpaar Piet en Ida Piet Sanders. Als kunstkenners<br />

volgden zij de actualiteit op de voet, onderscheidden<br />

zij de kwaliteiten van internationale kunstenaars ver<br />

voordat ze waren doorgebroken. Over zijn leven, z’n<br />

carrière als jurist en bestuurder van tal van organisaties,<br />

tekst: Hans van der Sloot<br />

foto: Jan van der Ploeg<br />

z’n passie voor kunst en liefde voor z’n geboortestad<br />

verhaalde hij uitgebreid in ‘Herinneringen van Piet<br />

Sanders’. Het kostte de nodige moeite om hem over<br />

te halen om zijn herinneringen op schrift te stellen.<br />

Niet vanuit valse bescheidenheid, integendeel zelfs,<br />

hij aarzelde omdat het er zoveel waren, zo’n lange<br />

periode en zo’n breed terrein en ze hem allemaal nog<br />

even helder voor de geest stonden. Zonder moeite en<br />

verrassend helder zong hij de straatliedjes uit zijn jeugd<br />

en wist zich nog precies de verhalen voor de geest te<br />

halen hoe hij als gymnasiast met de dochter van de<br />

burgemeester van Kethel, Kitty Verveen op de planken<br />

stond in een romantische komedie, hoe de jongens<br />

en meiden een bekend regisseur overhaalden om met<br />

hen het stuk in te studeren en hoeveel leerlingen dat<br />

gymnasium in <strong>Schiedam</strong> nu helemaal telde.<br />

Piet was een uitstekend verteller. Juist in herinneringen<br />

waarin hij afdaalde van de internationale podia waarop<br />

hij een belangrijk deel van zijn professionele leven<br />

doorbracht, naar persoonlijke details en impressies.<br />

Bijvoorbeeld hoe hij - als naoorlogs toezichthouder op<br />

vijandelijk Duits kapitaal op reis door Brazilië - door<br />

een bevriende regisseur in de beroemde rolprent Orfeo<br />

Negro werd binnengesmokkeld voor een tango met<br />

de hoofdpersoon. Of zijn vrijdagse wandeling in het<br />

gevolg van de koning van Marokko Mohammed V, als<br />

deze de moskee bezocht en de zeer gedetailleerde<br />

beschrijving van de drie dagen durende vliegreis van<br />

Amsterdam naar Jakarta met alle tussenstops die in die<br />

tijd markeerden en hem de gelegenheid gaven steden<br />

en musea te bezoeken waar hij misschien anders nooit<br />

gekomen zou zijn.<br />

Na enkele jaren als jong jurist in Amsterdam te hebben<br />

gewoond, keerde Piet Sanders met zijn vrouw Ida<br />

en oudste zoon Pieter terug in zijn geboortestad.<br />

Zijn loyaliteit aan <strong>Schiedam</strong> was groot en zou dat<br />

onverminderd blijven. Nog maar enkele dagen voor zijn<br />

overlijden ging het gesprek over het Wennekerpand<br />

en de prachtige kansen die dit cultuurgebouw voor<br />

<strong>Schiedam</strong> kan hebben. Zelfstandig een museum<br />

bezoeken was moeilijk geworden, maar werd mogelijk<br />

gemaakt door vrienden en zijn altijd behulpzame<br />

verpleegsters, de directie van het Stedelijk Museum,<br />

van Boijmans Van Beuningen en het Nederlands<br />

Architectuur instituut.<br />

Dat z’n leeftijd hem beperkingen oplegde, accepteerde<br />

hij. Daarom was hij ook opgetogen in staat te worden<br />

gesteld van de cultuurborrel in het Julianapark te<br />

genieten, van tijd tot tijd een concert bij te wonen in<br />

zijn geliefde Westvestkerk en tentoonstellingen en een<br />

enkele opening te bezoeken.<br />

Ondertussen interesseerde het cultureel klimaat in<br />

<strong>Schiedam</strong> hem in hoge mate en was hij op de hoogte<br />

van alle actuele ontwikkelingen en niet in de laatste<br />

Musis 4


plaats omdat hem regelmatig werd gevraagd z’n<br />

visie te geven. Voor een belangrijk deel – zo niet het<br />

belangrijkste naast gezin en werk – stond het leven van<br />

Piet en Ida Sanders in het teken van de kunst. Vaker<br />

verteld is het verhaal hoe hij de jonge Karel Appel nog<br />

voor de Tweede Wereldoorlog in staat stelde om verf en<br />

doek te kopen, wat het begin werd van een levenslange<br />

vriendschap en uiteindelijk ook de basis zou vormen<br />

van de huidige CoBrA-collectie van het Stedelijk<br />

Museum <strong>Schiedam</strong>. Nu was Sanders niet de enige die<br />

de cultuur in <strong>Schiedam</strong> op hoger plan wilde brengen<br />

en met name de hedendaagse kunst stimuleerde. Met<br />

het bestuur van de <strong>Schiedam</strong>se Gemeenschap waarvan<br />

hij deel uitmaakte, probeerde hij de bouw van een<br />

schouwburg in de Plantage te realiseren, waarvoor hij<br />

Jaap Bakema alvast een ontwerp liet maken. Dat het<br />

gemeentebestuur behulpzaam was om dit plan om zeep<br />

te helpen, stond hem nog helder voor de geest, evenals<br />

het feit dat ditzelfde gemeentebestuur (nu met ander<br />

mensen) ervoor koos het Passage Theater te behouden<br />

in plaats van de Monopole of Pandora – zoals Piet het<br />

volkstheater aan de Hoogstraat steevast bleef noemen.<br />

Dat kleine, intieme theater zou naar zijn opvattingen,<br />

bij uitstek geschikt zijn als filmhuis, juist recht tegenover<br />

het Stedelijk Museum. Dat uiteindelijk gekozen werd<br />

voor restauratie, zonder invulling van een functie, zag<br />

hij met het plezier van iemand die zijn gelijk bevestigd<br />

ziet. Dat het filmhuis uiteindelijk als Wenneker Cinema<br />

terecht zou komen aan de Vijgensteeg, deed hem<br />

deugd. En vooral nadat hij met eigen ogen had kunnen<br />

vaststellen dat zaal en stoelen voldoen aan alle eisen<br />

van de hedendaagse bioscoopbezoeker.<br />

De liefde voor <strong>Schiedam</strong> brachten Ida en Piet Sanders<br />

tot hun bijdragen aan de kunst in de openbare ruimte.<br />

Juist de gewone <strong>Schiedam</strong>mers moesten in hun stad<br />

kennis kunnen maken met kunst van hoog niveau. Dat<br />

de eerste stap in die richting, het bevrijdingsmonument<br />

van Pieter Starreveld, een debacle zou worden<br />

Piet Sanders 100 jaar met dochter Frederieke en Kleindochter Severn<br />

5 Musis<br />

vanwege de door de clerus en een volgzaam-katholieke<br />

burgemeester Peek veronderstelde wulpsheid, had<br />

ook Sanders niet voorzien. Hij kon zich er zestig jaar<br />

later nog altijd vrolijk om maken. De andere waren<br />

succesvoller. De mogelijkheid en wenselijkheid<br />

ervan werden met vrienden uitgebreid besproken in<br />

de werkkamer boven of bij de koffie met Ida en Piet<br />

tegenover elkaar gezet in de door vriend Jaap Bakema<br />

ontworpen serre met de daarin eveneens van zijn hand<br />

afkomstige meubels. Net als bij de ruim zeshonderd<br />

schenkingen aan Nederlandse musea was een<br />

voorwaarde dat hun naam niet genoemd zou worden<br />

bij het aanvaarden of plaatsen van de kunstwerken.<br />

Helemaal verborgen kon dat natuurlijk niet blijven.<br />

Zeker niet in een betrekkelijk kleine stad als <strong>Schiedam</strong><br />

waar in korte tijd twee werken van vader en zoon<br />

Rickey werden geplaatst, een corten-stalen sculptuur<br />

van Lon Pennock in de Plantage kwam, de messing<br />

fontein van Mark Ruijgrok een plaats kreeg op het<br />

naar Piets vader vernoemde Pieter Sandersplein, het<br />

gymnasium een wandsculptuur kreeg, Tom Claassen<br />

zijn bronzen leeuwen in het Julianapark realiseerde<br />

en Albert Verkade zijn vaas smeedde als absolute<br />

blikvanger in het Julianapark.<br />

De lijst van bijdragen aan de <strong>Schiedam</strong>se cultuur is<br />

lang. Al dan niet vergezeld van een bijlage met Piets<br />

bemoeienissen met onder andere de oprichting en<br />

het bestuur van het Nederlands Architectuur instituut,<br />

het Fotomuseum, de kunstcollectie van de Erasmus<br />

Universiteit, het Museum Beelden aan Zee, Kröller<br />

Müller en het Afrikamuseum als onderwerp. <strong>Schiedam</strong><br />

zou de nagedachtenis van het echtpaar Sanders<br />

levend kunnen houden door hun grote betekenis voor<br />

<strong>Schiedam</strong> te documenteren. Onder vrienden zullen het<br />

vooral de talrijke persoonlijke gesprekken zijn, de met<br />

veel gevoel voor detail vertelde verhalen, de interesse in<br />

andermans wel en wee en het gevoel voor humor, die<br />

de herinnering aan Piet Sanders levend houden.


COÖPERATIE WIL<br />

GEHEIM GEBOUW<br />

NIEUW LEVEN GEVEN.<br />

Produktiehal Sodafabriek<br />

tekst: Han van der Horst<br />

foto’s: Jan van der Ploeg<br />

Op de Grote Kerk<br />

na is de oude<br />

sodafabriek aan de<br />

Tuinlaan <strong>Schiedam</strong>s<br />

omvangrijkste<br />

monument. Het is<br />

tegelijk een geheim<br />

gebouw. Dat komt,<br />

omdat de voorgevel<br />

alleen vanaf de overkant<br />

van het water – aan<br />

de Buitenhavenweg<br />

– zichtbaar is. De<br />

enorme grootte van<br />

het complex met zijn<br />

vijf verdiepingen komt<br />

alleen tot tot uiting op<br />

een luchtfoto<br />

Zo kon de sodafabriek<br />

langzaam maar zeker in<br />

vergetelheid raken. Het dak<br />

begon te lekken. Duiven vonden<br />

massaal nestelgelegenheid<br />

op de hoogste verdiepingen.<br />

Als het zo doorging, zou het<br />

monument weldra rijp zijn voor<br />

de sloop, zo meende Ton van<br />

Adrichem, woonachtig in een<br />

statig herenhuis op de Tuinlaan:<br />

tussen zijn achtergevel en die<br />

van de sodafabriek ligt een<br />

Musis 6


Deelhebbers aan de coöperatie<br />

voor de Sodafabriek wordt<br />

gevraagd minimaal 25.000<br />

euro in te leggen. Dat hoeft niet<br />

per se met geld<br />

ruimte van slechts vijftig centimer. Daarom heeft hij<br />

deze zomer het hele complex van de gemeente gekocht.<br />

Voor één euro en zes cent overdrachtsbelasting.<br />

Dezer dagen sticht<br />

hij een coöperatie<br />

om het herstel te<br />

financieren.<br />

Van Adrichem<br />

heeft ervaring<br />

met restauratiewerkzaamheden.<br />

Zijn herenhuis<br />

was ooit het<br />

volksgebouw van de<br />

Sociaaldemocratische<br />

Arbeiderspartij en<br />

het Nederlandsch<br />

Verbond van<br />

Vakvereenigingen.<br />

Die bouwden<br />

in de tuin een<br />

ontmoetingscentrum<br />

en een toneelzaal.<br />

Beide heeft hij in<br />

de staat van de<br />

jaren 1930 terug<br />

laten brengen om<br />

er vervolgens jazz<br />

sociëteit In Den<br />

Rooien Koffer te<br />

openen.<br />

<strong>Schiedam</strong>mers<br />

kennen Ton van<br />

Adrichem als een hardnekkig en stronteigengewijs man,<br />

die er niet altijd op uit lijkt om vrienden te maken. Maar<br />

daarom juist kreeg hij met taaie volharding dingen voor<br />

elkaar, waar een ander al lang het moede hoofd in de<br />

schoot had gelegd.<br />

Maar de sodafabriek? Dat scheve lekke kavalje van vijf<br />

verdiepingen waar ze ook nog eens het beste deel van<br />

de eeuw een zeer vervuilend chemisch bedrijf hebben<br />

uitgeoefend? Wie zal winnen? Hij of de ruïne achter zijn<br />

herenhuis?<br />

Ton van Adrichem ontvangt in het cafégedeelte van<br />

zijn Rooie Koffer. “Ik heb dit pand in 1984 gekocht”,<br />

deelt hij mede, “en sinds 1987 woon ik er. De voorgevel<br />

dateert uit 1963. Daarvoor had mijn huis een andere<br />

gevel. Het is tussen 1780 en 1790 gebouwd voor<br />

C.A.J. Nolet en die is ook verantwoordelijk voor de<br />

grootste helft van de sodafabriek. Toen ik hier kwam<br />

stond het hele complex al leeg. Dat wil zeggen, John<br />

van de Knaap gebruikte alleen de benedenverdieping<br />

voor zijn machinefabriek en houtzagerij maar die is<br />

er nu ook uit. De sodafabriek was aanvankelijk van<br />

de familie Schuddebeurs, die nu nog betrokken is bij<br />

7 Musis<br />

een bedrijf Itrec-chemie. Uiteindelijk is het gebouw<br />

doorverkocht aan een vastgoedondernemer Fortress<br />

en die ging aan het eind van de jaren 1908 praten met<br />

het projectontwikkelbedrijf “De Vernieuwde Stad” van<br />

ex-wethouder Cor Bolmers. Hij kocht de sodafabriek<br />

namens de gemeente <strong>Schiedam</strong> maar om allerlei<br />

oorzaken kwam het moment van levering pas in<br />

2012. Zulke lange periodes zijn in het vastgoed geen<br />

uitzondering. Er is uiteindelijk dik 1,3 miljoen euro voor<br />

betaald”.<br />

Van Adrichem had sinds hij op de Tuinlaan kwam<br />

wonen al belangstelling voor het pand. Als geboren<br />

en getogen <strong>Schiedam</strong>mer – zijn vader was de bekende<br />

melkboer Van Adrichem – heeft hij hart voor het<br />

gebouw dat nauw met het oude brandersverleden<br />

verbonden is.<br />

Twee oude pakhuizen<br />

De sodafabriek bestaat uit twee oude pakhuizen, die<br />

in de negentiende eeuw Lijfland en Coerland gedoopt<br />

werden. . Coerland – het meest noordelijke – is aan<br />

het eind van de achttiende eeuw gebouwd, Lijfland<br />

is jonger en stamt waarschijnlijk uit het begin van<br />

de negentiende eeuw. De namen die verwijzen naar<br />

Baltische gebieden waaruit Nederland oudtijds graan<br />

en hout importeerde. Volgens dr. Geert Medema<br />

kan Coerland een tijd als mouterij zijn gebruikt.<br />

Het ging aanvankelijk om afzonderlijke gebouwen,<br />

gescheiden door een brandgang. Daar is later een<br />

verbindingsstuk tussen gebouwd. In 1894 werd het<br />

hele complex omgebouwd tot sodafabriek. Pas in<br />

1975 verdween dat bedrijf maar de sporen zijn nog<br />

steeds zichtbaar. De houten binten die de verdiepingen<br />

op hun plaats houden zijn ernstig aangetast door<br />

zouten en chemicaliën. Het moet zwaar en ongezond


werk geweest zijn om de soda en de andere<br />

reinigingsmiddelen te fabriceren, die vooral geleverd<br />

werden aan wasserijen en andere grootverbruikers.<br />

Destijds moeten zowel Coerland als Lijfland tot<br />

de grootste bouwprojecten van Nederland hebben<br />

behoord. Op het eind van de achttiende eeuw<br />

stagneerde de economie maar maakte <strong>Schiedam</strong><br />

door de bloei van het brandersbedrijf een periode van<br />

hoogconjunctuur door. Dat maakte de elite niet alleen<br />

zichtbaar met prestigeprojecten zoals de Korenbeurs en<br />

het Sint Jacobsgasthuis maar ook met utiliteitsbouw. De<br />

beide pakhuizen getuigden door hun enorme omvang<br />

van grote durf en de bereidheid om risico te nemen.<br />

Versieringen achtten de investeerders niet nodig voor<br />

een gebouw waarin uitsluitend gewerkt en gesjouwd<br />

moest worden. Daarom beantwoordden de gevels aan<br />

een vast patroon: ze waren recht, ze waren eenvoudig.<br />

Ze waren functioneel en bijna modernistisch.<br />

Juist zulke architectuur is zeldzaam geworden. In de<br />

afgelopen jaren zijn heel wat oude bedrijfsgebouwen<br />

van voor de industriële revolutie afgebroken omdat ze<br />

De initiatiefnemers vlnr. Peter van Velzen, Ton van Adrichem en Joyce van der Knaap<br />

geen architectonische waarde zouden hebben.<br />

Van Adrichem wenst dat de sodafabriek dit lot wordt<br />

bespaard. Daarom heeft hij bij de gemeente die ene<br />

euro en zes cent op tafel gelegd. Is dat niet wat weinig<br />

voor een stuk onroerend goed waar de belastingbetaler<br />

veel meer dan een miljoen voor heeft neergelegd? Van<br />

Adrichem snuift en noemt vijf punten. “Ten eerste,<br />

de grond is ernstig vervuild. Ten tweede; het gebouw<br />

verkeert in deplorabele staat. Ten derde: er moet<br />

een verplichte asbestsanering komen. Ten vierde: er<br />

mogen geen woningen in omdat er teveel lawaai wordt<br />

gemaakt door de Glasfabriek aan de overkant van de<br />

Buitenhaven. Logies bieden mag wel. Ten vijfde: er<br />

mag geen beroep worden gedaan op gemeentelijke<br />

Destijds moeten zowel<br />

Coerland als Lijfland tot de<br />

grootste bouwprojecten van<br />

Nederland hebben behoord<br />

voorzieningen. Dat is het resultaat van een jaar lang<br />

onderhandelen”.<br />

Je hoeft geen deskundige te zijn om te begrijpen dat<br />

het veel meer dan een miljoen zal kosten om de<br />

Sodafabriek op een aannemelijke manier in stand<br />

te houden. Heeft Ton van Adrichem zijn financiële<br />

doodvonnis getekend? Hij denkt van niet want hij weet<br />

dat er voor een goed idee altijd financiers te vinden zijn<br />

ook in crisistijd. Zijn mening wordt gedeeld door Peter<br />

van Velzen van Restauro-architecten. Samen met zijn<br />

collega Joyce van der Knaap heeft hij zich het lot van de<br />

Sodafabriek aangetrokken. Nu zijn ze elke maandag in<br />

het massale pand te vinden om daar te werken aan de<br />

herstelplannen. Er is al een projectkantoor ingericht.<br />

Van Velzen heeft in<br />

<strong>Schiedam</strong> verscheidene<br />

restauratieprojecten op<br />

zijn naam geschreven.<br />

Pand Paulus en de kapel<br />

van het kerkhof op de<br />

Vlaardingerdijk en de<br />

Oud-Katholieke Kerk op<br />

de Dam zijn daarvan de<br />

bekendste. Wat heeft hij<br />

met de sodafabriek? Van<br />

Velzen: “Als je er vanaf de<br />

Buitenhavenweg naar kijkt,<br />

dan zie je dat die panden<br />

uitstraling hebben. Ze<br />

intrigeren. Als je er naar kijkt<br />

met een monumentenbril<br />

op, dan denk je: “Daar moet<br />

ik wat mee”. Het is een<br />

van de laatste historische<br />

waardevolle panden in<br />

<strong>Schiedam</strong> die nog niet<br />

gerestaureerd zijn”.<br />

Iets heel bijzonders<br />

Van Velzens vakgenote<br />

Joyce van der Knaap komt<br />

uit De Lier. Zij bekeek de<br />

sodafabriek aanvankelijk<br />

met een koud en nuchter<br />

hart, als een onafhankelijke buitenstaander. “Peter was<br />

eerst met me omgereden zodat ik het gebouw vanaf<br />

de Buitenhavenweg kon zien maar binnen schrok<br />

in van de staat waarin alles verkeerde. Ik lette eerst<br />

alleen op de meest dramatische onderdelen: zout op<br />

het hout en de stenen, stenen die eruit gevallen waren,<br />

verzand metselwerk. Ik moest er echt doorheen leren<br />

zien om de mogelijkheden te herkennen. Toen merkte<br />

ik dat ik dat het complex wel iets heel bijzonders had.<br />

Bovendien werd er tweehonderd jaar geleden behoorlijk<br />

degelijk gebouwd. Men had nog geen computers en<br />

rekentuig zodat men veel meer dan wij op de gis<br />

moesten bouwen. Dat betekende veel overmaat voor de<br />

zekerheid. Er zijn dan ook heel zware houtconstructies<br />

Musis 8


ingezet, veel zwaarder dan we nu met onze precieze<br />

meetmethodes zouden doen. En men heeft ook heel<br />

functioneel gebouwd. Het hoefde geen architectonisch<br />

hoogstandje te zijn. Als het allemaal maar stevig en<br />

bruikbaar was Als je twee keer kijkt, zie je bijvoorbeeld<br />

dat de aantasting van het hout door zouten helemaal<br />

niet zo diep gaat en dat de binten maar weinig van hun<br />

kracht hebben verloren. ”.<br />

Restauro begon met een haalbaarheidsonderzoek. Voor<br />

de gemeente het pand wilde overdragen, moest men<br />

op het Stadskantoor er eerst van overtuigd worden<br />

dat er een de Sodafabriek toekomst had. Anders zou<br />

sloop toch onvermijdelijk zijn. Peter van Velzen vertelt:<br />

“Wij gingen ervan uit dat er in de sodafabriek altijd<br />

bedrijvigheid moet zijn. Als het complex een toekomst<br />

heeft, dan in het kader van een 24-uurseconomie.<br />

Wij zijn daarop tot de volgende schets gekomen: op<br />

de eerste laag scheppen we parkeerruimte, ook al<br />

omdat daar in de buurt nu al gebrek aan is. Op de<br />

eerste verdieping creëren we een terras aan het water<br />

met daarachter zalen en zaaltjes voor vergaderingen,<br />

cursussen en andere bijeenkomsten. Daar zou dan een<br />

restaurantvoorziening en iets grand café-achtigs bij<br />

moeten horen. Dat sluit ook mooi aan bij Tons Rooie<br />

Koffer. Op de overige verdieping komt een uitgebreide<br />

bed and breakfast en een experience hotel onder de<br />

kapconstructies”. Daarmee is het enorme complex nog<br />

lang niet vol. Van Velzen zet zijn opsomming dan ook<br />

voort: beneden is ook nog ruimte voor werkplaatsen<br />

waar ambachtslieden hun bedrijf kunnen uitoefenen. En<br />

elders plannen we ook units voor ZZP-ers”<br />

Wat kost dat? “Twee miljoen”, zegt Ton van Adrichem<br />

vol zelfvertrouwen. “Dat kan zo scherp”, voegt Peter<br />

van Velzen daaraan toe, omdat we het hele project als<br />

een coöperatie willen opzetten. Dan gaat de winst het<br />

gebouw niet uit maar blijft bij de deelhebbers”.<br />

Van Adrichem: “Coöperaties zijn als bedrijfsvorm bij de<br />

meeste mensen onbekend. Toch zijn ze voor Nederland<br />

belangrijk, vooral in de landbouw.”<br />

.<br />

Deelhebbers aan de coöperatie voor de Sodafabriek<br />

wordt gevraagd minimaal 25.000 euro in te leggen.<br />

Dat hoeft niet per se met geld. Deelhebbers kunnen<br />

ook in natura of met persoonlijke inzet betalen. Dat<br />

doet bijvoorbeeld Van Velzens Restauro met al zijn<br />

architectonische kennis. Ton van Adrichem: “Met<br />

twintig participanten krijgen wij 500.000 euro boven<br />

water. Als dat bedrag binnen is wil de Triodosbank in<br />

het kader van haar ideële doelstelling een hypotheek<br />

verstrekken van anderhalf miljoen. Het wordt een<br />

coöperatie met uitgesloten aansprakelijkheid. Mocht<br />

alles onverhoopt misgaan, dan kunnen de participanten<br />

niet persoonlijk worden aangepakt.<br />

Natuurlijk kan iemand ook met meer dan 25.000<br />

euro instappen, graag zelfs. Maar daarmee kan hij de<br />

coöperatie niet naar zijn hand zetten, want je hebt<br />

in de vergadering nooit meer dan 49 procent van de<br />

stemmen, hoeveel kapitaal je ook hebt geïnvesteerd.”<br />

De beide initiatiefnemers hopen dat de coöperanten<br />

ook de gebruikers van het gebouw zullen zijn, maar<br />

dat is geen verplichte combinatie. Men kan deelname<br />

ook als een belegging zien in een mooi doel dat op den<br />

duur een behoorlijk rendement oplevert. Van Velzen:<br />

“We willen proberen het gebouw gefaseerd in gebruik<br />

te nemen. Het is de bedoeling om zo snel mogelijk een<br />

deel klaar te hebben. Wij zijn al in overleg met mensen<br />

9 Musis<br />

die zichzelf wel naar de sodafabriek zien verhuizen<br />

met hun bedrijf. Let wel: in overleg kan alles. Alles<br />

is bespreekbaar en het is best mogelijk dat de markt<br />

kansen biedt die we nu nog niet zien. Het gaat erom<br />

dat het gebouw verschillende functies krijgt en welke<br />

dat zijn, kan lopende het proces veranderen. Je moet<br />

nooit vasthouden aan je oorspronkelijke ideeën als zich<br />

andere mogelijkheden voordoen”.<br />

Ton van Adrichem: “Wij hebben op open<br />

monumentendag de Sodafabriek opengesteld en dat<br />

was heel bemoedigend. Er kwam veel meer bezoek<br />

dan wij verwachten. De laatste maanden waren een<br />

aaneenschakeling van positieve ontwikkelingen. Ik<br />

weet zeker dat we nog meer van die gekken om ons<br />

heen gaan verzamelen, die van dit gebouw gaan<br />

houden, die erin geloven”.<br />

Duurzaamheid<br />

Peter van Velzen: “We zoeken naar duurzaamheid:<br />

hergebruik van materiaal staat voorop. We hebben al<br />

een heleboel prachtig hout gekregen. We hebben een<br />

gigantisch dakoppervlak op het zuiden. Denk je eens in<br />

wat dat op kan leveren aan zonne-energie. Aardwarmte<br />

is ook een serieuze mogelijkheid.<br />

Dan hebben we ook nog ons eigen water. Voor de<br />

Tweede Wereldoorlog is er een wel geslagen – tachtig<br />

meter diep. Dat was toen drinkbaar. Of dat nog zo is,<br />

zal moeten blijken maar anders hebben we er in ieder<br />

geval een bron van spoelwater aan”.<br />

Joyce van der Knaap “We zijn op excursie geweest<br />

naar Delfshaven. Aan de Mathenesserdijk vlak bij de<br />

<strong>Schiedam</strong>seweg was daar heel lang in een rij oude<br />

panden een wasserij en een ververij. Daar heeft de<br />

woningcorporatie de Havenstede samen met een<br />

architect en de conceptontwikkelaar Lingotto een soort<br />

bedrijvenruimte van gemaakt. Het is omgebouwd tot<br />

verhuurbare kantoorruimte en de huurders hebben<br />

de vrijheid de boel helemaal naar hun eigen zin in te<br />

richten. Leegstand? Ze hadden een wachtlijst. Veel<br />

vormgevers en architecten vonden het een prachtige<br />

locatie”. Dat geeft hoop. Als het in Delfshaven lukt,<br />

dan moet een gebouw met de omvang en de allure<br />

van de Sodafabriek zeker te redden zijn. Ooit zal het<br />

weer glinsteren in de zon, ’s-nachts beschenen door<br />

LED-schijnwerpers op zonne-energie. Net als vroeger<br />

worden Coerland en Lijffland weer plekken waar<br />

mensen werken, waar het leeft, waar actie is en de wil<br />

heerst om vooruit te komen.<br />

In de Sodafabriek verloren kasboek


Zorgen voor de stad<br />

geniet van het moment!<br />

Hoek Hoogstraat/Nieuwe Passage 32, <strong>Schiedam</strong><br />

Hof van Spaland 59, <strong>Schiedam</strong><br />

De Tuinen 20, Naaldwijk<br />

Dat doen we graag samen met u. Op straat en<br />

in de wijk. Wij verzorgen het onderhoud van de<br />

openbare ruimte en halen uw huis-, tuin- en<br />

grof afval op. Zo houden we samen onze stad<br />

schoon en leefbaar.<br />

Schoon<br />

is wel zo<br />

gezellig<br />

Tips of vragen?<br />

Bel 010-262 1000 of kijk op www.irado.nl<br />

Samen houden we <strong>Schiedam</strong> schoon<br />

Partí viert tweede lustrum<br />

Van 24 september tot en met 28 oktober vieren de<br />

Partí-winkels in het hele land het 10-jarig bestaan.<br />

Voor de klanten betekent dit: cadeautjes, proeverijen<br />

en veel aanbiedingen.<br />

Het feit dat Partí het tweede lustrum viert, willen de<br />

achttien speciaalzaken in noten, koffie en chocolade<br />

niet ongemerkt voorbij laten gaan. Daarom zijn er vijf<br />

weken lang diverse aanbiedingen en acties. Zo is er<br />

een jubileummix voor een scherpe prijs, zijn er in de<br />

weekends verschillende proeverijen en is er tussen 10<br />

en 20 oktober een ‘aanbiedingen-top-10’. In het laatste<br />

weekend van de actieperiode zijn er onder de klanten<br />

leuke prijzen te verdelen. Met als hoofdprijs een jaar<br />

lang wekelijks inwisselbare waardebonnen met een<br />

totale waarde van <strong>€</strong> 280,-! Partí heeft kwaliteit hoog<br />

in het vaandel staan. De noten worden dagelijks<br />

vers gebrand. De koffie wordt met de grootste zorg<br />

geselecteerd en verkocht onder de naam Bicanero. En<br />

voor de chocoladeproducten is de bekende Belgische<br />

chocoladefabrikant Callebaut een belangrijke<br />

leverancier.<br />

Musis 10


11 Musis<br />

VOORLEZEN OP BESTELLING<br />

Wie heeft er geen goede<br />

herinneringen aan voorgelezen te<br />

worden? Door de meester of juf<br />

op de lagere (basis-)school, door<br />

de geduldige opa of oma, of het<br />

vaste ritueel – al dan niet voor<br />

het slapen gaan – thuis. Naast<br />

de herinnering aan het eigen<br />

‘luistergenoegen van toen’.<br />

Naast het ‘traditionele voorlezen’, veelal aan<br />

kinderen, zijn er momenteel ook andere vormen van<br />

voorlezen bekend. Volwassenen die volwassenen<br />

voorlezen. Soms – uit nood geboren – in het<br />

ziekenhuis, maar ook partners die elkaar in de rustige<br />

sfeer van een vakantie voorlezen. Ook de verteller<br />

of voorlezer bij een culturele route of feest is een<br />

steeds vertrouwder fenomeen geworden. Naast de<br />

vele o zo belangrijke, maar voor een groter publiek<br />

onbekende voorlezers, zijn er landelijk bekende<br />

voorlezers. Prinses Laurentien haalt met haar inzet<br />

voor taal en lezen – al voorlezend - regelmatig<br />

uitgebreid de pers. Minder op de voorgrond, maar<br />

zeer getalenteerd en voorzien van een goede stem, is<br />

Job Cohen. Naast het inspreken van boeken, leest hij<br />

- in het bijzonder aan zijn echtgenote - ook voor.<br />

Maar … laten we dichter bij huis blijven. Ook in<br />

<strong>Schiedam</strong> zijn uitstekende voorlezers en vertellers.<br />

Sinds kort zijn sommigen van hen verenigd in<br />

de <strong>Schiedam</strong>se<br />

Voorleesbrigade. Deze<br />

georganiseerde groep<br />

van ´voorlezers´ is<br />

ontstaan op initiatief<br />

van de Bibliotheek<br />

<strong>Schiedam</strong> met als doel<br />

leesbevordering en het<br />

benadrukken van het<br />

belang van voorlezen.<br />

Door een<br />

selectiecommissie,<br />

met daarin een<br />

stem-, kunst en<br />

onderwijsdeskundige,<br />

zijn - na een aantal<br />

‘voorleesmarathons’<br />

- voorlezers<br />

uitverkoren om deel<br />

uit te maken van deze<br />

Voorleesbrigade. Bij<br />

deze selectie blijft<br />

het overigens niet.<br />

De al getalenteerde<br />

voorlezers worden via<br />

heuse masterclasses<br />

tekst en foto: Theo van Giezen<br />

tot nog hogere kwaliteit geschoold.<br />

Voorlezer van het eerste uur en met een stem als<br />

een klok is de <strong>Schiedam</strong>se ‘stadsomroeper’ Will van<br />

Wijk. Daarnaast telt de brigade vogels van diverse<br />

pluimage. Ieder met eigen specialiteiten en capaciteiten.<br />

Variërend van de gepassioneerde voorlezer tot de<br />

ware verteller die bekende conferences en verhalen<br />

van o.a. Simon Carmiggelt uit het hoofd kent en<br />

daarmee de argeloze bezoeker van een cultuurmiddag<br />

in het Julianapark niet alleen verrast, maar ook<br />

boeit. Ja, in het Julianapark dus, bij ‘Cultuur borrelt’,<br />

maar op veel op meer denkbare en minder snel in<br />

de gedachten springende locaties kunnen leden van<br />

de voorleesbrigade zich manifesteren. Bij ‘Boek en<br />

Bal’, het Nationale Voorleesontbijt, maar ook bij het<br />

uitreiken van een diploma of onderscheiding, bij<br />

de opening van een tentoonstelling of bedrijf, in de<br />

pauze van een concert, tijdens het wachten bij de<br />

dokter, de tandarts of … op het vliegtuig. Ook zou<br />

bijvoorbeeld een gemeenteraadsvergadering kunnen<br />

worden ´verluchtigd´ met een presentatie van de<br />

Voorleesbrigade. Bijna overal is er wel gelegenheid voor<br />

het vertellen of voorlezen van een verhaal. Uiteraard<br />

aangepast en afgestemd op die specifieke gelegenheid.<br />

De afstemming betreft overigens niet alleen de keuze<br />

van het verhaal, maar ook de ‘outfit’ . Bij publieke<br />

optredens van De Voorleesbrigade zijn de voorlezers<br />

voorzien van een duidelijk herkenbare, kleurrijke<br />

outfit en kunstzinnige entourage, waar de bezoekers<br />

van het evenement niet omheen kunnen. Maar met of<br />

zonder outfit, met of zonder kleurrijke entourage, De<br />

<strong>Schiedam</strong>se voorleesbrigade is van start gegaan. Een<br />

bijzonder ´uitzendbureau´, waar u meer van gaat horen!


Musis 12


DE EIGEN<br />

BEELDTAAL VAN<br />

GERARD<br />

VAN SOEST<br />

In zijn atelier ligt een uitgeknipt citaat van Lao Tse, de<br />

stichter van het Taoïsme: ‘De grootste openbaring is de<br />

stilte.’ Fotograaf Gerard van Soest zoekt in zijn werk<br />

vooral naar sporen die door menselijk handelen in het<br />

landschap zijn achtergelaten. Hij is zoals hij het zelf<br />

noemt een echt kijkbeest met een eigen manier van<br />

observeren.<br />

Gerard van Soest ziet dingen die anderen niet opvallen<br />

en weet de schoonheid daarvan vast te leggen en over<br />

te brengen in zijn werk. Van Soest laat de toeschouwer<br />

door zijn ogen kijken naar composities waar je normaal<br />

gesproken aan voorbij zou lopen. Hij benadert zijn<br />

onderwerp zoals een jager op zijn prooi afgaat. Zijn<br />

foto’s hebben allemaal de neiging om de toeschouwer in<br />

het werk te zuigen.<br />

Op 21 oktober opent de tentoonstelling ‘Zilvertoon’ van<br />

de <strong>Schiedam</strong>se fotograaf Gerard van Soest. In zijn werk<br />

staat de stilte centraal. Op de tentoonstelling zijn twaalf<br />

werken te zien. De meesten hiervan zijn nog niet eerder<br />

geëxposeerd. Het zijn sequenties die uit meerdere foto’s<br />

bestaan en bij elkaar gezien moeten worden. In Pand<br />

Paulus is hier gelukkig de ruimte voor.<br />

Gerard van Soest is in 1939 in <strong>Schiedam</strong> geboren. Toen<br />

hij 19 was vroeg hij aan zijn broer die bij de grote vaart<br />

zat om vanuit Duitsland een camera voor hem mee te<br />

nemen. Dat werd een Afga Silette. Het was zijn eerste<br />

toestel. Van Soest heeft nooit een officiële foto-opleiding<br />

gevolgd, maar leerde de kneepjes van het vak op een<br />

fotoclub.<br />

Al vroeg begint hij te fotograferen in thema’s. Nog<br />

steeds is al zijn werk in te delen in thema’s als<br />

scheepsportretten, schaduwen en kabels. Soms komt<br />

er nog eentje bij, maar nooit wordt er een definitief<br />

afgesloten. Het streven van Van Soest blijft om<br />

zijn thema’s in de overtreffende trap te verbeteren.<br />

Opvallend is dat mensen in het oeuvre van Van Soest<br />

een verwaarloosbare rol spelen. Mensen fotograferen<br />

vindt hij niet zo interessant. Hij is in tegenstelling tot<br />

veel andere fotografen niet zo’n mensenmens zegt hij<br />

zelf. Hoewel hij een groot kunstliefhebber is en veel<br />

exposities bezoekt, slaat hij fototentoonstellingen vaak<br />

over.’ Dat komt toch snel neer op aapjes kijken.’<br />

Van Soest zet met zijn werk de kijker het liefst voor<br />

een raadsel: ‘Waar kijk ik nu naar, wat is dit?’ Zoals bij<br />

een serie die hij maakte van de verschillende vlakken<br />

13 Musis<br />

tekst: Janneke Martens<br />

waaruit een ijzeren container is opgebouwd. ‘Toch is<br />

het jammer dat bij fotografie iedereen wil weten wat<br />

er precies staat afgebeeld’, vindt hij. ‘Bij een litho of<br />

een ets hoeft dat ook niet.’ Hij haalt een uitspraak van<br />

Picasso aan waar hij het mee eens is: ‘Abstractie bestaat<br />

niet’.<br />

Tijdens werkzaamheden aan de Eerste Maasvlakte<br />

ontdekte Van Soest een rubberen baan waarover<br />

vrachtwagens af en aan konden rijden. Het werd eb<br />

en Van Soest fotografeerde de wegtrekkende golven.<br />

De foto’s isoleren het onderwerp uit zijn omgeving en<br />

werken daardoor vervreemdend. Het water krijgt in een<br />

foto grip op de rubberen baan en stroomt er onder en<br />

boven door. Op de laatste foto is het water helemaal<br />

verdwenen en deze afbeelding ziet er daardoor zo<br />

anders dat hij haast niet in serie lijkt te passen. Een<br />

andere foto zou niet herkenbaar zijn als afbeelding van<br />

golfslag als je hem los zou zien, toch is de sequentie<br />

een geheel.<br />

Een van de favoriete werken van Van Soest is de serie<br />

‘Sneeuw’, die hij maakte in de winter van 1978. Hij<br />

fotografeerde een hek dat in een flauwe hoek stond<br />

opgesteld. Omdat het deels uit de wind stond had de<br />

sneeuw niet op het hele hek vat gekregen. Van Soest<br />

maakte, door stoeptegels te tellen steeds op exact<br />

dezelfde afstand van het hek en steeds een gelijke<br />

afstand naar rechts, verschillende foto’s. Wie ze naast<br />

elkaar ziet, ziet het hek steeds sneeuwvrijer worden.<br />

De eerst foto is haast volledig gevuld met sneeuw. Op<br />

de laatste foto is een boom achter het hek zichtbaar.<br />

Eerst lijkt het alsof het hek op verschillende tijdstippen<br />

gefotografeerd werd terwijl de sneeuw langzaam smolt.<br />

Maar wie langer kijkt ziet dat achter de sneeuw ook<br />

de achtergrond langzaam verandert en van een blinde<br />

muur naar beplanting overgaat. Dan vallen de nuances<br />

op en de wisselwerking tussen hek en sneeuw. De<br />

sequentie is niet alleen duidelijk met veel aandacht<br />

gemaakt, maar eist ook veel aandacht op.<br />

Van Soest fotografeert graag in extreem weer. Dat<br />

levert mooie foto’s op, maar zijn apparatuur komt niet<br />

altijd ongehavend uit de strijd. Zo gleed in Zeeland<br />

ooit tijdens een zware storm zijn auto met alle<br />

fotoapparatuur van een talud het Veerse Meer in. Van<br />

Soest zag de auto langzaam in het water wegzakken.<br />

Een andere keer wilde hij in de sneeuw fotograferen bij<br />

Kinderdijk. Een grote sneeuwschuiver verwachtte daar<br />

in de vroege ochtend geen auto’s en reed de motorkap<br />

van Van Soests lelijke eend eraf. Gelukkig ging net de<br />

kerk uit en kwam er een man aanlopen die vertelde<br />

de eigenaar van de plaatselijke Citroëngarage te zijn.<br />

Van Soest drukte hem de sleutels van zijn auto in de<br />

handen en is die dag maar te voet foto’s gaan maken.<br />

Tegenwoordig trekt hij er vooral op uit met een speciaal<br />

geprepareerde fiets. Alle benodigde apparatuur kan hij<br />

hieraan vastmaken. Hij heeft zelfs een apart zakje waar<br />

twee boterhammen inpassen.<br />

De overzichtstentoonstelling die van 21 oktober t/m<br />

11 november in Pand Paulus te zien is heet ‘Zilvertoon,<br />

een verwijzing naar de vele zilvernuances in de werken<br />

van de tentoonstelling. Slechts één van de sequenties<br />

is in kleur. De andere zijn allemaal door Van Soest<br />

zelf in zwart/wit op barietpapier afgedrukt. ‘Met ziel


Musis 14


en zaligheid,’ zoals hij zelf zegt. De vergrotingen<br />

zijn prachtig doortekend, haarscherp en met een<br />

haast oneindige variatie aan grijstinten. Er is geen<br />

meetapparatuur gebruikt, alles in ingesteld met behulp<br />

van proefstrookjes. Lang niet alle foto’s die Van Soest<br />

gemaakt heeft zijn ooit afgedrukt. Het grootste deel<br />

bestaat alleen nog maar als negatief. Sommige werken<br />

zijn speciaal voor ‘Zilvertoon’ vergroot. Van Soest<br />

had ze zelf ook alleen nog maar als negatief gezien.<br />

Dat vindt hij toch het leukste, het bekijken van zijn<br />

negatieven op een lichtbak. Het afdrukken zelf vindt hij<br />

een van de minst aantrekkelijke kanten van het proces.<br />

Toch zijn de afdrukken op barietpapier duidelijk met<br />

veel liefde, aandacht en vakmanschap gemaakt. De<br />

foto’s zijn zo scherp dat het bij een sequentie waarop<br />

een akker te zien is haast lijkt alsof er korrels aarde op<br />

de afdruk zijn geplakt.<br />

Wie zijn werkwijze kent snapt dat het is niet vreemd<br />

is dat veel foto’s nog niet zijn afgedrukt. Het hele<br />

creatieve proces heeft Van Soest al achter de rug op het<br />

moment dat hij de foto maakt. Van elke situatie maakt<br />

hij maar één negatief. En bij het afdrukken gebruikt<br />

hij ook dit volledige negatief. Van Soest gunt zichzelf<br />

geen speelruimte door meerdere opnamen te maken,<br />

of met uitsnedes van negatieven te werken. Tijdens het<br />

fotograferen zorgt hij al dat alle opnamen naadloos op<br />

elkaar aan zullen sluiten. In de loop der jaren heeft hij<br />

hier allerlei handige trucjes voor ontwikkeld. Zo weet hij<br />

dat een zijde van een standaard stoeptegel 31 cm lang<br />

is, net zo groot als zijn schoenmaat 41. Hoewel Van<br />

Soest al voordat hij de doka instapt weet hoe de foto<br />

eruit moet gaan zien, moet er nog behoorlijk wat werk<br />

verzet worden tijdens het ontwikkelen en afdrukken.<br />

‘Het is een grote opgave om de sequenties te maken,<br />

in de periode dat je aan het schieten bent verandert het<br />

licht en dat moet je in de doka dan weer recht zien te<br />

breien.’<br />

Het was een ook flinke klus om de selectie voor de<br />

tentoonstelling te maken. Het atelier van Van Soest in<br />

de <strong>Schiedam</strong>se Westwijk staat vol ladekasten gevuld<br />

met foto’s. Steeds weer kwamen andere werken<br />

tevoorschijn die ook zeer de moeite van het vertonen<br />

waard zijn. Gerard en zijn vrouw, beeldend kunstenares<br />

Marjo van Soest, maakten zelf de selectie en de indeling<br />

van de expositie. Er wordt werk uit de periode van de<br />

jaren zeventig tot nu vertoond. Het grootste deel ervan<br />

is gemaakt in <strong>Schiedam</strong> en Rotterdam.<br />

15 Musis<br />

‘ZILVERTOON’<br />

Analoge fotografie van<br />

Gerard van Soest in Pand<br />

Paulus. Van 21 oktober<br />

t/m 11 november 2012.<br />

Korte Haven<br />

125, <strong>Schiedam</strong>.<br />

Openingstijden: vrijdag<br />

t/m zondag van 13.00 tot<br />

17.00 uur.<br />

VAN SOEST EN VAN<br />

SOEST<br />

Zondag 4 november<br />

15.00 uur:<br />

“De Man van Madonna”,<br />

solo-optreden van acteur<br />

Paul van Soest.<br />

FINISSAGE<br />

Zondag 11 november<br />

15.00 uur:<br />

Paulus Praat:<br />

Dingenus van de Vrie,<br />

assistent conservator<br />

prentenkabinet Museum<br />

Boijmans Van Beuningen,<br />

gaat in gesprek met<br />

Gerard van Soest


FROZEN TIME<br />

CAGE EN BERCKENKAMP<br />

BEVRIEZEN DE TIJD<br />

Dick Berckenkamp is in trance. Zijn<br />

kwast zoekt een weg over het doek.<br />

De handen van de schilder doen<br />

maar wat. Laten zich leiden door<br />

muziek. Klanken van John Cage. De<br />

Amerikaanse muziekvernieuwer.<br />

Dit jaar zou hij honderd worden.<br />

Zes doeken moesten er komen. Zes<br />

doeken in 24 uur. En wij mochten<br />

gedurende die tijd allemaal<br />

deelgenoot zijn.<br />

tekst: Robert van Herk<br />

foto’s: Geek Zwetsloot<br />

Onlangs kwam Pand Paulus tot leven. Eindelijk. Want<br />

voorheen wist de kerk van Piet Paaltjes moeilijk los te<br />

komen van haar religieuze verleden. De <strong>Schiedam</strong>se<br />

kunstenaars van Stichting Kunstwerkt die er veelvuldig<br />

exposeren laten zich aan het gewijde karakter<br />

weinig gelegen liggen. Paulus is expositieruimte en<br />

ontmoetingsplek en ooit ook bedoeld om experimenten<br />

mogelijk te maken. Hoe meer hoe liever vindt een<br />

groeiende groep <strong>Schiedam</strong>se kunstenaars.<br />

In dit licht vond het project Frozen Time van Dick<br />

Berckemkamp plaats. In Na een incubatieperiode van<br />

tien dagen, waarin de schilder in Pand Paulus woonde<br />

en zich, naar eigen zeggen, wilde “ontledigen”, begon<br />

op zaterdag 27 augustus, exact om 16:00 uur, het<br />

project Frozen Time. Een<br />

schildermarathon, nee,<br />

een uitputtingsslag, van<br />

24 uur, geïnspireerd door<br />

en opgedragen aan John<br />

Cage, de grote muzikale<br />

vernieuwer. “Wat ik<br />

bewonder aan John Cage<br />

is dat hij zo waardenvrij<br />

kon denken”, vertelt<br />

Dick Berckenkamp als<br />

ik hem drie dagen na<br />

Frozen Time ontmoet<br />

in zijn atelier aan de<br />

Lange Haven. Op de<br />

bovenste verdieping van<br />

het voormalige pand<br />

van het kantongerecht,<br />

met uitzicht op de<br />

Havenkerk, hebben we<br />

zojuist het resultaat van<br />

Frozen Time bekeken.<br />

Zes abstracte doeken<br />

van 100 x 100 cm en zes<br />

werkjes van 50 x 50 cm.<br />

“John Cage slaagde er<br />

steeds in zijn eigen vaste<br />

patroon van denken<br />

te doorbreken. Dat is<br />

precies wat ik ook wilde<br />

doen met Frozen Time:<br />

over mijn eigen grenzen<br />

gaan. En dat is me een<br />

paar keer gelukt”, zegt<br />

Dick. Hij kijkt tevreden<br />

terug.<br />

Musis 16


Beschonken naaktslak<br />

De titel Frozen Time verwijst naar een beroemd<br />

muziekstuk van John Cage: naar de bevroren stilte van<br />

4’33”, een stuk waarin omgevingsgeluiden, of eigenlijk<br />

vooral de stilte, de compositie bepaalden. Er kwam geen<br />

instrument aan te pas. 4’33” werd ook de tijdseenheid<br />

die Frozen Time dicteerde. Elke vier uur, beginnend<br />

vanaf zaterdagmiddag 16:00 uur, tot zondagmiddag<br />

16:00 uur, maakte Dick Berckenkamp een nieuw<br />

schilderij. Elk schilderij werd na vier uur afgesloten<br />

met een klein schilderijtje dat in exact 33 seconden tot<br />

stand kwam. Kleine parafrases op het voorgaande doek<br />

volgens Dick. Terwijl de kunstenaar schilderde, zorgde<br />

regisseur, organisator en steun en toeverlaat Han van<br />

Wel voor een constante stroom muziek. Die van Cage<br />

natuurlijk. Rustige stukken, atonale pianoklanken, soms<br />

een verwarrende kakofonie. Dick Berckenkamp liet zich<br />

leiden door dit audiobombardement en al schilderend<br />

droeg hij bij aan de soundscape, want de doeken waren<br />

voorzien van contactmicrofoons, zodat ieder toets<br />

en veeg gehoord mocht worden. Een audiovisueel<br />

kunstwerk dus eigenlijk.<br />

“Ik wilde me laten verrassen”, verklaart Berckenkamp:<br />

“Aanvankelijk zat ik nog vrij dicht op 4’33”, een eerder<br />

schilderij van mij, dat tijdens het project in de entree<br />

van Pand Paulus hing. Het eerste doek uit de serie sloot<br />

daar qua stijl op aan, maar vanaf doek 2 kwam ik los.”<br />

Figuurlijk dan, want Berckenkamp vertelt vervolgens<br />

enthousiast hoe zijn<br />

hand bij doek 3 niet<br />

meer los kwam van<br />

het linnen. Twee uur<br />

lang beroerde zijn<br />

vingers het doek,<br />

steeds nieuwe sporen<br />

achterlatend in de<br />

natte acrylverf. Als<br />

een beschonken<br />

naaktslak met ADHD.<br />

Een onbewust<br />

proces volgens Dick.<br />

“Mijn zoon Alewijn<br />

vertelde me later<br />

dat ik helemaal niet<br />

naar mijn werk keek.<br />

Normaal heb ik de tijd<br />

voor een schilderij<br />

en neem ik afstand,<br />

maar nu kon dat niet.<br />

Gelukkig greep Han af<br />

en toe in. Twee keer.<br />

Hij zei dan: ‘Neem eens<br />

wat afstand, Dick.’”<br />

Freeze Frame<br />

“Het was echt een<br />

onbewust proces”, legt<br />

Berckenkamp geduldig<br />

uit. Hij proeft mijn<br />

voorzichtige scepsis<br />

als ik ernaar vraag.<br />

“Alleen de kleuren heb<br />

ik per doek bewust<br />

17 Musis<br />

aangepast. Doek 1 was rood en als reactie begon ik<br />

doek 2 in blauwen en groenen te schilderen. Daarna<br />

ging het vanzelf. Reageerde ik op de muziek.” Bijna als<br />

dansen dus eigenlijk. Han van Wel week geen moment<br />

van Dicks zijde en hield 24 uur lang een weblog bij.<br />

Hij verwoordde het moment van onbewuste extase als<br />

volgt: “Wat er nu in deze tweede serie gebeurt, is dat<br />

Dick, de schilder, langzamerhand een wordt met zijn<br />

eigen Frozen Time. Hij schildert en componeert mee,<br />

wordt gezogen in de muziek, neemt de muziek mee in<br />

het schilderen – de concentratie is maximaal.”<br />

Terwijl Dick schilderde was Han zijn dag- en<br />

nachtbiograaf. Hij bescheef en toonde op het blog<br />

niet alleen de resultaten, maar juist ook het proces.<br />

Daarnaast konden belangstellenden Frozen Time<br />

ook live volgen. Een webcam toonde 24 uur lang de<br />

wand waarop de doeken van Dick tot leven kwamen.<br />

Boeiend om te zien. Althans, als je het geluk had dat<br />

er ook daadwerkelijk geschilderd werd, want soms<br />

werd er gepauzeerd en bleek Frozen Time ook een<br />

Freeze Frame. “Het vierde schilderij, dat ik ’s nachts heb<br />

gemaakt, was gewoon snel af”, verklaart Berckenkamp:<br />

“Ik had natuurlijk vier uur de tijd, maar na twee<br />

uur voelde het af. Toen ben ik een half uurtje op de<br />

stretcher achter de wand gaan liggen.” Vals spel dat<br />

we Dick zullen vergeven, want vervolgens mengden<br />

zijn gesnurk zich met de klanken van Cage. Veel<br />

onbewuster kun je het niet samenwerken.<br />

Van Reich tot Zappa


De nieuwste collecti es<br />

merkbrillen zijn binnen<br />

Prada, Trussardi, Tom Ford en<br />

alle andere topmerken!<br />

* Bij inruil van uw oude bril ontvangt u <strong>€</strong> 75,- korti ng bij multi focale glazen en <strong>€</strong> 35,- korti ng bij enkelvoudige glazen. Geldig bij aankoop van een bril uit de<br />

nieuwste collecti es i.c.m. de nieuwste generati e glazen. Vraag in de winkel naar de voorwaarden. Tempel Opti ek verzorgt uw declarati e bij alle bekende<br />

zorgverzekeraars. Deze acti e geldt tot 31 maart 2012.<br />

<strong>Schiedam</strong><br />

Hoogstraat 2<br />

3111 HH <strong>Schiedam</strong><br />

tel. (010) - 473 59 19<br />

Handling HACCP Cleanroom<br />

Drukwerk Printen Mailing<br />

Postbezorging Houtindustrie<br />

Groen- en Milieuservices<br />

Detachering Enquêtes<br />

Arbeidsintegratie<br />

Tel. (010) 204 10 00<br />

www.tempelopti ek.nl<br />

<strong>€</strong> <strong>€</strong> <strong>€</strong> <strong>€</strong> <strong>€</strong> <strong>€</strong> <strong>€</strong> <strong>€</strong> <strong>€</strong> 75,- 75,- 75,- 75,- 75,75,75,- 75,- 75,-<br />

kor ti ng * kor kor korkorkor ti ti ti ti ti ng ng ng ng ng<br />

Bij inruil van uw<br />

oude bril<br />

Musis 18


Het meest geslaagd aan Frozen Time is dat<br />

Berckenkamp en Van Wel er een publiek proces van<br />

hebben gemaakt. Iedereen was welkom om te komen<br />

kijken en commentaar te geven. En was je niet in de<br />

gelegenheid om langs te komen, dan kon je je altijd<br />

nog verlaten op bovengenoemd weblog en de live<br />

cameraregistratie.<br />

“Ik weet niet precies hoeveel mensen langs zijn<br />

geweest”, zegt Berckenkamp: “Tientallen in ieder geval.<br />

Zelfs ’s nachts. Een meneer met verstand van aerobics<br />

heeft me rond middernacht nog wat oefeningen<br />

bijgebracht. Hij kwam op z’n fiets, in de regen, in<br />

blauwzijden pyama. Dat zijn toch onverwachte<br />

situaties.” Welke invloed die situaties op zijn doeken<br />

hadden, vindt Dick moeilijk te duiden. Wel had de<br />

muziek van Cage aantoonbare invloed: de toets van de<br />

doeken varieerde mee met de muziek. “Niet dat ik nog<br />

weet welke muziek op welk moment speelde – dat was<br />

Hans rol – maar ik ben er zeker van dat de composities<br />

van Cage het schilderen stuurde.” Overigens was het<br />

niet voor het eerst dat Dick met muziek werkte. Hij doet<br />

dat veel. Liefst op muziek van moderne componisten als<br />

Steve Reich, Philip Glass en John Reilly. “Die hebben een<br />

abstractie in hun muziek en dat vind ik als schilder heel<br />

plezierig. Ik kan goed tussen hun muziek door. Maar<br />

ook de ruimtelijke muziek van Bach kan me bekoren. Of<br />

die van Frank Zappa. Maar nooit eerder was het proces<br />

zo intensief als bij Frozen Time.”<br />

Inspirerend<br />

Zo’n honderd mensen<br />

die via de livestream<br />

meegenoten, de vele<br />

bezoekers ter plekke,<br />

die zelfs voor enige<br />

interactie zorgden, een<br />

stuk in het NRC, een<br />

reportage op Radio<br />

Rijnmond, de lokale<br />

radio…<br />

Heeft Dick Berckenkamp<br />

Frozen Time als een<br />

succes ervaren?<br />

“Absoluut, ik wilde het<br />

pulseren van de tijd<br />

vastleggen. En mensen<br />

daarin betrekken.<br />

Volgens mij is dat gelukt.<br />

In het dagelijks leven<br />

is alles in meetbare<br />

partjes opgedeeld. Dat<br />

wilde ik doorbreken.<br />

Daarom heb ik eerst<br />

tien dagen in het kerkje<br />

gewoond, waardoor die<br />

tijdseenheden vervielen<br />

en ik ontledigd aan de<br />

slag kon. Het ‘kader’<br />

waarin ik werkte was<br />

de 24 uur en de ‘ruimte’<br />

was wat er binnen die<br />

24 uur kan gebeuren.<br />

19 Musis<br />

Dick Berckenkamp schildert het<br />

liefst op muziek van moderne<br />

componisten als Steve Reich, Philip<br />

Glass en John Reilly. “Die hebben<br />

een abstractie in hun muziek en dat<br />

vind ik als schilder heel plezierig.<br />

Het innerlijke proces was voor mij daarbij het meest<br />

verrassende.”<br />

Een aansprekend project kortom, en een mooie nieuwe<br />

stap in de vrij jonge kunstenaarscarrière van Dick<br />

Berckenkamp. Nog geen tien jaar geleden deed hij<br />

zijn goedlopende Communicatiebureau t.e.d van de<br />

hand, om weer terug te keren naar de kern: creëren.<br />

Nu geeft hij 16 uur per week lessen Beeldende Vorming<br />

op een middelbare school, het Comenius College. In<br />

de resterende tijd is hij vrij kunstenaar, voortdurend<br />

zoekend en evoluerend, met Frozen Time als voorlopig<br />

hoogtepunt. Het heeft Pand Paulus goed gedaan.<br />

De ongenaakbare kunsttempel werd voor even een<br />

ontmoetingsplek. Hopelijk volgen anderen Dicks<br />

interactieve, multimediale voorbeeld.<br />

En de zes doeken? Worden die nu verkocht?<br />

Berckenkamp: “We kijken naar mogelijkheden om ze<br />

te exposeren. Daarna zijn ze te koop als geheel. Samen<br />

met de zes kleinere schilderijen. Ze moeten bij elkaar<br />

blijven. De schilderijen van Frozen Time vormen een<br />

onlosmakelijk geheel. Ze horen bij een proces.”


Musis 20


Johan Meijerink (1948 – 2011) was een zwijgzame<br />

kunstenaar en zijn oeuvre is al even even verstild als<br />

hij en in zichzelf besloten. Meijerink toont zich in zijn<br />

werk een behoedzaam minimalist . De ogenschijnlijke<br />

eenvoud van zijn objecten en de herhalingen in<br />

vorm, verhoudingen en bewerking verwijzen naar<br />

klassieke architectuuropvattingen. Het werk vertoont<br />

echter ook verwantschap met de glanzende objecten<br />

van Constantin Brancusi. Beide kunstenaars werken<br />

met zeer elementaire vormen. Beide zoeken de<br />

uitdrukking in een perfecte balans tussen vorm en<br />

materiaalkeuze en betrekken vaak de sokkel bij<br />

het beeld. Net als Brancusi kon Meijerink eindeloos<br />

variëren met de opstelling van zijn beelden. In de<br />

bewerking van het materiaal, het geduld waarmee een<br />

volmaakte ronding werd gepolijst, toonde Meijerink<br />

zich een ambachtsman. In de ruimtelijke opstelling<br />

componeerde hij echter de onderlinge relaties tot<br />

veranderlijke overzichten. Elk beeld daarin getuigt<br />

overigens van een langdurig proces waarin de objecten<br />

werden teruggebracht tot basisvormen als bol en<br />

cilinder: kernachtig en volmaakt, en daardoor als ‘stil’<br />

en ‘tijdloos’ te ervaren. Zijn beelden zijn monumentaal,<br />

ondanks hun bescheiden formaten.<br />

Aan het werk van Johan Meijerink besteedde de<br />

KetelFactory al eerder aandacht. De tentoonstelling<br />

‘Over Johan’ is een tweeluik dat in twee verschillende<br />

tijdvakken wordt gepresenteerd. Beide delen worden<br />

ingericht door een expert uit de kunstwereld die<br />

hun objecten overigens putten uit een speciaal voor<br />

de gelegenheid gemaakte kast, waarin een groot<br />

aantal werken van Meijerink is bijeengebracht. Cathy<br />

Jacobs, hoofd presentaties van Museum Boijmans<br />

Van Beuningen, richt de eerste tentoonstelling in, en<br />

Catalijn Ramakers, galeriehouder van Johan Meijerink<br />

de tweede. De bezoeker kan zien of het verschil in<br />

21 Musis<br />

OVER JOHAN<br />

EEN PRESENTATIE<br />

IN STILTE<br />

tekst: Wim Henkes<br />

foto’s: Gerrit Scheurs<br />

opvatting en afstand tot het oeuvre verschillende<br />

presentatievormen oplevert, en hoe die het werk<br />

kunnen duiden en plaatsen.<br />

Onderdeel van de tentoonstelling ‘Over Johan’ was<br />

de Distillatie op zondag 14 oktober 2012. Tijdens dit<br />

onderdeel werden de resultaten van de twee versies<br />

van de expositie ‘Over Johan’ tegen het licht gehouden.<br />

Daarnaast vond de presentatie plaats van de monografie<br />

over het werk van Johan Meijerink, met tekstbijdragen<br />

van Frits de Coninck en Jan van Adrichem. De Distillatie<br />

leidde tot een goed gesprek over de stilte, met alle<br />

betrokkenen bij de expositie en het boek zoals Willie<br />

Stehouwer, Olphaert den Otter, Catalijn Ramakers en<br />

het Arboretum in Rotterdam.<br />

Johan Meijerink werd in 1948 in Bandoeng, Indonesië,<br />

geboren. Hij studeerde aan de Academie van Beeldende<br />

Kunsten te Rotterdam. Sindsdien exposeerde hij onder<br />

meer in Museum Boijmans Van Beuningen, Galerie Van<br />

Beveren (Rotterdam), Ram Galerie (Rotterdam), Galerie<br />

Nanky de Vreeze (Amsterdam) en Galerie Ramakers<br />

(Den Haag).Zijn werk bevindt zich in de collectie van<br />

Museum Boijmans van Beuningen. Johan overleed in<br />

september 2011


ALLES IN DE<br />

BOEKHANDEL<br />

Met het Gemeenschapsfonds helpt u<br />

<strong>Schiedam</strong> vooruit!<br />

Uw schenking aan het Gemeenschapsfonds <strong>Schiedam</strong> komt direct en voor de<br />

volle honderd procent ten goede aan <strong>Schiedam</strong>. Bijvoorbeeld bij de inrichting van<br />

kinderspeelplaatsen of andere kleine projecten die anders weinig kans zouden<br />

maken. In haar korte bestaan heeft het Gemeenschapsfonds al vele tientallen<br />

projecten mogelijk helpen maken. Waarbij elke geschonken euro ook direct en<br />

volledig ten goede is gekomen aan de bevolking van <strong>Schiedam</strong>.<br />

Het Gemeenschapsfonds <strong>Schiedam</strong> is blij met elke schenking. Zowel van<br />

particulieren als bedrijven. Het gaat erom iets te willen doen voor <strong>Schiedam</strong>.<br />

Juist daar waar het het hardst nodig is.<br />

Boekhandel J.S. van Leeuwen<br />

Broersvest 85<br />

Bezoek onze website www.gemeenschapsfondsschiedam.nl.<br />

3111 ED <strong>Schiedam</strong><br />

Gemeenschapsfonds <strong>Schiedam</strong>. Helpt helpen<br />

Boekhandel Post Scriptum<br />

Hof van Spaland 31<br />

3121 CA <strong>Schiedam</strong><br />

Stichting Gemeenschapsfonds <strong>Schiedam</strong>, Sonderdanckstraat 3, 3116 BS <strong>Schiedam</strong>.<br />

Telefoon 010 – 4262196, e-mail: info@gemeenschapsfondsschiedam.nl<br />

MAAR OOK<br />

COMPLEET OP<br />

INTERNET<br />

www.boekhandelvanleeuwen.nl<br />

www.postscriptum.nl<br />

<strong>Schiedam</strong><br />

Lange Haven 54-56<br />

Tel. 010-4732751<br />

Rotterdam-Centrum<br />

Delftsevaart 26<br />

Tel. 010-2132993<br />

Rotterdam-H'berg<br />

Bergse Dorpsstraat 25<br />

Tel. 010-2180067<br />

www.debontekoe.nl<br />

Musis 16<br />

Musis 22


INTRIGERENDE<br />

VERHALEN OVER<br />

KINDERUITZENDING<br />

EN GEZONDHEID<br />

Op dit ogenblik wordt de laatste hand gelegd aan<br />

de voorbereiding van ‘<strong>Schiedam</strong>se bleekneusjes’:<br />

Een fraaie uitgave van circa 180 pagina’s in de<br />

Musis-reeks ‘<strong>Schiedam</strong>se vertellingen’waarin<br />

eerder ‘Zuster Keizer, kunt u even komen’ en<br />

‘Eindelijk weer gewoon naar buiten’.<br />

<strong>Schiedam</strong>se bleekneusjes’ vertelt het verhaal van<br />

de kinderuitzending in <strong>Schiedam</strong> van het begin<br />

van de twintigste eeuw tot circa 1970. Duizenden<br />

<strong>Schiedam</strong>se kinderen zijn in die periode uitgezonden<br />

om elders aan te sterken. Caroline Nieuwendijk van het<br />

<strong>Gemeente</strong>archief <strong>Schiedam</strong> bracht hun herinneringen<br />

samen.<br />

Nationaal project<br />

Een subsidie van het nationale project ‘erfgoed van<br />

de oorlog’ bood het <strong>Gemeente</strong>archief <strong>Schiedam</strong> de<br />

mogelijkheid om de geschiedenis van de <strong>Schiedam</strong>se<br />

bleekneusjes te onderzoeken. Nieuwendijk: “Dit<br />

nationale project had tot doel om gegevens te<br />

verzamelen over de oorlog. Het ging met name om<br />

verhalen van ooggetuigen, die anders verloren raken.”<br />

Hoezeer het onderwerp nog leeft, bleek tijdens de<br />

<strong>Schiedam</strong>se Archiefdag van 2009, die als thema<br />

bleekneusjes had. “Onverwacht kwamen er zo’n<br />

tweehonderd mensen. We konden de stoelen wel<br />

blijven aanslepen. Toen de stoelen op waren, kwamen<br />

er krukjes. Een ongekende opkomst voor een jaarlijkse<br />

Archiefdag.”<br />

Bijzonder was ook dat de meeste bezoekers zelf<br />

bleekneusje waren geweest. “Een mevrouw ging tijdens<br />

de pauze bij de microfoon staan en zei dat ze naar<br />

Engeland was geweest in oktober 1945. Een ander<br />

was naar Frankrijk geweest en hoopte reisgenoten te<br />

ontmoeten. Veel mensen hadden foto’s meegenomen<br />

en ook andere herinneringen. Vooral de buitenlandse<br />

reizen zijn mensen bijgebleven. Als je haast nog<br />

nooit op reis bent geweest en je gaat ineens voor drie<br />

maanden of langer naar het buitenland, is dat een<br />

sleutelherinnering.”<br />

23 Musis<br />

Advertentie<br />

Haar onderzoek concentreerde zich op de uitzending<br />

van <strong>Schiedam</strong>se bleekneusjes in de Hongerwinter<br />

en uitzendingen direct na de bevrijding naar het<br />

buitenland. Van zo’n 150 mensen, die zich hiervoor<br />

hebben aangemeld, heeft ze vastgelegd hoe en<br />

waarheen ze zijn uitgezonden. De meeste mensen<br />

heeft ze telefonisch geïnterviewd. Op basis van deze<br />

informatie heeft ze de geschiedenis van de <strong>Schiedam</strong>se<br />

kinderuitzending in en na de oorlog gereconstrueerd.<br />

Groot Dennelust<br />

Tijdens haar onderzoek viel haar op dat de<br />

kinderuitzendingen ook onder de moeilijke<br />

omstandigheden in en na de oorlog goed waren<br />

georganiseerd. “Dit heb ik pas goed kunnen begrijpen<br />

door me verder te verdiepen in de geschiedenis van de<br />

kinderuitzending.” De eerste kinderuitzending die ze<br />

in de archieven vond was een particulier initiatief in<br />

1900 van de welgestelde <strong>Schiedam</strong>se juffrouw Laura<br />

Maas. “Ze bracht veertien kinderen vier weken onder<br />

bij gezinnen op het platteland en aan zee. Diezelfde<br />

juffrouw Maas besloot vervolgens om een commissie op<br />

te richten die dit vanaf dat moment ieder jaar deed: de<br />

<strong>Schiedam</strong>se Gezondheidskolonies. Dat was het begin<br />

van een lange traditie, waarin het Delfts-<strong>Schiedam</strong>se<br />

Groot-Dennelust in Voorthuizen een hoofdrol in<br />

speelt. .” Het boek ‘De <strong>Schiedam</strong>se bleekneusjes’ - met<br />

veel nog nooit gepubliceerde foto’s - beschrijft deze<br />

boeiende geschiedenis van het prille begin tot het einde<br />

in 1971.<br />

De term bleekneusje is tussen 1883 en 1970 gebruikt voor een kind dat door de gevolgen van oorlog,<br />

ondervoeding, tuberculose en andere gezondheidsproblemen, in een zogenaamde vakantie- of<br />

gezondheidskolonie werd gehuisvest om weer op sterkte te komen. De winkelprijs van deze uitgave zal <strong>€</strong> 25, zijn.<br />

Hebt u belangstelling voor deze uitgave dan kunt u profiteren van een voorintekeningsprijs van <strong>€</strong> 20,- Stuurt u<br />

dan een e-mail met uw naam, adres en postcode aan redactie@musis.info. U ontvangt dan binnenkort nadere<br />

gegevens over betaling en aflevering.


Een overzichtstentoonstelling van<br />

hedendaagse Turkse kunst, een<br />

gezamenlijk recital van de wereldberoemde<br />

Japanse Bach vertolker<br />

Masaaki Suzuki en zijn zoon Masato,<br />

een concert van pop legende Sir Bob<br />

Geldof... En nog heel veel meer!<br />

Exclusieve hoogtepunten uit het<br />

nationale én internationale cultuurprogramma,<br />

te beleven in <strong>Schiedam</strong>.<br />

Lekker dichtbij, net als de artiesten<br />

op het podium.<br />

Tentoonstellingen, concerten, theatervoorstellingen<br />

en fi lms van wereldklasse.<br />

Om van te watertanden.<br />

Dat geldt ook voor het culinaire<br />

aanbod: Frans, Hollands, Japans,<br />

Italiaans. Het kan allemaal in de<br />

bruisende binnenstad van <strong>Schiedam</strong>.<br />

Stel uw culturele dag samen op<br />

www.ontdekschiedam.nu<br />

30 OKT0BER – THEATER AAN DE SCHIE<br />

POPLEGENDE<br />

SIR BOB<br />

GELDOF<br />

Cultuur in <strong>Schiedam</strong>. Het<br />

BEELDENDE KUNST – THEATER – FILM – LITERATUUR – MUZIEK<br />

Stedelijk Museum <strong>Schiedam</strong><br />

Nederlandse kunst van na 1945<br />

IN WELKE TAAL ZAL IK U MIJN<br />

VERHAAL VERTELLEN…<br />

t/m 13 jan 2013<br />

COLLECTIE PIET EN IDA SANDERS<br />

Een Leven met Kunst<br />

t/m 21 okt 2012<br />

COLLECTIEPRESENTATIE<br />

Kunst na 1945<br />

t/m 24 feb 2013<br />

www.stedelijkmuseumschiedam.nl<br />

Theater aan de Schie<br />

Het stadstheater van <strong>Schiedam</strong><br />

Binnenkort o.a.<br />

FRÉDÉRIQUE SPIGT<br />

Land<br />

wo 3 okt 2012<br />

BOB GELDOF<br />

Theaterconcert<br />

di 30 okt 2012<br />

www.theateraandeschie.nl<br />

Jenevermuseum<br />

De ziel van <strong>Schiedam</strong><br />

Binnenkort o.a.<br />

TERSLUIKS<br />

Spannende expo over smokkelen<br />

en illegaal stoken<br />

Een reizende internationale tentoonstelling<br />

waaraan al jaren gewerkt is<br />

en waarvan de allereerste editie te<br />

zien zal zijn in het Jenevermuseum in<br />

<strong>Schiedam</strong>.<br />

najaar 2012<br />

www.jenevermuseum.nl<br />

Wenneker Cinema<br />

De beste fi lms op de mooiste locatie<br />

Binnenkort o.a.<br />

SUIKERZOET FILMFESTIVAL<br />

Het jaarlijks zoete-tranenfeest<br />

do 22 – zo 25 nov 2012<br />

www.wennekercinema.nl<br />

Musis 24


15 SEPTEMBER 2012 – 13 JANUARI 2013<br />

STEDELIJK MUSEUM SCHIEDAM<br />

IN WELKE<br />

TAAL ZAL<br />

IK U MIJN<br />

VERHAAL<br />

VERTELLEN...<br />

’t Huis te Poort<br />

Oude muziek, literatuur, fi lm en meer<br />

Binnenkort o.a.<br />

EEN LICHTE AVOND ROND DE DOOD<br />

Frank Koenegracht, F. Starik<br />

en Eric Vloeimans<br />

vr 2 nov 2012<br />

MASAAKI EN MASATO SUZUKI<br />

Vader en zoon in concert<br />

ma 26 nov 2012<br />

www.huistepoort.nl<br />

25 Musis<br />

De Ketelfactory<br />

Projectruimte voor kunst, wetenschap,<br />

fi losofi e en spiritualiteit<br />

Binnenkort o.a.<br />

‘OVER JOHAN’<br />

Johan Meijerink<br />

7 sept – 11 nov 2012<br />

www.deketelfactory.nl<br />

foto: Ahmet Polat<br />

26 NOVEMBER – ’T HUIS TE POORT<br />

BACH-<br />

VIRTUOOS<br />

MASAAKI<br />

SUZUKI<br />

allerbeste héél dichtbij<br />

Kijk voor het totale aanbod op www.ontdekschiedam.nu<br />

Jazzpodium Waterweg<br />

Jazz in het hart van <strong>Schiedam</strong><br />

Binnenkort o.a.<br />

RUUD DE VRIES IN<br />

TENORSAXBATTLE<br />

met o.a. Wouter Kiers<br />

en Boris v/d Lek<br />

zo 14 okt 2012<br />

WEST COAST BIG BAND<br />

zo 11 nov 2012<br />

www.jazzpodiumwaterweg.nl<br />

Westvest90<br />

Klassieke muziek van alle tijden<br />

Binnenkort o.a.<br />

LIZA FERSCHTMAN viool<br />

ENRICO PACE piano<br />

5 okt 2012<br />

MARIETTA PETKOVA<br />

piano<br />

2 nov 2012<br />

www.westvest90.nl<br />

foto: Marco Borggreve


Museumvondsten<br />

Het eigenaardige aan gedenkstenen is dat zij geplaatst<br />

worden om een gebouw luister bij te zetten, maar vaak<br />

als enige de tand des tijds doorstaan. Natuurlijk zijn het<br />

voorwerpen met symbolische waarde en in de regel<br />

van duurzaam materiaal en fraai versierd. Maar dat<br />

hun oorspronkelijke bestaansrecht met de sloop van<br />

het bouwwerk verdwenen is, lijkt niemand zich aan te<br />

trekken. En gelukkig maar, want anders waren we heel<br />

wat conversation pieces armer.<br />

Hoewel de nodige gedenkstenen met de sloop van<br />

hun drager vernietigd zijn, blijkt een meerderheid toch<br />

een langer leven beschoren. Wel met een zwervend<br />

bestaan als gevolg. Zo verdween de eerste steen van de<br />

Stenenmolen aan de Boonervliet in een barbecueplaats<br />

bij een huis aan de Vlaardingse Ka in Schipluiden en de<br />

jaarsteen uit de watertoren van de Waterleidingstraat in<br />

een achtertuin aan de Hofsingel. Ook de stichtingssteen<br />

van de Vijfsluizen, één van de oudste sluiscomplexen<br />

van het Hoogheemraadschap van Delfland, heeft wat<br />

omzwervingen gehad. In 1587 zette deze de vereniging<br />

van oorspronkelijk vijf sluizen tot één nieuw exemplaar<br />

luister bij. Ruim driehonderd jaar later werd die sluis<br />

gesloopt en kreeg de nog gave steen een mooie plaats<br />

in de nieuwe sluis (zie het augustusnummer van Musis).<br />

De Poldervaart met bijbehorende gemalen en sluis<br />

werden echter in 1965 uit roulatie genomen. De steen<br />

werd tijdelijk opgeslagen en kreeg een plekje in het<br />

nieuwe Schiegemaal. Daar bevindt die zich nog steeds,<br />

ingemetseld in een stenen muurtje en alleen zichtbaar<br />

nadat de vriendelijke medewerker van Delfland je<br />

op afspraak toegang tot het terrein verschaft. Een<br />

verweesde steen, die zich door zijn opschrift in<br />

potjeslatijn voor de gemiddelde passant niet makkelijk<br />

laat duiden: ‘Chromarchus agri Delphensis, inibique<br />

juridici summi/ Quinque viri aggeribus, aquis, fossis,<br />

viis regundis, curandisque/ Emissarium hocce magnum<br />

aquae mediterr. exonerandae/ Unum pro quinis<br />

vetustate collapsis movis a fund. novum/ Vivo lapide<br />

extruendum curaverunt. A°. MD XXC VII.’. Oftewel:<br />

‘De dijkgraaf van Delfland en de vijf hoogheemraden,<br />

tekst : Jeroen ter Brugge<br />

©Arie Wapenaar<br />

DELFLANDER ZWERFSTEEN<br />

waarmee hij recht spreekt, hebben ervoor gezorgd dat<br />

voor de dijken, de rivieren, de afwateringen, de kanalen<br />

die gegraven moeten worden en waarop zij toezicht<br />

houden, deze grote sluis is gebouwd, om het water uit<br />

het binnendijkse land te lozen, in de plaats van de vijf<br />

andere door ouderdom ingestorte sluizen, [en dat] uit<br />

eigen vermogen geheel nieuw van steen gebouwd. In<br />

het jaar 1587’. Het Hoogheemraadschap was overigens<br />

dol op stenen herinneringstekens. In een vorige<br />

Museumvondsten (augustus 2012) werd de tekststeen<br />

van de sluiswachterswoning uit 1842 al besproken,<br />

maar deze had een voorganger uit 1622. Die vermeldde<br />

het ook op de 19e eeuwse eeuwse steen vermeldde<br />

instorten van het sluishuis in genoemd jaar: ‘Den derde-<br />

May sestien hondert twintigh ende twe So door storm<br />

en stercke wint voorgaande huis Om gewait den eerste-<br />

September gemaeckt in ste, Selffde jaer dit gestelt op de<br />

cruyn van de Sluys. Anno 1622’. Maar er waren er meer.<br />

De nieuwe sluis van 1896-1898 bevatte aan de landzijde<br />

twee stenen met vermoedelijk de aanduiding van het<br />

bouwjaar, die evenmin bewaard zijn gebleven. In het<br />

tot 1930 bij de sluis gelegen tolhuis bevond zich een<br />

eerste steen met de tekst ‘de eerste steen geleid door Jn<br />

Pleijsier in het jaar 1826 den 1 junij’, nu in de collectie<br />

van het Museum Vlaardingen. In het oude tolhuis was<br />

een laatmiddeleeuwse, helaas verloren gegane, steen<br />

ingemetseld: ‘So ’t huys en sluys boude Van der Goude<br />

Joost Govertsz Spelt Corstiaen bechelsteyn Adriaen<br />

Janssoon balcken-endt Dirck ’t Calff van Delft al t<br />

saem so staet ehr naem hier ghestelt Opdatse in tijden<br />

na t overlijden blijven bekent’. Aan de oproep om de<br />

bouwers te herinneren, geeft Museumvondsten hierbij<br />

graag gevolg.<br />

Musis 26


27 Musis<br />

Iedere Musis worden twee museale objecten uit niet-<strong>Schiedam</strong>se en niet-Vlaardingse collecties<br />

gepresenteerd, soms onbekende stukken, soms in de vergetelheid geraakte.<br />

Zouden de resterende <strong>Schiedam</strong>se distillateurs<br />

tijdens de afgelopen Olympische Spelen gedroomd<br />

hebben van een Ketel 1- of Notaris-huis? Enthousiaste<br />

sportliefhebbers en topsporters die met een biertje<br />

in de hand bewust of onbewust reclame maken<br />

voor één van Nederlands grootste exportmerken: de<br />

perfecte marketing. Als iets dergelijk honderdvijftig<br />

jaar geleden bestaan had, dan was het zeker geen<br />

Heineken geweest die de hoofdrol opeiste. De jenever<br />

voerde nog onbetwist de boventoon en dankzij<br />

de export was de naam <strong>Schiedam</strong> internationaal<br />

bekend. Dat er in die periode aan de sloten van de<br />

<strong>Schiedam</strong>se jeneverpoort werd gerommeld, bewijst<br />

het hier afgebeelde object uit de verzameling van het<br />

Amsterdam Museum (bedrijfscollectie Heineken). Een<br />

curieus bakje, fijnbesneden met de contouren van een<br />

gebouw, bestemd voor de mede getoonde troffel. Op de<br />

bodem van het bakje is een zilveren plaatje geschroefd,<br />

waarop de bijzondere gelegenheid waarvoor het<br />

gemaakt was, is uitgegraveerd: ‘Deez’ steen door U<br />

gelegd, Zy strekke eens ten zegen - Van ’t kost’lyk<br />

Amsterdam; Door ’t brouwen van goed bier - Worde<br />

’s volks wensch verkregen, Voor goed hun afscheid<br />

van <strong>Schiedam</strong>. Gelegd door Anna Geertruida Cornelia<br />

Heineken den 17 mei 1867.’ Zoals sinds de 18e eeuw<br />

gebruikelijk was, werden eerstesteenleggingen met<br />

enig ceremonieel verricht. De speciaal vervaardigde<br />

troffel kende slechts één functioneel moment en dat<br />

was in de handen van de onervaren legger of legster<br />

van de eerste steen om daarna als blijvende herinnering<br />

ergens veilig opgeborgen te worden. Tegelijk markeerde<br />

deze troffel met het bakje de bijzondere doelen van<br />

het evenement. De nieuwe Heinekenbrouwerij, want<br />

daar ging het om, moest het startpunt zijn van de<br />

afrekening met de vermaledijde <strong>Schiedam</strong>se jenever.<br />

Sinds de Late Middeleeuwen was bier, zij het van een<br />

lager alcoholisch gehalte dan tegenwoordig en mede<br />

door de bovengisting anders van smaak, de volksdrank<br />

geweest. Het (vaak verontreinigde) water werd in de<br />

noordelijke Nederlanden nauwelijks gedronken en ook<br />

©Amsterdam Museum (Bedrijfscollectie Heineken)<br />

HEINEKEN VS. SCHIEDAM<br />

melk werd zelden genuttigd. Eind 18e eeuw werd het<br />

bier echter overvleugeld door de jenever, dat zich tot<br />

volksdrank ontwikkelde. Het aantal bierbrouwerijen<br />

was tegen die tijd gedecimeerd, terwijl branderijen en<br />

de distilleerderijen hoogtijdagen doormaakten. In de<br />

19e eeuw zette deze trend zich voort en werd bier,<br />

mede als gevolg van relatief hoge accijnzen, een luxe<br />

drank. Jenever werd door alle lagen van de bevolking<br />

gedronken en leidde al voor de industrialisatie tot<br />

sociale problemen. De kwalijke gevolgen van de<br />

jeneverconsumptie zullen een rol gespeeld hebben,<br />

maar vooral twee andere ontwikkelingen hebben<br />

voor een voorzichtige ommekeer ten gunste van het<br />

bier gezorgd. Allereerst werd in 1867 de bieraccijns<br />

verlaagd en deden zich technische innovaties in de<br />

productiewijze voor. Van onder- werd geleidelijk aan<br />

overgegaan op het uit Duitsland geïntroduceerde<br />

bovengistend brouwen. Met de zogenaamde Beierse<br />

brouwmethode werd door vernieuwende brouwers<br />

in die jaren geadverteerd en één van de gangmakers<br />

daarbij was de firma Heineken. Marketing was<br />

Heineken in 1867 al niet vreemd en het afzetten tegen<br />

de concurrent was ook toen niet ongebruikelijk, al<br />

dan niet conform ‘’s volks wensch’. Zowel de troffel<br />

als het troffelbakje laten de trots van brouwer Gerard<br />

Adriaan Heineken (1841-1893) zien. Een fier gebouw<br />

in neogotische stijl met de bijbehorende torentjes en<br />

trapgevels. Maar verder geenszins een ouderwets<br />

gebouw: binnen alles hypermodern, gericht op een<br />

hoogwaardig product van constante kwaliteit. Het pand<br />

werd aan (toen nog) de rand van Amsterdam gebouwd,<br />

aan de Stadhouderskade. Hoe het verder ging met<br />

Heineken weten we inmiddels. Op de binnenlandse<br />

markt vocht het bier zich terug ten koste van de jenever<br />

om na de Eerste Wereldoorlog in consumptie per hoofd<br />

langzaamaan het voortouw te nemen. Van een ‘voor<br />

goed afscheid van <strong>Schiedam</strong>’ is het niet gekomen.<br />

Met Heineken-gelijkende marketingstrategieën blijkt<br />

‘<strong>Schiedam</strong>’ anno 2012 op verschillende markten zeer<br />

succesvol.


GEVAARLIJKE AVONTUREN<br />

IN JENEVERMUSEUM<br />

Met de tentoonstelling Tersluiks<br />

voegt het Jenevermuseum<br />

<strong>Schiedam</strong> een nieuwe expositie<br />

toe aan de reeks die indertijd werd<br />

ingezet met de tentoonstelling<br />

King of Drinks. In deze reeks stellen<br />

de jenevermusea van Hasselt<br />

en <strong>Schiedam</strong> deelaspecten van<br />

de gedistilleerdindustrie in een<br />

bredere context aan de orde. In<br />

dit geval een periode van bijna<br />

driekwart eeuw van smokkel langs<br />

duistere paden, achtervolgingen<br />

en clandestiene stokers die<br />

in het Brabantse land, achter<br />

hooischelven en varkensstallen in<br />

de meest primitieve apparatuur hun<br />

alcohol stookten.<br />

De tentoonstelling ‘Tersluiks – Alcoholsmokkel en<br />

sluikstokerij in de Lage Landen’ is samengesteld op<br />

initiatief van het Belgische Nationaal Jenevermuseum<br />

in Hasselt en het Nationaal Museum van Douane en<br />

Accijnzen in Antwerpen waarbij het<br />

Jenevermuseum <strong>Schiedam</strong>, het Elsmuseum in Beek en<br />

het Nationaal Likeur en Frismuseum in Hilvarenbeek<br />

zich hebben aangesloten. Met uitzondering van het<br />

Jenevermuseum <strong>Schiedam</strong> bevinden de musea zich<br />

alle in streken die tussen circa 1920 en 1970 veel met<br />

smokkel en clandestiene stokerij te maken hebben<br />

gehad. In alle genoemde musea zal de expositie in<br />

tussen september 2012 en september 2014 ook te zien<br />

zijn. Aan <strong>Schiedam</strong> is de eer gegund om in deze reeks<br />

tentoonstelling het spit af te bijten.<br />

Het land dat het meest met de clandestiene stokerij<br />

en alcoholsmokkel te maken had, is België. Direct na<br />

de Eerste Wereldoorlog werd in België de productie,<br />

verkoop en consumptie van sterke drank met de ‘Wet<br />

Vandervelde’ aan banden gelegd.<br />

De Wet Vandervelde<br />

tekst: Hans van der Sloot<br />

foto’s: Jan van der Ploeg<br />

Emile Vandervelde (1866-1938) was één van Belgisch<br />

meest invloedrijke politici uit de eerste helft van de<br />

twintigste eeuw. Eminent jurist en hoogleraar was<br />

hij tevens één van de voormannen van de Belgische<br />

socialistische beweging. Deze Werkliedenbond voorzag<br />

Musis 28


hij zelf in 1894 van een ideologische grondslag met<br />

het Charter van Quaregnon. In dit charter legde hij zijn<br />

marxistische denkbeelden vast. Volgen Vandervelde<br />

viel de maatschappij in twee vijandige klassen uiteen.<br />

Bovendien zette hij uiteen hoe de organisatie van de<br />

Belgische socialistische partij moest gebeuren op het<br />

terrein van de klassenstrijd. Vandervelde werd hierbij<br />

geholpen door de enorme chaos in zijn land na de<br />

Eerste Wereldoorlog, de greep die de clerus had op<br />

de samenleving, en achterstelling van platteland en<br />

Vlaams taalgebied. Als minister van justitie tussen 1918<br />

en 1921 zorgde hij binnen drie jaar voor onder andere<br />

een huurwet, de hervorming van het gevangeniswezen<br />

en de alcoholwetgeving die de verkoop en consumptie<br />

van alcohol in openbare gelegenheden verbood. En<br />

precies zoals ook in de Verenigde Staten gebeurde<br />

ten tijde van de drooglegging (1920-1933) opende<br />

Vandervelde hiermee een markt voor illegale verkoop<br />

en productie van consumptiealcohol, al mocht deze<br />

die naam vaak nauwelijks dragen. Anders dan in de<br />

Verenigde Staten waar de maffia schatrijk werd met<br />

de illegale productie en import van gedistilleerd en de<br />

illegale kroeg, de‘speak-easy’ bijna uitgroeide tot een<br />

nationale folklore, bleef de clandestiene stokerij in<br />

Nederland en België beperkt van omvang, hoewel de<br />

winsten aanzienlijk waren. Evenals de risico’s trouwen.<br />

Een enkele maal kwam het zelfs dat mensen overleden<br />

aan de consumptie van giftige methylalcohol. Dit<br />

gebeurde in 1936 onder andere in het Zuid-Limburgse<br />

Spekholzerheide. Hierbij kwamen drie mensen om het<br />

leven wegens het drinken van met methanol versneden<br />

jenever, waaronder de schuldige café-eigenaar Mathijs<br />

Lemmen zelf.<br />

De tentoonstelling ‘Tersluiks’ geeft een gedetailleerd en<br />

vooral goed gedocumenteerd beeld van de clandestiene<br />

stokerij en alcoholsmokkel. In de opbouw van de<br />

tentoonstelling is de hand van de Belgische ontwerpers<br />

en conservator zichtbaar. De door de tentoonstelling<br />

belichte activiteiten vonden vooral plaats langs de<br />

grens van Noord-Brabant en Zeeuws-Vlaanderen.<br />

Pas in de jaren zeventig van de vorige<br />

eeuw werd in Alphen aan de Rijn een<br />

door Belgische criminelen gedreven<br />

clandestiene stokerij opgerold.<br />

De opzet van de tentoonstelling<br />

is gedegen. Jammer is dat het<br />

Jenevermuseum voor dergelijke<br />

tentoonstellingen slechts de bovenste<br />

verdieping ter beschikking heeft. Enkele<br />

jaren geleden werd de tentoonstelling<br />

King of drinks over de jeneverexport<br />

naar Ghana ook de ruimte op een<br />

lager gelegen verdieping betrokken.<br />

Dit was echter geen succes. Het<br />

resultaat is dat de tentoonstellingen<br />

in het Jenever compact van opbouw<br />

moeten zijn. Voor ‘Tersluiks’ hebben<br />

de tentoonstellingmakers gekozen<br />

voor een decor van gaas. Dit plaatst<br />

de onbeholpen distilleertoestellen<br />

van de clandestiene stokers langs de<br />

Belgisch-Nederlandse grens precies in<br />

de context waar ze thuishoren. Ergens<br />

achter strobalen, een varkensschuur of<br />

kippenhok.<br />

29 Musis<br />

In de verhalen over<br />

smokkelpraktijken passen<br />

anekdotes over slimheid en durf<br />

aan beide kanten. Auto’s met<br />

dubbele bodems, douaniers die<br />

zichzelf hadden ingegraven in het<br />

door smokkelaars veilig geachte<br />

pad, kraaienpoten en ingenieus<br />

geconstrueerde, ijzeren vesten<br />

voor het transport van sterke<br />

drank; het hoort er allemaal bij.<br />

De aard van de tentoonstelling noodzaakt tot veel<br />

uitleg. Die is ruimschoots voorhanden, maar vraagt<br />

ook de nodige aandacht van de bezoeker. Die krijgt<br />

daarvoor echter een schat aan kennis terug. Wie<br />

de moeite neemt om wat meer tijd dan normaal<br />

aan een expositie te besteden, heeft echter een<br />

goed beeld gekregen van de omvang en betekenis<br />

van de clandestiene stokerij, het avontuur van de<br />

alcoholsmokkel en de bestrijding daarvan.<br />

Gevaar voor de volksgezondheid<br />

De hoogtijdagen van de clandestiene jeneverstokerij<br />

en –smokkel duurden tot het begin van de jaren 1970.<br />

Uit naoorlogse kranten rijst een beeld op van een<br />

avontuurlijke tijd van smokkelaars en achtervolgingen,<br />

van nachtelijk transporten langs sluipwegen door de<br />

Kempen en de Peel, van inventieve zelfstokers die<br />

in kelders, achter stallen en zelfs in holen onder de<br />

grond hun uiterst lucratieve bijverdienste hadden. Als<br />

vuistregel gold dat uit twee kilo suiker één liter sterke<br />

drank kon worden gestookt. Met honderd kilo suiker<br />

die in Nederland, anders dan in België en Frankrijk<br />

makkelijk en vrij verkrijgbaar was, kon dus een winst<br />

van honderden guldens worden gemaakt. Met als<br />

bijkomend voordeel dat het verstoken van suiker<br />

minder opviel dan het ‘echte’ stoken uit graan dat


DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:<br />

HERMAN JANSEN BEVERAGES B.V., SCHIEDAM<br />

DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:<br />

BASTIAANS & VAN RIET ACCOUNTANTS, SCHIEDAM<br />

BOKX VASTGOED BGS GRAFISCH, ONTWIKKELING SCHIEDAM B.V., ROTTERDAM<br />

BASTIAANS & VAN RIET ACCOUNTANTS, SCHIEDAM<br />

FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM<br />

BOKX VASTGOED ONTWIKKELING B.V., ROTTERDAM<br />

FONTIJNE BEHEER B.V., VLAARDINGEN<br />

FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM<br />

HATENBOER WATER FONTIJNE – DRINKWATERBEHANDELING, BEHEER B.V., VLAARDINGEN SCHIEDAM<br />

IRADO, HATENBOER AFVAL, WATER REINIGING – DRINKWATERBEHANDELING, EN DIENSTVERLENING, SCHIEDAM<br />

IRADO, AFVAL, NICOVERKEN REINIGING HOLLAND EN DIENSTVERLENING, B.V., SCHIEDAM SCHIEDAM<br />

NICOVERKEN SNELWEG TRANSPORT, HOLLAND B.V., SCHIEDAM<br />

SNELWEG TRANSPORT, SCHIEDAM<br />

Musis 30


ijzondere eisen stelt aan vakmanschap en apparatuur<br />

en bovendien moeilijk weg te werken spoeling als<br />

afvalproduct heeft.<br />

In verschillende Nederlandse weekbladen van<br />

Panorama tot Vrij Nederland toe, verschenen in de jaren<br />

1990 reportages die terugblikten op de roemruchte<br />

jaren van de boter- en jeneversmokkel naar België.<br />

Het zijn verhalen zoals die door ouderen nog aan de<br />

toog worden verteld in voormalige smokkelaarnesten<br />

als Arendonk, Reusel en Hamont-Achel. Spannende<br />

verhalen die overigens voor de jeugd van nu even<br />

onwerkelijk zijn als sagen van Robin Hood en Tom<br />

Sawyer.<br />

Nauwelijks ging de aandacht in die artikelen uit naar<br />

de clandestiene stokerij. En de tentoonstelling in het<br />

Jenevermuseum aan de Lange Haven toont de bezoeker<br />

precies de reden daarvan. In de smokkelverhalen is<br />

ruim plaats voor romantiek, al is dat dan een romantiek<br />

met de rafelige rand van criminaliteit.<br />

In de verhalen over smokkelpraktijken passen<br />

anekdotes over slimheid en durf aan beide kanten.<br />

Auto’s met dubbele bodems, douaniers die zichzelf<br />

hadden ingegraven in het door smokkelaars<br />

veilig geachte pad, kraaienpoten en ingenieus<br />

geconstrueerde, ijzeren vesten voor het transport van<br />

sterke drank; het hoort er allemaal bij.<br />

In het Jenevermuseum gaat veel aandacht echter<br />

uit naar de apparatuur en technieken waarvan de<br />

sluikstokers zich bedienden: snelkookpannen met<br />

een stuk remleiding als koelspiraal, oliedrums als<br />

gistvaten en uit industrieonderdelen samengestelde<br />

distilleerkolommen. ‘Onbeholpen’ is een eerste –nog<br />

onschuldige – kwalificatie van het bijeengebrachte<br />

instrumentarium. Een ‘regelrecht gevaar voor de<br />

volksgezondheid’, komt daarna om nog maar niet te<br />

spreken van brand en ontploffing. Tal van clandestiene<br />

stokerijen werden ook ontdekt door de ongelukken die<br />

er plaatsvonden, een aantal zelf met dodelijke afloop of<br />

verwoesting van de boerderij waarin de clandestiene<br />

stokerij gevestigd was.<br />

Prachtige uitgave<br />

De tentoonstelling ‘Tersluiks’ wordt begeleid door een<br />

ruim geïllustreerd boek van honderdtwaalf pagina’s dat<br />

onder dezelfde titel tot stand is gebracht door Snoeck<br />

Publishers in Gent en het Nationaal Jenevermuseum<br />

in Hasselt. Het boek is geen catalogus bij de<br />

tentoonstelling, maar een zelfstandige uitgave waarin<br />

de auteurs Eric van Schooneberghe, Paul Spapens,<br />

Peter Zwaal en Michaël van Giel een gedetailleerd<br />

beeld schetsen van smokkelpraktijken en de<br />

clandestiene stokerij tot 1970. Het zijn gedegen essay”s<br />

die op initiatief van conservator van het Hasselts<br />

Jenevermuseum Davy Jacobs bijeen zijn gebracht.<br />

Snoeck, bekend van talloze museale uitgaven van hoog<br />

niveau heeft er een prachtige uitgave van gemaakt.<br />

Veel – terechte – aandacht besteedt auteur Peter Zwaal<br />

aan de nadagen van de clandestiene distilleerderij,<br />

waarin naast het amateurisme van de sluikstokers<br />

waaraan het leeuwendeel van de tentoonstelling<br />

is gewijd, een semiprofessioneel bedrijf ontstaat.<br />

Hierin zijn Belgische bendes in Nederland actief met<br />

stokerijen die per week tussen de 2.00 en 6.00 liter<br />

pure alcohol van redelijke kwaliteit produceerden.<br />

31 Musis<br />

Hoe dit in z’n werk ging en welke de achtergronden<br />

waren werd uit de doeken gedaan in een openhartig<br />

interview in de Telegraaf van 19 april 1969, waarin een<br />

in St. Oedenrode opgepakte Belgische clandestiene<br />

stoker verklaarde dat er in België tientallen legale<br />

distilleerderijen waren die hoegenaamd geen eigen<br />

productie meer hadden omdat ze hun alcohol veel<br />

gemakkelijker en goedkoper via beroepssmokkelaars<br />

konden betrekken. Een groot deel vond volgens<br />

dezelfde zegsman ook z’n weg naar Belgische<br />

caféhouders die onder de toog sterke drank schonken<br />

omdat erboven niet sterker van 21 procent over de<br />

toonbank mocht gaan.<br />

De professionalisering van de sluikstokerij leidde<br />

in de late jaren zestig tot Kamervragen aan de<br />

toenmalige staatssecretaris van Financiën, Willem<br />

Scholten. Tegelijkertijd werd ook aandacht gegeven<br />

aan opsporing en aanpak van illegale stokerijen.<br />

Gevreesd werd namelijk dat het gebruik van clandestien<br />

verkregen alcohol als regulier onveraccijnsd<br />

gedistilleerd vanuit België op de Nederlandse markt kon<br />

worden gebracht.<br />

Het wegvallen van de Europese grenzen, het buiten<br />

werking stellen van de Wet Vandervelde in België,<br />

harmonisering van de regelgeving en – niet in<br />

de laatste plaats – veranderingen in het (alcohol)<br />

consumptiepatroon in België en Nederland betekenden<br />

het einde van de sluikstokerij en alcoholsmokkel.<br />

Het fenomeen is helaas echter gebleven met even<br />

grote woekerwinsten, harde criminaliteit en grote<br />

gezondheidsrisico’s van dien. Nu echter zijn het<br />

partydrugs die in clandestiene laboratoria worden<br />

gemengd uit schoonmaakmiddelen, aceton en andere<br />

chemicaliën. Maar dat is een ander verhaal.<br />

In Beek (Limburg) bevindt zich sedert enkele<br />

jaren het Elsmuseum. Els is een ongezoete<br />

Limburgse bitter en al een eeuwenoud<br />

regionaal product waarvoor gezondheidkruiden<br />

uit het Limburgse land worden gebruikt. In<br />

smaak doet Els enigszins denken aan de<br />

bekende Beerenburg, de in de negentiende<br />

eeuw door de Amsterdamse apotheker<br />

Hendrik Beerenburg die door toedoen van de<br />

Lemster beurtvaart vooral in Friesland bekend<br />

werd en daar tegenwoordig geldt als ‘ús<br />

nasjonale slokje’. Els is daarentegen een echt<br />

streekproduct dat in Limburg z’n ontstaan en<br />

grootste afzet vindt


Bezoek de nieuwe website van NOTARIS<br />

www.NOTARISjenever.nl<br />

Geniet, maar drink met mate

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!