Brochure wonen en gezondheid (PDF) - Vlaams Agentschap Zorg ...

WONEN
EN
GEZONDHEID
(4 de editie)
Gerrit TILBORGHS
Dirk WILDEMEERSCH
Koen DE SCHRIJVER

1. VOORWOORD
Het vinden van beschutting is een basisvereiste voor alle leven, ook voor dat van de mens.
De woning is een bepalende factor voor gezondheid en kwaliteit van het leven. De fysieke
omgeving in besloten ruimten, waarvan de chemische, fysische en biologische kwaliteit
voor het lichamelijk en geestelijk functioneren van de mens van belang is wordt “binnenmilieu”
genoemd (64). De hinder door tekortkomingen in het binnenmilieu, de effecten
op de gezondheid en de economische schade door verminderde arbeidsprestaties en ziekteverzuim
zijn aanzienlijk. De gezondheid van een gebouw wordt vooral bepaald door het
gedrag van de gebruikers. Verder zijn constructies en installaties niet altijd even makkelijk
te gebruiken. Daarenboven blijkt een steeds groter deel van de bevolking allergisch te
reageren. Vooral jonge kinderen zijn gevoelig voor allergische en chemische sensibilisering
van het immuunsysteem. Gebouwen werden ook steeds luchtdichter, er wordt steeds
beter geïsoleerd en slechter geventileerd, waardoor de concentratie van de contaminanten
toeneemt. Dit alles in een omgeving waar de mensen een kwalitatief goed leefmilieu verwachten
en van de overheid eisen dat er wordt ingegrepen voordat verontrustende zaken
aan de orde zijn.
Het belang van een goede kwaliteit van het binnenmilieu is in het jaar 2000 nogmaals
bevestigd door de wereldgezondheidsorganisatie (WGO) “The control of indoor air quality
is often inadequate, one reason being the poor articulation, appreciation and understanding
of basic principles underlying policies and actions related to indoor air quality”
(109). Dit resulteerde in negen basisbeginsels voor het recht op een gezond binnenmilieu.
(cf box 1)
De Vlaamse overheid heeft zich in het kader van het milieugezondheidsbeleid altijd tot
doel gesteld de kwaliteit van het binnenmilieu te bevorderen. Tegelijk groeide het maatschappelijke
bewustzijn dat omgevingsfactoren erg belangrijk zijn voor de gezondheid
van de mens, niet alleen het leefmilieu of het arbeidsmilieu, maar ook het binnenmilieu.
De Vlaamse Regering nam dan ook het initiatief om, in uitvoering van het preventie
decreet, een binnenmilieubesluit uit te vaardigen (57, 59).
Reeds in 1987 verscheen bij Toezicht Volksgezondheid de brochure Wonen en Gezondheid
waarin een gezond binnenmilieu in woningen centraal stond. In 2003 werd deze brochure
geactualiseerd en aangepast aan de toen geldende normen. De huidige, derde editie
integreert de normen uit het binnenmilieubesluit.
Bij Toezicht Volksgezondheid is kennis verzameld op het gebied van de relatie “bouwen,
wonen en gezondheid”. Deze kennis werd opgedaan in de loop der jaren door individuele
gezondheidsklachten van bewoners en uitgevoerde inspecties van binnenmilieu en hygiene.
Deze onderzoeken betroffen zowel eengezinswoningen en appartementen als scholen,
crèches en dies meer.
In deze brochure hebben de auteurs getracht de diverse informatie die over dit onderwerp
circuleert te verzamelen en te analyseren. Vermits het onderwerp erg moeilijk is af te
lijnen impliceert dit dat sommige items vrij uitvoerig behandeld zijn terwijl andere dan
weer meer oppervlakkig benaderd zijn. Het is sowieso onmogelijk voor alle doelgroepen
op hun niveau een tekst te ontwerpen die voldoet aan de basisverwachtingen van de
5

6
vakexperten. Verder zal men op het terrein waar men in gespecialiseerd is net de aanvullende
informatie niet vinden. In de mate van het mogelijke werd daar dan aan tegemoet
gekomen door te werken met aanvullende literatuurverwijzingen en internetadressen. Op
de eerste plaats werd een selectie gemaakt op niveau van items die gezondheids- of ziekteverwekkende
implicaties hebben. Bij het opstellen van de brochure hebben we rekening
gehouden met de behoeften van gezondheidswerkers, huisartsen en verpleegkundigen.
Verder hebben we getracht dat de tekst leesbaar blijft voor een doorsnee persoon die een
authentieke interesse heeft voor deze materie.
Beginselen verbonden aan het recht op gezonde binnenlucht
(WGO-Werkgroep - Bilthoven 2000)
1. Krachtens het beginsel van het recht op gezondheid, heeft iedereen het recht een gezonde
binnenlucht in te ademen.
2. Krachtens het beginsel van het zelfbeschikkingsrecht, heeft iedereen het recht op adequate
informatie over potentieel gevaarlijke blootstellingen, en op effectieve middelen voor de beheersing
van ten minste een deel van zijn of haar blootstelling binnenshuis.
3. Krachtens het beginsel van het niet berokkenen van schade, zal geen stof worden vrijgegeven
in de binnenlucht aan een concentratie die een verhoogd onnodig risico inhoudt voor de
gezondheid van de blootgestelden.
4. Krachtens het heilzaamheidsbeginsel, draagt ieder individu, groep en organisatie gerelateerd
aan een gebouw, zowel privaat als openbaar, de verantwoordelijkheid een aanvaardbare luchtkwaliteit
voor de gebruikers te bepleiten of te bewerkstelligen.
5. Krachtens het gelijke kansenbeginsel, zal de socio-economische status van de gebruikers
geen invloed hebben op de toegang tot gezonde binnenlucht, maar zal integendeel rekening
worden gehouden met de gezondheidsstatus van bepaalde groepen die aanleiding geeft tot speciale
noden.
6. Krachtens het aansprakelijkheidsbeginsel, moet iedere verantwoordelijke instantie duidelijke
criteria hanteren bij inschatting en evaluatie van de binnenluchtkwaliteit en zijn invloed op de
gezondheid van mens en omgeving.
7. Krachtens het voorzorgsbeginsel, wanneer er risico is op blootstelling aan gevaarlijke producten,
zal de onzekerheid over de schadelijkheid niet worden gebruikt als reden voor het uitstellen
van kosteneffectieve maatregelen om blootstelling te voorkomen.
8. Krachtens het beginsel “de vervuiler betaalt”, is de vervuiler aanspreekbaar voor iedere
schade aan de gezondheid en/of het welzijn als gevolg van blootstelling aan ongezonde binnenlucht.
Bijkomend is de vervuiler ook verantwoordelijk voor milderende maatregelen en sanering.
9. Krachtens het duurzaamheidsbeginsel, kunnen gezondheids- en milieuzorg niet van elkaar
worden gescheiden, en de beschikbaarheid van gezonde binnenlucht mag noch de globale of
lokale ecologische integriteit in het gedrang brengen, noch de rechten van volgende generaties.
Box 1 : WGO-beginselen voor een gezonde binnenlucht (109)

Bijdrage van de woonsituatie aan (on)gezondheid van de bevolking is moeilijk vast te
stellen. Verantwoord wetenschappelijk onderzoek uitvoeren in de dagelijkse praktijk
van het wonen is lastig door de vele gerelateerde factoren die allemaal een effect op de
gezondheid kunnen hebben. Het is ook quasi onmogelijk alle factoren afzonderlijk te
beoordelen omdat ze niet losgekoppeld kunnen worden. De ene factor is niet apart te
bestuderen van de andere. Blootstelling aan geluidshinder, luchtverontreiniging en onveilige
omgeving kunnen immers tegelijkertijd optreden.
Bij onderzoek van de woning wordt de actuele mate van blootstelling geëvalueerd en het
actuele risico voor de gezondheid van de bewoners ingeschat. De aard en concentratie
van een contaminant geven een indruk van de mate van verontreiniging en, samen met
de evaluatie van de blootstellingstijd, een idee van de potentiële effecten ervan op de
bewoners. Een beschrijving van de lokale verontreinigingssituatie geeft inzicht in de mate
van en de mogelijkheid tot verspreiding binnen de woning en de mate van contact tussen
contaminant en bewoner. Op basis van deze parameters kan de saneringsnoodzaak
worden beoordeeld. Een beschrijving van het woninggebruik geeft bijkomend een zicht
op de saneringsurgentie. Toetsingsniveau’s zijn de richtwaarden en advieswaarden en
de interventiewaarden of maximale advieswsaarden. De advieswaarde is de gemiddelde
achtergrondwaarde, bij overschrijding moeten maatregelen worden overwogen. De interventiewaarde
is het maximaal toelaatbaar risiconiveau, vanaf deze waarde bestaat er ernstig
gevaar voor de gezondheid van de bewoner, bij overschrijding is dus sanering nodig
(grenswaarde).
Streefwaarde
Richtwaarde
Grenswaarde
Verwaarloosbaar Pragmatisch
Geen risico of
achtergrond-waarde
milieuschade
Maximaal
toelaatbaar risico
Ontoelaatbare
risico’s
Figuur 1 : Samenhang tussen risiconiveaus en milieukwaliteitsdoelstellingen (99)
7

8
Conclusie
Bij de studie van de gezondheidsaspecten van het binnenmilieu komen tal van aspecten aan
bod die op korte of lange termijn een invloed kunnen hebben op onze gezondheid. Niet alle
items zijn even belangrijk. Sommige zijn erg zeldzaam of andere zijn erg aspecifiek. Een
afweging maken naar frequentie en relevantie is steeds even makkelijk. Toch is het duidelijk
dat een beperkt aantal risico’s nog steeds doorwegen. Voor de risico’s die met chemicaliën
verbonden zijn, is de koolstofmonoxide problematiek die nog steeds verantwoordelijk is
voor een substantieel aantal overlijdens. Mits het nemen van evidente voorzorgen qua kwaliteit
van verwarmingstoestellen, schoorstenen en ventilatie kunnen tientallen levens gespaard
worden.
Als voorbeeld van fysische problemen staan binnenklimaatproblemen nog steeds voorop.
Alle mogelijk varianten van klimaatverstoring (temperatuur, vochtigheid, en ventilatie) passeren
hierbij de revue. Ze gaan niet zo zeer gepaard met acute ernstige risico’s maar zijn een
frequente bron van hinder en ongenoegen. Onvoldoende ventilatie of overisolatie vormen de
belangrijkste oorzaken van deze problemen.
Als biologische factor primeert de schimmelproblematiek. Die is rechtstreeks gelieerd met
de vochtproblematiek. Op die manier worden allergische ziekten, maar ook andere chronische
ziekten bevorderd. Ook hier is een combinatie van over en onderisolatie verantwoordelijk.
Ten slotte vormen woningongevallen en tuinongevallen nog steeds een groep van prima te
vermijden leed dat gepaard gaat met ernstige verwikkelingen en sterfte.
Opmerkelijk is dat de tijd maar in een beperkte mate een invloed heeft gehad op de expressie
van deze risico’s. Dat betekent dus dat er in de preventie van woninggebonden problemen
nog heel wat groei zit en dat deze problematiek meer dan ooit de moeite loont om
verder uitgediept en ontwikkeld te worden.

2. INLEIDING
2.1. Introductie
Wanneer mensen praten over ons “leefmilieu” bedoelen ze meestal de natuur. Bossen,
polders, weiden, meren en oceanen, maar ook de stad zijn daar dan onderdelen van. Het
milieu houdt echter niet op aan de drempel van onze woning. Ook in huis is er sprake van
een “milieu”, het binnenmilieu.
De gemiddelde Vlaming brengt meer dan 90 procent van zijn tijd binnenshuis door. Zo
ongeveer 17,6 uur per dag thuis (73%), plus nog eens 4,4 uur per dag elders (18%), bijvoorbeeld
op het werk, op school, in het ziekenhuis. Spijtig genoeg ligt de vervuilingsgraad
op die plaatsen meestal hoger dan buiten. De kwaliteit van ons binnenmilieu is dan
ook vaak belangrijker voor onze gezondheid dan die van het buitenmilieu, vooral dan
voor de zwakkeren zoals jonge kinderen, ouderen, zieken (immuundeficiënten) en zwangeren,
de zogenaamde YEPI’s of young, elderly, pregnant and immunodeficient. Deze
groepen zijn en gevoeliger en verblijven meer dan gemiddeld binnen.
De woning betekent voor de mens zowel zijn individuele vrijheid als zijn maatschappelijke
betrokkenheid. Naargelang zijn levenswijze zullen de eisen gesteld aan die woning
anders worden ingevuld. Menswaardige woonomstandigheden zijn een noodzaak en een
universeel recht van iedereen. Zonder adequate huisvesting kan de mens zich niet evenwichtig
en gezond ontwikkelen. Al is het duidelijk dat iedereen moet kunnen beschikken
over een huis van goede kwaliteit en voldoende grootte waarin hij zich thuis voelt, blijft
toch de vraag wat dit precies inhoudt, wat moet worden aangepast en hoe.
Gezonde woningen kunnen met andere woorden zowel worden gezien vanuit het perspectief
van de individuele mens als ruimer maatschappelijk. In deze laatste optiek zijn ze
voor het beleid een belangrijke factor die de gezondheid van grote delen van de bevolking
beïnvloedt.
Volksgezondheid
is wat wetenschappelijk mogelijk is toepassen binnen het beleid, met
als doel de ongelijkheid aan gezondheid weg te werken en een zo goed
mogelijke gezondheid te garanderen aan zoveel mogelijk mensen.
Box 2 : WGO-definitie volksgezondheid (110)
9

10
Door alle inspanningen om energie te sparen is de ventilatiegraad de laatste jaren enorm
gezakt. Goed voor de energiebalans, alleen accumuleert de vervuiling binnenshuis.
Ook al is het op zich onbelangrijk, de ziekte-effecten van binnen- en buitenluchtverontreiniging
zijn niet gelijk, dit door een verschillend aanbod aan contaminanten. Zo wordt de
buitenlucht behoorlijk beïnvloed door het verkeer, de binnenlucht door het roken.
Het binnenmilieu omvat niet alleen alle fysische, chemische en biologische aspecten in
een gebouw, maar ook alle psychosociale aspecten die invloed hebben op de gezondheid
en het welzijn van zijn gebruikers. Wij hebben dan ook getracht alle facetten op dit brede
veld in meer of mindere mate onder de aandacht te brengen. Ook interacties in woonwijken,
tussen bewoners van gebouwen in dezelfde buurt spelen een gezondheidsbeïnvloedende
rol, doch worden hier grotendeels buiten beschouwing gelaten.
De kwaliteit van de binnenlucht wordt vooral bepaald door chemische factoren zoals
bouwmaterialen, samenstelling van de buitenlucht, invloeden van het menselijk lichaam
en menselijke activiteiten, meubilair en gebruiksproducten. Biologische factoren, beïnvloed
door vocht of het slechte onderhoud van verwarmings-, ventilatie- of luchtbehandelingsapparatuur,
interfereren eveneens (zie tabel 2).
Minimale woningvereisten :
aangepaste
- verwarming
- verlichting
- ventilatie
- sanitaire voorzieningen
- ruimten
- gezinssamenstelling
Box 3 : Voorwaarden voor een goede woning
Er zijn verschillende mogelijkheden om orde te scheppen in deze veelheid aan beïnvloedende
factoren. Wij hebben gekozen voor een indeling op basis van chemische, fysische,
biologische en psycho-sociale aspecten van het binnenmilieu met daarbinnen een verdere
onderverdeling naar oorsprong van de contaminant.
Contaminanten zijn zowel van chemische als van biologische oorsprong. Bij de chemische
agentia vindt men anorganische en organische verbindingen. Agentia die vooral in de
buitenlucht voorkomen zijn zwaveloxiden (SO x ), ozon (O 3 ), lood (Pb), cadmium (Cd) en
pollen, vooral in de binnenlucht komen radon (Rn), ammoniak (NH 3 ), arseen (As), kwik
(Hg), asbest, formaldehyde, nicotine, acroleïne, allergenen en infectieuze organismen
voor. In beide compartimenten zijn stikstofoxiden (NO x ), koolstofmonoxide (CO), vluch-

tige organische stoffen (VOS), polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK), stof,
vocht en schimmelsporen belangrijk.
2.2. Factoren die de kwaliteit van het binnenmilieu beïn-
vloeden
Bij de bespreking van de kwaliteit van het binnenmilieu moet men rekening houden
met een aantal aspecten die invloed uitoefenen op de gezondheidsvoorwaarden van een
gebouw, de belangrijkste zijn :
2.2.1. Luchtkwaliteit
De belangrijkste elementen die de luchtkwaliteit in onze woningen bepalen zijn de emissies
uit (bouw)materialen en voorzieningen, verbrandingsproducten, tabaksrook, voedselbereiding,
bewoners, huisdieren, huisstofmijten, schimmels en, last but not least, ventilatie.
De luchtkwaliteit is binnen een woning meestal het element dat de meeste aandacht
behoeft. De gezondheidseffecten hangen af van de bron.
Onze leefruimte bevindt zich als geheel in het buitenmilieu, waarvan de vervuiling
schommelt in tijd en ruimte. Hierdoor is er steeds een respons van de lucht in de woning
op de veranderingen van de luchtverontreiniging buiten (zwaveloxiden, ozon, lood, roet).
Ook tal van menselijke activiteiten geven aanleiding tot een niet te vermijden vervuiling
van de lucht. Voorbeelden zijn verwarming, voedselbereiding, schoonmaken, roken,
onderhoud, tot zelfs gewoon rondlopen. Aanvullende vervuiling kan geleverd worden
door bouwmaterialen, vooral in nieuwe of recent verbouwde woningen; door nieuwe
meubilering of decoratie (behang, verf); via gasemissie of straling; of door huisdieren.
Sommige van deze emissies zijn kankerverwekkend, denken we maar aan radon of asbest.
Eén van de sterkste binnenluchtvervuilers is roken. Tabaksrook leidt tot irritatie van neus,
keel en ogen tot verhoogd voorkomen van kanker, ook bij passief roken. Tevens is er een
zeer duidelijke beïnvloeding van de allergische symptomatologie.
Verschillende componenten zullen verdwijnen of veranderen door reacties met andere
stoffen. Voorbeelden hiervan zijn de afbraak van ozon; omzetting van zwaveldioxide tot
sulfaten en zwavelzuuraërosol; opwaaien en afzetting op stofdeeltjes; adsorptie of absorptie
van gassen en dampen in en op oppervlakken.
Ventilatie is het proces waarbij “frisse” lucht van buiten naar binnen wordt aangevoerd
en “bedorven” lucht van binnen naar buiten wordt afgevoerd. Omdat de concentraties
van verontreinigingen meestal in de binnenlucht hoger zijn dan in de buitenlucht heeft dit
meestal een sanerend effect. Vanuit gezondheidsstandpunt erg interessant omdat zo door
ventilatie kan worden voorkomen dat hinderlijke of schadelijke stoffen die in de woning
worden gevormd zich in de binnenlucht ophopen. De isolatiemaatregelen omwille van
energiebesparing hebben een belangrijk effect op de ventilatiewaarden, zo is er meer ventilatie
bij mooi weer, en minder bij slecht weer. Het belang van een goede ventilatie is nog
niet volledig doorgedrongen bij een groot deel van de bevolking.
11

12
Meteorologische omstandigheden, samen met de doorlaatbaarheid van de materialen en
de ventilatiemaatregelen hebben door opdrijving van de uitwisselingssnelheid een secundair
effect door de beïnvloeding van de relatie binnen versus buiten. De temperatuur beïnvloedt
het doordringen en de oplosbaarheid van de vervuilingsdeeltjes. Bij gebruik van de
verwarming ontstaat binnen een onderdruk. Ook bij wind ontstaan drukverschillen, wat
effect heeft op de luchtuitwisseling. Vocht, door factoren binnen of buiten, heeft een effect
op de relatieve doorlaatbaarheid en luchtuitwisseling (onder andere via het zwellen van
ramen en deuren).
De doorlaatbaarheid van de materialen beïnvloedt het binnendringen van buitenlucht en
het ontsnappen van binnenlucht. Door energiebesparende maatregelen wordt de doorlaatbaarheid
tot een minimum beperkt.
2.2.2. Thermisch comfort
Thermisch comfort draait rond de behaaglijkheid van de woning, te warm, te koud.
Comfort is echter een subjectief begrip dat behalve door het binnenklimaat (temperatuur,
vocht, tocht, tot koude voeten toe) ook wordt bepaald door kleding, activiteit, leeftijd,
constitutie en gezondheid. Het thermisch comfort wordt bepaald door de som van lucht-
en stralingstemperatuur, koudebronnen, luchtsnelheid, luchtvochtigheid, temperatuurverschillen,
kleding en activiteiten. Ook de constructie van het gebouw laat zijn invloed
gelden. Veel glas geeft meer kans op oververhitting.
2.2.3. Geluid
Geluidshinder in woningen wordt vooral veroorzaakt door geluid afkomstig van buiten,
uit aangrenzende woningen of intern geluid door binnenhuisinstallaties en het geluid
geproduceerd door de bewoners en door medebewoners. Het geluid dat de bewoner zelf
produceert stoort dan weer alleen de buren en de medebewoners.
2.2.4. Licht
Daglicht is belangrijk voor de gezondheid. De biologische klok van de mens die het
slaap- en waakritme regelt, wordt geregeld via het melatonine, een hormoon dat wordt
aangemaakt onder invloed van licht. Goede belichting heeft ook een belangrijke invloed
op het algemeen welbevinden van de mens. (UV-licht staat in voor oxidatie van organische
verbindingen zoals reductie van bacteriën.)
Anderzijds kan ongewenst licht (lichtreclame, tuinbouw, sportstadions, …) dat `s nachts
woonruimten binnendringt storend werken.
2.2.5. Privacy en veiligheid
Privacy is een basisbehoefte van de mens. Naarmate mensen dichter op mekaar leven
toont zich dit duidelijker.

Het aantal en de afmeting van de beschikbare ruimtes heeft zijn invloed op het gevoel van
privacy en veiligheid in een gezonde omgeving.
Onder het aspect veiligheid vallen ook elementen zoals het aantal ongevallen thuis, de
veiligheid van gas- en elektrische installaties, maar ook gezondheidsaspecten die samenhangen
met de drinkwaterinstallatie (loden leidingen) en de kwaliteit van het geleverde
water (chemisch, microbiologisch).
2.2.6. Ligging en inrichting
De ligging van het gebouw bepaalt mee de beleving en de waardering van het gebouw.
Aspecten als kwaliteit van de buitenlucht, bodemkwaliteit, windhinder, bezonning, zicht
op de omgeving en dergelijke oefenen directe invloed uit op het binnenmilieu.
De inrichting speelt niet alleen een rol bij de ruimtelijke visuele beleving van de woning,
maar ook bij items als stofophoping en ergonomie.
- Opteer voor duurzame producten.
- Zorg voor voldoende ventilatie.
- Zorg voor voldoende lichtinval.
- Beperk het gebruik van houtbeschermers.
- Zorg voor voldoende afvoer van verbrandingsgassen.
- Minimaliseer het gebruik van vluchtige oplosmiddelen.
- Huisdieren horen maar slechts matig thuis in een woning.
- Een woning is geen dierenhok.
- Een woning is geen serre.
Box 4 : Raadgeving voor een gezonde woning
13

14
2.3. Toezicht op de kwaliteit van het binnenmilieu
Ieder mens wil vrij kunnen beslissen of hij het gevaar opzoekt of niet, of hij er een ongezonde
levensstijl op nahoudt of net niet. Tegelijkertijd verwachten de burgers van de
overheid dat die zorgt voor een veilige en gezonde omgeving. Alleszins is er meer en
meer vraag naar advisering van woningen en publiek toegankelijke gebouwen waarvan
wordt vermoed dat ze ongezond zijn.
2.3.1. Preventiedecreet en binnenmilieubesluit
Bevordering en bescherming van de gezondheid was vroeger altijd direct op de mens
zelf gericht en speelde zich strikt af binnen de grenzen van de gezondheidszorg. Buiten
de mens zijn er echter tal van andere facetten uit onze omgeving met invloed op onze
gezondheid. Daarom creëerde het Vlaams Parlement de mogelijkheid initiatieven te
nemen die buiten het domein van de gezondheidszorg vallen, maar die de gezondheid ten
goede komen doordat ze zich richten op gezondheidsbepalende of -bedreigende factoren,
bronnen van gevaar, die zich buiten de mens bevinden. Het geeft de overheid ondermeer
de mogelijkheid op te treden bij gezondheidsklachten veroorzaakt door het verblijf in
gebouwen. Ook kunnen voor milieuvervuilende stoffen grenswaarden in de mens worden
vastgelegd waarboven een maatschappelijk onaanvaardbaar gezondheidsrisico bestaat en
ingrijpen noodzakelijk wordt.
In uitvoering van dit preventiedecreet nam de Vlaamse regering dan ook een initiatief
rond huisvesting, het binnenmilieubesluit. Waar onderzoekers zich tijdens woninginspecties
vroeger moesten richten op visueel vaststelbare en blijvende, structurele gebreken,
wordt nu ook de mogelijkheid geschapen voor onderzoek rond (lucht)kwaliteit. Naast
informatie en advies, op basis van bestaande kwaliteitsnormen binnen de Vlaamse wooncode,
worden richtwaarden geïntroduceerd voor gezondheidsbedreigende factoren in het
binnenmilieu. Desnoods kan zelfs politioneel worden opgetreden wanneer de gezondheid
van bewoner of gebruiker in onmiddellijk gevaar verkeert. Hiervoor zijn interventiewaarden
vastgesteld, normen voor maximum concentraties van giftige, levensbedreigende
stoffen. Ook publiek toegankelijke openbare gebouwen zoals scholen vallen onder dit
besluit.
Bedoeling van het binnenmilieubesluit is de gezondheid te vrijwaren binnen de besloten
ruimte die ons binnenmilieu is, door aandacht te schenken aan de kwaliteit van deze
fysieke omgeving. De tuin of de buurt vallen buiten de doelstelling. De omgevingskwaliteit
van zowel woningen als publiek toegankelijke openbare plaatsen zoals scholen, kinderdagverblijven
en buurtcentra komen wel aan bod. De mens brengt behoorlijk wat tijd
door op deze plaatsen en ongerustheid, klachten en vragen over mogelijks gezondheidsbedreigende
situaties komen regelmatig voor. Het binnenmilieu van kantoren, werkplaatsen
of fabrieken wordt afdoende beschermd via de wetgeving op de arbeidsbescherming
en zit dus niet vervat in dit besluit.
Het vrijwaren van de gezondheid van ons binnenmilieu is niet alleen de verantwoordelijkheid
van de bewoner, de gebruiker of de eigenaar. Ook architecten, aannemers of onder-

houdstechnici dragen een belangrijke verantwoordelijkheid. Inspelend op onvoorspelbare
gevolgen die nieuwe materialen en technieken met zich mee kunnen brengen, wordt het
voorzorgsprincipe, beschreven in het preventiedecreet, ook toegepast op de kwaliteit van
het binnenmilieu. Indien wetenschappelijke onzekerheid bestaat over het risico van ernstig
of onomkeerbaar letsel, moeten alternatieven worden gebruikt.
Een belangrijk knelpunt bij de risico-analyse van binnenmilieupollutie is het ontbreken
van blootstellingsgegevens binnenshuis. Zo ontbreken gegevens over het voorkomen van
elektromagnetische velden en vele chemische polluenten. Toch zijn voor die stoffen waarvan
gegevens bekend zijn en waarover wetenschappelijke consensus bestaat, richt- en/of
interventiewaarden opgenomen. Bij het besluit hoort een lijst met milieufactoren waarvoor
in nationale en internationale studies frequent wordt gewaarschuwd. Zij worden ingedeeld
in twee klassen. De waarden die algemeen maatschappelijk worden beschouwd als een
aanvaardbaar risiconiveau voor de kwaliteit van het binnenmilieu worden gecatalogeerd
als richtwaarden. Wanneer om gezondheidskundige redenen de aanwezige concentratie te
hoog is en, in de literatuur, wordt gezien als een ontoelaatbaar risico, wordt ze gecatalogeerd
als interventiewaarde. Aangezien wetenschappelijke inzichten in continue ontwikkeling
zijn, is het nodig dat de lijst vlot kan worden aangepast aan nieuwe of geëvolueerde
kennis. Het binnenmilieubesluit laat dan ook toe dat de minister bevoegd voor het gezondheidsbeleid,
deze lijst kan vervolledigen of de aangegeven concentraties aanpassen.
2.3.2. Wie onderzoekt?
De onderzoeken van woningen en openbare gebouwen worden uitgevoerd door de medisch
milieukundigen bij de Logo’s (Lokaal Gezondheidsoverleg). Zij zijn het aanspreekpunt
en zorgen voor de registratie, opvang, behandeling, informatie, advies en opvolging van
klachten. Zij hebben een vangnetfunctie en vormen een lage drempel voor vragen en klachten
van intermediairen zoals gemeentelijke huisvestingsambtenaren of huisartsen, en van
de bevolking, rond woonhygiëne. Om te verhinderen dat deze dienst zou worden betrokken
bij conflicten tussen huurder en eigenaar of bij toewijzing van sociale woningen, werd een
drempel ingebouwd. Burgers zelf kunnen alleen onrechtstreeks beroep doen op hun dienstverlening
via gemeentebesturen, gemeentelijke huisvestingsambtenaren, Vlaamse ambtenaren
uit de huisvestings- of milieuadministratie, en last but not least, door huisartsen en
gezondheidswerkers.
Ook Toezicht Volksgezondheid van de administratie Gezondheidszorg, vindt in deze
nieuwe regelgeving een opdracht. Toezicht Volksgezondheid is historisch vertrouwd met de
materie. Al lang immers wordt, voor de gezondheidsaspecten verbonden met wonen, een
beroep gedaan op deze dienst. De gezondheidsinspectie staat in voor meer gespecialiseerd
onderzoek. Zo kunnen artsen rechtstreeks bij Toezicht Volksgezondheid terecht, omdat zij
het best geplaatst zijn om een inschatting te maken van de relatie woning-gezondheid.
Toezicht Volksgezondheid zal de gegevens van de medisch milieukundigen bij de Logo’s
samen met de eigen data, ieder jaar publiceren in een verslag dat een overzicht geeft van de
problematiek.
15

16
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
2.3.3. Het onderzoek
Het woningonderzoek heeft als bedoeling te trachten om logische verklaringen te vinden
voor de door de bewoners geuite klachten, nadien wordt overwogen of er mogelijk metingen
zullen volgen. Allereerste bedoeling is klachtenoplossend te werken. Er wordt wel
verondersteld dat voorafgaandelijk medisch onderzoek wijst in de richting van blootstelling
in de woning en andere mogelijke invloeden heeft uitgesloten.
Het onderzoek, ook mogelijke technische analyses, zijn in principe gratis. Afhankelijk van
de noden en de budgettaire mogelijkheden kunnen, in afspraak met de bewoners, metingen
of laboratoriumkosten ten laste komen van betrokken derden. Aangezien derden het onderzoek
vragen, is wel de schriftelijke toestemming vereist van de bewoners.
Een woning waar de interventiewaarden worden overschreden is een acuut gevaar voor de
gezondheid van de bewoner en is dus onbewoonbaar. Aan de burgemeester zal in dat geval
worden gevraagd deze woning onbewoonbaar te verklaren. Het betreft stoffen die een duidelijk
en groot gezondheidsgevaar inhouden. Overschrijdingen van de interventiewaarden
zijn meestal accidenteel. In Vlaanderen vormen vooral koolstofmonoxide en benzeen een
probleem. Zo eist koolstofmonoxide jaarlijks nog een twintigtal levens door een slechte
werking van verbrandingstoestellen of schoorstenen.
37
24
24
19 19 23 23
18
37
18
47
47
22 23
10
32
40
17
Figuur 2: Overlijdens door CO-intoxicatie (Vlaanderen, 1990-2003)
19
12
7
11
28
17
9
23
14
4
18
14
18
10
8
13
20 20 20
14
12
7 6 8
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
man vrouw totaal

Indien wordt vastgesteld dat gebruikers van publiek toegankelijke openbare gebouwen
mogelijk een gezondheidsrisico lopen, worden in een rapport aanbevelingen gegeven om
aan deze gevaarlijke toestand zo snel mogelijk een einde te stellen. Mogelijk kan zelfs
de opdracht worden gegeven een gedeelte van het gebouw, tijdelijk, af te sluiten voor het
publiek. Wanneer de volksgezondheid in gevaar wordt gebracht zal ook de burgemeester
en de minister een kopie krijgen van het rapport en van de opdracht. Zonodig is de
bekendmaking mogelijk van het rapport in de media.
Dankzij het binnenmilieubesluit is voorzien in een wettelijke en structurele aanpak van
gezondheidsbedreigende woonsituaties door vervuilende stoffen. Een milieu-inspectie aan
huis behoort tot de mogelijkheden bij gezondheidsproblemen. Via gemeenten, huisvestingsdiensten,
huisartsen of andere gezondheidswerkers, kan een milieu-huisbezoek aangevraagd
worden. Als bij mensen thuis een vervuiling wordt vastgesteld die slecht is voor
hun gezondheid, wordt werk gemaakt van mogelijke oplossingen.
17

18
3. CHEMISCHE ASPECTEN
3.1. Inleiding
Farmacologen en toxicologen bestuderen de invloed van vreemde stoffen op de gezondheid.
Tal van studies werden gewijd aan de gevolgen van medicatie op de mens. Ook
de effecten van giftige stoffen die gebruikt worden bij moord of zelfmoord of wel eens
accidenteel ingenomen worden, worden uitgebreid bestudeerd. Telkens gaat het hier om
studies over de invloed van vrij hoge concentraties die, meestal eenmalig, ingeademd of
ingenomen worden.
Vele toxische stoffen die in het verloop van de tekst uitgebreid aan bod komen, werden
bestudeerd in de bedrijfstoxicologie. Hier bestudeert men de blootstelling aan minder
hoge concentraties gedurende langere tijd. Bestudeerde stoffen zijn onder andere stikstofoxiden
(NO x ), zwaveldioxide (SO 2 ), koolstofmonoxide (CO) en ozon (O 3 ). Voor verschillende
stoffen werd een dosis-effectcurve opgesteld (figuur 3). Bij het vermijden van schadelijke
gevolgen wil men het laagste punt kennen, het snijpunt met de abcis of de dosis
waar onder geen effect merkbaar is (lijn 2 in figuur 3). Beroepshalve worden arbeiders in
principe maximum 8 uur per dag, 40 uur per week en 40 jaar per mensenleven blootgesteld
(assumptie bij berekening van de TLV (1)). Arbeiders vormen in die mate een geselecteerde
groep dat zij als “gezond” kunnen beschouwd worden, het zogenaamde “healthy
workers”-effect.
effect
minimale dosis
1 - effectcurve zonder drempel
Figuur 3 : Schematische weergave van een dosis-effectcurve
2 - effectcurve met drempel
Als men dan spreekt over de effecten van erg lage dosissen die iedereen (ziek, gezond,
jong, oud) quasi continu kan ontvangen, zitten we op het terrein van de buitenluchtver-
dosis

ontreiniging (macromilieu) of op het terrein van de woonomgeving (micromilieu). Over
de effecten van deze dosissen op de gezondheid zijn er nog onduidelijkheden. Al te zeer
werden op grond van extrapolatiestudies aanvechtbare conclusies getrokken. Waar vroeger
al vlug werd gesteld dat er veeleer sprake was van hinder dan wel van schade ontstaat
er nu stilaan een bewustzijn dat de weerslag op de gezondheid meer wetenschappelijke
aandacht verdient.
De macrosamenstelling van de lucht binnen- of buitenshuis is in essentie dezelfde wat
de aanwezigheid betreft van zuurstof, stikstof, enz., doch kwantiteiten op microvlak en
contaminanten verschillen binnenshuis soms opvallend tot deze van buiten. Door binnenhuisactiviteiten
en gebruikte materialen kunnen in de woning concentraties optreden die
normaal buitenshuis niet voorkomen (o.a. radon, formaldehyde, tabaksrook). De toename
van isolatie heeft de verschillen tussen de lucht in en buiten de woning nog verscherpt.
Verschillende normen zijn ingevoerd voor de bescherming van de buitenlucht, de bescherming
van de binnenlucht is echter nog een braakliggend terrein. Dit is onder meer te
wijten aan het feit dat veel vervuilingscomponenten het gevolg zijn van een bepaalde
levensstijl en specifieke gewoonten, zoals onder meer koken en roken. Deze gewoonten
situeren zich binnen de persoonlijke vrijheid van ieder individu, dat zelf deels het risico
bepaalt dat het wil lopen. Een goede voorlichting over deze risico’s is dus een must. Het
moet zo worden aangeboden dat iedereen de boodschap begrijpt. Voorlichting veronderstelt
een goede research naar de verschillende contaminanten met hun gezondheidseffecten,
bepaling van de emissies en risicoberekening bij blootstelling. Blootstelling kan hierdoor
tot een minimum herleid worden, doch hieruit moeten dan bepaalde voordelen voortvloeien
voor de verschillende betrokkenen (ontwerpers, bouwers, handelaars, gebruikers).
Kortom, het moet technologisch mogelijk en economisch haalbaar zijn.
19

20
3.2. Bouwmaterialen
3.2.1. Vluchtige organische stoffen (VOS)
Constructiematerialen, maar ook het meubilair, produceren een breed spectrum aan
vluchtige organische stoffen. De hoogste emissierates worden genoteerd in nieuwe en pas
gerenoveerde woningen. Omwille van het brede scala - er zijn meer dan 800 organische
verbindingen in woningen aangetoond (10) - verwijzen wij naar de gespecialiseerde literatuur
voor verdere informatie. Belangrijk is de outgassing (µg/h of µg/m²/h) in combinatie
met het ventilatievoud of de concentratie in de binnenlucht (µg/m³).
De meeste organische stoffen in verband met de constructie vallen onder de categorie van
de oplosmiddelen, vluchtige vloeistoffen, gebruikt voor het oplossen en verdunnen van
verf, lak, lijm. De hoge vluchtigheid van oplosmiddelen is vanuit technisch oogpunt vaak
nodig, doch stelt hygiënisch gezien juist het grootste gevaar, omdat er dan hoge concentraties
in de inademingslucht ontstaan. Alle organische oplosmiddelen hebben door hun
vetoplossend vermogen een specifieke voorkeur voor vethoudende weefsels zoals huid-,
borst- en zenuwweefsel. Op de huid ziet men ofwel een irritatief beeld, gekenmerkt door
roodheid, schilfering en jeuk (orthoërgische dermatitis) ofwel stelt men dezelfde symptomen
vast, echter met een meer uitgesproken vochtvorming of oedeem (allergische dermatitis).
Een allergische dermatitis ontstaat door een specifieke sensibilisatie, een orthoërgische
dermatitis via aspecifieke inwerking van prikkelende producten.
Materiaal
Lijm
Afdichtingskit
Tapijt
Spaanplaat
Draperie
Vloer- en muurbedekking
Verf
Lak
Vinylbehang
Contaminanten
alcoholen, amines, benzeen, decaan, dimethylbenzeen, ethylbenzeen,
formaldehyde, limoneen, octaan, tolueen, xyleen
alcoholen, alkanen, amines, benzeen, decaan, dimethylbenzeen,
ethylbenzeen, methylethylketoon, xylenen
n-dodecaan, 2-ethylhexanol, formaldehyde, 4-methylethylbenzeen,
n-propylbenzeen, styreen, 1,2,3-trimethylbenzeen, n-undecaan
amines, 3-careen, ethylbenzeen, formaldehyde, n-hexaan, limoneen,
pentanol, propanol, propanone, propylbenzeen, terpeen
tolueen, formaldehyde
amines, alkanen, C3-benzeen, C4-benzeen, butanol, 2-butanol,
diethylbenzeen, ethylacetaat, formaldehyde, isopropylbenzeen,
methylstyreen, xyleen
C4-benzeen, 2-ethoxyethanol, 2-ethoxyethylacetaat, isopropylbenzeen,
limoneen, propylbenzeen, tolueen, xyleen
amines, benzeen, decaan, formaldehyde, heptaan
amines, decaan, formaldehyde, 1,2,3-trimethylbenzeen, xylenen
Tabel 1 : Samenvatting emissies enkele constructiematerialen (88)

Op de slijmvliezen van ogen en luchtwegen is er een prikkelende werking. In de mate dat
de stof meer vetoplosbaar is, is de directe irritatie minder uitgesproken. De invloed op het
zenuwstelsel wordt bepaald door de concentratie op dat moment of kort tevoren. Meestal
treedt bij zeer hoge concentraties bewustzijnsdaling op voorafgegaan door misselijkheid,
braken, transpireren, hartkloppingen, hoofdpijn, duizeligheid, e.d. Na het contact verdwijnen
de verschijnselen na enkele uren. Strekt het contact zich uit over langere tijd, dan zijn
de klachten eerder snel optredende moeheid, slapeloosheid, angstdromen en pijnen. Deze
symptomen zijn vergelijkbaar met een alcoholintoxicatie of blootstelling aan een narcoseinducerend
middel (anestheticum).
De Nederlandse Gezondheidsraad adviseert in een publicatie van het jaar 2000 in verblijfsruimten
concentraties totaal-VOS boven 200 µg/m³ te vermijden (32). Het binnenmilieubesluit
legt dit op als richtwaarde (59).
3.2.1.1. Formaldehyde
Formaldehyde is een goed in water oplosbaar gas met een typisch prikkelende
geur, dat vooral zijn toepassing vindt in verf en lijmen, en ook
in spouwmuurisolatie (ureumformaldehydeharsen). Hieruit kan het
later langzaam vrijkomen, wat leidt tot prikkeling van de slijmvliezen
van ogen en luchtwegen, met tranenvloed en neusloop als gevolg; ook een droge keel en
hoest. In een aantal gevallen leidt dit van lichte tot matige conjunctivitis.
De emissie is zeer variabel in functie van de gebruikte materialen (inclusief deklaag), de
omgevingstemperatuur, hun ouderdom, enz. Een ventilatiewaarde is dan ook onmogelijk
te geven. Eerder dient een oplossing gezocht in stabielere chemische verbindingen of in
het ondoordringbaar maken van de oppervlakten, of in het vermijden van dergelijke producten
door ze te vervangen door onschadelijke stoffen.
Het Technisch Centrum der Houtnijverheid stelt voor reeds geplaatste materialen (spaanplaten)
te schilderen met een afsluitend verfsysteem op basis van alkydhars of venyltolueen/acrylaatpolymeren
of ze te bedekken met een afsluitende folie (bv. aluminium) (79).
Vermoed wordt dat formaldehyde carcinogeen zou zijn, dierproeven bewijzen dat ondubbelzinnig
doch epidemiologische studies bij de mens geven voorlopig geen uitsluitsel.
IARC(2004) classificeert formaldehyde groep 1 als carcinogeen voor mensen.
Ook al zijn de emissies van spaanplaten op dit ogenblik minimaal, toch treft men in de
binnenhuislucht nog dikwijls hogere waarden aan. Dit kan worden verklaard door de hoge
turn-over van modern meubilair. Daarenboven zijn de formaldehyde-emissies van in de
meubelindustrie gebruikte spaanplaten niet gereglementeerd.
Vlaanderen geeft in het binnenmilieubesluit als richtwaarde 10 µg/m³ en als interventiewaarde
100 µg/m³ (59). Nederland hanteert voor de algemene bevolking 120 µg/m³ (0,1
ppm), gemiddeld over 30 minuten, in het binnenmilieu gehanteerd als grenswaarde (49).
De WGO(2000) adviseert 100 µg/m³ (0,08 ppm), gemiddeld over 30 minuten (102). De
MAC(1998) bedraagt 380 µg/m³ (0,3 ppm) voor een blootstelling van maximaal 15 minuten
(63). De ACGIH(2000) adviseert als STEL 380 µg/m³ (0,3 ppm) (1). IARC(2004)
classificeert formaldehyde in groep 1 als carcinogeen voor de mens.
21

22
Raadgeving voor de bewoning :
- Gebruik geen spaanplaat bij een radiator, als dakbeschot of op andere plaatsen die
warm kunnen worden.
- Zorg dat je in een kamer niet meer dan 3 m² spaanplaat hebt per 4 m³ binnenlucht.
- Ventileer extra na het plaatsen van nieuwe kasten en meubels.
3.2.1.2. Andere organische bestanddelen
3.2.1.2.1. Alkanen
De alkanen kunnen worden omschreven door de algemene formule C n H 2n+2 . In het dagelijkse
leven komen we deze verbindingen tegen als butaangas op de camping (C 4 , butaan),
benzine (C 5 t/m C 10 ), kerosine (C 12 t/m C 18 ), en diesel (C 12 en hoger). Methaan (CH 4 ) is het
hoofdbestanddeel van aardgas.
3.2.1.2.1.1. Alifatische alkanen
Een aantal alifatische alkanen wordt courant in de binnenlucht van woningen aangetroffen.
De giftigheid van alkanen in lage dosis in gasfase is zeer gering. Methaan tot butaan
zijn bij concentraties lager dan 12.000 mg/m³ vrijwel onschadelijk. Bij hogere concentra-
ties hebben ze reversibele effecten op het centrale zenuwstelsel en irriteren de luchtwegen.
In hoge concentraties met lucht gemengd hebben zij een narcotische werking.
De gemiddelde concentratie ligt rond 10 µg/m³. Zij zijn meestal afkomstig van aardolie
of petroleum. De reeds genoemde aspecifieke effecten van de vluchtige verbindingen zijn
sterker naarmate het aantal koolstofatomen, de graad van vertakkende ketens en de mate
van onverzadigde verbindingen toenemen. Hoe langer de keten, hoe zwaarder, hoe minder
vluchtig, hoe schadelijker voor de huid (dermatitis en olieacne).
3.2.1.2.1.2. Cyclo-alkanen
De koolwaterstoffen kunnen ook cyclische verbindingen maken. Alle cyclo-alkanen
hebben een narcotische werking. In concentraties hoger dan 3500 mg/m³ kan duizeligheid,
slaperigheid en coma optreden. Cyclo-alkanen verdwijnen na opname snel uit het

lichaam. Blootstelling van korte duur aan hoge concentraties heeft meestal geen blijvende
gevolgen.
Cyclo-hexaan en methylcyclohexaan komen gegeneraliseerd in de woning voor.
3.2.1.2.2. Aromatische koolwaterstoffen
3.2.1.2.2.1. Benzeen
De te verwachten concentraties voor benzeen binnenshuis liggen rond 5- 50 µg/m³. De
gemiddelde concentraties liggen binnen de woning hoger dan buiten. Het verschil wordt
toegeschreven aan factoren als tabaksrook (2 µg/m³ extra), garages in verbinding met de
woning (2 µg/m³ extra), verven en lijmen. Ongeveer de helft van het ingeademde benzeen
wordt door het lichaam opgenomen. Een acute blootstelling aan een
benzeenconcentratie hoger dan 4800 mg/m³ geeft ziektesymptomen.
Opgenomen benzeen blijft lange tijd in het lichaam aanwezig. Benzeen
is als enige in deze groep bewezen carcinogeen, IARC(1987) groep 1.
Het kan leukemie veroorzaken, ook chromosoombeschadiging wordt
beschreven. Vlaanderen geeft in het binnenmilieubesluit als richtwaarde
2 µg/m³ en als interventiewaarde 10 µg/m³ (59).
3.2.1.2.2.2. Tolueen
De te verwachten concentraties voor tolueen binnenshuis liggen rond
20- 200 µg/m³. Ze zijn vooral afkomstig van verf, lijm, drukinkt,
parfum en tabaksrook. Ongeveer de helft van het ingeademde tolueen
wordt door het lichaam opgenomen. Tolueen geeft vooral afwijkingen van het centraal
zenuwstelsel. In dierproeven werkt tolueen vooral mutageen. Ook blijft tolueen langere
tijd in het lichaam en geeft dysfuncties van het centraal zenuwstelsel.
IARC(1989) klasseert tolueen in groep 3 als niet bewezen carcinogeen
voor mensen. Vlaanderen geeft in het binnenmilieubesluit als richtwaarde
260 µg/m³ (59).
3.2.1.2.2.3. Xyleen
Xyleen is hoofdzakelijk afkomstig van oplosmiddelen (verf, lijm,
inkt, schoensmeer) en tabaksrook. Xyleen wordt vooral via de longen
opgenomen. Ongeveer twee derde van de ingeademde hoeveelheid wordt opgenomen in
het lichaam en in het vet opgeslagen. Bijna 95% wordt echter terug afgebroken en verwijderd.
Net als de andere aromaten heeft xyleen vooral effect op het centraal zenuwstelsel.
IARC(1989) klasseert xyleen in groep 3 als
niet bewezen carcinogeen voor mensen.
23

24
3.2.1.2.2.4. Overige alkylbenzenen
De overige alkylbenzenen werken vooral irriterend voor de slijmvliezen en remmend op
het centraal zenuwstelsel. De voornaamste vertegenwoordigers zijn trimethylbenzeen,
ethylbenzeen, n-propylbenzeen, i-propylbenzeen, methylethylbenzeen, isopropylmethylbenzeen
en n-butylbenzeen. Deze zijn vooral te vinden in oplosmiddelen (verf, inkt), parfums
en benzine.
3.2.1.2.3. Gechloreerde alifatische koolwaterstoffen
Gechloreerde alifatische koolwaterstoffen worden veelvuldig als vetoplosmiddel of als
metaalreinigingsmiddel gebruikt. Voorbeelden hiervan zijn methylchloride, trichloorethaan,
tetrachloormethaan, trichloorethyleen en tetrachloorethyleen (per). “Per” wordt
zeer frequent gebruikt bij de droogkuis van kleding. Naast hun aspecifieke effecten op de
huid, slijmvliezen en zenuwstelsel zijn de verzadigde verbindingen ook berucht wegens
hun laattijdige effecten op lever en nieren. Dierproeven geven carcinogene effecten aan:
methylchloride en trichloorethaan (IARC(1987) groep 3 als niet bewezen carcinogeen
voor mensen), trichloorethyleen en tetrachloorethyleen (IARC(1995) groep 2A als waarschijnlijk
carcinogeen voor mensen). In de Verenigde Staten wordt uit veiligheidsoverwegingen
geadviseerd deze stoffen te beschouwen als humaan carcinogeen (98). Bij blootstelling
lager dan de MAC-waarde wordt echter geen verhoogd risico op kanker verwacht
(76). Vlaanderen geeft in het binnenmilieubesluit voor tetrachloorethyleen als richtwaarde
100 µg/m³ en voor trichloorethyleen 20 µg/m³ (59).
3.2.1.2.4. Gechloreerde benzenen
Gechloreerde benzenen worden samen met andere stoffen veel toegepast in schoonmaakmiddelen,
insecticiden en deodorantia. Ook gechloreerde benzenen werken remmend
op het centraal zenuwstelsel maar minder sterk dan de gechloreerde alifatische koolwaterstoffen.
De effecten verdwijnen na het beëindigen van de blootstelling. Gechloreerde
benzenen zijn irriterend voor de slijmvliezen en voor de huid. Carcinogeniteit is tot nu
onvoldoende onderzocht (110). Ze zijn vooral afkomstig van oplosmiddelen, benzine en
tabaksrook. Vertegenwoordigers van deze groep zijn chloorbenzeen, o-dichloorbenzeen,
p-dichloorbenzeen, trichloorbenzeen en 1,2-dichloorpropaan. IARC(1987) klasseert
o-dichloorbenzeen en 1,2-dichloorpropaan in groep 3 als niet bewezen carcinogeen voor
mensen.
Raadgeving voor de bewoning :
- Gebruik zo mogelijk producten op waterbasis.
- Ventileer of lucht extra wanneer veel oplosmiddelen vrijkomen. Dit kan soms dagen
duren.
- Gebruik geen spuitbus: zeer kleine druppeltjes uit de spuitbus komen in uw longen.
- Probeer zoveel mogelijk benzinedamp te vermijden tijdens het tanken.

3.2.2. Vezels
3.2.2.1. Asbest
Asbest is een component die erg in trek was bij het gebruik van bouwmaterialen omwille
van zijn akoestische en thermische isolatiewaarde en zijn weerstand aan vuur en chemische
agentia (zuurbestendigheid). In tal van constructies en gebouwen wordt nog altijd
asbest aangetroffen. Dikwijls gaat het dan om spuitasbest, een bros materiaal. Spuitasbest
bestaat uit een mengsel van cement en asbestvezels. Het bevat 55 tot 85% asbest, voornamelijk
crocidoliet of amosiet.
Contacten met vrije asbestvezels kunnen na jaren leiden tot longfibrose, longkanker,
pleura- of peritoneumtumoren (mesotheliomata), gastro-intestinale tumoren, pleurale
plaques en asbestwratten. Eén en ander hangt samen met de lengte van de vezel en de diameter.
Onderzoek wees uit dat een groot deel van onze bevolking met asbest in aanraking
komt (70). Doordat de werking zich pas na jaren blootstelling doorzet, zijn asbestvezels
in ruimten voor kinderen gevaarlijker dan in ruimten voor ouderen. De mate waarin de
vezels gebonden zitten in een matrix bepalen de veiligheid van het product.
Het gevaar van asbest is gedeeltelijk verbonden met de specifieke aard van de vezels.
Zo onderscheidt men crocidoliet of blauwe asbest ((NaFSiO 3 ) 2 .FeSiO 3 .H 2 O)(serpentijngroep),
chrysotiel of witte asbest (3MgO.SiO 2 .2H 2 O), amosiet of bruine asbest (Fe.
MgSiO 3 )(anthofylliet, actinoliet en tremoliet (amfiboolgroep). De meest voorkomende
soort is het chrysotiel. Crocidoliet is het meest gevaarlijk, maar het gebruik ervan is al
verboden sinds 1978 (85).
Sinds 1998 mag in ons land geen enkele asbestsoort meer worden gebruikt. Het gebruik
van spuitasbest is al sinds 1980 verboden (61).
Asbestvezeltjes kunnen vrijkomen door verwerking van asbesthoudende materialen
(asbestcement). Eén van de belangrijkste bronnen van asbest in de woning is de “doe-hetzelf”-wereld.
Zo worden in de vrije tijd zonder al te veel voorzorgsmaatregelen asbesthoudende
onderdelen bewerkt en verwerkt. Met name de afbraak van, het boren in en het
zagen en schuren van deze onderdelen zijn gevaarlijke activiteiten.
Vermits het gebruik van asbest pas sinds de jaren `50 een grote vlucht genomen heeft,
en rekening houdend met de lange latentietijd die nodig is vooraleer de bovenvermelde
effecten zich voordoen, zullen de komende jaren op dit vlak voor verdere verduidelijking
zorgen.
Vlaanderen legt in het binnenmilieubesluit 0,1 vezel/cm³ op als interventiewaarde (59).
Raadgeving voor de bewoning :
- Pas op bij het verwijderen van oudere vinylvloerbedekking, de onderlaag kan asbest
bevatten.
- Niet zagen, boren of schuren in asbesthoudende materialen.
- Bij beschadiging van asbesthoudend materiaal onmiddellijk de nodige maatregelen
nemen afhankelijk van de situatie (afdekken, behandelen, verwijderen).
25

26
3.2.2.2. Synthetische vezels
De mens zelf produceerde ook minerale vezels (Man Made Mineral Fibers, MMMF).
Deze vezels kunnen ingedeeld worden in keramische vezels, minerale wol (glaswol,
rotswol, melkwol) en vezelachtige mineralen (calciumsilicaat-, sepioliet- en palygorskietvezels).
Ook MMMF geven pas problemen indien ze in de lucht terechtkomen. Vooral
keramische vezels geven gezondheidseffecten die erg op asbestblootstelling lijken zoals
pleurale plaques, longkanker, mesothelioom en longfibrose.
Bij alle MMMF zijn een voorbijgaande irritatie en/of ontsteking van huid, ogen en luchtwegen
beschreven. Bij gebruik moeten deze materialen dan ook dusdanig worden ingepakt
dat zij niet vrij kunnen komen in de binnenlucht.
Glaswol-, steenwol- en slakkenwolvezels zijn door IARC(2001) ingedeeld in groep 3 als
niet bewezen carcinogeen voor mensen, keramische vezels in groep 2B als mogelijk carcinogeen
voor de mens.
Keramische vezels geven een kankerrisico van 1.10 -6 bij levenslange blootstelling aan 1
vezel per liter lucht (102). De ACGIH(2000) adviseert voor glas-, steenwol- en slakkenwolvezels
1 vezel/cm³, voor keramische vezels 0,2 vezels/cm³ (1).
3.2.3. Andere anorganische elementen
3.2.3.1. Lood
Lood is sedert geruime tijd gekend en berucht voor zijn toxische eigenschappen. Het is
een typisch voorbeeld van een xenobiotische stof. Lood heeft voor zover bekend geen
enkele fysiologische functie. Beroepsmatige blootstelling vindt men onder meer in de
non-ferrometallurgie.
Figuur 4 : Loodopname bij kinderen

In een stadsomgeving waren uitlaatgassen van auto’s een belangrijke bron van lood dat
in zijn organische verbindingen (tetramethyllood) fungeert als anti-klopmiddel. Door
het aanmoedigen van het gebruik van loodvrije benzine daalde de loodconcentratie in de
omgevingslucht aanzienlijk.
In veel vooroorlogse huizen en in sommige huizen uit de jaren vijftig zitten nog waterleidingen
van lood. Loden buizen zijn dik en vaak wat gedeukt of kronkelig. Ze zijn herkenbaar
als men er in krast. Zonder verf is hun kleur donkergrijs. Dit is vaak te zien bij
de watermeter of bij de aansluiting onder gootsteen of wasbakken. Ook sommige boilers
en geisers bevatten loden leidingen. Loodhoudend drinkwater, vooral via inwerking van
zacht, agressief water op de loden leidingen, evenals gleiswerk via inwerking van zure
stoffen zoals azijn, tomaten- of vruchtensap op de kleuring, zorgen beide voor een extra
belasting.
In de woning vindt men lood vooral terug in loodhoudende verven. Loodhoudende
verven, bestemd voor muren en houten oppervlakken, mogen wettelijk sedert 1925 niet
meer gebruikt worden. Wanneer men rekening houdt met de nodige delay kan het begin
van Wereldoorlog II als een meer realistische grens beschouwd worden. Woningen
gebouwd vóór 1940 en waarvan de verf op muren of ramen en deuren slecht onderhouden
is (afbladderende verf), vormen een reëel risico voor de gezondheid van jonge kinderen,
vooral door knabbelen op loodhoudende verfschilfers (“pica”) of door het innemen via
de handen van met lood aangerijkt stof. In een aantal steden zoals Antwerpen en Brussel
werden bij een opsporingscampagne enkele jaren geleden nog 22 gevallen van loodintoxicatie
via loodverf vastgesteld. Deze gevallen deden zich vooral voor bij weinig gegoeden.
De slechte staat van de huurwoningen werkte
Figuur 5 : Vereenvoudigde schematische weergave van het loodmetabolisme van een
volwassen Europeaan
27

28
de risicosituatie in de hand. Het tijdelijk niet bewonen van deze woningen vormt, naast
vervanging of sloop, de enige keuzemogelijkheid vooraleer de woning definitief gedecontamineerd
wordt. Decontaminatie kan op verschillende manieren gebeuren, bij voorkeur
op een niet stofferige wijze (chemisch decaperen). Nadien dient men dan een loodvrije
verf aan te brengen. Vermelden we tenslotte nog dat loodhoudende verf nog steeds op de
markt is, doch enkel bestemd voor metalen (zogenaamde roestvrije verf, loodmenie).
Volwassenen nemen anorganisch lood vooral op via de ademhalingswegen. Afhankelijk
van de diameter van de partikeltjes wordt lood neergezet in de alveolen en daar voor
± 50 % geabsorbeerd. Via het maagdarmstelsel wordt bij volwassenen 10% van het lood
opgenomen, bij kinderen kan dit oplopen tot 40 a 50 %. Lood accumuleert zich vooral
in het skelet. De halfwaardetijd bedraagt tien jaar. De klachten zijn erg wisselend en atypisch:
zwaktegevoel, vermagering, metaalsmaak in de mond, maagpijn, constipatie. Bij
gevorderde intoxicatie ontstaan loodkolieken (pijnlijke, hevige buikkrampen die een paar
uur kunnen duren) en perifere neuropathie met parese of paralyse van de actief gebruikte
spieren (drophand of dropvoet). Lood kan volgende orgaansystemen aantasten : bloedaanmaak,
zenuwstelsel, maagdarmstelsel, nieren, vitamine D-metabolisme en voortplanting.
Verhoogde loodwaarden bij jonge kinderen leiden tot aantasting van de ontwikkeling
van het zenuwstelsel wat meebrengt dat zowel de emotionele als de intellectuele functies
worden beschadigd. Dit kenmerkt zich door concentratiestoornissen, slechtere schoolprestaties,
emotionele labiliteit en lagere scores op intelligentietesten.
De MAC(1998) voor anorganisch lood bedraagt 150 µg/m³ (63). De ACGIH(2000) adviseert
als TLV 50 µg/m³ (1). De WGO(2000) adviseert als jaargemiddelde waarde
0,5 µg/m³ (102). NAAQS adviseert voor woningen 1 ,5 µg/m³ per 3 maand (111).
Raadgeving voor de bewoning :
- Laat loden leidingen vervangen zodra dit mogelijk is.
- Laat ‘s morgens het water een tijdje doorlopen. Het toilet doorspoelen komt de doorspoeling
ten goede.
- Drink en kook geen water dat langer dan uur in een loden leiding heeft gestaan.
Gebruik het zeker niet voor flesvoeding van een baby. Ververs dan eerst de inhoud
van de leiding door het water 1 tot 2 minuten te laten stromen. In de meeste huizen
kost dit 10 tot 20 liter water per keer.
- Gebruik nooit heet kraanwater om te drinken.
- Jonge kinderen en afbladderende verf gaan niet samen. In principe zijn dergelijke
woningen onbewoonbaar voor kinderen.
Ofwel moeten de afbladderende materialen worden vervangen, ofwel moeten de verflagen
worden afgedekt of moeten de verfschilfers op adequate wijze worden verwijderd.
- Afschuren van verf kan niet als jonge kinderen (

3.2.3.2. Kwik
Het breken van een ouderwetse koortsthermometer of sommige soorten thermostaten kan
kwikzilver verspreiden, glimmende grijze druppeltjes. Het is moeilijk dit kwik helemaal
op te ruimen, vooral op een vloerkleed of vaste vloerbedekking. Hierdoor kan je veel
kwik binnen krijgen via je huid en door het inademen van kwikdamp.
Kwik is het enige metaal dat onder normale omstandigheden vloeibaar is. Gemorst kwik
geeft zelfs bij kamertemperatuur een hoge dampconcentratie in de lucht. Metallisch kwik
kan in de woning onder andere voorkomen in thermometers, barometers en TL-lampen.
Ook aardgas bevat metallisch kwik (± 6 µg Hg/m³). Anorganisch kwik kan in de woning
voorkomen in sommige latexverven.
De mate van resorptie van kwikverbindingen is slecht bekend, de belangrijkste ophoping
gebeurt in de nieren ter hoogte van de tubuli.
Kwikdampen en organische kwikverbindingen kunnen aantasting van het centrale zenuwstelsel
veroorzaken. Zo kunnen naast persoonlijkheidsstoornissen die gepaard gaan met
slapeloosheid, geheugenverlies en depressieve stemmingen, eveneens neurologische verwikkelingen
op de voorgrond staan. Tremoren van vingers, oogleden en lippen worden
hierbij frequent beschreven.
De MAC(1998) voor metallisch kwik bedraagt 25 µg/m³ (63), deze waarde is ook de TLV
van de ACGIH(2000) (1). De WGO(2000) adviseert als jaargemiddelde waarde 1 µg/m³
(102). De GG&GD Amsterdam adviseert voor woningen maximaal 0,6 µg/m³ (76).
Raadgeving voor de bewoning :
- Gebruik geen koortsthermometer met kwik. Lever hem in als chemisch afval voordat
hij breekt.
- Als er kwik is gemorst, gebruik dan geen stofzuiger; dit procédé verspreidt het kwik
immers juist in de lucht.
- Gemorst kwik moet zo snel mogelijk worden opgeruimd. Op een gladde vloer bijvoorbeeld
via samenvegen op papier (huishoudrol).
- Oppervlakken die niet kunnen worden schoongemaakt worden zo mogelijk verwijderd.
29

30
3.3. Tabak
Over roken bestaat nog weinig discussie, het is schadelijk voor de gezondheid. Ook van
passieve blootstelling aan tabaksrook is dit ondertussen bewezen. Toch willen sommigen
blijven genieten van sigaret, sigaar of pijp.
Tabaksrook is een aërosol van minstens 2500 verschillende stoffen, met als belangrijkste
bestanddelen: koolstofmonoxide, benzeen, tolueen, formaldehyde, aromatische amines,
PAKs, roetdeeltjes en fijn stof.
Concentratie in de binnenlucht is afhankelijk van het volume van de kamer, de ventilatiewaarde,
het aantal rokers en de frequentie van het tabaksgebruik. De invloed van tabaksrook
op de gezondheid is meer dan bekend. De invloed strekt zich ook uit tot alle personen
aanwezig in dezelfde ruimte, niet-rokers inbegrepen.
Vermelden we als voornaamste gevolgen, zowel voor rokers als voor niet rokers die
worden blootgesteld aan tabaksrook, de ontwikkeling van chronisch obstructief longlijden
(COPD), hart- en vaatziekten, kankers van lip, neus, long, blaas en maagdarmkanaal,
sinusitis, conjunctivitis. In onze geïndustrialiseerde landen is tabaksrook, vooral door de
hoge stofconcentraties, de voornaamste oorzaak binnenshuis van niet-carcinogene effecten
op de luchtwegen zoals chronische bronchitis, emfyseem en astma (75). Verder is het
de voornaamste oorzaak van longkanker.
Het debiet frisse lucht dat gewoonlijk aangeraden wordt gaat van minimum 20 m³ per uur
per persoon tot 40 m³ per uur per persoon. Op een ruimte van 25 m³ per persoon en een
gemiddelde van één sigaret per uur, wil dit zeggen dat bij minimaal debiet het risico op
neusirritatie blijft, en er zelfs bij maximum debiet van 40 m³ reukhinder blijft. In woningen
is het optimale debiet 50 m³ per sigaret, wat wil zeggen, 1,3 tot 2 luchtverversingen
per uur per sigaret.
Testen wezen uit dat minimum 8 luchtverversingen per uur nodig zijn om een ruimte van
50 m³ met een rookfrequentie van 6 sigaretten per uur, binnen het toelaatbare te houden,
of 65 m³ frisse lucht per sigaret (49).
Conclusie is dat de maximum aanvaardbare ventilatie van 40 m³ per uur per persoon niet
meer efficiënt werkt wanneer het tabaksgebruik meer bedraagt dan één sigaret per uur per
persoon in ruimten van 25 m³ per persoon (50).
Raadgeving voor de bewoning :
- Rook niet in huis, zeker niet in het bijzijn van kinderen of niet-rokers.
- Wordt er in huis toch gerookt, ventileer of lucht dan extra, of rook onder de dampkap.
- Houd tenminste de slaapkamers rookvrij.

3.4. Verbrandingsproducten
3.4.1. Algemeen
De meest gebruikte methode van verwarming bestaat uit de directe verbranding van fossiele
brandstoffen, omdat deze nog altijd relatief goedkoper zijn dan elektriciteit. Voorbeelden
van fossiele brandstoffen zijn stookolie, steenkool en aardgas. Zij hebben echter
het nadeel zeer veel zuurstof te verbruiken bij verbranding en bovendien een aantal toxische
producten vrij te geven zoals koolstofoxiden (CO x ), stikstofoxiden (NO x ) en zwaveloxiden
(SO x ), maar ook polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAKs), aldehyden,
waaronder formaldehyde, en zure gassen zoals salpeterzuur (HNO 3 ) en salpeterigzuur
(HONO). En niet te vergeten roetdeeltjes. De concentratie van deze producten in de
woning hangt samen met de gebruikte brandstof, het trekvermogen van de schoorsteen, de
afstelling van de branders, het soort kachel, de luchttoevoer, de plaats in de woning en het
onderhoud.
Bijzondere problemen voor het milieu stellen de openhaarden en de kolen- en houtkachels
die, sinds de prijs van de olieproducten is gestegen terug enorm veel gebruikt worden.
Bij openhaarden is de trek van de schoorsteen moeilijk te regelen en krijgt men makkelijk
tegentrek, waardoor rook in de kamer terechtkomt. Bij kachels treedt er emissie op
telkens de kachel geopend wordt voor het bijvullen. De concentraties binnenshuis van
koolstofmonoxide, organische elementen, zwaveldioxide en stofdeeltjes, liggen in deze
gevallen dan ook erg hoog.
Een houtkachel verspreidt veel meer verontreiniging dan een andere verwarming van een
woning. In de nabije omgeving kan de rook zeer hinderlijk zijn. Problematisch zijn vooral
een lage schoorsteen, een kachel met overcapaciteit, frequent gebruik en het stoken van
ander materiaal dan zeer droog hout. Hoe zachter de wind des te minder de rook weggezogen
wordt en des te meer overlast er optreedt in de omgeving. De overlast bestaat
uit stank, neerslag van roet en soms ook verspreiding van vonken. In sommige gevallen
hebben buren last van prikkeling van ogen, neus en keel. Dit is een voorbijgaande aantasting
van de gezondheid. Daarnaast bestaat hinder doordat de buren niet goed kunnen ventileren
of de was niet buiten kunnen hangen zonder last van stank en roet te krijgen. Rook
is in theorie kankerverwekkend, maar om een werkelijk risico te vormen moet de blootstelling
intensief zijn. Modelberekeningen en metingen wijzen er echter op dat houtstook
meestal niet genoeg giftige stoffen verspreidt om een reëel risico te vormen voor buren of
voorbijgangers.
Voor de bewoners zelf van het huis met de houtkachel bestaan grotere risico’s. Vooral
kinderen hebben vaker verkoudheid, astma, bronchitis en longontsteking in huizen waarin
dagelijks hout wordt gestookt. Ook zijn binnenshuis tijdens het stoken te hoge gehalten
gemeten van stoffen zoals polycylische aromatische koolwaterstoffen (PAK), zelfs wanneer
het binnen niet rokerig is. De hoeveelheid verontreiniging in de binnenlucht hangt af
van het type houtkachel. Een helemaal gesloten model vervuilt minder dan een model met
openingen of een openhaard. Verder hangt de verontreiniging van het binnenmilieu af van
de trek in de schoorsteen. Een dichtgezette uitlaatklep, een verstopt schoorsteenkanaal,
een lage uitmonding van de afvoerpijp en weinig wind kunnen leiden tot te weinig afvoer
31

32
Allesbranders en openhaarden zijn veelal ongeschikt als hoofdbron van verwarming.
U kunt af en toe hout stoken zonder gevaar voor de gezondheid, als u verstandig
stookt:
- Kies een gesloten kachel met een kleine capaciteit.
- Controleer de trek in de schoorsteen.
- Laat elk jaar de schoorsteen vegen.
- Stook niet bij weinig wind.
- Stook niet wanneer bewoners last hebben van ogen, neus, keel of longen.
- Stook alleen hout dat 1 of 2 jaar gedroogd is.
- Stook geen geverfd, gelakt of gelijmd hout.
- Verbrand geen afval.
- Gebruik hout dat tenminste vuistdik is.
- Stapel de stukken met genoeg ruimte ertussen in de kachel.
- Open de toevoer van lucht in de kachel en de uitlaatklep naar de schoorsteen.
- Ventileer de kamer waarin de kachel staat.
- Mors geen as in huis.
van rook. Het smoren van de luchttoevoer naar de kachel, het stoken van nat hout of het te
dicht tegen elkaar stapelen van het hout kunnen leiden tot vorming van te veel rook.
Vanuit gezondheidsoogpunt moeten verwarmingstoestellen steeds op een schoorsteen
aangesloten zijn wegens de giftige verbrandingsproducten (steenkool, stookolie, gas) of
omdat ze onder druk staan (aardgas, propaan) zodat bij lekken de gassen via de schoorsteen
kunnen ontsnappen.
Verwarmingstoestellen die werken door verbranding en zonder schoorsteen, meestal als
bijkomende verwarmingsbron gebruikt, geven altijd grote hoeveelheden CO 2 af, ook NO x ,
en bij slechte werking ook CO. Dergelijke verwarming is af te raden.
Als de sterkte van de verwarming geschat wordt op gemiddeld 10 kW, is het volume lucht
nodig voor de verbranding 10 tot 15 m³ per uur, afhankelijk van de gebruikte brandstof.
Dit stemt overeen met 0,2 tot 0,4 luchtverversingen per uur, veel lager dus dan deze nodig
voor de meeste andere doeleinden.
Laten we nu even stilstaan bij de verschillende afzonderlijke gevaren van onze verwarming.
3.4.2. Asfyxantia
Asfyxantia zijn biologisch niet-actieve stoffen die de zuurstof uit onze inademingslucht
verdringen. De zuurstofconcentratie in de lucht mag niet zakken onder de 18% (normaal
is de zuurstofconcentratie 21%). Dit betekent dat deze stoffen alleen in hogere concentraties,
boven 10% volume in de inademingslucht, gevaarlijk zijn.
De belangrijkste zuurstofverdringers zijn stikstof, methaan, propaan en butaan.

Wanneer de zuurstofconcentratie zakt onder 8%, raakt men, vrijwel zonder waarschuwingssymptomen,
bewusteloos. Bij concentraties rond 15% treden hoofdpijn, duizeligheid,
oorsuizingen en lichtsensaties op.
stikstof
zuurstof
argon
koolstofdioxide
neon
helium
methaan
krypton
distikstofoxide
overige gassen
Tabel 2 : Normale samenstelling van de lucht in de atmosfeer
3.4.3. Koolstofdioxide (CO 2 )
Koolstofdioxide is fysiologisch actief en interfereert met het ademhalingscentrum. Het is
in de lucht aanwezig a rato van 0,03% volume. Op zich wordt het niet direct als een luchtverontreinigende
stof beschouwd. Bij concentratie tussen 1 en 3% wordt de ademhaling
versneld en neemt de hartfrequentie toe; boven de 4% wordt de ademhaling gestimuleerd;
boven 7% ontstaan hoofdpijn, duizeligheid en transpiratie; uiteindelijk, boven 17%, treedt
bewusteloosheid op.
Al zijn verbrandingstoestellen een grote bron, de belangrijkste CO 2 -bron is de uitademingslucht
van de bewoners.
Koolstofdioxide is een goede indicator voor de ventilatie. Een hoog gehalte koolstofdioxide
in de woning duidt aan dat de ventilatie tekort schiet. Er is immers een duidelijke
samenhang tussen het koolstofdioxidegehalte en de andere gemeten verontreinigingen.
Het verluchten van de woning verlaagt niet onmiddellijk het gehalte koolstofdioxide. In
huizen waar de bewoners vaak verluchten is het koolstofdioxidegehalte dikwijls hoog.
Dit komt omdat de bewoners verluchten door een behoefte aan frisse lucht, niet door een
behoefte aan gezonde lucht. Verluchten en ventileren zijn dus duidelijk niet gelijkwaardig.
Een concentratie van 1800 mg/m³ (1000 ppm) geeft 20% ontevredenen (muffe lucht). De
concentratie in woningen stijgt zelden uit boven 5400 mg/m³ (3000 ppm). Als levensbedreigend
wordt het tienvoudige aanvaard. In de buitenlucht zijn de concentraties CO 2
ongeveer 630-720 mg/m³ (350-400 ppm).
Vlaanderen geeft in het binnenmilieubesluit als richtwaarde 900 mg/m³ (59).
N 2
O 2
Ar
CO 2
Ne
He
CH 4
Kr
N 2 0
vol %
78,1
20,93
0,93
0,03
0,002
0,000 5
0,000 1
0,000 1
0,000 05
0,007
33

34
3.4.4. Koolstofmonoxide (CO)
Koolstofmonoxide is het meest voorkomende toxische gas. Het is reuk-, kleur- en smaakloos,
wat maakt dat het niet wordt opgemerkt. Het komt vrij bij verschillende chemische
processen, doch vooral bij onvolledige verbranding van koolstof bevattende producten
(fossiele brandstof, zoals steenkool, gas, hout, e.d.; sigaretten, enz.).
In ons lichaam wordt koolstofmonoxide uitsluitend opgenomen via de luchtwegen,
waarna het zich vervolgens in het bloed bindt met het hemoglobine, de normale drager
van zuurstof. Deze verbinding is 200 maal sterker dan deze tussen hemoglobine en zuurstof,
waardoor zuurstof wordt verdrongen. Tezelfdertijd wordt de zuurstof die gebonden is
aan hemoglobine moeilijker afgegeven.
Inademing geeft cardiovasculaire implicaties. Koolstofmonoxide-intoxicaties komen nog
steeds erg frequent voor. Jaarlijks sterven nog tal van personen aan de gevolgen van de
vergiftiging. Koolstofmonoxide blijft nog steeds het sterkste gif dat in de woning kan
voorkomen. Het hoeven evenwel niet steeds slecht trekkende schoorstenen te zijn die
hiervoor als de verantwoordelijke kunnen aangewezen worden. Ook slecht afgestelde
geisers in onvoldoende geventileerde badkamers kunnen de lucht verrijken met CO. Bij
kachels kan de oorzaak liggen bij de onvoldoende aanvoer van zuurstof, bij lekken in de
schoorsteen en bij niet gereinigde rookkanalen. Inversietoestanden zoals bij mist waarbij
de temperatuursgradiënt van de luchtlagen omgedraaid is, bevorderen de ongevallen.
COHb-gehalte in
het bloed (%)
< 3
3 - 10
10-20
20-30
30-40
40-60
60-80
> 80
symptomen
Tabel 3 : Overzicht van de effecten van CO (98)
geen symptomen bekend
lichte verschijnselen als afwijkingen in het ECG, afname van reactie-
en onderscheidingsvermogen
in sterkere mate afwijkingen in het ECG en afname van reactie- en
onderscheidingsvermogen, drukkend gevoel op hoofd, kortademigheid
bij zware inspanning
kortademigheid bij matige inspanning, bonzend gevoel in het hoofd,
verminderd oordeelsvermogen
gezichtsstoornissen, prikkelbaarheid, duizeligheid, misselijkheid,
zwaktegevoel, hartkloppingen
verwardheid, braken, bewustzijnsverlies bij geringe inspanning
coma, stuiptrekkingen, wijde pupillen
snel dood

Figuur 6 : Bindingscurve O 2 en CO van het bloed
(naar Sesam Atlas van de fysiologie p. 88 - 1981)
35

36
Bij het gebruik van geisers of gasfornuizen in de badkamer of keuken ligt de oorzaak van
de productie van CO vaak in het feit dat het volume lucht i.c. zuurstof niet aangepast is
aan de geproduceerde verbranding. Zo ontstaat er een onvolledige verbranding, met het
vrijkomen van CO als gevolg. Op dit ogenblik worden geisers uitgerust met een atmosferische
beveiliging. Dergelijke beveiliging reageert op een overmaat aan CO 2 in de lucht en
sluit de gastoevoer van de geiser af. Een tweede veiligheid is de aansluiting op een afvoer
naar buiten. Afvoerloze geisers zijn ontoelaatbaar.
Naast onvoldoende aanvoer van zuurstof zijn ook vervuiling van de branders en overbelasting
van het toestel belangrijke oorzaken van CO-vorming. Het is dan ook erg belangrijk
alle verbrandingstoestellen minimaal jaarlijks te laten schoonmaken en correct te
laten afstellen.
Ook de garage kan een bron zijn van CO-intoxicatie. Dit gebeurt dan door draaiende
motoren. Daarenboven dringt CO makkelijk door muren. Tenslotte wijzen wij op het
gevaar van CO-vergiftiging bij brand in de woning.
De Nederlandse Gezondheidsraad (1975) adviseert 35 ppm (uurgemiddelde) en 9 ppm
(achtuursgemiddelde) (29), de WGO (2000) 91 ppm (15 min), 55 ppm (30 min), 27 ppm
(1 h) en 9 ppm (8 h) (102). Vlaanderen geeft in het binnenmilieubesluit als richtwaarde
5,7 mg/m³ (daggemiddelde waarde) en als interventiewaarde 30 mg/m³ (uurgemiddeldewaarde)
(59).
Tabel 4 : Verband COHb-gehalte in het bloed en de CO-concentratie in de inademingslucht
en de blootstellingsduur (98)

3.4.5. Zwaveldioxide (SO 2 )
Zwaveldioxide is een gas met een karakteristieke, prikkelende geur en is goed oplosbaar
in water, waarmee het zwaveligzuur (H2SO3) vormt.
Meestal wordt het gas tegengehouden door de vochtige bovenste luchtwegen, doch geadsorbeerd
op stofdeeltjes eventueel reeds omgezet tot zwavelzuur kan het dieper in de
luchtwegen afgezet worden.
Hoge concentraties veroorzaken neusloop, hoesten en pijn in de ogen. Jarenlange blootstelling
aan concentraties van ongeveer 1 ppm kan verminderde longfunctie, bronchitis en
emfyseem veroorzaken.
De WGO(2000) adviseert als daggemiddelde 125 µg/m³ en als jaargemiddelde 50 µg/m³
(102). De MAC-waarde (1998) bedraagt 5,3 mg/m³ (2 ppm) (63). Dit is ook de TLV van
de ACGIH(2000) (1).
3.4.6. Stikstofoxiden (NO x )
Meestal komen het stikstofmonoxide (NO) en het stikstofdioxide (NO2) beide voor. Bij
het verbranden van brandstof op hoge temperatuur worden de stikstof en de zuurstof uit
de lucht gebonden.
Door zijn geringe wateroplosbaarheid dringt stikstofdioxide diep in de luchtwegen door,
waar het met water reageert en salpeterzuur (HNO3) vormt, wat sterk prikkelend werkt en
ontsteking van de luchtwegen veroorzaakt.
Patiënten met luchtwegaandoeningen reageren reeds bij concentraties van 2,8 mg/m³ (1,5
ppm). Jarenlange blootstelling aan 3,8 mg/m³ (2 ppm) kan leiden tot hoesten, opgeven
van sputum, dyspnee en soms emfyseem.
Bij acute blootstelling aan hoge concentraties ontstaat er kans op longoedeem. Dit longoedeem
verschijnt meestal na 12 tot 24 uur. Longoedeem houdt een levensbedreigende situatie
in. Door zijn laattijdig voorkomen wordt het verband met stikstofoxiden herhaaldelijk
miskend en wordt bijgevolg het risico onderschat.
De geurdrempel voor NO2 ligt bij ongeveer 400 µg/m³ (0,2 ppm), het geeft een bitterzoete
geur.
De WGO (2000) stelt voor NO 2 500 µg/m³ (10 min), 125 µg/m³ (dag), 50 µg/m³ (jaar)
(102). De MAC-waarde (1998) bedraagt 5,7 mg/m³ (3 ppm) (63). Dit is ook de TLV van
de ACGIH(2000) (1). Vlaanderen geeft in het binnenmilieubesluit als richtwaarde 135 µg/
m³ (uurgemiddelde waarde) en als interventiewaarde 200 µg/m³ (uurgemiddelde waarde)
(59).
Bijlage 2.5.1 van Vlarem II geeft voor NO2 als richtwaarde voor het P98 135 µg/m³, en
voor het P50 50 µg/m³, als grenswaarde voor het P98 200 µg/m³.
3.4.7. Polycyclische aromatische koolwaterstoffen
Polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAKs) zijn een groep organische stoffen
opgebouwd uit minimaal twee aromatische ringen. Iedere aromatische ring bestaat uit zes
koolstofatomen (C). Er zijn enkele honderden PAKs bekend. Praktisch gezien worden
37

38
meestal slechts enkele stoffen uit deze reeks gescreend in het milieu. Er bestaan hoog- en
laagmoleculaire verbindingen. De laagmoleculaire PAKs zijn over het algemeen vluchtig,
goed oplosbaar in water en slecht oplosbaar in vet. De hoogmoleculaire PAKs zijn minder
vluchtig, goed oplosbaar in vet en slecht oplosbaar in water. In de lucht zijn hogere PAKs
meestal gebonden aan stofdeeltjes. De best gekende PAK is benzo(a)pyreen (BaP) horend
bij de hoogmoleculaire groep. BaP is carcinogeen. Meestal wordt hij gebruikt als indicator
voor risico-inschatting bij blootstelling aan PAKs.
Figuur 7 : Enkele zeer kankerverwekkende PAKs
In de binnenlucht zijn houtkachels, openhaarden en roken de grootste bron. Bij het stoken
van droog, onbewerkt hout komen PAKs, stof en CO vrij, mogelijk ook benzeen, tolueen
en aldehyden. Het stoken van verontreinigd hout (nat, geverfd, geïmpregneerd) of plastic
geeft extra vervuiling, zelfs dioxinen. Ook braden, bakken of barbecuen geeft BaP vrij,
vooral bij aanbranden.
Sommige verbindingen die PAKs in het lichaam aangaan zijn erg reactief en op deze
wijze vermoedelijk verantwoordelijk voor de carcinogene werking. PAKs worden goed
opgenomen via het maagdarmstelsel, hoogmoleculaire PAKs ook via de longen. Over de
niet carcinogene effecten van PAKs bestaat tot hiertoe weinig informatie. Het zou gaan

over groeiremming, leverschade en irritatie. Wat de carcinogene werking betreft bestaat
alleen voor BaP meer informatie, de individuele effecten van de andere PAKs zijn minder
gekend.
Voor wat de binnenlucht betreft bestaan er geen specifieke normen voor PAKs.
WGO(2000) schatte het risico op kanker voor PAKs en BaP, bij levenslange blootstelling
aan 1 µg/m³, op 8,7.10 -2 (102). IARC(1987) klasseerde PAKs en BaP in groep 2A als
waarschijnlijk carcinogeen voor mensen.
Raadgeving voor de bewoning :
- Gebruik geen verbrandingstoestellen (geisers, kachels) zonder rechtstreekse afvoer
van de verbrandingsgassen naar buiten.
- Wanneer je toch afvoerloze toestellen gebruikt, steeds luchten tijdens en na het
gebruik, zeker als die lang brandt.
- Zorg tijdens en een kwartier na het gebruik van gastoestellen voor extra ventilatie.
- Laat verwarmingsapparaten op gas en schoorstenen jaarlijks controleren door een
vakman.
- Laat de vakman ook komen als de vlam geel is.
- Gebruik een geiser met veiligheidsslot.
- Hoofdpijn, misselijkheid en draaierigheid zijn alarmsignalen.
- Voor verbranding in kachel en openhaard alleen droog en onbehandeld hout gebruiken.
39

40
3.5. Koken
Bij het verhitten van vetten tot hoge temperaturen komen organische stoffen vrij.
Bij aan- of verbranden (grill, barbecue) komen polycyclische aromaten, heterocyclische
aminen of pyrolyseproducten van sommige aminozuren (tryptofaan, lysine, glutamine)
vrij die mutageen en carcinogeen zijn.
Een meer voor de hand liggende emissie is deze van stikstofoxiden en koolstofmonoxide
bij het koken op gas of kolen. Deze emissie is zeer goed gelokaliseerd in tijd en ruimte,
en moet dus makkelijk te ondervangen zijn. De bestaande dampkappen zijn echter weinig
efficiënt en vangen de gassen weinig adequaat op doordat deze zich vermengen met de
lucht vooraleer ze afgezogen kunnen worden. Hierdoor wordt, indien de ventilator op
maximum capaciteit werkt, gemiddeld slechts de helft afgevoerd.
Dampkappen zonder rechtstreekse afvoer naar buiten zijn uitgerust met koolstoffilters.
Wanneer deze niet tijdig worden vervangen gaan zij dienst doen als secundaire bron voor
benzo(a)pyrenen en nitrosamines.
Tijdens het koken bedraagt de gemiddelde concentratie, na vijf minuten voor CO 20 mg/
m 3 en voor NO x 1,8 mg/m 3 ; na twee uur koken is het gemiddelde 13 mg/m 3 CO en 1 mg/
m 3 NO x (111).
Voor een gemiddelde warmtebehoefte van 5 kW is het luchtdebiet, nodig voor de verbranding,
slechts 5 m³ per uur. Wanneer men echter de gemiddelde CO en NO x emissiewaarden
bekijkt is het debiet om tot een maximum concentratie CO van 40 mg/m 3 (US-norm
voor één uur) en NO x van 1,1 mg/m³ (alarmniveau voor één uur) te komen respectievelijk
88 m 3 en 375 m 3 per uur of 1,8 en 7,5 luchtverversingen per uur (50). Een goede ventilatie
voor de afvoer van NO 2 is slechts van relatief belang doordat NO 2 makkelijk reageert en
een halfwaardetijd van 0,5 tot 0,8 uur heeft in niet geventileerde lokalen (111).
Nochtans bestaat er een verband tussen het koken op gas, de N0 2 -concentratie en ziekten
van de luchtwegen (52) (53).
Andere samenstellende delen in de emissiegassen zijn stikstof (N 2 ), zuurstof (O 2 ), koolstofdioxide
(CO 2 ), waterdamp en in mindere mate methaan (CH 4 ), etheen (C 2 H 4 ) en
andere koolwaterstoffen en aldehyden, ook waterstoffluoride (HF), waterstofchloride
(HCl) en waterstofbromide (HBr).
Raadgeving voor de bewoning :
- Zorg tijdens en een kwartier na het koken op een gastoestel voor extra ventilatie, bij
voorkeur via een laaghangende afzuigkap.
- Laat gasapparaten jaarlijks controleren door een vakman.
- Laat de vakman ook komen als de vlam geel is.

3.6. Garage
Zoals bij koken op gas, gaat het hier vooral om sporadische emissies (CO, koolwaterstoffen,
aromatische solventen). Zo leveren garages die in verbinding staan met de woning
2 µg/m³ extra benzeen door de aanwezigheid van deze stof in de uitdamping van auto’s.
Verspreiding in de woning kan tegengegaan worden door een sas te voorzien tussen
garage en leefruimte.
Algemeen raadt men aan verschillende vervuilers rond en in de garage te groeperen (centrale
verwarming, wasplaats en dergelijke). Deze ruimte moet dan voldoende geventileerd
worden.
41

42
3.7. Houtverduurzaming
Hout dat gedurende de gebruiksduur 20% of meer water bevat, moet worden beschermd
tegen schimmels en insecten. Daarom wordt het preventief of curatief behandeld met chemische
producten die dit euvel bestrijden. Al deze middelen zijn in min of meerdere mate
giftig voor de mens. Toepassingen in de woning moeten steeds gebeuren door bestrijken
met de borstel, alhoewel dit naar bescherming een minder goede methode is gelet op
de geringe indringing via deze methode. Aan het oppervlak van behandelde materialen
bevindt zich gewoonlijk een geringe hoeveelheid houtverduurzamingsmiddel. Het gevaar
van contact met blote handen is verwaarloosbaar klein. De hoeveelheid houtstof dat bij
verwerking vrijkomt bevat dermate geringe hoeveelheden houtverduurzamingsmiddel dat
bij die activiteit geen aanvullende bescherming nodig is. Het grootste risico is de langdurige
blootstelling aan een relatief lage concentratie in de woonruimte die ontstaat door
uitdamping.
De houtverduurzamingsmiddelen kunnen worden ondergebracht in drie groepen, de teeroliedestillaten,
de wateroplosbare middelen en de middelen in organische oplosmiddelen.
Wateroplosbare middelen worden voornamelijk gebruikt als preventieve behandeling van
het hout. Naarmate het te beschermen hout meer bloot staat aan vocht en water is een sterker
fixerende werkzame stof nodig.
3.7.1. Teerolie
Teerolie bevat honderden verschillende stoffen waarvan een aantal toxicologisch verdacht
of zelfs carcinogeen zoals benzo(a)pyreen, anthraceen en fluorantheen.
Meest gebruikte producten zijn creosootolie en carbolineum. Chemisch zijn beide producten
nauwelijks te onderscheiden. Niet alleen wegens hun intense geur is gebruik binnenshuis
af te raden. Deze middelen komen alleen in aanmerking voor gebruik buitenshuis.
Creosoot is door IARC(1987) geklasseerd in groep 2A als waarschijnlijk carcinogeen.
3.7.2. Houtverduurzamingsmiddelen in organische oplosmidde-
len
3.7.2.1. Pentachloorfenol
Pentachloorfenol (PCP) werd in het verleden veel gebruikt in houtbeschermers en verven.
PCP dringt diep in de houtporiën door en komt dan langzaam terug vrij, tot zelfs jaren na
de behandeling. Het gebruik van PCP-houdende producten binnenshuis is ondertussen
verboden.
Wanneer het toch wordt gebruikt zijn concentraties in de lucht van ± 120 µg/m³ (11 ppb)
zeer goed mogelijk, door hoge gebruiksconcentraties (10 g PCP/m²) en/of lage ventilatieratio
(8 a 12 per dag). De secundaire besmetting via voeding kan tot 5 µg PCP/kg, voedsel
bedragen. Als veilig wordt een binnenluchtconcentratie van 5 µg/m³ (0,45 ppb)aanvaard.
Een normale ventilatie houdt onvoldoende waarborgen in voor bewoning van gebouwen
waar gewerkt werd met PCP-houdende houtbescherming.

Afdekken van de behandelde oppervlakken met polyurethaanlak vermindert de PCPafscheiding
met 95 %.
De MAC(1998) bedraagt 500 µg/m³ (46 ppb) (63). Ook ACGIH(2000) adviseert 500 µg/
m³ (46 ppb) (1). IARC(1991) klasseerde PCP in groep 2B als mogelijk carcinogeen.
3.7.2.2. Azaconazole
Azaconazole is een weinig giftige verbinding die zowel in water als in een organisch
oplosmiddel kan worden toegepast. De stof heeft alleen een fungicide werking, goed
tegen bruinrotschimmels (kelderzwam) en witrotschimmels (elfenbankje), en heeft geen
invloed op insecten. Hout in rechtstreeks contact met grond en water reageert slecht op
een behandeling met azaconazole.
3.7.2.3. Tributyltinoxide (TBTO)
Tributyltinoxide is slechts matig giftig, maar erg irriterend voor de slijmvliezen van neus
en keel. Het mag alleen buitenshuis worden gebruik. Deze stof is schadelijk voor insecten.
3.7.2.4. Tributyltinfosfaat (TBTP)
Tributyltinfosfaat is minder vluchtig dan het verwante TBTO en dus minder irriterend
waardoor de toepassingen aan een woning iets ruimer zijn. Zo kan het hout van het dakbeschot
worden behandeld met TBTP, verder gebruik echter alleen buitenshuis.
3.7.2.5. Naftenaten
Voor dakbeschot, balken en vloerbestanddelen van de begane grond kunnen koper- en
zinknaftenaat worden gebruikt. Dit zijn bijproducten van de aardolie-industrie. De nodige
concentratie ingebrachte stof ligt erg hoog (minimaal 30 tot 40 kg per m³ hout). Het product
is dus louter onder druk in te brengen, niet met een borstel.
3.7.2.6. Quats
Quats of quaternaire ammoniumverbindingen zoals alkyldimethylbenzylammoniumchloride,
doden ook oppervlakteschimmels. Deze stof is weinig giftig en daardoor een goed
alternatief als houtverduurzamingsmiddel.
3.7.3. Wateroplosbare houtverduurzamingsmiddelen
Hier horen bijna alle in water oplosbare zouten thuis, alleen of in combinatie. Bedoeling
is dat deze zouten doordringen in de poriën van het hout en vervolgens worden gefixeerd
aan de houtvezels. De dosis nodige actieve stof is hoger naarmate het hout intensiever in
contact zal komen met vocht of water. De meeste van deze middelen zijn erg giftig. Na
43

44
droging zijn de meeste zouten gefixeerd in het hout en bestaat er bijna geen gevaar meer.
De zouten verdampen of logen nauwelijks uit.
Voor gebruik in dompelbakken worden ondertussen ook andere stoffen zoals azaconazole
en alkyldimethylbenzylammoniumchloride gebruikt. Deze stoffen zijn minder giftig en
minder milieubelastend. Zij kunnen een goed alternatief vormen voor de andere verbindingen.
- Sterk fixerend : Cu/Cr/As (CCA), Cu/Cr, alkyldimethylbenzylammoniumchloride
- Gedeeltelijk fixerend : F/Cr/As, F/Cr/B, Cu/Cr/B, F/Cr, Cu/Cr/F, azaconazole, propiconazole
- Niet fixerend : op basis van boor (B) of fluor (F)

3.8. Bewoning
3.8.1. Reukhinder
Het waarnemen van geur is een reactie van het menselijke geurzintuig op vluchtige chemische
verbindingen. Het reukzintuig reageert specifiek op een chemische verbinding,
variërend van zeer gevoelig tot weinig gevoelig. Men spreekt dan over de “geurdrempel”
van een stof. Reukhinder is afhankelijk van verschillende subjectieve factoren zoals persoonlijke
gevoeligheid, het karakter van de geur, de concentratie van geurstoffen, de aanwezigheid
van andere geuren en van de adaptatie aan een geur.
Enkele belangrijke bronnen zijn :
- afvoersysteem afvalwater en fecaliën;
- vocht (schimmelvorming);
- constructiematerialen die gasvormige producten vrijgeven (spaanplaten, verven, e.d.);
- tabaksrook;
- menselijke geurtjes (bio-effluenten);
- huisdieren;
- reukhinder door huisdieren;
- keukengeuren;
- huishoudproducten (schoonmaakproducten, e.d.);
- producten om geuren te verbergen (parfum, deodorant, e.d.).
Geurgebonden effecten in de woning zijn in de eerste plaats afhankelijk van de geurconcentratie
(geursterkte) en de ervaren geur (hedonistisch karakter). Blootstelling aan een
geur kan soms tijdelijk lichamelijke reacties of gezondheidsklachten geven zoals minder
diep ademhalen, hoofdpijn, misselijkheid, braken, duizeligheid of benauwdheid. Het
meest voorkomende effect is echter hinder.
Sommige producten geven niet alleen reukhinder maar veroorzaken tevens een toxische
vervuiling van de binnenlucht. Vergeten we echter ook niet dat tal van toxische stoffen
reukloos zijn, denken we maar aan koolstofmonoxide. De geurdrempel valt niet steeds
samen met de toxiciteitsdrempel. Vooraleer er sprake is van schade kan ammoniak gedetecteerd
worden via de neus, omgekeerd doet fosgeen bijvoorbeeld zijn effect voelen
lange tijd voor dat het waargenomen wordt.
Een toevoer van 30-40 m³ verse lucht per uur per persoon is alleen al noodzakelijk om de
door het lichaam afgegeven afvalstoffen voldoende snel af te voeren. Bij lagere ventilatiehoeveelheden
wordt de geur in een ruimte al snel als onaangenaam ervaren.
In de woning moeten de voorzieningen voor de afvoer van afvalwater en fecaliën luchtdicht
zijn afgesloten. Schimmelvorming moet worden voorkomen door een voldoende
lage vochtigheidsgraad in de woning te handhaven.
45

46
3.8.2. Zuurstofverbruik, afgifte koolstofdioxide
Het menselijk lichaam en elk ander levend organisme heeft invloed op O 2 - en CO 2 -concentraties.
Het zuurstofverbruik kan gecompenseerd worden door een luchtverversing van
3 tot 6 m 3 per uur per persoon te voorzien, afhankelijk van de aard van het gepresteerde
werk, en bij een minimale O 2 -concentratie in de lucht van 19 %.
Om het volume CO 2 op minder dan 0,15% te houden is 20 tot 40 m 3 verse lucht per uur
per persoon nodig (50).

4. FYSISCHE ASPECTEN
4.1. Thermisch comfort
4.1.1. Inleiding
Al sinds mensenheugenis heeft de mens naar bescherming tegen de natuurinvloeden
gezocht. Door zijn technisch kunnen is hij er in geslaagd een “woonstede” te maken met
als voornaamste kenmerk: binnen anders dan buiten, binnen comfortabeler dan buiten.
Deze binnenwereld is een voelbare omgeving, de mens reageert erop en probeert zoveel
mogelijk bij te sturen indien hij ongewenste situaties registreert. Het is dan ook niet verwonderlijk
dat vooral de fysische aspecten zoals warmte, geluid en licht, het eerst in de
belangstelling kwamen.
De laatste jaren staan vooral in het teken van de energiebesparing, met als gevolg voor de
woning: lagere woontemperatuur, niet meer verwarmen van bepaalde ruimten, betere isolatie,
betere luchtdichtheid van het gebouw, minder verluchten.
Onoordeelkundige toepassing van deze besparingsmaatregelen geeft echter aanleiding tot
een nog steeds stijgend aantal probleemgevallen, waar het wooncomfort in gevaar komt
door overmatige condensatie en schimmelvorming.
Warmtecomfort is de temperatuur waarin men zich het behaaglijkst voelt en die ontstaat
door een evenwicht tussen onze eigen warmteproductie, nodig om het lichaam op ongeveer
37°C te houden en de warmteuitwisseling met onze omgeving. Deze balans verschilt
van persoon tot persoon. Iedereen een zelfde warmtecomfort geven in dezelfde ruimte op
hetzelfde tijdstip is dus onmogelijk. Wel streeft men ernaar een “optimaal” warmtecomfort
te bekomen, met andere woorden het grootst mogelijk aantal personen tevreden stellen.
Fanger (1970) stelde wiskundige formules samen teneinde, rekening houdend met de
verschillende variabelen, tot een zo laag mogelijk ( ± 5 %) aantal ontevredenen te komen.
Deze warmteindex geeft dus de te verwachten gemiddelde beoordeling van een grote
groep personen aan (PMV, Predicted Mean Vote) (25).
De variabelen in dit geheel zijn :
1. De luchttemperatuur, een maat voor het warmtetransport in de lucht en de uitwisseling
hiervan met de mens (convectie).
2. De gemiddelde stralingstemperatuur of de warmte-uitwisseling door straling van de
mens met zijn omgeving (radiatie).
3. De gemiddelde luchtsnelheid geeft een maat voor de gedwongen convectie van de
mens door de luchtstroming.
47

48
4. De relatieve vochtigheidsgraad van de lucht bepaalt mee de waterverdamping (transpiratie)
van de mens.
5. De menselijke activiteit berust op de omzetting van energie uit voedsel. Het mechanische
rendement is echter slechts maximaal 20%, de rest wordt omgezet in warmte.
6. De kleding beïnvloedt door zijn isolerende eigenschappen de warmteafgifte van de
mens.
4.1.2. Luchtvochtigheid
4.1.2.1. Hygrothermisch comfort
De mens produceert steeds een hoeveelheid waterdamp via longen en huid. Deze waterdamp
wordt afgegeven aan de omgevingslucht, wat per persoon en per dag 2 tot 5 liter
waterdamp kan opleveren. Andere oorzaken van luchtvocht zijn onze huiselijke activiteiten,
zoals koken en wassen, regendoorslag, grondvocht, bouwvocht, lekkende leidingen
en dergelijke meer. Ongeveer 18% van ons woningbestand heeft te kampen met vochtproblemen.
Herkenbare verschijnselen daarvan zijn condensatie, vochtplekken, schimmelvorming
maar ook muffe lucht of ongedierte als pissebedden en zilvervisjes.
Waar ligt nu de grens van wat, buiten alle comfort, voor de mens nog leefbaar is, zonder
nadelige effecten zoals uitdroging, hittekrampen, zonneslag, hypothermie en dergelijke.
De temperatuursomstandigheden waarin overleven mogelijk is voor de mens zijn zeer
extreem en vallen door de uitzonderlijke omstandigheden waarin zij voorkomen buiten
het kader van dit werk. Wel dient aangestipt dat bij kinderen onder 7 jaar evenals bij
bejaarden de aanpassingsmogelijkheden van het lichaam beduidend lager liggen dan bij
volwassenen, zodat het voor eerstgenoemde groepen aan te raden is de comforttemperatuur
zoveel mogelijk aan te houden. Meestal is deze temperatuur ongeveer 20° C.
Buitentemperatuur Maximum RV bij kamertemperatuur van :
°C 12 15 18 20 22
-10 50 46 43 41 40
-5 59 54 50 48 45
0 69 64 59 58 53
5 80 74 68 64 61
10 93 87 80 75 71
Tabel 5 : Relatie temperatuur - relatief vocht (RV) (65)

De maximale hoeveelheid waterdamp die in de lucht kan opgenomen worden is afhankelijk
van de temperatuur, in die zin dat hoe hoger de temperatuur hoe meer water de lucht
kan bevatten.
De absolute luchtvochtigheid is de hoeveelheid water die de lucht bevat (g/m 3 ).
De relatieve vochtigheid is de verhouding tussen de waterdamp in de lucht (absolute
vochtigheid) en de verzadiging voor deze temperatuur (maximale vochtigheid) (%).
Zo is de relatieve vochtigheid in de winter doorgaans hoger dan in de zomer, doch bevat
de lucht ‘s zomers meer vocht in absolute termen dan ‘s winters. Daalt de temperatuur
of stijgt de toegevoegde waterdamp, dan zal de lucht op een bepaald ogenblik verzadigd
zijn (100 % relatief vocht of dauwpunt) en gaat het teveel aan vocht condenseren en zich
afzetten op de omgeving, eerst op de koudste punten (zogenaamde koudebruggen, vensterglas,
enz.). Voor een temperatuur van 18 tot 24° C moet de relatieve luchtvochtigheid
30 tot 70% bedragen. In feite hangt het vochtverlies van de mens via de luchtwegen niet
samen met de relatieve vochtigheid, maar met het absolute vocht.
Lage luchtvochtigheid geeft uitdroging van de slijmvliezen van de bovenste luchtwegen,
waardoor grotere kans op irritatie en vermindering van de filterende functie, dalende
geurperceptie, meer statische elektriciteit, verhoging van het stofgehalte in de lucht (door
kleinere deeltjes, dus lagere sedimentatiesnelheid) en ook lagere microbiële concentraties
ontstaan.
Hogere luchtvochtigheden verhogen in belangrijke mate de microbenverspreiding, de
condensatie op koude oppervlakken en verlagen het warmtecomfort. Stofdeeltjes absorberen
zich klassiek op vochtdeeltjes, hetzelfde geldt voor micro-organismen. De hogere
relatieve vochtigheid en het overcrowdingeffect (samen langere tijd binnen verblijven
in een kleine, weinig geventileerde ruimte) en de afwezigheid van zuiverend UV-licht
kunnen een verklaring zijn voor de toename van respiratoire infecties tijdens de wintermaanden.
Bijzonder dient gewezen op het mogelijk gevaar van het gebruik van luchtbevochtigers,
waarvan beweerd wordt dat ze een belangrijke bron zijn van microbiële vervuiling, waardoor
regelmatig reinigen en desinfecteren van deze toestellen van groot belang zijn. De
invloed op mogelijke infecties van de bovenste luchtwegen wordt evenwel betwijfeld
(35).
Vlaanderen geeft in het binnenmilieubesluit als richtwaarde voor de winter een relatieve
luchtvochtigheid tussen 30% en 55%, in de zomer tussen 30% en 80 %, bij een temperatuur
in de winter tussen 20°C en 24°C en in de zomer tussen 22°C en 26°C (59).
4.1.2.2. Aantasting materialen
Vocht richt enorm veel schade aan materialen binnenshuis aan, zoals het loskomen van
het behang, het afbrokkelen van de bepleistering, een verhoogde vorstgevoeligheid, een
verhoogde warmtegeleiding (en dus warmteverlies naar buiten) en vooral schimmelvorming.
Deze omstandigheden creëren op zich reeds een binnenklimaat dat het welzijn van
de bewoners aantast. Schimmel tast de binnenafwerking aan, geeft onaangename geuren
en heeft nadelige gevolgen voor de gezondheid.
49

50
Buitenlucht is bijna altijd gecontamineerd met schimmelsporen in een concentratie van
ongeveer 10 5 /m 3 , deze sporen zijn kleiner dan 10 µm. Gunstige voorwaarden voor hun
ontwikkeling zijn: de aanwezigheid van zuurstof; een temperatuur tussen 15 en 20°C;
organisch materiaal en vooral voldoende vocht. De eerste drie voorwaarden zijn altijd
vervuld in een woning, zodat de aanwezigheid van vocht het doorslaggevende argument
zal zijn voor de ontwikkeling van schimmel.
Hoeken tussen venstermuren en vloer, oppervlakken achter kasten die tegen een buitenmuur
geplaatst zijn, thermische bruggen (koudebruggen) en hygroscopische materialen
(vooral bij een relatieve vochtigheid groter dan 75 %), vormen de plaatsen met de hoogste
kans op condensatie en dus de hoogste kans op schimmelvorming.
Onderzoek wees uit dat vooral een goede ventilatie bepalend is voor de bestrijding van
condensatie, zeker wanneer lagere temperaturen aangehouden worden (84).
4.1.2.3. Oorzaken van vocht in huis
4.1.2.3.1. Bodemvocht
De bodem heeft een capillaire werking. Het water wordt door de droge grond omhoog
getrokken. Dus zelfs bij wisselende grondwaterstanden is de kans op vochtproblemen
door grondwater reëel. Ook als in de kelder of kruipruimte geen grondwater zichtbaar
is, is het mogelijk dat door verdamping uit de bodem een te hoge relatieve vochtigheid
ontstaat. Dit geldt zeker wanneer er zich dan ook nog ventilatieproblemen voordoen. Als
funderingen in direct contact staan met grondwater is het mogelijk dat deze het water
omhoog zuigen. Een goede fundering is echter voorzien van een trasraam of van een ingemetselde
waterkering. Dit voorkomt dat het vocht boven het kelderniveau gaat uitstijgen.
Natte fundering betekent echter wel vaak dat de keldermuren gaan doorslaan wanneer
deze niet goed waterdicht zijn. Op zijn beurt kan een natte kelder dan problemen geven
in de andere ruimten van het huis. Woningen zonder kelder of kruipruimte kunnen problemen
krijgen door optrekkend vocht als er geen waterdichte folie onder het beton is
gelegd, als de betonvloer niet waterdicht is of als de vloer aan de onderkant niet is geïsoleerd.
In dit laatste geval kunnen condensproblemen op de vloer worden veroorzaakt.
Behalve grondwater kan ook hemelwater, zoals regen en sneeuw, zorgen voor de aanvoer
van vocht. Dit gebeurt voornamelijk wanneer het water geen kans ziet tijdig in de grond
te trekken, bijvoorbeeld in perioden met overvloedige neerslag.
4.1.2.3.2. Lekkagevocht en regendoorslag
In oudere woningen, of bij gebruik van slechte bouwmaterialen, kan regen doorslaan via
de buitenmuren. Ook verkeerd gelegde verbindingen tussen binnen- en buitenspouwblad
(spouwankers die naar binnen aflopen) geven vochtdoorslag naar de binnenmuren.
Dezelfde problemen zien we opduiken bij spouwvervuiling, door onder andere klodders
cement, of door slecht aangebrachte isolatiematerialen. In ouder metsel- of voegwerk
treedt dikwijls scheurvorming op. Wanneer dit niet tijdig wordt hersteld zal doorslaand
vocht zijn kans krijgen, zeker aan de regenkant. Ook verkeerd gelegde of kapotte pannen,
verstopte of lekke dakgoten, en platte daken geven vochtoverlast, al is dit alleen te

merken bij (langdurige) regenval of bij stormachtig weer als het water onder de pannen
doorslaat. Door natuurlijke ventilatie lost dit probleem zich vanzelf op, maar na iedere
regenbui zal het zich herhalen. Oudere bouwmaterialen kunnen vocht uit de buitenlucht
aantrekken en vasthouden. Men spreekt dan van hygroscopisch vocht. Dit gebeurt wanneer
de relatieve vochtigheid langdurig hoger is dan het gemiddelde. Binnenshuis kan dit
dan in beperkte mate vochtproblemen geven. Tijdens drogere perioden wordt dit vocht
dan geleidelijk weer afgestaan.
4.1.2.3.3. Bouwvocht
Bij de bouw van de woning wordt veel vocht ingebracht. Niet alleen door de regen die
tijdens de bouw vrij naar binnen stroomt, maar ook door het water in de metselspecie of
in het beton. Natuurlijke droging i.c. verdamping, en ventilatie doen dit vocht verdwijnen,
al kan dit proces zich uitstrekken over een periode van ruim 18 maand.
4.1.2.3.4. Woonvocht en oppervlaktecondensatie
De mens zelf produceert steeds een hoeveelheid waterdamp door natuurlijke verdamping
van onze huid. Ook als we niet voelbaar of zichtbaar transpireren komt waterdamp vrij
van onze huid. Bij een persoon in rust is dit 40 tot 70 g/h, bij een actief persoon zelfs
100 tot 150 g/h. Onder normale omstandigheden is dat dus ongeveer 0,9 tot 1,6 liter per
persoon per dag. Maar ook wanneer we ademen komt er via de longen waterdamp in de
omgeving terecht. Dit brengt het totaal per persoon en per dag op 2 tot 5 liter. Daarnaast
komt er door huishoudelijke activiteiten ook veel damp vrij. Niet alleen uit de kookpotten
op het gasfornuis, ook de verbranding van het gas zelf geeft vocht vrij. Niet alleen bij
het douchen of baden, ook bij de verbranding van het gas of de stookolie om dit water te
verwarmen. Ook kamerplanten of aquaria, het wassen van kleding of het afwassen van de
vaat, brengen vocht in huis. Alles bij elkaar wordt er per dag gemiddeld ongeveer 15 liter
waterdamp geproduceerd in de woning.
Activiteit
Mensen lichte activiteit
middelzware activiteit
zwaar werk
Keuken koken
daggemiddelde
afwassen
Kamerplanten, per plant
Aquarium
Badkamer douche
bad
geiser
Wassen, drogen binnen, ongecentrifugeerd
gecentrifugeerd
Tabel 6 : Woonvocht in cijfers (40)(88)
Vochtproductie (g/h)
30 - 60
120 - 200
200 - 300
600 - 1 500
100
500 - 1 000
5 - 15
4 - 15
2 600
700
120
100 - 500
50 - 200
51

52
4.1.2.3.5. Vochtige kruipruimte
Ook een vochtige kruipruimte is vaak de oorzaak van vochtproblemen omdat een vochtige
kruipruimte mogelijk een belangrijke bron van waterdamp is voor de bovenliggende
woning. De toevoerweg van het vocht uit de kruipruimte naar de woonvertrekken is de
opstijgende en waterdamp bevattende lucht uit de kruipruimte, door openingen in de
vloer. Ook stenen vloeren zijn niet dampdicht. De lucht in de woonkamers met een betonnen
vloer tussen kruip- en woonruimte is voor ongeveer 10% procent afkomstig uit de
kruipruimte. Soms loopt dit percentage zelfs op tot 50%. Ook via de openingen in de
vloer waarlangs de dienstleidingen van gas, water en elektriciteit vanuit de kruipruimte
naar de woonruimten komen ontsnapt damp. De mate waarmee dit gebeurt hangt onder
meer af van luchtdrukverschillen tussen de kruipruimte en de woning, de temperatuur
in de kruipruimte, de (water)dampdruk in de kruipruimte en de ventilatie van de kruipruimte.
De voornaamste oorzaken van water in de kruipruimten zijn een hoge grondwaterstand,
de capillaire werking van de bodem (vooral in zandbodems), doorslag van regenwater
en/of een gebroken riolering.
4.1.2.4. Vocht en gezondheid
Het verband tussen vochtigheid en gezondheidsklachten is al lang bekend. Reeds in het
Oude Testament wordt beschreven hoe men dient te handelen indien er in de woning
“melaatsheid” op muren of houtwerk en kleding wordt aangetroffen. (Leviticus 13:47-59
en 14:34-54). Tegen het einde van de negentiende eeuw wordt het verband tussen ziekte
en vocht steeds duidelijker, wat zich in onze regionen uiteindelijk vertaalt in een reeks
maatregelen van officiële zijde (bv. de oprichting in 1919 van een Nationale Maatschappij
voor goedkope woningen en woonvertrekken).
Naast aantasting van het woongenot en het wooncomfort kan een vochtige woning dus
ook de gezondheid nadelig beïnvloeden. In de loop der jaren is heel wat onderzoek verricht
naar de relatie tussen klachten van allergische mensen en vochtige woningen. Er
blijkt een relatie te bestaan tussen het voorkomen van atopische astma en het wonen in
oude woningen met vochtproblemen. Schimmels, huisstofmijten en zilvervisjes verspreiden
allergenen. De aanwezigheid van deze diertjes in de woning hangt samen met
de vochtigheid van de woning. Vooral mensen met chronische luchtwegaandoeningen
hebben in een vochtige woning aanmerkelijk meer luchtwegklachten, zoals astma (94).
Vooral de huisstofmijt is berucht. Ook worden in vochtige woningen meer respiratoire
klachten gevonden (95). Ook mensen met reumatische aandoeningen blijken meer klachten
te hebben in vochtige woningen.
4.1.3. Luchttemperatuur
4.1.3.1. Comfort
Eén van de hoofdbedoelingen van gebouwen is zijn gebruikers beschermen tegen de
omstandigheden buiten, ook en vooral het weer. Binnen moet het dus altijd aangenaam

warm (of koel) zijn. Men praat over thermisch comfort wanneer de blootgestelde mens
geen behoefte heeft aan een hogere of lagere temperatuur. Thermisch comfort wordt
daarom uitgedrukt in de mate waarin men tevreden is met de temperatuur. Bedenk wel
dat de (lucht)temperatuur op zich niet alleen bepaalt of de mens het warm of koud heeft.
In de tocht lijkt het bijvoorbeeld kouder zoals het gebruik van een ventilator in de zomer
bewijst of de sauna waar het ineens veel warmer wordt wanneer een schep water op de
warme stenen wordt gegooid. Het lijkt in deze gevallen alleen maar warmer of kouder, de
omgevingstemperatuur op zich verandert immers niet.
Thermisch comfort binnen wordt dus bepaald door een aantal parameters zoals de luchtvochtigheid,
de vloertemperatuur, het verschil tussen de temperatuur rond hoofd en
voeten, warmte- of koudestraling en tocht.
Tabel 7 : PMV*-waarden (103) *Predicted mean vote (PMV)
+3 heet
+2 warm
+1 enigszins warm
0 neutraal
-1 enigszins koel
-2 koel
-3 koud
Op basis van grootheden zoals de warmteweerstand van de kleding, het activiteitenniveau
van de gebruiker, de luchttemperatuur, de gemiddelde stralingstemperatuur, de relatieve
luchtvochtigheid en de luchtsnelheid, kan worden voorspeld hoe het thermisch binnenklimaat
door zijn gebruikers zal worden beoordeeld. Dit gebeurt door het percentage
ontevredenen te voorspellen. Hiervoor wordt de PMV (Predicted Mean Vote) berekend.
Deze waarde is gebaseerd op de warmtebalans van het menselijk lichaam. Wanneer de
inwendige warmteproductie van het lichaam gelijk is aan het warmteverlies. De PMV
wordt uitgedrukt in een getal tussen +3 en -3. Een PMV van 0 betekent dat de gemiddelde
gebruiker het meest tevreden is over het thermisch comfort in de omgeving. Een PMV
van 0 is uiteraard in de praktijk bijna onhaalbaar. ISO 7730 (41) schrijft voor het aantal
ontevredenen te beperken tot 10%, dit komt neer op een PMV tussen +0,5 en -0,5. Een
overschrijding van deze grenzen gedurende 10% van de verblijfstijd wordt aanvaard.
In relatie met de PMV staat de PPD (Predicted Percentage of Dissatisfied). De PPD geeft
aan welk percentage van de mensen in een ruimte ontevreden is over het thermisch comfort.
Dit geldt in beide richtingen, te warm en te koud. Als optimum worden maximaal 5%
53

54
ontevredenen vooropgesteld of een PMV = 0. Bij een PMV = +0,5 heeft 10% het te warm
(PPD=10%), omgekeerd heeft bij een PMV = -0,5 10% het te koud.
Comfortklassen
hoog standaard minimum
Algemeen comfort
-PPD < 6% < 10% < 15%
-PMV -0,2

Luchttemperatuur (°C) Luchtsnelheid in m/s bij activiteitenklasse
I II III
20 0,15 0,2 0,2
22 0,15 0,2 0,2
24 0,2 0,2 0,3
26 0,3 0,3 0,4
28 0,3 0,4 0,4
Tabel 9 : Luchtsnelheid (richtwaarden uit DIN 1946)
4.1.5. Kleding en activiteitenniveau
I: rustend - II: lichte arbeid - III: zware arbeid
Niet alleen klimaat maar ook kleding en arbeid hebben een grote invloed op de gewenste
temperatuur. De isolatie van kleding wordt uitgedrukt in de eenheid clo, ruwweg is 1 clo
anderhalve laag kleding, ondergoed telt dan als een halve laag. Globaal gezien bestaat er
een verband tussen het aantal lagen en de temperatuur. Per laag zou de temperatuur 4 tot
5°C moeten zakken.
Soort kleding clo
Geen 0
Bikini 0,01
Korte broek 0,1
Tropenkleding (korte broek, hemd met korte mouwen, licht ondergoed) 0,3
Lichte zomerkleding (lange dunne pantalon, hemd met korte mouwen) 0,5
Licht kostuum en lichte werkkleding 0,8
Zakenkostuum en werkkleding 1
Zwaar kostuum (vest, lange onderbroek, hemd met lange mouwen) 1,2
Winterwerkpak 1,5
Dikke kleding 3 - 4
Tabel 10 : Gemiddelde waarden kledingisolatie
Ook tijdens het uitvoeren van arbeid kan de temperatuur zakken. Bij inspanning is er
altijd sprake van hogere fysiologische belasting. In rust bedraagt de geproduceerde
warmte of metabolisme ongeveer 120 W oplopend tot boven 1000 W bij piekarbeid.
Gemiddeld genomen wordt 400 W beschouwd als zware arbeid.
55

56
Een verandering van 2 °C in gewenste temperatuur komt overeen met een halve kledinglaag
of 40 W metabolisme. Uiteraard blijft er een wereld van verschil tussen wat
het ene individu wenst en wat het andere. Deze verschillen komen veeleer tot stand door
gewenning en gewoonte dan door verschillen in fysiologisch functioneren.
4.2. Luchtverversing
4.2.1. Ventilatie
Gedurende de ademhaling wordt zuurstof verbruikt, terwijl koolstofdioxide en waterdamp
worden afgegeven. Is er onvoldoende zuurstoftoevoer dan wordt de lucht muf en de
mensen duf. Om deze reden alleen al is luchtverversing noodzakelijk, doch er zijn eveneens
andere redenen: de afvoer van geproduceerde warmte, micro-organismen en andere
schadelijke producten en onaangename geurtjes. Een toevoer van 25m³ verse lucht per
persoon per uur kan worden beschouwd als een minimumbehoefte.
Nu er tegenwoordig energiezuiniger wordt gebouwd - luchtdichter - heeft een goede
ventilatie nog aan belang gewonnen. In een oude woning, met zijn kieren en reten, is een
natuurlijke ventilatie van ongeveer drie luchtverversingen per uur niet ongewoon. In een
moderne woning kan dit technisch erg makkelijk worden herleid tot 0,2. Vraag is waar de
minima liggen die nog net een gezonde bewoning toelaten.
Er zijn vier typen ventilatie.
Meest gebruikt is de natuurlijke ventilatie, waarbij toevoer en afvoer plaatsvinden via
openingen in de gevel, ramen en deuren, maar ook gaten en spleten. De meeste gebouwen,
zeker woningen, worden op natuurlijke wijze geventileerd. Natuurlijke ventilatie
van gebouwen komt tot stand onder invloed van luchtdrukverschillen tussen binnen- en
buitenomgeving en door ventilatie-openingen en lekken in de wanden van het gebouw.
Het ventilatiedebiet stijgt naarmate het luchtdrukverschil toeneemt, het daalt bij hogere
luchtdichtheid van het gebouwenomhulsel. Dit systeem is erg afhankelijk van het weer
(wind, temperatuur).
Verder is er de natuurlijke toevoer en mechanische afvoer. Aanvoer via natuurlijke
openingen in de gevel, afvoer via een kanalensysteem dat de lucht mechanisch afzuigt in
keuken, toilet en badkamer.
Omgekeerd de mechanische toevoer, natuurlijke afvoer van lucht. Een mechanisch
systeem blaast via een kanalensysteem lucht in de woning. De afvoer vindt plaats op
natuurlijke wijze via openingen in de gevel of via verticale afvoerkanalen.
En als laatste de mechanische toevoer en afvoer. Een kanalensysteem voert lucht op een
mechanische wijze toe naar alle kamers. De afvoer naar buiten gebeurt via een parallel
kanalensysteem. Voordeel van dit systeem is dat het binnenklimaat volledig kan worden
beheerst, nadeel is de vooral biologische kwetsbaarheid en de afhankelijkheid van een
machine. Falen van het systeem wordt niet altijd snel opgemerkt waardoor vervuiling zich

kan opstapelen. Vooral wanneer de afvoer van verbrandingsgassen faalt kan een gevaarlijke
situatie ontstaan.
Vertrek
woonkamer
slaapkamer
studeerkamer
badkamer
keuken
open keuken
hall
toilet
berging
garage
kruipruimte
Gewenste
temperatuur
°C
20
12 - 18
18 - 20
22
18
18 - 20
15
12
5
5
-
Minimale ventilatie
m³/h
75 - 150
25
25
50
75 - 100
Tabel 11 : Gemiddelde temperatuur en minimum ventilatie per vertrek
Het is van belang zodanige eisen te stellen dat ten eerste, bij normale buiten- klimaatvoorwaarden
elke bewoner over voldoende ventilatiedebiet kan beschikken zonder dat daarbij
schade aan het gebouw ontstaat. Dit veronderstelt een regelbare ventilatie.
Ten tweede mag bij uitzonderlijke klimatologische omstandigheden het ventilatiedebiet
niet te sterk oplopen zodat de verwarmingskosten binnen aanvaardbare grenzen blijven.
Dit veronderstelt voldoende luchtdichtheid van het gebouw. Door verbetering van de
luchtdichtheid van kamers of gebouwen neemt het luchtinfiltratiedebiet af.
De behoeften van de mens variëren sterk (aantal aanwezige personen, activiteiten e.d.),
ook het buitenklimaat is erg variabel.
Al deze punten hebben tot gevolg dat :
- het luchtdebiet regelbaar moet zijn (afhankelijk van het buitenklimaat en de
ventilatiebehoeften);
- het luchtdebiet geen aanleiding mag geven tot tochthinder, waterinfiltratie,
lawaaihinder en inbraak.
De regelbare ventilatiemogelijkheden zijn meestal ramen die kunnen geopend worden.
ventilatieroosters en ventilatiekokers.
Voor het ventilatievoud, het aantal vervangingen van de binnenlucht in een ruimte door
buitenlucht, bestaan geen normen. Een goede vuistregel is wel dat het ventilatievoud
minimaal 1 per uur moet zijn. Bij lagere frequentie ontstaan er absoluut klachten.
Het binnenmilieubesluit legt een ventilatievoud op groter dan of gelijk aan 1 (59).
150
25
+ eis andere ruimte
geen speciale eis
Netto
ventilatieopening
cm²
210 - 420
10 /m²
vloeroppervlak
> 70
140
210 - 280
420
70
zie slaapkamer
1/500 deel vloeroppervlak
voldoende geventileerd
57

58
Raadgeving voor de bewoning :
Temperatuur, vocht en luchtverversing zijn geen afzonderlijke statische gegevens, doch
vormen integendeel een erg dynamisch geheel in ons woongedrag. Daarom belichten
wij speciaal de rol van de bewoners. Let wel zo’n 75% van de vochtproblemen zou zijn
oorzaak vinden in of in de nabijheid van de kruipruimte. Onjuist ventilatiegedrag zou
slechts in 4% van de woningen met vochtproblemen de werkelijke oorzaak zijn (68).
VOLDOENDE VENTILEREN
In ruimten waar altijd iemand aanwezig is of waar er constante vochtproductie is, dient
men te zorgen voor een permanente verluchting, bijvoorbeeld door het openen van
klepraampjes of ventilatieroosters.
Een permanente extra verluchting wordt soms reeds automatisch verkregen door het
plaatsen van een kachel, door kieren en dergelijke. Voor vertrekken waar niet altijd
iemand aanwezig is, zoals slaapkamers, volstaat het gedurende vrij korte periodes de
kamer te luchten. Het blijkt dat een half uur luchten door het wijd openen van de ramen
voldoende is om een kamer weer fris te krijgen (stootventilatie).
Het is wenselijk de temperatuur in bewoonde kamers niet te laten dalen onder 10°C,
vooral bij vochtig en niet te koud weer. Wanneer men bepaalde bewoonde kamers toch
niet wenst te verwarmen (slaapkamers) moet voor behoorlijke ventilatie in deze kamers
worden gezorgd. Dit kan gecontroleerd worden door het meten van de relatieve vochtigheid.
Immers hoe lager de temperatuur, hoe minder water de lucht kan bevatten.
BEPERKEN VAN DE DAMPVERSPREIDING IN DE WONING
Door de aanwezigheid van damp die op welbepaalde plaatsen ontstaat en die zich in
het gebouw verspreidt en terechtkomt in onverwarmde ruimten, is het duidelijk dat het
relatieve vochtgehalte hier stijgt, met eventueel oppervlaktecondensatie als gevolg.
Voorbeelden zijn het openen van de badkamerdeur na het baden, het openen van de keukendeur
onmiddellijk na het koken, het verluchten van de slaapkamers door het openlaten
van de deuren. Er dienen maatregelen genomen te worden om het verspreiden van
damp in de woning te beletten, bijvoorbeeld door het openen van badkamerramen na
het baden, door het inschakelen van de dampkap in de keuken, door linnendroogmachines
aan te sluiten op een geschikt dampafvoerkanaal.
Tabel 12 geeft een summiere opsomming van een reeks praktische tips in verband met
de ventilatie van de woning.

1. Lucht kort maar krachtig. Dat kost minder energie dan een voortdurende ventilatie door een kleine opening of door
kieren.
2. Ventilatieroosters en ventilatiekleppen laten meer lucht door naarmate het harder waait. Regel daar de openingsstand
dus naar, maar vergeet dan niet, wanneer de wind afneemt, het rooster weer open te zetten.
3. Raamventilatoren en afzuigkappen zuigen niet alleen ongewenste geurtjes weg, maar ook warme lucht. Gebruik ze
wel, maar zo kort mogelijk.
4. Bestrijd verontreinigingen van de binnenlucht zo veel mogelijk bij de bron (bijvoorbeeld voorzie de geiser van een
afvoer).
5. Plaats een ventilator bij voorkeur niet op een gevel waar altijd de wind op staat.
6. Schakel de ventilator wel tijdig in, dus vóór de noodzaak tot ventileren ontstaat.
7. Kies een ventilator niet te krap. Juist in de piekuren (bijvoorbeeld tijdens het koken) is voldoende ventilatie belangrijk.
8. Schakel een centraal afzuigsysteem niet uit. Het ventilatiesysteem is gebaseerd op een continue afzuiging.
9. Een kookstand bij een centraal afzuigsysteem is sterk aan te bevelen.
10. Plaats een afvoerrooster in de keuken of het toilet bij voorkeur boven in het vertrek aan de noord- of oostgevel. Bij
een rooster in de zuidwestgevel zal de wind vaak in het rooster blazen en daardoor zullen de luchtjes zich juist door de
woning verspreiden.
11. Zorg naast een beheerst afvoersysteem altijd voor voldoende toevoer van verse lucht door een raampje, luikje, ventilatierooster
of -schuif.
12. Lucht de kamers, vooral als het een beetje waait, maar 10 minuten. Dan is de meeste binnenlucht al vervangen door
verse buitenlucht. Draai wel ruim van tevoren de radiatorkranen dicht of zet de thermostaat laag.
13. Bij grondig luchten van de slaapkamer is het openen van een (groot) raam gedurende een half uur in het algemeen
wel voldoende. Langer open laten verhoogt niet de frisheid, maar wel het energieverbruik !
14. Lucht na het douchen of baden de badkamer 15 tot 30 minuten grondig. Dan zal de meeste waterdamp direct weer
zijn afgevoerd. Zet ook dan de radiatorkraan even tevoren dicht.
15. Een open keuken moet mechanisch worden geventileerd.
16. Zet in meergezinswoningen nooit naderhand een al dan niet motorloze wasemkap of ventilator op een gemeenschappelijk
ventilatiekanaal binnen een luchtcirculatiesysteem dat daarop niet ontworpen is.
17. Zet de ventilatie-openingen in de garage nooit dicht, dek ook de kieren onder de deur niet af.
18. Ventileer bij koud weer nauwgezet in verband met een juiste relatieve vochtigheid. Te weinig ventileren kan een
overmaat aan vocht en schimmelvorming geven. Te veel ventileren maakt in de winter de lucht te droog.
19. Zet bij het drogen van wasgoed of het afvoeren van geurstoffen - zo nodig langdurig -een raampje open.
20. Zorg dat, in verband met de behaaglijkheid in een vertrek, de relatieve vochtigheid tenminste tussen de 35 en 75 %
ligt.
Een te lage relatieve vochtigheid kan worden verbeterd door een luchtbevochtiger aan te brengen en in mindere mate
door waterbakjes aan de radiatoren te hangen.
Een te hoge relatieve vochtigheid kan worden verbeterd door kort maar krachtig te ventileren of te luchten.
21. Opvoeren van de ventilatiefrequentie om het bouwvocht versneld af te voeren, valt in de winter niet aan te bevelen.
Dat verhoogt alleen het energieverbruik. Bij een te hoge relatieve vochtigheid heeft, voor het omlaag brengen van deze
laatste, regelmatig een korte extra ventilatie meer nut.
22. Gasapparaten en openhaarden verbruiken de zuurstof uit de lucht. Ze hebben dus, als ze in bedrijf zijn, voortdurend
frisse lucht nodig. De speciaal daarvoor aangebrachte ventilatie-openingen mogen niet worden gedicht.
23. Geef of laat uw gastoestellen regelmatig een onderhoudsbeurt geven. Dit is van groot belang voor een goede verbranding
en, met name bij een afvoerloze geiser, ook voor de gezondheid van de bewoners.
24. Vraag aan de installateur of het gasbedrijf, waar de luchttoevoeropeningen -en de grootte daarvan -voor gastoestellen
moeten zitten.
25. Zo u de hele woning, onder andere met tochtstrips, kierdicht maakt, breng dan zo nodig wel voldoende regelbare
ventilatieopeningen aan.
26. Ventileer tijdens de 6 tot 8 weken durende drogingsperiode van ureumformaldehyde-schuim spouwisolatiemateriaal
wat meer dan gewoonlijk bij mogelijke hinder van formaldehydedampen.
Bron: Bouwcentrum-Wonen Informatie “Ventilatie van woningen”. Bouwcentrumgebouw, Weena 700, Rotterdam
Tabel 12 : Praktische tips voor ventileren en luchten.
59

60
4.3. Verlichting
Verlichting in de woning is erg belangrijk voor het gevoel van welbehagen, licht vormt en
kleurt immers de omgeving waarin wij leven. Licht is onmisbaar voor de uitvoering van
een groot aantal activiteiten en taken. Bij 80 tot 90% van alle handenarbeid heeft “zien”
een min of meer belangrijke functie. Vergeten we niet dat 40% van onze zintuiglijke
informatie aangeleverd wordt via onze ogen.
Licht is dat deel van de elektromagnetische straling dat door het menselijk oog kan
worden waargenomen. Afhankelijk van de golflengte geeft licht een bepaalde kleurindruk.
Golflengte (nm) tussen Kleurindruk
Tabel 13 : Licht en kleur (23)
380 - 420 violet
420 - 495 blauw
495 - 555 groen
555 - 590 geel
590 - 630 oranje
630 - 780 rood
Als het aangeboden licht verschillende golflengten bevat, wat meestal het geval is, zien
we toch één, samengestelde kleur. Een voorbeeld is “wit” licht, zoals het zonlicht. Zonlicht
is een mengsel van de hierboven vermelde kleurindrukken. De hieruit samengestelde
kleur is wit. Twee bronnen die allebei wit licht uitstralen hoeven niet precies even wit
te zijn. De ene lichtbron kan iets meer rood, de andere iets meer blauw uitstralen. In het
eerste geval doet het licht “warmer” aan, in het laatste juist “kouder”. Dit is de kleurtemperatuur.
Tabel 14 : Kleurtemperatuur (23)
Lichtbron Kleurtemperatuur (K)
gloeilamp 2.500 - 3.000
TL-lamp 3.000 - 7.500
zonlicht 5.000 - 25.000
Naast kleur zijn nog enkele andere begrippen van belang om de kwaliteit van de verlichting
van een ruimte te kunnen beoordelen. De totale hoeveelheid licht die per seconde
door een lichtbron wordt afgegeven heet lichtstroom. Een maat voor deze lichtstroom is
de lumen (lm). De lichtsterkte is de lichtstroom die per eenheid in een bepaalde richting
wordt gezonden. De eenheid van lichtsterkte is de candela (cd). De verlichtingssterkte is

de lichtstroom per oppervlakte-eenheid. Dit wordt uitgedrukt in lux. Een lux is een lumen
per vierkante meter (lm/m²). Verder is nog de luminantie belangrijk. Dit is de lichtsterkte
in een bepaalde richting per eenheid van oppervlakte van de lichtbron en wordt dus uitgedrukt
in candela per vierkante meter (cd/m²).
Bron en plaats Verlichtingssterkte (lux)
zomeravond bij volle maan en 0,25
heldere hemel in het vrije veld
tafel binnen met plaatselijke verlichting 50 - 500
zomermiddag in het vrije veld bij bewolkte hemel 30.000
zomermiddag in het vrije veld bij onbewolkte hemel 100.000
Tabel 15 : Verlichtingssterkte (23)
4.3.1. Daglicht
Daglicht is essentieel voor de mens. Niet alleen het biologisch ritme en de stofwisselingsprocessen
(vitamine D-metabolisme, bilirubineafbraak) worden er door beïnvloed maar
ook ons geestelijk welbevinden. Het is voor het evenwicht van ieder mens belangrijk dat
hij naar buiten kan kijken, het seizoen kan herkennen, welk weer en welk uur van de dag.
4.3.2. Kunstlicht
Kwalitatieve eisen zijn :
- niet verblinden en toch voldoende helder. Zoveel mogelijk stralen in het zichtbare
gedeelte van het spectrum want teveel infrarood geeft hinderlijke warmte en teveel ultraviolet
is gevaarlijk voor de ooglens en de huid;
- contrastrijk zijn en voldoende dieptezicht geven, reliëf brengen;
- kleuren respecteren;
- niet flikkeren, dit heeft een voortdurende aanpassing van de pupil tot gevolg.
Verschillende onderzoeken gaven 1000 tot 2000 lux als optimale verlichting voor doorsnee
werkruimten, in kantoorruimten is dit 200 tot 800 lux. Minimale lichtsterkte voor
woningen is 150 lux. (2) Oriëntatieverlichting met een minimumniveau van 10 lux kan
volstaan.
De lichtkleur wordt uitgedrukt in Kelvin (K). Een lage kleurtemperatuur (2800K) wordt
als warm ervaren, een hoge kleurtemperatuur (7000K) juist als koel.
De meeste klachten over verlichting worden toegeschreven aan fluorescentielampen. Er
is geen bewijs dat dit veroorzaakt zou worden door het lichtspectrum van deze lampen,
het zou eerder worden veroorzaakt door het flikkeren. Fluorescentielampen worden bij
wisselstroom regelmatig onderbroken. Een stroom van 50 Hz geeft 100 ontladingen
61

62
per seconde. Voor onze ogen ligt deze frequentie zo hoog dat het niet opgemerkt wordt.
Indien echter de frequentie zakt onder de 70 ontladingen per seconde stijgt het aantal
klachten over flikkeren (en vermoeidheid) enorm. Vakkundige installatie en regelmatige
vervanging van oude lampen kunnen hier een oplossing brengen (89).
4.4. Geluid
Niet zozeer de geluiden die wij zelf maken dan wel de geluiden die doordringen van
buiten hebben een invloed op ons wooncomfort. Belangrijkste bronnen van binnendringend
lawaai zijn activiteiten van buren en het verkeer. Dit wordt ervaren als een inbreuk
op onze privacy. Onze prestaties en onze gezondheid worden er door beïnvloed.
De hinderlijkheid van een bepaald geluid is echter niet alleen afhankelijk van zijn sterkte,
doch ook van zijn aard en karakter. Ook de tijd waarbij men aan een geluid blootgesteld
wordt is van belang.
Gehoorschade is het gevolg van blootstelling aan overmatig lawaai. Zij is echter afhankelijk
van verschillende variabelen zoals het geluidsniveau, de frequentie, de duur van de
blootstelling en de bezigheden op dat moment.
Lawaai wordt algemeen niet gezien als schadelijk voor het gehoor wanneer het onder de
drempel van 85 dB(A) blijft in de spreekfrequenties (250 tot 4000 Hz). Men mag echter
niet vergeten dat bij hogere frequenties het risico op schade, ondanks eenzelfde geluidsintensiteit,
veel hoger ligt. Gehoorschadende geluidsniveaus treffen we vooral in de werksfeer
aan en, in de vrije tijd, bij het beluisteren van muziek, bijvoorbeeld met koptelefoon,
walkman of in de discotheek.
Figuur 8: Modelmatige relatie blootstelling aan lawaai en gezondheidseffecten

Bij de geluidsniveau’s die doorgaans in woonruimten voorkomen zijn, belangrijker dan
het risico op gehoorschade, het emotionele en psychische effect van lawaai. Geluidshinder
kan aanleiding geven tot extra-auditieve effecten zoals concentratiestoornissen,
slaapstoornissen en bloeddrukstijging. Het geluidsniveau dat in een ruimte mag heersen is
afhankelijk van de activiteiten die er in die ruimte uitgeoefend worden (tabel 16).
De geluidswering van gevels moet zodanig zijn dat de geluidsbelasting van buitenaf
maximum 35 dB(A) bedraagt.
Positief bij de bestrijding van binnendringend geluid is het feit dat alle maatregelen die de
geluidsgeleiding verminderen tevens het warmteverlies beperken.
Interne geluiden in de woning dienen aan de bron te worden bestreden.
gebied
1° landelijke gebieden en gebieden voor verblijfsrecreatie
2° industriegebieden, dienstverleningsgebieden,
gebieden voor gemeenschapsvoorzieningen
en openbare nutsvoorzieningen en
ontginningsgebieden tijdens de ontginning
3° woongebieden en alle andere ge bieden
uitgezonderd deze sub 1° en sub 2°
Tabel 16 : Geluidsnormen Vlarem II, bijlage 2.2.2
overdag
30
36
33
Richtwaarden in dB(A)
binnenshuis
avond
25
31
28
nacht
25
31
28
63

64
4.5. Ioniserende straling
De aardkorst bevat tal van radioactieve elementen waaronder uranium. Alle natuurlijke
constructiematerialen kunnen dus radioactieve elementen bevatten geïncorporeerd in deze
materialen. De elementen die zich in gasvormige toestand in de constructiematerialen
bevinden, kunnen makkelijk de omgevingslucht besmetten. Deze radioactieve stoffen
geven α-stralen af. Dit zijn ioniserende stralen die gekenmerkt worden door hun deeltjeskarakter
(heliumkernen bestaande uit 2 protonen en 2 neutronen), dit in tegenstelling met
bijvoorbeeld γ-stralen die van elektromagnetische aard zijn en alleen energie dragen.
Een voorbeeld van een α-straler is radium 226 ( 226 Rd), zelf ontstaan uit het radioactief
verval van uranium. Dit wordt op zijn beurt omgezet tot radon 222 ( 222 Rn), en zo verder
tot polonium ( 218 Po en 214 Po).
Zij hebben een slecht penetratievermogen doch een groot ioniserend vermogen.
Bij inademing worden de meeste radioactieve deeltjes terug uitgeademd. Enkele deeltjes
zetten zich echter vast op het longweefsel, waar zij hun α-straling afgeven. Blootstelling
kan leiden tot longkanker (111). Verondersteld wordt dat in de meeste Europese landen
ongeveer 2 tot 8% van de longkankers kan worden verklaard door radon. Blootstelling
aan 50 Bq/m³ geeft een extra risico op longkanker van 5 tot 15% (103).
Bouwmateriaal Radioactiviteit (Bq/kg)
226 Rn 232 Th
cement 47 (

Een veilige radonconcentratie van ongeveer 74 Bq/m³ kan aangehouden worden door 0,02
luchtverversingen per uur. Wanneer leisteen met aluinaarde werd gebruikt, zijn 0,6 luchtverversingen
per uur vereist (50).
Raadgeving voor de bewoning :
- Maak openingen rond leidingen in de vloer van de begane grond geheel dicht; doe dit
ook met openstaande kieren en naden in uw vloer.
- Zorg voor een goede ventilatie van de kruipruimte en de woning.
Figuur 9: Elektromagnetische straling
4.6.Niet ioniserende elektromagnetische straling
Elektriciteit speelt in het lichaam een belangrijke rol. Het is het middel om onze biologische
processen te stimuleren en te ordenen. Zwakke stroompjes sturen onze lichaamsfuncties.
Dagelijks worden we echter ook blootgesteld aan verschillende soorten en dosissen
externe elektromagnetische straling, variërend van radiogolven over röntgenstraling tot
zonlicht. Radiofrequente straling, waaronder de straling door de zendmasten van GSM’s
en de extreem laagfrequente elektromagnetische straling rond hoogspanningskabels, verschillen
van deze vormen van straling door hun frequentie en vermogen.
65

66
Radiofrequente straling heeft geen radioactieve inwerking. Radiofrequente straling heeft
namelijk een veel lagere energie-inhoud dan de straling die röntgentoestellen of radioactieve
stoffen uitzenden (boven de frequentie van UV-straling, dit is hoger dan 10 15 Hz) en
het energetisch vermogen is te klein voor het breken van covalente bindingen en het ioniseren
van moleculen.
Afhankelijk van de frequentie van de uitgezonden straling kunnen in het lichaam de volgende
effecten optreden:
- opwarming van weefsel (warmte-effecten);
- het ontstaan van elektrische stroompjes;
- eventuele andere indirecte effecten.
4.6.1. Extreem laagfrequente elektromagnetische straling (ELF)
Straling met een frequentie tussen 0 en 300 Hz noemen we extreem laagfrequent (ELF).
Straling bij dergelijke frequenties kan elektrische stroompjes in het lichaam veroorzaken.
Elektrische stroompjes zijn in het lichaam geen onnatuurlijk verschijnsel. Het lichaam
wekt immers zelf elektriciteit op, onder andere om spieren en zenuwen te activeren. Het
elektrisch net in onze woning werkt op een frequentie van 50 Hz met een golflengte van
ongeveer 6.000 km.
In de woning worden we dus blootgesteld door het elektrisch leidingnet zelf en door het
gebruik van elektrische toestellen. Sommige van deze toestellen, zoals scheerapparaten en
haardrogers, gebruiken we zelfs in de onmiddellijke nabijheid van onze hersenen. Factoren
van buiten zijn de nabijheid van hoogspanningslijnen (bovengronds of ondergronds)
en transformatorcabines. Elektrische leidingen generen een elektrisch veld van ongeveer 5
V/m en een magnetisch veld van ongeveer 0,04 mT, beide op ongeveer 5 cm afstand.
Apparaat
beeldscherm
boormachine
broodrooster
elektrisch deken
elektrische oven
koelkast
koffiezet
kookvuur
microgolfoven
scheerapparaat
stofzuiger
televisie
TL-bureaulamp
TL-verlichting
wasmachine
Gebruiksafstand (cm)
Magnetisch veld op
gebruiksafstand (µT)
tot 0,28
2,2 - 3,5
0,03 - 3,5
0,5 - 2,5
< 0,01 - 0,02
< 0,01 - 0,03
0,04 - 0,08
0,05 - 0,45
1,1 - 3
15 - 1500
0,07 - 1,2
0,07 - 0,13
0,55 - 2
< 0,01 - 0,01
0,01 - 0,1
Tabel 18 : Schatting magnetisch veld in de buurt van huishoudapparaten (55)
30
30
30
10
100
100
30
50
30
< 3
100
100
30
200
100

De belangrijkste bron is elektrische verwarming. Ook al om energieredenen een af te
wijzen verwarmingswijze. Elektrische vloerverwarming induceert een belangrijk magnetisch
veld van ongeveer 2,6 mT op een hoogte van 25 cm boven de vloer. Ook elektrische
convectoren en radiatoren generen een belangrijk magnetisch veld. Een toestel van 2000
W geeft op 50 cm afstand een magnetisch veld van 0,15 mT.
Uiteraard kunnen wij in deze tijd onmogelijk zonder elektrische stroom. Door enkele
eenvoudige maatregelen kan het sowieso al kleine veiligheidsrisico nog verder worden
beperkt. Een aarding met een weerstand kleiner dan 7 Ω is in dit verband erg belangrijk.
Iedere leiding moet geaard zijn.
Acute effecten op de gezondheid worden veroorzaakt van zodra elektrische stromen in of
over het lichaam gaan lopen als gevolg van blootstelling aan elektrische of magnetische
velden en die gaan interfereren met de elektrische stromen van het eigen lichaam. De
natuurlijke stromen in het menselijk lichaam hebben een dichtheid van ongeveer 10 mA/
m² bij ongeveer 5 mT.
stroomdichtheid (mA/m²)
1.000
effect
geen effecten aangetoond
geringe fysiologische effecten
duidelijke fysiologische effecten
mogelijke gezondheidseffecten
acuut gevaar voor de gezondheid
Tabel 19 : Acute effecten van elektrische stromen in het menselijk lichaam (31)
De velden waaraan men in de woning wordt blootgesteld zijn te klein om fysiologische
effecten zoals hartritmestoornissen en hersenbeschadiging te veroorzaken. Wel zou de
werking van hoorapparaten of pacemakers kunnen worden gestoord. De moderne apparaten
worden gelukkig niet meer beïnvloed door ELF-straling.
Ook aan hoogspanning worden soms allerlei gezondheidsproblemen toegeschreven. Rond
hoogspanningslijnen is een elektrisch en een magnetisch veld aanwezig. De sterkte van
het elektrisch veld hangt af van de spanning die op de lijn staat. De sterkte van het magnetische
veld hangt af van de hoeveelheid stroom die door de lijn gaat. Om het risico te
beoordelen is het nodig een onderscheid te maken tussen het elektrische veld en het magnetische
veld.
Een elektrische veld kan spanningen induceren in geleidende voorwerpen die niet geaard
zijn. Als iemand deze voorwerpen aanraakt, voelt hij een elektrische schok door de ontlading.
Dit is in principe niet schadelijk voor de gezondheid, wel kunnen er ten gevolge van
schrikreacties bruuske of ongecontroleerde bewegingen volgen. Er zijn onderzoekers die
de mogelijkheid hebben genoemd dat geladen deeltjes afkomstig van hoogspanningslijnen
de afzetting van luchtverontreiniging in de longen vergroten. Het gaat hier slechts om een
veronderstelling die nog onderzocht moet worden.
67

68
Ook een magnetisch veld kan spanningen induceren in of nabij geleidende voorwerpen.
Over de veiligheid van het magnetisch veld bestaat minder zekerheid. Laboratoriumproeven
hebben geen goede aanwijzingen geleverd dat laagfrequente elektromagnetische
velden in staat zijn kanker op te wekken. Evenmin blijkt uit onderzoek bij groepen
mensen dat dergelijke velden in het algemeen kanker veroorzaken. Er zijn echter wel
enige aanwijzingen dat langdurige blootstelling aan krachtige magnetische velden van
50 Hz samengaan met een licht verhoogde kans op leukemie bij kinderen. Al met al is de
wetenschappelijke informatie tot nu toe niet sterk genoeg om een harde conclusie te rechtvaardigen
dat magnetische velden een relevant gevaar vormen tenzij voor kinderen. Uit
epidemiologisch onderzoek kan worden geconcludeerd onder 0,3 µT geen extra risico op
leukemie te verwachten is (82)(87)(104). IARC(2001) klasseerde ELF als mogelijk carcinogeen
in 2B.
type
hoogspanningslijn
380 kV
220 kV
150 kV
110 kV
onder de draden
6,5 - 20
10 - 17
3 - 15
3 - 12
magnetisch veld (µT)
Tabel 20 : Schatting magnetisch veld in de buurt van een hoogspanningslijn (44)
Als de kans op leukemie bij hoogspanningslijnen inderdaad verhoogd is, dan gaat het
om een beperkt aantal gevallen (30). Uit het onderzoek valt ook af te leiden hoe sterk
een magnetisch veld moet zijn voordat het misschien tot gezondheidsschade leidt. Deze
veldsterkte is zeker niet te verwachten op een afstand van meer dan 150 meter tot een
hoogspanningsleiding (gerekend tot de lijn die het midden van de masten verbindt). Bij
een groot aantal hoogspanningslijnen is die afstand veel kleiner; bij sommige is alleen pal
onder het laagste punt van de lijnen de veldsterkte hoger.
Wat het verband betreft tussen langdurige blootsteling aan ELF-velden en wiegedood of
andere ziekten, zijn er tot nog toe onvoldoende wetenschappelijke bewijzen of zelfs aanwijzingen
geleverd.
De International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection (ICNIRP) publiceerde
in 1998 als richtlijn voor blootstelling van de bevolking aan het elektrisch veld
5 kV/m en aan het magnetische veld 100 µT. (39) Deze normering is, voor wat het elektrische
veld betreft ook vertaald in de Belgische wetgeving (62). In het Vlaamse binnenmilieubesluit
zijn normen opgenomen voor het magnetische veld, de richtwaarde bedraagt
2 µT, de interventiewaarde 10 µT (59) .
30m
3 - 10
3 - 5
0,6 - 4
0,3 - 2
50m
2 - 6
2 - 4
0,4 - 3
0,2 - 1
100m
0,5 - 1,5
0,5 - 1
0,2 - 1
0,1 - 0,5

4.6.2. Radiofrequente elektromagnetische straling (RF)
Iedereen wordt op vrijwel elk moment van de dag blootgesteld aan radiofrequente elektromagnetische
straling, een hoogfrequente straling met frequenties tussen 3 kHz en
300 GHz en een golflengte van 1 mm tot 100 km. Dit is niet alleen het geval in de nabijheid
van een zendmast (GSM, radio, televisie), maar ook bij het gebruik van een GSM,
microgolfoven of beveiligingsapparatuur van woningen of winkels. In de meeste gevallen
heeft deze hoog frequente straling geen negatieve effecten op de gezondheid.
De hoog frequente straling, ook wel microgolven genoemd, van zendmasten en GSM’s
leidt bij normaal gebruik volgens de huidige wetenschappelijke inzichten niet tot verhoogde
gezondheidsrisico’s. Wat echter niet wil zeggen dat radiofrequente straling geen
effecten kan hebben op de mens. Maar niet ieder biologisch effect leidt noodzakelijker
wijs tot ziekte.
In het frequentiegebied tussen 30 MHz en 1,8 GHz kan blootstelling leiden tot warmteopwekking.
Dat gebeurt wanneer het lichaam energie opneemt. Dergelijke warmtetoename
is een natuurlijk verschijnsel. Het komt bijvoorbeeld ook voor bij het sporten en het
zonnebaden. Schadelijk zijn warmte-effecten pas als de temperatuur van het lichaamsweefsel
hoger wordt dan 40° C. Het uitgezonden vermogen van zendmasten en GSM’s is
bij lange na niet krachtig genoeg om dergelijke warmtestijgingen te laten ontstaan. Een
uitzondering betreft technici die in de onmiddellijke omgeving van dergelijke antennes
werken. Bij hen zijn wel reeds verhittingseffecten vastgesteld.
Over de eventuele andere effecten van radiofrequente straling op de gezondheid is de
wetenschappelijke wereld het nog niet eens. Tot op heden is uit onderzoek niet gebleken
dat er nadelige effecten op de gezondheid zijn. Toch raadt men mensen met pacemakers
aan voorzichtig te zijn. Dit geldt met name voor oudere types. Mensen die deze types
dragen wordt aangeraden om altijd een afstand van tenminste 15cm te houden tussen
pacemaker en GSM. In “stand-by” geven GSM’s geregeld een meldsignaal aan het netwerk,
daarom is het wegbergen van GSM’s in de binnenzak van een jasje voor pacemakerdragers
af te raden.
Een kwestie die vooral de laatste jaren de aandacht heeft getrokken is de vraag of in de
omgeving van zendmasten meer kanker zou kunnen voorkomen als gevolg van de straling.
In enkele gevallen zijn er inderdaad nabij zendmasten meer gevallen van kanker
aangetroffen, maar de resultaten spreken elkaar tegen, zodat het goed mogelijk is dat er
geheel andere oorzaken en rol hebben gespeeld. Er zijn dus wel voorbeelden waarbij is
geconstateerd dat er meerdere mensen met (sommige soorten) kanker bij zendmasten
voorkomen, maar het is in geen enkel opzicht bewezen dat dat door die zendmasten zou
komen. Uit onderzoeken naar de relatie tussen langdurige blootstelling en kanker is niet
aannemelijk geworden dat radiofrequente straling het DNA beschadigt. Het is dan ook
zeer onwaarschijnlijk dat kanker wordt veroorzaakt door de radiofrequente straling die
door zendmasten en mobiele telefoons wordt uitgezonden.
Er blijven dus onzekerheden over de invloed van radiofrequente straling - dit is niet alleen
straling van GSM’s en hun zendmasten, maar ook van radio’s, televisies, e.d. - op de
gezondheid. Om mogelijke schadelijke effecten toch zoveel mogelijk te voorkomen zijn
er blootstellingslimieten opgesteld. Bij de bepaling van die limieten zijn ruime veiligheidsmarges
in acht genomen.
69

70
Met de toename van het GSM-gebruik is ook het aantal zendmasten toegenomen. Vaak
wordt de vraag gesteld of het gevaarlijk is om onder zo’n zendmast te wonen. In principe
zijn hier geen gevaren mee verbonden. Zendmasten stralen steeds recht voor zich uit,
onder een hoek van 10 graden naar beneden gericht. Bewoners naast of onder een GSMantenne
bevinden zich steeds in het zogenaamde verre veld, waar het vermogen zeer snel
afneemt. Aan de grond is er niets van de straling van de zendinstallatie te merken.
Op 5 meter afstand voor een GSM-antenne, midden de maximale vermogensdichtheid,
blijft de waarde ervan nog steeds kleiner dan de vooropgestelde veiligheidsnorm.
Een veilige afstand van zendmasten is 3m horizontaal en 0,5m verticaal in het vlak van de
antenne (IRPA).
Frequentie
10 MHz tot 400 MHz
400 MHz tot 2 GHz
2 GHz tot 10 GHz
S (W:m²)
2
f/200
10
E (V/m)
1,37 √f
61,4
Tabel 21 : Blootstellingsnormen radiofrequente straling
S (W:m²)
0,5
f/800
2,5
E (V/m)
13,7
0,686 √f
30,7
f : frequentie in MHz
In ons land werden de blootstellingsnormen voor radiofrequente straling wettelijk vastgelegd
(26). Bovenstaande tabel 21 geeft deze normen weer in vergelijking met de advieswaarden
van het ICNIRP. Volgens metingen uitgevoerd door het Belgisch Instituut voor
Postdiensten en Telecommunicatie (BIPT), het officiële controleorganisme, wordt deze
norm goed gerespecteerd en is de blootstellingsgraad overal lager dan 1% van het toegelaten
niveau.
Algemeen wordt voor samengestelde velden de norm bepaald volgens volgende formule :
10 GHz
∑ (——)² ≤ 1
10 MHz
E i
E i ref
ICNIRP
Veiligheidsfactor 50 KB
KB 10/08/2005
Veiligheidsfactor 200
In deze formule is E i de elektrische veldsterkte bij de frequentie i en E i ref het referentieniveau
voor de elektrische veldsterkte zoals gegeven in bovenstaande tabel.

4.7. Ionisatie
Een ander fysisch aspect is de verhouding tussen positieve en negatieve ionen in de lucht,
normaal 1,5:1. Ionen zijn elektrisch geladen deeltjes. De in de binnenlucht aanwezige
gassen kunnen worden geïoniseerd. Bij goede weersomstandigheden bevat een cm³ lucht
ongeveer 150-450 ionen. De verhouding hangt af van de aard en de concentratie aan zwevend
stof. Grote hoeveelheden stof laten de aanwezigheid van negatieve ionen teruglopen.
Weinig wijst op gezondheidsklachten bij blootstelling aan lage concentraties positieve en
negatieve ionen. Sommigen beweren echter dat negatieve ionen de serotoninespiegels in
het bloed verlagen en daarmee het adrenalinegehalte. Het geeft al jaren “stof” tot discussie.
Alleszins zijn de soms genoemde gezondheidsbevorderende effecten, waar sommigen
commercieel munt uit willen slaan, tot op heden niet wetenschappelijk onderbouwd.
Toch moet aandacht worden besteed aan het plaatsen van “ionisers”. Deze apparaten
worden verkocht wegens (vermeende) gunstige effecten van negatieve ionen op de
gezondheid. Zo’n apparaat wordt meestal uitgerust met filters. Wanneer de koolstoffilters
niet tijdig worden vervangen kunnen ze ook verontreinigend werken. Daarenboven produceren
deze toestellen ozon (zie 4.8. Ozonisatie). Ook NO x , lawaai en licht- en elektrostatische
verschijnselen zijn een mogelijk zijeffect.
71

72
4.8. Ozonisatie
Ozon is een erg reactief gas, dit wil zeggen dat het zich onmiddellijk bindt met allerlei
vervuilende stoffen in de lucht en zo onschuldige subverbindingen creëert. Zowel onprettige
geurtjes als gevaarlijke verbindingen kunnen op deze manier verdwijnen uit het binnenmilieu.
Probleem is echter dat erg hoge concentraties ozon nodig zijn om dit proces
succesvol te laten verlopen. Daarenboven worden weliswaar een aantal schadelijke producten
verwijderd, een aantal nieuwe worden geproduceerd zoals formaldehyde, waarvan
de schadelijke effecten genoegzaam bekend zijn. (8, 101)
De gevoeligheid voor ozon varieert van persoon tot persoon. Alleszins correleert de ozonconcentratie
in de lucht met het voorkomen van luchtwegaandoeningen zoals astma. Meer
en meer stelt men zich de vraag of er wel een veilige minimale concentratie ozon in de
lucht bestaat. De WHO beschouwt een blootstelling aan 120 µg/m³ gedurende een periode
van maximaal 8 uur per dag als veilig voor de volksgezondheid (102).
Health Canada stelt dat er eigenlijk geen echt veilige ozonconcentraties zijn en raadt het
gebruik van ozongeneratoren in woningen gewoon af (37). Testen uitgevoerd in Canada
op een aantal ozonisatietoestellen wezen uit dat het niveau van 100 µg/m³ herhaaldelijk
voor langere tijd werd overschreden.
Op stofdeeltjes heeft ozon geen effect. Dit kan alleen in combinatie met een ionisator (zie
4.7. Ionisatie). Ook op bacteriën en schimmels heeft ozonisatie geen effect. Om effect te
hebben moeten de onzonconcentraties zodanig hoog zijn dat ze zeker toxisch zijn voor de
bewoners.

5. BIOLOGISCHE ASPECTEN
5.1. Inleiding
Van het gamma contaminanten aanwezig in de binnenlucht van onze woningen zijn de
micro-organismen de schadelijkste. De bron is een persoon, dier, plant of object die of
dat, in relatie tot onze woonomgeving, een allergische reactie of een infectieziekte veroorzaakt.
De meeste klachten door biologische agentia zijn allergisch van aard. De huisstofmijt is in
onze contreien de belangrijkste bron van allergenen binnenshuis, gevolgd door huisdieren
en schimmels. Ook allerlei insecten zijn echter een bron voor allergenen.
Wist je dat een volle stofzuigerzak met een halve kilogram stof
uit een gewone, nette woning gemiddeld een volle eetlepel (ruim 3 gram)
LEVEN bevat ?
Dit leven bestaat uit :
500 insecten
66.000 mijten
4.200.000 algen
2.600.000.000 schimmeleenheden
365.000.000.000 bacteriën
Box 5 : Leven in een stofzuigerzak (86)
Het verhoogde voorkomen van infectieziektegevallen vertoont een grote samenhang met
overbevolking en inadequate ventilatie. Vooral voor virulente micro-organismen, zoals de
tuberculosebacil, is het bekend dat slechts beperkte aantallen voldoende zijn om bij een
vatbaar persoon een infectie te veroorzaken zo er voldoende contact is in tijd en ruimte
(45).
De groei van micro-organismen wordt beïnvloed door de relatieve vochtigheid (RV). In
de microbiologie wordt gewerkt met het begrip “wateractiviteit” (a W ) om de relatie vochtige
omgeving en groei organisme te leggen. Voor de berekening van de wateractiviteit
geldt de formule a W = RV / 100.
73

74
a W -gebied
1,00 - 0,95
0,95 - 0,91
0,91 - 0,88
0,88 - 0,80
0,80 - 0,75
0,75 - 0,65
0,65 - 0,60
< 0,60
Tabel 22 : Wateractiviteit en groei micro-organismen (43)
5.2. Huismijt
groeiremming
meeste gramnegatieve staafvormige bacteriën
kokken
gisten
schimmels
halofiele bacteriën
xerofiele bacteriën
osmofiele bacteriën
alle micro-organismen
De huisstofmijten (Dermatophagoides pteronyssinus, D. farinae, D. microceras en Euroglyphus
maynei) zijn zo niet de enige, dan toch wel de belangrijkste verwekkers van
allergische reacties veroorzaakt door dieren in onze woning. Deze microscopisch kleine
organismen (grootte ± 0,3 mm) delen de woning en vooral het bed met de bewoners. Ze
werden pas in 1965 als bestanddeel van huisstof ontdekt. Zij voeden zich met huidschilfers
en etensresten, en leven in een temperatuur van 15 tot 32° C (optimaal 25° C) in
een milieu met een relatieve vochtigheid van 70 tot 85 % (optimaal 80 %). Dit betekent
dat de relatieve vochtigheid het bepalende element bij het voorkomen van de stofmijt is.
In woningen concentreert de huisstofmijt zich vooral in het beddengoed met 2000 tot
15000 individuen per gram stof. De vloer van de slaapkamer bevat 10 tot 100 maal
minder diertjes, deze van de andere kamers nog eens 10 tot 30 maal minder. Al komt
dit achtpotig diertje het hele jaar voor, de invloed van temperatuur en relatieve vochtigheid
verklaren evenwel de seizoensgebondenheid met een minimum aantal diertjes in de
winter en een maximum op het einde van de zomer en in de herfst (48).
De hele mijten of delen ervan zijn slechts verantwoordelijk voor 5% allergenen, hun uitwerpselen
echter voor 95 %. Met twintig uitwerpseldeeltjes per dag per mijt bevat één
gram huisstof ± 20 µg uitwerpselen. Dit is meer dan voldoende om een allergie te induceren.
Bij huisstofallergie (allergische rhinitis en extrinsiek astma) dringen zich hygiënische
maatregelen op, al is de huismijt uit een normale woning niet geheel weg te bannen (12).
De kritische factor bij uitstek in de bestrijding van huisstofmijten is vocht. De relatieve
vochtigheidsgraad in de woning en vooral in de slaapkamer moet dan ook voldoende
laag zijn. Verdere algemene sanerende maatregelen zijn stofbestrijding door gebruik van
aangepast meubilair en beddengoed en door goed schoonmaken. Stofzuigen is slechts
effectief wanneer wordt gebruik gemaakt van een apparaat met HEPA- of ULPA-filter. Bij
hoge concentraties huisstofmijten kan een mijtendodend middel worden gebruikt.
Het binnenmilieubesluit geeft als richtwaarde voor huisstofmijt een richtwaarde kleiner
dan of gelijk aan 0,2 mg guanine/g stof (59).

5.3. Huisdieren
De band tussen mens en dier is zo oud als de wereld zelf. Volgens de bijbel schiep God
de mens zelfs één dag na de dieren teneinde over zijn creatie te heersen (Gen. 1:20-31).
Ondertussen slijten een paar miljoen honden, katten, cavia’s, vogels en andere kleine
huisdieren hun dagen in onze woningen waar ze gezelschap voor eenzamen vormen en
steun voor kinderen met een verdrietje. Vele mensen kunnen zich zelf hun leven nauwelijks
voorstellen zonder hun huisdier. Huisdieren hebben inderdaad vaak een gunstige
invloed op het welzijn van mensen, kinderen zowel als ouderen.
Huisdieren bevorderen relaxatie en werken vaak angstverlagend. Het hebben van een
hond – op voorwaarde dat de eigenaar een sterke band met het dier ontwikkelt – zou ook
een gunstig effect hebben op de bloeddruk in rust. Ook het basale hartritme zou lager zijn
in vergelijking met mensen zonder dit huisdier. Deze invloed wordt toegeschreven aan
een vorm van niet evaluerende sociale ondersteuning die pathogene responsen op stress
kan bufferen (4). Verder zijn huisdieren ook een soort “sociaal smeermiddel” die sociale
interacties vergemakkelijken omdat ze een veilig gespreksonderwerp tussen mensen zijn.
Toch houden deze dieren op hun beurt ook soms een risico in met name voor sensibilisering
en allergievorming, voor een aantal infectieziekten en voor beten.
5.3.1. Allergische aandoeningen
De toenemende incidentie van astma en andere allergische aandoeningen (rhinitis) in onze
maatschappij krijgt meer en meer aandacht. Het vraagstuk over de oorzaken voor het toegenomen
voorkomen is nog niet volledig ontrafeld en er wordt daarbij in diverse richtingen
gewezen.
Toch staat de invloed van het binnenklimaat op het allergieprobleem als een paal boven
water. Vooral de rol van de reeds besproken huisstofmijt is duidelijk – deze veroorzaakt
de meeste sensibilisaties – maar ook verschillende huisdieren kunnen aan de basis van een
allergie liggen.
Overgevoeligheid voor dierenhaar, vooral voor haar en huidschilfers van katten, cavia’s
en honden (in dalende frequentie) komt frequent voor. Daarnaast kunnen ook speeksel,
urine (belangrijk bij de cavia) en serum drager zijn van allergenen. De gemiddelde tijd
tussen het begin van de blootstelling en het optreden van rhinitis of astma is voor cavia’s
respectievelijk 7 en 14 maanden. Voor katten, konijnen en hamsters is dat 2 en 5 jaar.
Voor honden tekent men een tijdsverloop van 5 jaar op (42).
Klachten door blootstelling aan katten zijn vaak jeuk, rhinitis, conjunctivitis en dyspnoe.
Een allergie voor honden komt minder voor dan die voor katten.
Bij het vaststellen van een allergie bij een bewoner, vaak een kind, wordt veelal voorgesteld
om het huisdier definitief te verwijderen. Lang nadat het dier uit de woning is verdwenen
is kan het allergeen nog worden aangetoond in de woning. Het effect van deze
maatregel kan dan ook een tijd op zich doen wachten. Om dezelfde reden is het verwijderen
van een huisdier gedurende een proefperiode van weinig nut in het verschaffen van
75

76
informatie. Honden en katten zijn zo sterk aanwezig in onze maatschappij dat hun allergenen
zelfs aangetoond kunnen worden in woningen waar nooit dergelijk dier verbleven
heeft. Vooral insleep via kleding van de bewoners is hiervoor verantwoordelijk.
Allergische reacties zijn ook mogelijk op parasieten van huisdieren zoals de kattenmijten
en –vlooien.
5.3.2. Dierenbeten
De hond wordt wel eens de beste vriend van de mens genoemd en veelal doen honden
deze titel ook eer aan. Dat neemt echter niet weg dat jaarlijks verschillende mensen door
hun hond gebeten worden. Vaak zijn de opgelopen verwondingen niet levensbedreigend,
maar ernstige letsels komen zeker voor en soms valt er zelfs een dodelijk slachtoffer te
betreuren.
In een Amerikaans onderzoek bleek 1% van alle doorverwijzingen naar een spoed afdeling
zijn oorsprong te vinden in dierenbeten (54). In 80-90% zijn honden verantwoordelijk
voor de gerapporteerde beten. In een Brits onderzoek werd de jaarincidentie van hondenbeten
geschat op 4,2/1000 inwoners (6). Meestal is de eigenaar, een gezinslid, een buur of
een vriend het slachtoffer. In meer dan de helft van de gevallen gaat het om kinderen (24).
Medische problemen zijn te wijten aan het fysieke aspect van de bijtwonden zelf en aan
eventuele wondinfecties. Deze laatste kunnen ook optreden bij, fysiek gezien, relatief
onbelangrijke letsels. Het infectiepotentieel van bijtwonden verschilt. Zo raakt minder dan
5% van de hondenbeten geïnfecteerd terwijl dat bij kattenbeten meer dan 50% bedraagt.
Minstens een deel van dit verhoogde risico wordt toegeschreven aan het vaak puntvormige
karakter van deze beten wat een goed wondtoilet bemoeilijkt (24). Bijtwonden
moeten dus steeds gezien worden als relatief gevaarlijk; een grondig wondtoilet, checken
van de tetanusimmuunstatus en overwegen van antibioticumprofylaxe (amoxicilline – clavulaanzuur)
zijn nodig (33).
In het reeds eerder vermelde Brits onderzoek kwam naar voor dat zowat twee keer meer
jongens dan meisjes worden gebeten, met het hoogste aantal bijtincidenten tussen 5 en 19
jaar. Jonge mannelijke honden zouden meer verantwoordelijk zijn voor beten dan teven.
De meest aangestipte redenen voor beten zijn zelfverdediging, onbedoeld tijdens het
spelen en bij het verdedigen van eigendom.
Daarnaast zijn er natuurlijk ook beten van andere huisdieren mogelijk zoals katten. Ook
reptielen kunnen uiteraard bijten, met de specifieke bijkomende problematiek van vergiftigingen
waarop we hier niet verder ingaan
De meeste bijtwonden zijn relatief onschuldig. De inschatting van het risico houdt verband
met het type van de beet, de omvang en de anatomische lokalisatie ervan, evenals
met de oorsprong van de beet.
Vooral afrukkingen, wonden die diepgelegen structuren als beenderen, zenuwen en bloedvaten
treffen, zijn gevaarlijk inzake complicaties, infecties en restverschijnselen. Bij zuigelingen
en kleine kinderen gaan beten ter hoogte van het hoofd gepaard met een hoger
risico op perforatie van de schedel. Steekwonden hebben een hoog infectierisico. Beten

van een kat hebben een twee tot vijfmaal zo groot infectierisico, zeker ter hoogte van de
handen, dan een hondenbeet. Bij kattenbeten, maar ook bij beten van mensen, dient men
profylactisch antibiotica te nemen.
Bij de kiemen die het vaakst bij bijtwonden door honden geïsoleerd worden zijn zowel
obligaat aërobe als anaërobe kiemen: Pasteurella multocida (meest frequente pathogeen
bij geïnfecteerde kattenbeten), Pasteurella canis (meest frequente kiem bij geïnfecteerde
hondenbeten), Staphylococcus aureus, S. epidermidis, Enterobacter cloacae, Capnocytophaga
canimorsus, Streptococcus viridans, Bactertoïdes spp. en Fusobacterium spp.
5.3.3. Infectieziekten
Bij onze huisdieren zijn ongeveer 400 infectieziekten bekend waarvan er een 150-tal
overdraagbaar zijn op de mens. Door schoonlikken, onder andere van de anus, verspreidt
de hond tal van parasieten en micro-organismen via de tong over de haren. Via likken
door of aaien van de hond en door rechtstreeks contact met uitwerpselen kan de mens
besmet worden.
Allerlei ongedierte gebruikt bovendien onze gezelschapsdieren als een paard van Troje
om onze woningen binnen te dringen. Best bekend zijn wel de honden- en kattenvlooien.
Hondenvlooien kunnen optreden als tussengastheer voor de hondenlintworm die, in zeldzame
gevallen, ook de mens kan besmetten.
De meeste zoönosen, dierenziekten die ook de mens ziek kunnen maken, komen niet zo
vaak voor als gevolg van de omgang met huisdieren. Sommigen van deze ziekten kunnen
evenwel ernstig zijn, zeker wanneer ze voorkomen bij personen met een gedaalde weerstand
(HIV, orgaantransplantatie, immuunsuppressieve medicatie, …) en bij zwangeren.
De eerste groep uiteraard omwille van hun bijzondere gevoeligheid en zwangeren voor de
mogelijkheid voor transmissie van de infectie op de foetus.
Onderstaande tabel geeft de infectieziekten weer die overgedragen kunnen worden door
huisdieren. Hieronder gaan we verder in op de voor onze regio belangrijkste aandoeningen.
77

78
Ziekte Kiem Vogels Katten Honden Reptielen
Anthrax Bacillus anthracis X X
Borreliose Borrelia burgdorferi X
Brucellose Brucella canis X
Campylobacteriose Campylobacter jejuni (C. coli) X X X
Cryptosporidiosis 1 Cryptosporidum parvum vnl duiven X X
Giardiase Giardia lamblia X X
Hondelintworm Dipylidium caninum X X
Kattekrabziekte 1,2 Bartonella henselae X
Tabel 23 : Infectieziekten overgedragen van huisdieren op de mens (13)(15)
5.3.3.1. Ringworminfecties
(via vlooien) (via vlooien)
Leptospirose Leptospira spp. X 4
Listeriose Listeria monocytogenes X
Pasteurellose Pasteurella spp X X X
Psittacosis Chlamydia psittaci vnl
papegaaien,
parkieten
Rabies Rabies virus X X
Rat bite fever Streptobacillus moniliformis X X
Spirillum minus
Ringworminfectie (Tinea) Microsporum spp, Trichophyton spp X2 X
Salmonellose Salmonella spp X X X X1,2 Spoelworminfectie
(Ascariasis)
Ascaris lumbricoides X X
Toxoplasmose Toxoplasma gondii X1,3 Toxocariasis Toxocara canis (T. cati) (X) X
Yersiniose Yersinia enterocolitica X X
1. vooral probleem voor personen met verlaagde weerstand
2. kinderen
3. kinderen van vrouwen die tijdens de zwangerschap besmet raakten
4. zeldzaam, vooral bij personen van wie de hond contact heeft met ratten of met door de bacterie gecontamineerde grachten
en rivieren
Ringworminfecties zijn schimmelinfecties van de huid en de behaarde hoofdhuid. De
aandoening kenmerkt zich door een schilferende rash die meestal jeukt. Ter hoogte van
de scalp kan de aandoening een ronde kale plek achterlaten. Op andere plaatsen zien we

meestal een ringvormige jeukende roodheid. Dezelfde schimmel die mensen infecteert,
besmet ook katten en honden die de infectie door kunnen geven aan kinderen.
Huisdieren met rash zouden dan ook best geëvalueerd worden door een dierenarts. Wanneer
deze rash veroorzaakt wordt door een schimmel is contact met kinderen tegen aangewezen
tot het dier behandeld en helend is. De diagnose wordt gesteld op basis van microscopisch
onderzoek en cultuur.
5.3.3.2. Spoelworminfectie (toxocariasis)
Toxocariasis is een meestal chronisch en veelal mild verlopende infectie, gewoonlijk bij
kinderen, veroorzaakt door de migratie van de larvale stadia van Toxocara spp. in organen
en weefsels. Kenmerkend is een opgemerkte eosinofilie, hepatomegalie, hyperglobulinemie,
respiratoire symptomen en koorts.
Toxocara is een veelvoorkomende intestinale parasiet bij honden en katten. De infectie
van honden of katten kan op iedere leeftijd gebeuren maar veelal pups worden dikwijls
besmet uit een geïnfecteerde moeder geboren of lopen de infectie kort na de geboorte op.
Toxocara canis kan de placentabarrière overwinnen en ook via de moedermelk is overdracht
mogelijk. Jonge katjes worden dan weer vaak geïnfecteerd via het zogen bij de
moeder, dit met Toxocara cati. Infectieuze eitjes komen dan via de stoelgang in het milieu
terecht vanaf de leeftijd van drie weken.
De eitjes blijven verschillende maanden infectieus in de bodem. Ze zijn bijzonder weerstandig
tegen weersinvloeden en ook tegen desinfectantia. Na een minimale rijpingsperiode
van enkele weken zijn de eitjes infectieus. Nederlands onderzoek toonde aan dat
het besmettingspercentage (eieren positieve feces) van volwassen Nederlandse katten en
honden niet meer dan 5% bedroeg. Bij zwerfkatten werd een prevalentie van 21% gedetecteerd.
In Utrecht bleek in 1991 echter wel ongeveer 50% van de (openbare) zandbakken
besmet met Toxocara-eieren die nagenoeg allemaal geëmbryoneerd bleken (69)(92).
Kinderen raken geïnfecteerd via rechtstreeks of onrechtstreeks contact met uitwerpselen;
direct door het eten van aarde of indirect via consumptie van bevuilde rauwe groenten.
Besmetting zou veel minder plaatsvinden door rechtstreeks contact met honden en katten.
De eitjes ontkiemen met de vrijstelling van larven die overal in het lichaam kunnen
migreren, wat bekend staat onder de naam viscerale larva migrans. Bij de mens groeien de
larven niet uit tot volwassen wormen maar ze gaan in de weefsels over in een ruststadium.
De tekens en symptomen van de ziekte zijn afhankelijk van de beschadigde weefsels
tijdens deze larvale migratie. De meest getroffen organen zijn het oog, de hersenen, de
lever en de long. Toch verlopen de meeste infecties bij de mens onopgemerkt en worden
ze gekarakteriseerd door een langdurige eosinofilie met voorbijgaande griepachtige verschijnselen.
Soms treden echter klinische verschijnselen op, vooral bij grootschalige
besmettingen of wanneer de larve in het oog aangetroffen wordt (ongeveer één diagnose
per jaar in Nederland). In Nederland had in 1995 10% van de kinderen en 30% van de
volwassenen antistoffen tegen Toxocara.
79

80
Epidemiologisch onderzoek toonde aan dat aanwezigheid van honden in huis, voornamelijk
pups, en picagedrag (het in de mond stoppen van dingen die in principe oneetbaar
zijn) de belangrijkste factoren zijn in het voorkomen van de ziekte bij de mens. Het speel-
en ontdekgedrag van kinderen en hun aantrekkingskracht tot huisdieren geeft hen een
groter risico dan volwassenen (17). De meeste viscerale larva migrans worden aangetroffen
bij kinderen tussen 1 en 7 jaar.
Behandeling met antihelmintica is meestal niet nodig. Bij een dergelijke actie bestaat
trouwens ook het risico van overgevoeligheidsreacties door afstervende larven. Bij de
volksgezondheidskundige aanpak moet de nadruk op preventie liggen.
Vele mensen met huisdieren weten niet dat hun dier drager kan zijn van wormen die
mensen kan besmetten. Informatie is dus belangrijk. Katten en honden moeten regelmatig
(2 maal per jaar) ontwormd worden; uitwerpselen verwijderen is belangrijk evenals
het overdekken van zandbakken. Aan kinderen wordt geleerd geen dingen in de mond te
steken evenals handhygiëne na spelen buitenshuis, vooral in de zandbak en ook bij contact
met hond of kat.
5.3.3.3. Salmonellose en andere gastro-enteritiden
Salmonellose is een infectie met een Salmonella-bacterie. De meeste geïnfecteerden ontwikkelen
een flinke diarree, buikkrampen en koorts ongeveer 12 tot 72 uren na de besmetting.
Meestal is er geen behandeling nodig en zien we volledig herstel na een vijftal ziektedagen.
Bij sommigen kan de diarree echter dermate zijn dat opname in een ziekenhuis,
vooral omwille van uitdrogingsverschijnselen, nodig is.
In zeldzame gevallen kan septicaemie of bloedvergiftiging ontstaan. Salmonellameningitiden
zijn, zij het als zeldzaam verschijnsel, beschreven in relatie tot huisdieren en dan
vooral reptielen (S. poona; S. rubislaw) (71)(72). Vooral zeer jonge kinderen, ouderen en
personen met immunodeficiëntie lopen een groter risico.
De oorzaak van een salmonellose moet meestal gezocht worden in de consumptie van met
stoelgang bevuilde etenswaren. Salmonellae worden evenwel ook veelvuldig gevonden in
de stoelgang van huisdieren. Besmetting kan dus optreden bij onzorgvuldige handhygiëne
na contact met feces. Gezien de toenemende populariteit van exotische huisdieren is het
belangrijk te weten dat vooral reptielen bekend staan om hun veelvuldig dragerschap van
Salmonellae en het wassen van de handen na ieder contact met een reptiel, ook wanneer
dat gezond is, is dus aan te raden. Om deze reden zijn reptielen, schildpadden incluis,
geen geschikte huisdieren voor (gezinnen met) kleine kinderen.
Ook andere kiemen (Campylobacter jejuni; C. coli) die aangetroffen worden in de darm
van huisdieren kunnen de oorzaak vormen van een gastro-enteritis. Een Campylobacterenteritis
is gekenmerkt door diarree, abdominale krampen, malaise, koorts, misselijkheid
en braken die zich 2 - 5 tot maximaal 10 dagen na infectie manifesteren. De ziekte, die
gewoonlijk voorkomt bij kinderen en jonge volwassenen, is gewoonlijk zelflimiterend en
meestal is er herstel na 5 tot 10 dagen. Vrij vaak is er wel wat bloed in de stoelgang aanwezig.
De besmettingsroute loopt hoofdzakelijk via voeding dat gecontamineerd is met
stoelgang. Vooral rauwe melk en te weinig verhit (of via kruiscontaminatie besmet) kippenvlees
en varkensvlees zijn veelvuldig voorkomende oorzaken van ziekte. Ook direct

contact met honden en katten, meestal dan met zeer jonge dieren met diarree, kan echter
oorzaak zijn van een infectie.
Een typisch verhaal van een huisdier geassocieerde campylobacteriose is het optreden van
diarree bij een net gekochte pup of katje, gevolgd door diarree bij één of meer huisgenoten.
Campylobacterinfecties komen nog al wat keren voor na een barbecue waarbij het
geconsumeerde vlees onvoldoende doorbakken is.
5.3.3.4. Toxoplasmose
Toxoplasmose is een systemische infectie met een eencellige parasiet van de kat, Toxoplasma
gondii. Veelal verloopt de infectie zonder symptomen, of gelijkt ze op infectieuze
mononucleosis met koorts, lymfeklierzwelling en lymfocytose in de hals en de nekstreek
die enkele dagen tot weken aanhoudt.
Bij de ontwikkeling van de infectie komt een afweerreactie op gang met verdwijnen van
parasieten in het bloed en verdwijnen van symptomen. Cysten van Toxoplasma blijven
echter met leefbare organismen achter in de weefsels. Deze cysten kunnen reactiveren
wanneer het immuunsysteem van een persoon onderdrukt wordt zoals bij AIDS-patiënten.
Belangrijk is dat een infectie die tijdens de vroege zwangerschap optreedt kan leiden tot
foetale infectie met zware gevolgen voor het ongeboren kind: oogaantasting (chorioretinitis),
hersenschade, hydrocefalie, microcefalie, koorts, hepatosplenomegalie. Wanneer de
infectie later in de zwangerschap optreedt zal de infectie van de foetus milder verlopen en
minder zware gevolgen hebben.
De echte gastheer van de parasiet zijn de kat en andere katachtigen. Zij worden besmet
via het eten van geïnfecteerde zoogdieren of vogels. Meestal maken zij, net als de mens,
de ziekte door zonder symptomen. Enkel een kat kan drager van de parasiet zijn in de
darm. Eitjes worden via de uitwerpselen in de omgeving verspreid. Dit gebeurt slechts
tijdens een periode van enkele weken na de infectie. Tussengastheren die bij consumptie
voor het doorgeven van de infectie naar de mens kunnen zorgen zijn varkens, runderen,
kippen, schapen, geiten, vogels.
De mens wordt besmet via het eten van rauw of te weinig verhit besmet vlees of in zeldzame
gevallen door het drinken van rauwe besmette melk. Kinderen kunnen besmet
worden via het innemen van besmette eitjes (oöcysten) vanuit met kattenfeces besmette
zandbakken. Bij volwassenen kan zich iets gelijkaardigs voordoen bij het schoonmaken
van de kattenbak
81

82
Enkele tips om de relatie met je huisdier gezond te houden (16)(66).:
Persoonlijke hygiëne :
- Was grondig je handen met water en zeep voor het eten en na
het werken in de tuin, na het spelen met huisdieren en na het proper maken van hun
leefruimte en poepbak, zeker die van reptielen en katten. Leer je kinderen hetzelfde te
doen;
- hou de kattenbak uit de keuken en uit plaatsen waar je eet;
- laat je gezicht niet door je huisdier likken, je weet absoluut niet waar die tong nog
geweest is;
- leer kleine kinderen geen grond te eten;
- doe handschoenen aan wanneer je in de tuin werkt.
Wanneer je zwanger bent of een ernstig verminderde weerstand hebt:
- Vermijd om kattenbakken schoon te maken;
- vermijd contact met katten waarvan de voeding je onbekend is;
- hou je kat binnen en geef ze droog voer of blikvoer;
- schaf je geen nieuwe kat aan die mogelijk rauw vlees gegeten kan hebben;
- ga niet om met zwerfkatten.
Aandacht voor je huisdier en zijn gezondheid:
- Koop je huisdier bij een betrouwbare verkoper;
- laat uw nieuw huisdier checken door de dierenarts en hou het onder
regelmatig (minstens jaarlijks) toezicht van de dierenarts;
- honden en katten moeten deskundig gevaccineerd en ingeschakeld worden in een vlo-,
teek- en wormcontroleschema (ontworming);
- hou de nagels van je dier kort; je dierenarts kan je tonen hoe je dat doet;
- geef je dier geen rauw eten en verbied het te drinken uit de toiletten;
- kuis de leefruimte van je dier eenmaal per week en verwijder grondig de uitwerpselen op
een manier die geen stof maakt;
- ontsmet eenmaal per maand de kattenbak met kokend water dat je er een vijftal minuten
in laat staan.

Veiligheid:
- Laat kinderen niet alleen spelen met huisdieren en zeker niet bij een grote hond;
- als je een insecticide gebruikt - vlooienpoeder bijvoorbeeld – volg dan nauwgezet de
instructies;
- schildpadden, iguanas, giftige en/of agressieve slangen en spinnen zijn geen geschikte
huisdieren voor kinderen.
De omgeving:
- Overdek zandbakken wanneer ze niet gebruikt worden zodat ze niet veranderen in kattenbakken;
- laat je kinderen niet spelen op plaatsen die bezoedeld kunnen zijn met uitwerpselen van
katten of honden zoals sommige parken of speelpleinen.
83

84
5.4. Ongedierte
Ongedierte in de woning is vaak een bron van ergernis. Toch is ongedierte niet steeds
schadelijk of echt gevaarlijk voor de bewoners. Sommige soorten zijn zelfs erg nuttig in
de vrije natuur, denken we maar aan bijen en spinnen. Insecten kunnen allerlei microorganismen
overbrengen. Ratten en muizen fungeren als mechanische en biologische
vectoren en zijn tussengastheer voor verschillende endo- en ectoparasieten.
Een beestje hier en daar betekent nog geen plaag. Aanwezigheid van ongedierte binnen
bepaalde grenzen wordt beschouwd als zijnde normaal. Indien men hinder ondervindt
van ongedierte moet men altijd eerst nagaan om welk beestje het precies gaat. Alleen dan
kunnen zinvolle maatregelen worden genomen. Kan je bij de bestrijding pesticiden niet
vermijden, dan geldt ook daar een voorzichtig en oordeelkundig gebruik. Volg altijd de
gebruiksinstructies. Overdoseren is totaal uit den boze. Een grotere dosis dan aangegeven
levert geen beter resultaat op, integendeel!
De richtwaarde voor kakkerlakken, ratten en muizen in het binnenmilieubesluit is kleiner
dan 1, wat praktisch wil zeggen dat er in een woning geen mogen aanwezig zijn (59).
Raadgeving voor de bewoning:
- Tracht te vermijden dat een plaag zich te sterk ontwikkelt of dat de ongewenste diertjes
binnen in huis komen.
- Verjaag de ongewenste gasten.
- Slechts als verjagen niet mogelijk is, ze doden.

Probleem
bromvliegen
fruitvliegen
kamervliegen
steekmuggen
honden- en kattenvlooien
mieren
pissebedden, zilvervisjes,
oorwormen,
duizendpoten
spinnen
kevers in
levensmiddelvoorraden
motten
houtworm
wespen
kakkerlakken, faraomieren
muizen
ratten
bladluizen
meelmijten
wandluizen
Hoe je het kan
voorkomen
vleesafval op tijd verwijderen,
kadavers opruimen (bv dode muis)
afval (vooral fruitafval) op tijd
verwijderen, in gesloten emmer
horren voor ramen en deuren,
kierafdichting, vliegengaas voor
ventilatieopeningen
horren voor ramen en deuren,
kierafdichting, vliegengaas voor
ventilatieopeningen
regelmatig stofzuigen, ook in
naden en kieren en honden- en
kattenmand, dieren regelmatig
buitenshuis kammen met fijne kam
huis kiervrij, geen open (zoete)
levensmiddelen
huis droog en schoon houden,
kieren dichten, vliegengaas voor
ventilatieopeningen maken, geen
organisch afval (composthopen)
vlakbij huis maar alleen achter in
de tuin
kieren in huis dichten, ventilatieopeningen
afdekken met vliegengaas
houdbare levensmiddelen koel
en in gesloten bussen of potten
bewaren
kleren luchten en reinigen en
wegbergen in plasticzak, goed
sluitende kasten
houten meubelen regelmatig in de
boenwas zetten, huis droog houden
zoete eetwaren buiten afdekken,
horren plaatsen
niet te voorkomen
eetwaren opbergen in afgesplitste
kasten of bussen, geen hout stapelen
tegen huis, houtstapel op
“poten”, openingen van ventilatieroosters
ea tochtgaten niet groter
dan 0,5 cm
buitenshuis geen voedselresten
laten liggen, voor het voeren van
vogels vogelhuisjes gebruiken,
algehele hygiëne belangrijk
niet te voorkomen
niet te voorkomen
regelmatig poetsen van de woning
Bestrijding zonder
bestrijdingsmiddel
bron zoeken, bv afvalbak legen en
schoonmaken, kadavers opzoeken
en verwijderen
afval verwijderen
muggenklapper, kleefstroken
klamboe, zorgen voor tocht (bv
ventilator)
regelmatig kammen, stofzuigen;
inhoud met papieren stofzak na het
zuigen onmiddellijk wegzetten in
afgesloten plastic vuilniszak
nest opzoeken en verdelgen met
kokend water
vangen in omgekeerde bloempot
of natte dweil
vangen en buiten brengen
aangetaste levensmiddelen verwijderen
of bevriezen (bv één week
bij -15°C)
aangetaste materialen ongeveer 2
weken bewaren bij -15°C
kleine aangetaste voorwerpen
ongeveer 2 weken bewaren bij
-15°C
een glas water en suiker (zoete
vloeistof) neerzetten op een vaste
plaats waar ze geen overlast bezorgen
geen middel
muizenval
geen middel
bespuiten met mengsel van groene
zeep, spiritus en water
besmette voorraad verbranden,
recipiënten schoonmaken met
kokendheet water
geen middel
Bestrijding met
bestrijdingsmiddel,
werkzame stof
bestrijdingsmiddelen hebben geen
zin
Tabel 24 : Veel voorkomende plaagdierproblemen en wat je eraan kan doen
bestrijdingsmiddelen hebben geen
zin
pyrethrinen, deltamethrin; geen
vliegenstrips of muggenstrips in
slaapkamer gebruiken
pyrethrinen, muggenafweermiddel,
geen muggenstrips in slaapkamer
gebruiken
voor hond propoxur, pyrethrinen,
trichloorfon; voor de kat liefst
geen bestrijdingsmiddelen gebruiken,
anders propoxur, trichloorfon
mierenlokdoosjes, nest verdelgen
met propoxur, foxim, permethrinen
bestrijdingsmiddelen hebben geen
zin
bestrijdingsmiddelen hebben geen
zin
bestrijdingsmiddelen hebben geen
zin
bestrijdingsmiddelen hebben geen
zin
permethrin; bij grote aantasting
hulp bestrijdingsfirma inroepen
bij grote overlast hulp bestrijdingsfirma
inroepen
altijd hulp bestrijdingsfirma inroepen
kant en klare lokazen op basis
van bromadiolen of difenacoum;
toepassen van voerdoosjes is verplicht
altijd hulp bestrijdingsfirma inroepen
raadpleeg tuincentrum
bestrijdingsmiddelen hebben geen
zin
altijd hulp bestrijdingsfirma inroepen
Bron: “Bestrijdingsmiddelen”, serie “Kijk op veilig”, nr AK29, Stichting Consument en Veiligheid, Amsterdam
85

86
5.5. Schimmels
Schimmels zijn planten zonder bladgroen. Zij hebben voor hun overleving dus geen
zonlicht nodig. Leven doen zij van alle ander organisch materiaal, zowel plantaardig als
dierlijk. Voor de voortplanting maken schimmels gebruik van sporen. Het overleven van
schimmels wordt bepaald door temperatuur, luchtvochtigheid en voedingsbodem. Meest
beperkend in deze reeks is het vocht, al zijn er ook schimmels die groeien in een droge
omgeving. In woningen voorkomende schimmels zijn vooral Penicillium, Aspergillus,
Alternaria, Cladosporium, Eurotium en Wallemia, allen soorten die ook in de buitenlucht
voorkomen.
Sommige materialen zijn gevoeliger voor schimmelvorming dan andere. Dit hangt enerzijds
af van het hydrofoob karakter van het materiaal, anderzijds van het feit of het materiaal
zelf als voedingsbodem kan fungeren. Naast bouwmaterialen zijn ook huisstof en
groente- en fruitafval een belangrijke bron van schimmels binnenshuis.
Tot op dit ogenblik is het nog moeilijk het voorkomen van schimmels in de lucht op
een betrouwbare manier te meten. Daarenboven kunnen de meetresultaten niet worden
gebruikt voor het nagaan van de relatie tussen de blootstelling aan schimmels en de
gezondheidseffecten. Meestal zijn metingen echter niet nodig. Wanneer in de woning
vochtverschijnselen zoals schimmelplekken, vochtplekken en lekken worden aangetroffen
is de kans groot dat de bewoners worden blootgesteld aan grotere hoeveelheden schimmelsporen.
Schimmelbelasting
zeer laag
laag
gemiddeld
hoog
zeer hoog
Tabel 25 : Interpretatie voorkomen van schimmel in woningen
KVE/m³
< 50
< 200
< 1.000
< 10.000
> 10.000
Schimmels geven in een woning niet alleen esthetische problemen zoals vieze plekken en
stank. Ook structurele aantasting van materialen en dus mogelijke ondermijning van de
stabiliteit kunnen een gevolg zijn. Een bekend voorbeeld is Serpula lacrimans, huiszwam,
een schimmel die houtrot veroorzaakt.
Vanuit gezondheidsstandpunt is vooral het allergene vermogen van schimmelsporen en
-deeltjes belangrijk. Gelukkig komt een schimmelallergie minder frequent voor dan allergie
voor huisstofmijt, pollen of huisdieren. Sommige schimmelsporen hebben echter ook
gezondheidseffecten zonder sensibilisatie. Zo kan Aspergillus fumigatus luchtweginfecties
veroorzaken. Ook kunnen schimmels mycotoxinen produceren, toxisch voor de mens.
Een bekend voorbeeld hiervan is het carcinogene aflatoxine. Recente studies hebben aangetoond
dat identieke doses van deze mycotoxines giftiger kunnen zijn bij inhalatie dan
via de mond. Deze mycotoxines, zoals de trichothecenen geproduceerd door Stachybotrys

chartarum (S. atra) of Fusarium spp. Patuline en penicillinezuren geproduceerd door
sommige Penicillium-soorten, zijn acuut toxisch gebleken voor macrofagen in de longblaasjes.
Het lijkt dus mogelijk dat inhalatie van grote hoeveelheden toxinebevattende
sporen een invloed kan hebben op het ademhalingsstelsel.
Glycanen zijn componenten van het celmembraan. Deze verbindingen zijn polysacchariden
van glucosemonomeren. Ze zouden betrokken kunnen zijn bij het ontstaan van de
symptomen van “Sick Building Syndrome”. Vorsers hebben aangetoond dat 1-3-b-glycanen
een ontsteking van de slijmvliezen kan veroorzaken, wat dan weer de oorzaak kan
zijn van chronische ademhalingsproblemen of vermoeidheid.
Recent onderzoek wijst uit dat schimmels ook uiteenlopende vluchtige organische stoffen
produceren. De schimmelgeur in sommige sterk getroffen gebouwen getuigt hiervan. Talrijke
organische stoffen, waaronder ethylhexanol, waarvan de irriterende eigenschappen
welbekend zijn, werden gedetecteerd in zuivere culturen met Aspergillus versicolor. De
productie van deze microbiële vluchtige organische stoffen kan irritatie van de ogen, de
huid, en de bovenste ademhalingswegen veroorzaken.
Bij het bestrijden van schimmel is vochtbestrijding essentieel. Vocht speelt een belangrijke
rol in de ontwikkeling van schimmels en de productie van mycotoxines. In 1998
werd er aangetoond dat de productie van VOS door schimmels afhangt van de relatieve
luchtvochtigheid. De grondlucht die vaak gemeld wordt is te wijten aan deze stoffen
(2-octen-1-ol of geosmine). Over het algemeen is de concentratie van deze bestanddelen
in de lucht laag, maar langdurige blootstelling zou de gezondheid schade kunnen toebrengen.
De richtwaarde voor de aanwezigheid van schimmel is volgens het binnenmilieubesluit
lager of gelijk aan 200 KVE/m³ (59).
Raadgeving voor de bewoning:
- Schimmelvlekken kunnen worden verwijderd van oppervlakken door afwassen met een
chlooroplossing (javel in water).
- Wanneer de schimmel is doorgedrongen in materialen zoals hout, gips of kitten kunnen
de aangetaste materialen soms best gewoon worden verwijderd.
87

88
5.6. Microbiële verontreiniging
5.6.1. Algemeen
De structurele aspecten van een woning zijn maar in geringe mate geassocieerd met
gezondheidsimplicaties op het microbiële vlak. Onder “structureel” verstaan we dan op de
eerste plaats constructiematerialen en de afwerkingsproducten. Anderzijds is een woning
een enge ruimte waar er zich een zeer intense uitwisseling voordoet van stoffen en producten
tussen al wat er zich in bevindt en zijn bewoners. Vermits niet alleen de constructiematerialen
maar ook de bewoners, huisdieren, voedingsmiddelen, afval, water, lucht,
kamerplanten, huisstof en stof van buitenaf deel uit maken van het ecosysteem “woning”
is een woning een prima ontmoetingsplaats voor microbiële uitwisseling. De bron bij uitstek
situeert zich bij zijn bewoners, mens en dier.
Microbiële organismen kunnen aanleiding geven tot verschillende ziektebeelden waaronder
infectieziekten, allergieën, ontstekingsreacties, toxische reacties, kankers en congenitale
afwijkingen.
Binnen de infectieziekten kennen we besmettelijke ziekten (overdracht van persoon op
persoon) en niet besmettelijke ziekten waarbij de bron zich buiten een individu bevindt.
Dit geldt bijvoorbeeld voor een legionellainfectie. Infectieziekten zijn het resultaat van de
interactie van pathogene organismen, hun omgeving (vochtigheid, temperatuur, …) en de
vatbaarheid (weerstand) van een individu.
Hoe nauwer het contact hoe groter de kans op overdracht. Op die manier worden nogal
wat respiratoire ziekten opgelopen in woningverband. Voorbeelden zijn luchtweginfecties
maar ook griep, kinkhoest, mazelen en tuberculose.
Een gebrekkige keukenhygiëne kan leiden tot maagdarminfecties. Drinkwater kan besmet
zijn en leiden tot geelzucht of andere infecties.
Huisdieren kunnen de bron zijn van tal van ziektebeelden die uitgebreid worden besproken
in het hoofdstukje “huisdieren”.
Via contaminatie van de airconditioning kunnen in water levende kiemen zoals Legionella
pneumophila in de omgevingslucht terechtkomen en bewoners besmetten.
Sanitaire voorzieningen zoals toilet en wastafel kunnen dan weer een bron zijn van maagdarminfecties.

Bacteriebelasting
zeer laag
laag
gemiddeld
hoog
zeer hoog
Tabel 26 : Interpretatie voorkomen van bacteriën in woningen
KVE/m³
< 100
< 500
< 2.500
< 10.000
> 10.000
89

90
5.6.2. Legionella
Legionella pneumophila is een bacterie die van nature in water voorkomt. Er zijn verschillende
serogroepen beschreven. Vooral het species L. pneumophila serogroep 1 is
pathogeen. In opgewarmd water kunnen zij explosief groeien. Via verneveling kunnen
zij ingeademd worden en aanleiding geven tot een longontsteking (veteranenziekte) of
een grieperige ziekte (Pontiac fever). De longontsteking is gekenmerkt door een ernstige
ontsteking van de lagere luchtwegen waarbij na een periode van 7 tot 14 dagen koorts,
spierpijn, moeheid, hoesten, kortademigheid, borstkaspijn, matige slijmvorming en diarree
kunnen verschijnen. Het grieperig beeld verschijnt reeds na een 3-tal dagen en gaat
gepaard met matige koorts, hoofdpijn en moeheid. Het geneest zonder verwikkelingen en
zonder behandeling. Legionellainfecties doen zich vooral voor bij ouderen en personen
met een weerstandsprobleem.
Het water in de leidingen is niet altijd legionellavrij. De groei van of de besmetting met
Legionella pneumophila kan evenwel voorkomen worden via enkele simpele maatregelen.
De groeibevorderende factoren in het leidingsysteem in een woning zijn een watertemperatuur
tussen de 25–50°C, stilstaand water en een biofilm op de binnenwanden van de leidingen.
De potentieel risicovolle locaties zijn airconditioningsystemen, douches, boilers,
wateronthardingssystemen, tuinslangen, sproeiers en hogedrukreinigers.
Factoren die het risico verhogen zijn :
• een afkoeling van de warmwaterleiding onder de 50°C;
• opwarming van de koudwaterleiding boven 25°C;
• doodlopende stukken of weinig gebruikte delen in het leidingnet;
• de vorming van waternevel of aërosol en de inademing van die nevel (hoe langer
de verblijfstijd hoe groter het risico).
De risicovolle locatie bij uitstek is in een woning de douche. Vooral dan het eerste gebruik
na langdurige stilstand van het water in de leidingen zoals na een vakantie.
Een besmet leidingnet kan thermisch worden gedesinfecteerd. Alle tappunten worden dan
gedurende minimaal 3 minuten gespuid met water van tenminste 70°C. (Uitlooptemperatuur
controleren aan iedere kraan!)

Goede voorzorgsmaatregelen zijn:
- Spoel douches wekelijks minimaal 10 minuten door met warm water (> 65°C);
- ontkalk en ontsmet douchekoppen minimaal maandelijks;
- houd het water koel (< 25°C) of breng het minimaal op 50°C; stel de temperatuur van
warmwaterapparaten (boilers e.d.) in op een temperatuur van minimaal 60°C. Thermostaatkranen
aan het einde van tapleidingen zorgen ervoor dat het risico op verbrandingen
gereduceerd wordt;
- isoleer de leidingen;
- de afstand tussen koud- en warmwaterleidingen bedraagt tenminste 15cm;
- gebruik schoon koud leidingwater voor reinigingswerkzaamheden;
- wanneer een slang wordt gebruikt bij bijvoorbeeld bij reinigingswerkzaamheden (denk
aan een tuinslang, brandslang) eerst zoveel mogelijk doorspoelen zonder nevel;
- laat bij de douches het heet en het koud water vlak bij het tappunt samenkomen en
bescherm de gebruiker door de installatie van thermostatische kranen.
91

92
5.7. Biociden
De mens leeft liefst samen in een omgeving zonder ongewenste organismen. Het doel is
niet alleen de aanwezigheid van ongewenste organismen op zich te bestrijden, maar ook
mogelijke materiaalschade die ze veroorzaken te voorkomen. Om dit doel te bereiken
wordt beroep gedaan op biociden, een verzamelnaam van allerlei producten zoals insecticiden
(bestrijdt insecten), herbiciden (planten, onkruiden), fungiciden (schimmels), algiciden
(algen), bactericiden (bacteriën), acariciden (mijten), nematiciden (aaltjes) en rodenticiden
(knaagdieren). Ook producten om bepaalde dieren af te weren (repellents) kunnen
hier worden vermeld.
Gelet op de verschillende werkingsmechanismen zijn erg veel producten te beschrijven.
Ze worden in diverse vormen aangeboden meestal in een samenstelling van oplosmiddel
en actieve stof. Eventuele risico’s voor de mens hangen af van de gebruikswijze en de
blootstelling, van de concentratie en de giftigheid van de verschillende stoffen. De mate
van giftigheid varieert sterk tussen de verschillende stoffen. De blootstelling hangt onder
andere af van de afbreekbaarheid en de vluchtigheid van de stoffen.
Ook houtverduurzamingsmiddelen kunnen worden ondergebracht in deze categorie. Uiteindelijk
zijn dat immers schimmel- en insectenbestrijdingsmiddelen. Particulieren mogen
alleen carbolineum en azaconazole gebruiken.

5.8. Planten
De mens omringt zich graag met een stukje natuur. Hoe meer stenen in zijn omgeving,
hoe meer de mens plant en dier waardeert. Bloemen en planten maken ons het leven
geurig en fleurig, maar kunnen ook negatieve gezondheidseffecten hebben. Allergische
reacties van de luchtwegen worden veroorzaakt door inhalatie van stuifmeelkorrels,
pollen genoemd, en van op planten parasiterende schimmels. De meeste allergieën
worden veroorzaakt door die pollen die door de wind ver van hun oorspronkelijke plant
worden vervoerd (anemofiele pollen).
In de periode van eind januari tot eind mei zijn 96% van de pollen afkomstig van bomen.
De belangrijkste soorten zijn die van de berk, de hazelaar en de els. Het ontwijken van
deze pollen is een vrijwel onmogelijke opdracht. Indien er in de woonomgeving teveel
van deze allergeenbronnen aanwezig zijn kan alleen het sluiten van ramen en eventueel
verhuizen een oplossing bieden. Het resultaat van deze maatregel is echter alles behalve
zeker.
Van half mei tot half juli zijn het vooral graspollen, afkomstig van wegbermen en nietgemaaide
weiden.
De periode van juni tot de herfst is de bloeitijd van de kruiden (weegbree, bijvoet, …).
Zoals voor boompollen is het ook hier moeilijk deze pollen te vermijden. Het is niettemin
raadzaam tijdens wandelingen de zones met deze gewassen te mijden.
Ook sommige kamerplanten verspreiden pollen.
Raadgeving voor de bewoning:
- Personen allergisch aan pollen slapen best met gesloten venster en verluchten alleen bij
regenweer.
93

94
6. SANITAIRE VOORZIENINGEN
6.1. Drinkwater
Drinkwater is het belangrijkste voedingsproduct voor de mens die niet alleen als drank
water inneemt, doch ook als hulpmiddel bij het bereiden van voedsel en als reinigingsmiddel
voor recipiënten in contact met voedsel.
6.1.1. Leidingwater
Gezien de belangrijke hygiënische betekenis van de drinkwaterkwaliteit voor de volksgezondheid
wordt er naar gestreefd iedereen de beschikking te geven over voldoende en
zuiver en betrouwbaar drinkwater onder grondige en wijdverspreide controle.
Dit doel wordt best bereikt door het beschikbaar stellen van leidingwater dat wordt verondersteld
aan bepaalde kwalitatieve normen te voldoen. Deze normen, zowel chemisch als
microbieel, zijn wettelijk vastgelegd (58).
Het leidingwater wordt regelmatig door verschillende instellingen en diensten gecontroleerd.
Ons leidingwater wordt soms wel gekenmerkt door een onaangename chloorgeur, wat
echter in zo’n lage dosis wordt toegevoegd (10 tot 20 µg/l) dat het niet toxisch is. Het
dient om het water tijdens het transport in de leidingen bacteriologisch zuiver te houden.
Omdat chloor vrij snel verdwijnt zal de chloorgeur en smaak trouwens snel verdwenen
zijn wanneer men het water, in een kan, even laat staan. Chloor toevoegen aan drinkwater
blijft een aandachtspunt. IARC(1991) klasseerde gechloord drinkwater in groep 3 als niet
bewezen carcinogeen voor mensen.
Indien men het water te kalkrijk vindt smaken is dit te corrigeren door toevoeging van
enkele druppeltjes citroen.
6.1.2. Putwater
De gewone waterput is een in de grond gegraven cilindervormige put, waaruit water
opwelt. De put moet gevoed worden door een diepe waterlaag die uit goed gefilterd water
bestaat.
De bodem werkt immers als een mechanische en adsorptiefilter waarvan de werking
afhankelijk is van de grootte van de poriën. Hoe kleiner de poriën zijn hoe beter. Zo werkt
zand als filter beter dan kiezel. Dit is goed te merken aan het kiemgetal van het grondwater
op verschillende diepten.

Diepte grondwater
aan de oppervlakte
0,1 -0,2m
1m
4m
6m
Tabel 27 : Kiemgetal grondwater (11)
Kiemgetal / cm³
10 6
10 5
10 3
enkele
geen
Regelmatige controle is echter noodzakelijk, vooral omwille van de gevaren van besmetting
door oppervlaktewater en andere besmettingsbronnen zoals mesthopen, aalputten,
zinkputten, rioleringen, e.d. Een artesische put is een geboorde put, die het water oppompt
uit een ruimte tussen twee ondoordringbare bodemlagen. Dit water voldoet meestal aan
de vereiste hoedanigheden, al is regelmatige controle door een bevoegd laboratorium ook
hier aan te bevelen. Controle op de kwaliteit van het putwater wordt gratis verricht door
Toezicht Volksgezondheid (beoordeling) in samenwerking met de Vlaamse Milieumaatschappij
(VMM) (staalname) indien de woning niet op het openbare waterleidingsnet is of
kan worden aangesloten.
Het is vanuit overwegingen inzake de nood aan een continue kwaliteitsgarantie inderdaad
de bedoeling van de overheid dat iedereen leidingwater gebruikt. Alleen daar waar dit niet
kan gebeuren wordt een onderzoek van de putwaterkwaliteit als een service aan de bevolking
geleverd. Dit onderzoek kan via het gemeentebestuur worden aangevraagd.
De overige putwaters kunnen in privé-laboratoria worden onderzocht.
De meest voorkomende putwaterverontreinigingen ontstaan door contaminatie van de
diepere waterlagen met vervuild regenwater, infiltrerend rivierwater dat door lozingen
van industrieën en bio-industrieën verontreinigd is, percolatiewater van mestvaalten of
van stortplaatsen. Andere voorbeelden zijn contaminatie door de leidingen (lood) of door
oude septische putten die al te dicht tegen of in de buurt van de waterput liggen. Tenslotte
kunnen ook mineralen die natuurlijk in sommige bodemlagen voorkomen verantwoordelijk
zijn voor de contaminatie van putwater. Een voorbeeld daarvan is het arseen uit glauconietlagen.
Bacteriologische verontreiniging kan opgevangen worden door het koken of chloreren
van het water. Vervuiling door nitrieten, nitraten en zware metalen zoals lood en cadmium,
kan op deze manier echter niet ondervangen worden. Deze chemische verontreiniging
kan alleen verholpen worden door het graven van een nieuwe put of door de
bestaande put dieper te laten boren.
Theoretisch kunnen filtersystemen zoals omgekeerde osmose een oplossing bieden. Voor
persoonlijk gebruik zijn deze filtersystemen echter niet aan te raden.
95

96
6.1.3. Regenwater
Het gebruik van regenwater als drinkwater alsook water uit meren, rivieren en dergelijke
is af te raden omwille van de verontreiniging van dit water door ons milieu. Regen neemt
immers uit de lucht wateroplosbare gassen zoals zuurstof, stikstof en koolzuur, zuren en
andere substanties zoals ammoniak op. Het wordt verder gecontamineerd door stof, ziektekiemen,
riolen, e.d.
Water uit een regenwaterput is het allerminst gedistilleerd of kiemvrij. Zelfs het gebruik
van regenwater voor het besproeien van de moestuin roept vragen op vermits regenwater
inderdaad erg zuur is en nog zuurder wordt (1932-1950 pH ± 7, 1972 pH ± 5, nu evoluerend
naar pH ± 4), ten gevolge van de zwavel- en stikstofemissie.
6.1.4. Waterverzachters
Water bevat min of meer belangrijke concentraties calcium (Ca ++ ) en magnesium (Mg ++ )ionen.
Dergelijk water wordt bij hoge concentraties “hard” genoemd. Bij verwarming,
boven 60-70°C, slaan deze neer onder de vorm van onoplosbare zouten (CaCO 3 en
MgCO 3 ) en geven aanleiding tot ketelsteen.
Hard water schaadt de gezondheid niet. Nierstenen of arteriosclerose zijn niet gelieerd
met de hardheid van water. Het verkalkt wel de sanitaire leidingen bij opwarming.
Verzachten gebeurt met polyfosfaten die de calciumzouten verhinderen neer te slaan wanneer
het water wordt verwarmd.
Ontharden gebeurt door permutietfilters waarmee Ca++-ionen tegen Na+- ionen gewisseld
worden. De regeneratie van de filters gebeurt met zout. Hard water kan gemakkelijk
300 mg calciumzouten per liter bevatten. Deze zouten worden, na ontharding, in 100 mg
natrium per liter omgezet. Momenteel bedraagt de maximum toegelaten natriumconcentratie
in het drinkwater is 200 mg/1. De streefwaarde voor de waterleverancier aan de
grens waterdistributienetwerk en huishoudelijk leidingnet blijft echter 150 mg/l (58).
6.1.5. Zonne-energie
Meer en meer wordt zonne-energie als hulpbron voor de verwarming van de woning
en het water gebruikt. Als antivriesmiddel wordt in het leidingnet van de zonnepanelen
ethyleenglycol of methanol gebruikt. Dit zijn toxische middelen die niet rechtstreeks in
contact met het drinkwater mogen komen. Strenge veiligheidsmaatregelen zijn hier dus
geboden.

6.2. Huishoudelijk afval
6.2.1. Menselijk afval
Menselijke afvalstoffen (feces) kunnen massaal (pathogene) micro-organismen verspreiden.
Een uitzondering op deze regel is urine dat in principe steriel is.
In principe bestaan er twee typen toiletten, het ene type heeft een rechtstreekse verbinding
met de verzamelput (dit type wordt zeldzaam), het andere heeft een waterafsluiting en
waterspoeling. Bij het eerste type kan makkelijk hinder ten gevolge van stank en onzindelijkheid
optreden. Bij het tweede type kan de hinder veroorzaakt worden door defecten
aan het spoelsysteem of door een al te krachtige spoeling waardoor waterdruppels en/of
aërosol uit het toilet vliegen.
Ook de verzamelput kent twee typen: de aalput en de septische put. De aalput heeft
slechts één compartiment waar tijdelijk alle afval wordt verzameld. Er treedt gedeeltelijke
rotting op en de pathogene kiemen zullen vrij snel afsterven door anaërobiose en ongeschikte
fysische omstandigheden (temperatuur). De septische put heeft twee compartimenten
met een anaërobe en een aërobe kamer. In de eerste kamer gebeurt de anaërobe
afbraak die het vast materiaal tot vloeibaar materiaal omzet waarbij alle aërobe kiemen
afsterven. In de tweede kamer wordt zuurstof aangevoerd en oxideren de vloeibare afval
en de opgeloste gassen. De anaërobe micro-organismen worden in contact met zuurstof
gebracht en sterven af. Dit systeem werkt dus door de micro-organismen waardoor het
gebruik van antiseptica bij het onderhoud van het toilet hier beperkt moet blijven.
Wanneer het rioleringsnet op een waterzuiveringsstation aangesloten is, wordt soms een
rechtstreekse aansluiting van de toilettenoverloop op het rioleringsnet toegelaten. Dit
wegens de toevoer van grote hoeveelheden micro-organismen die in het zuiveringsstation
het zuiveringsproces positief beïnvloeden. Indien dit niet het geval is, mag alleen de overloop
van de septische put of bezinkput op de riolering aangesloten worden.
6.2.2. Afvalwater
Huishoudelijk afvalwater is in essentie niet besmet met pathogene kiemen. Het voert
echter wel micro-organismen mee die leven van de organische stoffen die opgelost of in
suspensie zijn in dit afvalwater (zeep, detergenten, voedselresten).
Wanneer de woning gelegen is in een gebied waar riolering is voorzien moet verplicht
worden aangesloten. In gebieden zonder riolering moet de eigenaar zelf instaan voor de
zuivering van het afvalwater. Voor bestaande lozingen is een goed werkende septische put
voldoende. Nieuwe lozingen moeten voorzien in een grondige biologische zuivering.
Problemen die zich kunnen voordoen zijn ondermeer het dichtslibben van de afvoerbuizen
door bezinkbaar materiaal. Zorg er daarom voor dat de afvoerleidingen voldoende
helling hebben (minimaal 1,5%). De diameter van de afvalwaterleiding moet voldoende
groot zijn (minimale diameter 10cm) maar ook niet te groot om de afvoer niet te vertragen.
97

98
6.2.3. Vast huisvuil
Dit afval bevat veel organisch materiaal zodat rotting en hinderlijke stank kunnen optreden.
Ook insecten en knaagdieren worden aangetrokken. Bewaring in afgesloten zakken
of containers is aan te raden.
Omwille van de stank, het brandgevaar, de insecten en de micro-organismen moet speciale
aandacht aan vuilstortkokers in flatgebouwen worden besteed. Ook mogelijke lawaaihinder
dient in acht te worden genomen.
Het afvalprobleem is recent gereglementeerd. Voor Vlaanderen gebeurde dit door het
afvaldecreet op dit moment reeds aangevuld door enkele tientallen uitvoeringsbesluiten
(56). De Openbare Vlaamse Afvalstoffen Maatschappij (OVAM) coördineert de afvalproblematiek.
Afval verbranden in de tuin of in de allesbrander is verboden. Alleen plantaardig
materiaal uit de tuin mag nog worden verbrand indien dit op minimaal 100m van bos of
woning gebeurt.
6.2.4. Biobak
In het afval van groente, fruit en tuin (GFT) groeien onder andere schimmels. De schimmels
verspreiden sporen en stoffen die slecht zijn voor mensen met astma of bronchitis.
Deze sporen en stoffen hopen zich op in vloerkleden en vaste vloerbedekking en kunnen
van daaruit weer in de lucht komen. GFT kan ook een bron zijn van vliegjes of maden.
Die zijn hinderlijk maar niet gevaarlijk.
Raadgeving voor de bewoning:
- Zet de biobak bij voorkeur buiten.
- Als de biobak binnen moet staan, kies dan een koele plek.
- De biobak gaat minder stinken als er lucht in kan komen en als het vocht onderin ergens
in kan trekken.
- Leeg en spoel de biobak tenminste eenmaal per week.
- Composteren in de tuin is een goede oplossing.

7. PSYCHO-SOCIALE ASPECTEN
7.1. Bewoningsdichtheid
In de huidige cultuur van angst en onveiligheid is onze woning een veilige haven die ons
afsluit van de wereld buiten. Wij voelen ons welkom, omgeven door de dingen en mensen
die ons dierbaar zijn. Psychosociale factoren als veiligheidsgevoel, gemeenschapsgevoel
en bewoningsdichtheid (crowding) kunnen stress induceren, iets wat op zijn beurt onmiskenbaar
een invloed heeft op de fysische gezondheid. (93)
Iedere beschikbare ruimte in de woning moet veilig en toegankelijk zijn en voldoende
thermisch comfort bieden. Te veel personen op een te kleine oppervlakte kan aanleiding
geven tot een serie ernstige ziekten waaronder vooral tuberculose, meningitis en luchtwegaandoeningen.
(38)(46)
Ook een directe relatie met geestelijke gezondheid, ontwikkelingsachterstand, hartziekten
tot zelfs kleine gestalte worden gesuggereerd. (5)
Uiteraard heeft ieder individu de behoefte aan een bepaalde afstand tussen zichzelf en
de anderen. Deze afstand varieert naargelang cultuur of relationele band. Tevredenheid
met de woning hangt duidelijk samen met de afmetingen van de woning en de beschikbare
ruimte. Bewoningsdichtheid en gebrek aan privacy vormen belangrijke bronnen van
ontevredenheid. Belangrijk is wel, te weten wat we precies verstaan onder bewoningsdichtheid
of (over)bevolking. Het lijkt ons duidelijk dat de noodzakelijke voorwaarde de
voor bewoning beschikbare ruimte in verhouding tot het aantal aanwezige personen is.
De afmetingen en het comfort van die ruimte zijn op zichzelf van minder belang. Andere
ongemakken zijn geen doorslaggevende elementen. De fysische toestand (personen/m²)
heeft op zich geen inherente waarde, noch negatief, noch positief. De gewaarwording van
overbevolking daarentegen is per definitie haast altijd negatief geladen, en wordt zeer
subjectief geïnterpreteerd.
99

100
7.2. Praktische benadering
Bij de berekening wordt uitgegaan van het aantal woonlokalen (leefruimte(n) en
slaapkamer(s)) en de totale netto vloeroppervlakte ervan.
De netto vloeroppervlakte wordt gemeten in de zone met een plafondhoogte van minstens
220 cm. Bijkomend wordt bij hellende plafonds de netto vloeroppervlakte meegerekend
met een vrije hoogte groter dan 180 cm.
Met de volgende lokalen wordt geen rekening gehouden:
- lokalen waarvan de in aanmerking te nemen netto oppervlakte kleiner is dan 4m²;
- lokalen die nergens een plafondhoogte van minstens 220cm hebben.
Voor een gedetailleerde uitleg over de manier waarop de netto vloeroppervlakte wordt
bepaald verwijzen wij naar NBN B 06-002, hoofdstuk 3.6.
Berekening :
totale netto vloeroppervlakte van 0 12 18 35 45 50 60 65 75 80 90
(in m²) tot 12 18 35 45 50 60 65 75 80 90 95
mogelijk aantal personen 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
vanaf 95m² netto vloeroppervlakte geldt elke bijkomende 10m² voor één bijkomende persoon.
aantal woonlokalen 1 2 3 4 5 6
mogelijk aantal personen 2 2 3 5 8 10
vanaf 6 woonlokalen geldt elk bijkomend lokaal voor één bijkomende persoon.
Tabel 28: Bezettingsnorm voor zelfstandige woningen (60)
Berekening :
totale netto vloeroppervlakte van 0 12* 18 35 45 50 60 65 75 80 90
(in m²) tot 12* 18 35 45 50 60 65 75 80 90 95
mogelijk aantal personen 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
vanaf 95m² netto vloeroppervlakte geldt elke bijkomende 10m² voor één bijkomende persoon.
* ingeval studentenkamers: voor de studentenkamers opgericht voor 01/09/1998 geldt een minimumop
pervlakte van 8m²
* ingeval kamers (andere dan voor studenten): wanneer de kamer uitgerust is met zowel kookruimte als bad
of douche is de minimumoppervlakte 15m²
aantal woonlokalen 1 2 3 4 5 6
mogelijk aantal personen 2 2 3 5 8 10
vanaf 6 woonlokalen geldt elk bijkomend lokaal voor één bijkomende persoon.
Tabel 29: Bezettingsnorm voor niet-zelfstandige woning (kamer) (60)

8. GEBOUW GERELATEERDE KLACHTEN
Met name in gebouwen met mechanische ventilatie of air-conditioning worden regelmatig
klachten over gezondheid en klimaat gerapporteerd door bewoners of gebruikers.
De gezondheidsklachten zijn gewoonlijk aspecifiek: zij omvatten ondermeer symptomen
als slijmvliesirritatie, oogirritatie, hoofdpijn, huidirritatie en -uitslag, sinusitis, hoesten,
keelpijn, kortademigheid, vieze smaak in de mond, duizeligheid, lethargie, vermoeidheid,
lusteloosheid, misselijkheid, niezen en allergische reacties. De symptomen verdwijnen
snel vanaf het ogenblik dat men het gebouw verlaten heeft. Vroeger werd dit verschijnsel
in de literatuur veelal “Sick Building Syndrome” (SBS) genoemd, gelet op de toenmalige
onduidelijkheid over de oorzaken die aan het probleem ten grondslag liggen. Op dit
ogenblik zijn de aanwezige klachten over het algemeen wel degelijk te onderbouwen en
is er wel degelijk een directe oorzaak aan te wijzen, daarom praten wij nu bij voorkeur
over “Gebouw Gerelateerde Klachten” (GGK). Een gebouw kan verschillende specifieke
problemen herbergen, iedere klacht met zijn eigen oorsprong. Door gericht onderzoek zijn
alle bronnen op te sporen en zijn concrete adviezen en oplossingen mogelijk (7)(43).
Een ziekmakend gebouw
houdt geen rekening met de menselijke behoeften aan:
- afwezigheid ziekmakende organismen;
- afwezigheid biotische, chemische of fysische contaminanten;
- thermisch comfort;
- lichtcomfort;
- geluidscomfort;
- voldoende ruimte, privacy, rust en vrede;
- contact met de buitenwereld
(visueel, geluid, geur, luchtkwaliteit).
Box 6 : Voorwaarden voor een gezonde woning (100)
Situaties waar specifieke symptomen worden beschreven van pathologieën die worden
veroorzaakt door bijvoorbeeld microbiële verontreiniging, onjuiste klimaatbeheersing
of onvoldoende ventilatie, worden ook wel gecatalogeerd als “Building Related Illness”
(BRI). De gezondheid op korte termijn komt hier in het gedrang.
Een mogelijke verklaring zou zijn dat de blootstelling aan chemische stoffen leidt tot diffuse
en aspecifieke psychologische prikkelingen. Deze prikkelingen kunnen niet worden
herleid tot een directe oorzaak, waardoor verwarring ontstaat. Aspecifieke klachten
zouden hiervan het resultaat kunnen zijn. Veelal zijn de klachten niet systematisch onder-
101

102
zocht, waardoor een goed inzicht in de omvang van de problematiek en de mogelijke oorzaken
ontbreekt.
In de arbeidssituatie worden ook regelmatig klachten gerapporteerd over geluid, verlichting,
privacy-aspecten en de kwaliteit van het werk. De arbeidssatisfactie, of het ontbreken
ervan kan leiden tot stress. Stress kan zich onder meer uiten in de vorm van de rapportage
van aspecifieke gezondheidsklachten, waarvan een groot aantal gelijk kunnen zijn
aan de klachten die typerend voor de “Gebouw Gerelateerde Klachten” zijn. Dit aspect
onderschrijft nog eens de complexiteit van de problematiek en het belang om niet alleen
bij binnenluchtkwaliteit stil te staan.
De problematiek beperkt zich niet alleen tot kantoren, ook op scholen worden dezelfde
aspecifieke gezondheidsklachten geuit.
Door sommige auteurs wordt de microbiële verontreiniging mee in beschouwing genomen.
Men spreekt dan soms ook wel eens van “Tight Building Syndrome”. De ziektekiemen
worden via ventilatiekanalen, airconditioningssystemen of waterdruppels die bij het
douchen opspatten in de lucht gebracht.
Een extrinsieke allergische alveolitis kan optreden na blootstelling aan thermofiele Actinomyceten
en/of bacteriën waarmee luchtbevochtigers of airconditioningsystemen besmet
kunnen zijn. De symptomen zijn onder meer piepen van de borst, hoofdpijn en koorts. De
symptomen verdwijnen vrij snel wanneer de explosie ophoudt.
Expositie aan endotoxines afkomstig van gramnegatieve bacteriën kan leiden tot humidifier-koorts,
griepachtige symptomen, hoest en koorts die vaak optreden nadat men enkele
dagen niet gewerkt heeft. De symptomen verdwijnen na verloop van tijd ongeacht of de
blootstelling al dan niet aanhoudt.
Een regelmatige controle en ontsmetting van ventilatiekanalen, airconditioningsystemen
en luchtbevochtigers lijkt dan ook de aangewezen weg om overdracht van pathogene
micro-organismen via de lucht tegen te gaan.
Epidemiologisch onderzoek levert een verband op tussen GGK-symptomen en parameters
zoals beroepsstress en tevredenheid binnen de werkomgeving. GGK zijn dus gerelateerd
aan sociale en organisatorische factoren. Werkgevers praten dan ook graag over collectieve
hysterie als zou het gaan over een irrationele en overdreven reactie van het personeel
(51).

9. VEILIG THUIS
9.1. Veilig huis
Thuis gebeuren jaarlijks heel wat ongevallen. Dikwijls hadden ze op eenvoudige wijze
voorkomen kunnen worden. Je eigen gedrag is bepalend voor de dagelijkse risico’s: wij
signaleren de topics, zelf bepaal je welk risico je bewust kan afwijzen. Onwetendheid,
onoplettendheid, onverschilligheid of technische gebreken zijn oorzaken van ongevallen.
Wij wandelen door de verschillende vertrekken van onze woning en duiden telkens de
voornaamste veiligheidsaspecten aan.
9.1.1. Garage
In de garage zijn de voornaamste gevaren de kanteldeuren, de uitlaatgassen en de benzinedampen.
Tweemaal per jaar worden alle bewegende delen van een kanteldeur best
geolied. In alle trekveren zit een kabeltje (beveiliging bij het springen van de veer). Een
handbediende deur moet in elke stand blijven hangen, of vanzelf langzaam openen, nooit
sluiten. De contragewichten zijn afgeschermd van spelende kinderen.
De garage geeft geen rechtstreekse toegang tot woonruimten. In de garagepoort zitten
ventilatieroosters nabij de vloer. De auto staat in de garage op zulke wijze dat de uitlaat
tegen de poort aan zit.
Raadgeving voor de bewoning:
- Laat de auto nooit (warm)draaien in de garage.
- Laat de contactsleutel niet op de auto zitten.
- Let bij het buiten rijden zeker op voor spelende kinderen !
9.1.2. Stookplaats en kachels
Raadgeving voor de bewoning:
- We moeten steeds zorgen voor voldoende toevoer van frisse lucht.
- Eenmaal per jaar wordt de schoorsteen gekuist door een vakman, deze kan tevens de
toestellen (branders, kachels) nazien en afstellen.
- Zet geen rekjes met wasgoed vóór de verwarmingstoestellen.
- Vooral voorzichtig zijn met losse petroleumkachels: indien er werkelijk geen andere
oplossing is, moeten ze opgesteld worden op een vaste plaats, waar geen gordijnen of
andere brandbare stoffen de kachel kunnen raken, of kinderen de kachel kunnen omstoten.
Zeker zorgen voor voldoende toevoer en afvoer van lucht {raam minstens vijf centimeter
open zetten).
- Openhaarden zijn geen allesvreters, zij spuwen soms uit wat hen niet zint !
103

104
9.1.3. Bergruimten, tuinhuisje, zolder
Raadgeving voor de bewoning:
- Laat deze plaatsen geen rommelhopen worden. .
- Gebruik steeds elektrische verlichting, geen lucifers of kaarsen. Liefst niet roken op deze
plaatsen.
- Laat hier geen kleine kinderen spelen.
- Huishoud- en onderhoudsproducten, insecticiden, meststoffen en onkruidverdelgers in
hun oorspronkelijke verpakking laten en achter slot bewaren, uit het bereik van kinderen.
NOOIT in flessen waar normaal dranken in zitten.
- Wanneer in deze ruimten geknutseld wordt moet er, omwille van de giftigheid van sommige
stoffen, voornamelijk organische oplossingen, voldoende verluchting voorzien
worden.
9.1.4. Woonruimten, huiskamer, slaapkamer
Raadgeving voor de bewoning:
- Plaats voor de openhaard steeds een vuurscherm. Doof de openhaard indien je de
kamer verlaat.
- Alle stopcontacten zijn kindveilig. Alleen goedgekeurde verdeelstekkers of -dozen, geen
dominostekkers. Overlaad de stopcontacten niet.
- Oppassen met giftige kamerplanten (kerstster, clivia, diffenbachia, ...)
- Geen gladde vloeren.
- Veilige plaats geven aan verwarmingstoestellen, dwz voldoende ver van gordijnen, bed,
e.d..
- In bed wordt NIET gerookt.
- De deur van de slaapkamer niet op slot doen, en geen sleutel laten zitten op de deuren
van kinderkamers.
- Gebruik een elektrisch dekentje slechts indien het niet anders kan en kijk dan de bedrading
regelmatig na. Wantrouw ieder ander verwarmingstoestel op de slaapkamer.
- In de kinderkamers de open ramen veilig afschermen.

9.1.5. Keuken
Raadgeving voor de bewoning:
- Huishoud- en onderhoudsproducten, insecticiden en wasmiddelen in hun eigen verpakking
laten en achter slot bewaren, de sleutel buiten bereik van de kinderen.
- Alle stopcontacten zijn kindveilig.
- Messen, lucifers en plastic zakken liggen op een voor kinderen onbereikbare plaats.
- Kinderen spelen niet rond het fornuis.
- Een blusapparaat of een branddeken is geen overbodige luxe.
- Het kooktoestel staat niet in de tocht of te dicht bij een raam of deur.
- Boven het kookvuur is een dampkap voorzien. Deze moet regelmatig gereinigd worden.
- Een gasgeiser wordt voldoende hoog opgehangen. De temperatuur van het water is
maximaal 60° C (beschermen leidingen tegen aankalken, voorkomen brandwonden).
Elders in de keuken voldoende luchtaanvoer. Zonder aanvoer van frisse lucht hebben we
immers geen ventilatie, alleen onderdruk, zodat de af te voeren gassen dikwijls uit het
afvoerkanaal worden teruggezogen.
- Een degelijke verlichting is onontbeerlijk.
- Heel wat brandwonden worden veroorzaakt door stelen van pannen die over de rand
van tafel of fornuis steken, losliggende tafelkleden die door kinderen van tafel worden
getrokken, of weinig stabiele thermossen die omvallen door stoten tegen de tafel.
9.1.6. Badkamer, toilet
Raadgeving voor de bewoning:
- Alle stopcontacten zijn geaard en kindveilig.
- Aardingen zijn in orde, ook het bad is geaard. Op de stroombaan staat een verliesstroomschakelaar
met hoge gevoeligheid (30 mΩ).
- De stopcontacten en schakelaars staan buiten de veiligheidszone rond bad en lavabo
(60 cm). - Met natte handen komen we niet aan schakelaars of elektrische toestellen.
- Gebruik geen elektrische straalkacheltjes.
- Er is een degelijke verluchting voorzien met ook luchtaanvoer (verluchtingsroosters
onder in de deur).
- De deuren zijn nooit op slot en er zit geen sleutel op de deur. Indien er toch een bezetsluiting
is kan deze ook langs buiten geopend worden (bevrijden kind of zieke).
- De gasgeiser wordt eenmaal per jaar nagekeken door de vakman. Hij heeft alleszins een
afvoer naar buiten, zo hoog mogelijk in de kamer.
- De verluchtingsopeningen worden zelfs tijdens de strengste winters NIET toegestopt.
- De vloer mag niet glad zijn, zelfs niet wanneer hij nat is.
105

106
9.1.7. Kelder
Raadgeving voor de bewoning:
- De kelder en vooral de toegang zijn behoorlijk verlicht.
- Achter de deur is eerst een platform dan pas de trap.
- De deur draait open naar buiten en is steeds gesloten.
- In de kelder staan nooit licht ontvlambare vloeistoffen of gassen.
- De gasmeter hoort goed bereikbaar te zijn.
9.1.8. Trappen
Raadgeving voor de bewoning:
- De trapzalen moeten voldoende verlicht zijn.
- Laat geen rommel liggen op de trappen.
- Een goede trap is minimaal 80 cm breed, en heeft treden van 25 cm diep en maximaal
18 cm hoog. Open treden, spiltrappen en draaitrappen zijn gevaarlijker dan andere.
- De leuning is doorlopend en voldoende lang. Trapspijlen staan maximum 10 cm uit
elkaar.
- De vloerbekleding mag nooit los liggen of glad zijn.
- Een trap geeft bij voorkeur niet uit op een glazen deur.
9.2. Doe-het-zelf
Zelfs professionele bouwvakkers zijn dikwijls onvoldoende op de hoogte van de gevaren
en risico’s verbonden aan hun werk. Gebrek aan kennis en/of ervaring is in zeer veel
gevallen dan ook de oorzaak van diverse ongevallen. Dit geldt ook voor de doe-het-zelver.
Wie bezint voor hij begint wint het halve werk.
De belangrijkste persoonlijke bescherming bestaat uit een aangepaste kledij, stevige
schoenen, geen sieraden, geen loshangende kledingstukken, en, zo nodig, vult een stofmasker
en een veiligheidsbril het eerste element aan. Werken met veilig en juist gereedschap
en een regelmatig aangevuld eerste hulpkoffertje op een goed bereikbare plaats zijn
dan de elementen die de algemene persoonlijke voorzorgsmaatregelen vervolledigen.
De meeste bouw- en bekledingsmaterialen waarmee bouwers werken zijn ongevaarlijk bij
juist gebruik. Daarnaast zijn er echter materialen die wél gevaarlijk zijn.

Raadgeving voor de bewoning:
Asbest en asbestcement (eterniet): Het inademen van fijne deeltjes is blijvend schadelijk
voor de gezondheid. Het plaatsen van dit materiaal is geen werk voor de amateur en dient
dus best vermeden te worden.
Isolatiemateriaal: Bij verwerking van glaswol dient masker en veiligheidsbril te worden
gedragen. Isolatieschuim kan irriterende gassen vrijgeven. Een aangepaste ventilatie is
dus aangewezen.
Kalk: Kalk heeft een bijtende werking op ogen, neus en huid. draag daarom steeds
masker, bril en handschoenen. Let op, het zit soms verstopt, bijvoorbeeld in cement.
Metaal: Giftige dampen ontstaan bij het lassen. Een goede ventilatie is dus noodzakelijk.
Spaanplaat: Geeft formaldehyde vrij, een goede ventilatie is dus ook hier aangewezen.
Steen: Bij het kappen en verzagen dient men op te passen voor stof en splinters.
Hout: Opletten voor achtergebleven spijkers en splinters.
Glas: Het dragen van lederen handschoenen beschermt de handen. Maak er een goede
gewoonte van scherven en splinters onmiddellijk op te ruimen, best in een glasbak.
Gevaarlijke stoffen: Zonder het te beseffen verwerken wij veel gevaarlijke stoffen: verf,
lijm, afbijtmiddelen, soldeer, terpentijn, enz. Dergelijke stoffen kunnen gevaarlijk zijn
voor de gezondheid, brandgevaarlijk en soms zelfs explosief. Neem dus steeds aangepaste
voorzorgsmaatregelen, specifiek voor elk product. Algemeen kunnen we stellen: zorg
voor een goede ventilatie, gebruik persoonlijke beschermingsmiddelen, houd deze stoffen
buiten bereik van kinderen, verzorg zelfs het minste wondje, laat alles in zijn oorspronkelijke
verpakking, lees steeds nauwlettend de gebruiksaanwijzing, meng verschillende
producten nooit ondoordacht !
107

108
10. OUDERDOM EN HANDICAP
In onze maatschappij, met haar hoogstaand medisch kunnen en haar stijgende levensverwachting.
zal het probleem van de huisvesting van ouderen en gehandicapten steeds
toenemen. Het is echter een misvatting dat op grond van leeftijd of handicap alleen een
andere woonwens bij de mens zou opkomen. Wonen is een sociaal gegeven en iedereen
blijft liever in zijn vertrouwde omgeving.
Er is een duidelijke samenhang tussen leeftijd en gemiddelde woonduur in dezelfde
woning. Het gevolg hiervan is dat ouderen meer kans hebben op een qua uitrusting verouderd
huis.
Wij zullen trachten de materiële aspecten van een eventuele handicap of toenemende
leeftijd te belichten, ons beperkend tot de huisvesting voor zelfstandig wonende ouderen
en gehandicapten. Ons belangrijkste uitgangspunt hierbij is dat het gevoel van veiligheid
en bescherming een fundamentele betekenis heeft bij het handhaven van een grotere zelfstandigheid.
10.1. Ruwbouw
Raadgeving voor de bewoning:
- De woning dient zo weinig mogelijk niveauverschillen (drempels, trappen) te hebben.
- De afmetingen van de deuropeningen en vrije doorgangen moeten voor rolstoelgebruikers
worden aangepast. De standaardmaten hiervoor zijn respectievelijk
0,90 m en 1,50 m.
- Trapleuningen staan langs beide zijden van de trap.
- Vensters en traphallen zijn goed afgeschermd om door- of afvallen te voorkomen.
- Gladde vloeren zijn uit den boze.
10.2. Verwarming
Raadgeving voor de bewoning:
- Wegens het gevaar voor verbranding, koolstofmonoxidevergiftiging, een stabiele temperatuur
binnenshuis en om redenen van comfort, zijn open vuren en kachels beter te vervangen
door centrale verwarming.
- Een comforttemperatuur van 22 tot 25°C moet mogelijk zijn, samen met een relatieve
vochtigheidsgraad van 50 tot 55 %.

10.3. Verlichting
Raadgeving voor de bewoning:
- De vensters moeten voldoende bezonning toelaten (voldoende hoog zijn), naast zoveel
mogelijk sociaal contact met de buitenwereld (voldoende laag zijn).
10.4. Verluchting
Raadgeving voor de bewoning:
- Een tochtvrije ventilatie moet voorzien worden, op een manier dat ze niet volledig kan
afgesloten worden, maar wel regelbaar blijft.
10.5. Sanitair
Raadgeving voor de bewoning:
- Alleszins een douche, indien mogelijk tevens een lig- of zitbad. WC en bad moeten voorzien
zijn van makkelijke en stevige handgrepen.
- De temperatuur van het warme water dient begrensd te zijn tot maximaal 55°C.
10.6. Keuken
Raadgeving voor de bewoning:
- De legruimte heeft een maximum hoogte van 1,60 m; de werkvlakken en de kasten zijn
niet dieper dan 60 cm.
109

110
10.7. Communicatie
Raadgeving voor de bewoning:
- Aansluiting op alle bestaande communicatiemiddelen moet mogelijk zijn (telefoon,
alarmsystemen, radio, televisie, ...).

11. TOETSINGSWAARDEN EN NORMEN
De gezondheidskundige toetsingswaarde is het maximaal toelaatbare risico door blootstelling
via bewoning. Deze waarde wordt bepaald:
• voor stoffen met drempelwaarden bij levenlange blootstelling (70 jaar, 365 dagen per
jaar, 24 uur per dag);
o een niveau dat een optimale gezondheidsbescherming biedt en geen nadelige
gezondheidseffecten heeft;
o een niveau waar de mogelijke gezondheidsbelasting zo is dat een onmiddellijk preventief
ingrijpen zich opdringt;
• voor stoffen zonder drempelwaarden;
o een niveau dat een verwaarloosbare gezondheidsbelatende invloed heeft ( 1 geval
van kanker per miljoen blootgestelden of 1.10 -6 levenslang);
o een niveau waar de mogelijke gezondheidsimpact zo is dat een onmiddellijk ingrijpen
wenselijk is ( per jaar en 1 geval van kanker per tienduizend levenslang blootgestelden
of 1.10 -4 levenslang);
• mogelijk aangevuld met uitgemiddelde waarden gevonden in “goede” woningen (bv
P 20 of P 40 ).
Zolang zij niet zijn opgenomen in wettelijke regels zijn het gewoon aanbevelingen of
advieswaarden omtrent de gezondheid van bewoners en/of gebruikers. Advieswaarden
garanderen geen betere kwaliteit van woning of gebouw. Wanneer ze zijn opgenomen in
wettelijke regels zoals het binnenmilieubesluit, spreken we over normen.
111

112
11.1. Chemische factoren
Stof/factor Richtwaarde Interventiewaarde Advieswaarde Maximum Uitmiddelingstijd
acetaldehyde ≤ 4 600 µg/m³
acroleïne 23 µg/m³
aldehyden c1/C1 + c2/C2 + c3/C3 ≤ 1
C1 (formaldehyde) – 120 µg/
m³
C2 (acroleine) – 50 µg/m³
C3 (acetaldehyde) – 9000 µg/
m³
andere aldehyden (totaal) ≤ 20 µg/m³
aldrin 25 µg/m³
alkylbenzenen (Σ isopropyl-,
870 µg/m³
trimethyl-, methylethyl-,
n-propyl-, n-butylbenzeen)
alkyldimethylbenzyl-ammoni--umchloride
antimoonoxide 50 µg/m³
aromatische KWS 50 µg/m³
arsenicum 10 µg/m³
asbest 0,1 vezel/cm³
atrazine 500 µg/m³
benzeen ≤ 2 µg/m³ 10 µg/m³
benzo(a)pyreen
(zie PAK)
butylacetaat 72,3 mg/m³
jaar
jaar
cadmium 10-20 ng/m³
5 ng/m³
chloorbenzeen 500 µg/m³
chloordaan (trans, cis) 50 µg/m³
chloorpyrifos 3 µg/m³
chloroform 100 µg/m³
chloromethaan

chroom VI 2 ng/m³ jaar
creosoot
cyclohexaan 3000 µg/m³
dichloorbifenyltrichloorethaan
100 µg/m³
(DDT)
o-dichloorbenzeen 15,2 mg/m³
p-dichloorbenzeen 240 µg/m³ (0,04 ppm)
1,4-dichloorbenzeen 670 µg/m³
3,3-dichloorbenzidine
1,2-dichloorethaan 48 µg/m³
24h
700 µg/m³
dichloormethaan 450 µg/m³
week
3000 µg/m³
24h
24h
200 µg/m³ 2000 µg/m³
1,2-dichloorpropaan 12 µg/m³
dichloorvos 90 µg/m³
didecyldimethyl-ammonium--chloridedieldrin
25 µg/m³
epichloorhydrine 770 µg/m³
ethylbenzeen 770 µ/m³
ETS (environmental tabacco
smoke)
(zie tabaksrook en nicotine)
formaldehyde ≤ 10 µg/m³ 100 µg/m³ 30 min
foxim --gehalogeneerde
KWS 30 µg/m³
geur aanvaardbaar voor >80%
gebruikers
HABS (high boiling aromatic
800 µg/m³
solvents)
α -HCH
heptachloor 5 µg/m³
113

114
n-hexaan 17,9 mg/m³
hexaan (andere) 200 µg/m³
koolstofmonoxide ≤ 5,7 mg/m³
30 mg/m³
24 h
1 h
10 mg/m³
40 mg/m³
15 min
30 min
1 h
8 h
8h
30 min
8h
1h
1,5 mg/m³
6 mg/m³
5,7 mg/m³
240 µg/m³ (ASHRAE
62-1989)
100 mg/m³
60 mg/m³
30 mg/m³
10 mg/m³
15 mg/m³
60 mg/m³
10 µg/m³
25 µg/m³
koolstofdioxide ≤ 900 mg/m³ 12 g/m³
1800 mg/m³ max
koolstofdisulfide 100 µg/m³
24 h
20 µg/m³ (geur)
30 min
jaar
koper (stof en nevel)) 100 µg/m³
kwik 50 ng/m³
0,6 µg/m³
jaar
1 µg/m³
limoneen 560 mg/m³
lindaan
50 µg/m³
(γ-HCH)
1,5 µg/m³
0,5 µg/m³
0,5 µg/m³
lood in lucht
50 µg/l
in drinkwater
malathion 1 mg/m³
mangaan 20 µg/m³
0,15 µg/m³ jaar
methyleenchloride 17,7 mg/m³
4-methylpentanon

MMMF 1 vezel/cm³
0,1 vezel/cm³
jaar
max
0,01 vezel/cm³
naftaleen 5,3 mg/m³
nicotine 10 µg/m³
(rookvrij) 1 µg/m³
nikkel 0,2 µg/m³ jaar
2-nitropropaan 3,7 mg/m³
ozon ≤ 110 µg/m³ 8 h
PAK 1,2 ng B(a)P/m³
pentachloorfenol
5 µg/m³
(PCP)
PM2,5 ≤ 15 µg/m³ jaar
PM10 ≤ 40 µg/m³ 24 h
ALTER
1 h
1 h
jaar
1 h
propoxur 22 µg/m³
stikstofdioxide ≤ 135 µg/m³ 200 µg/m³
100 µg/m³
480 µg/m³
200 µg/m³
40 µg/m³
100 µg/m³
week
30 min
week
styreen 260 µg/m³
70 µg/m³ (geur)
900 µg/m³
30 µg/m³ 300 µg/m³
tabaksrook (ETS,
geen
(zie ook nicotine)
week
week
terpenen 30 µg/m³
tetrachloorethyleen ≤ 100 µg/m³
tetramethrin --tolueen
≤ 260 µg/m³
400 µg/m³
300 µg/m³ 3000 µg/m³
2,4-tolueendiisocyanaat (TDI) 3,7 µg/m³
115

116
tributyltinoxide
(TBTO)
trichloorbenzeen 50 µg/m³
1,1,1-trichloorethaan 380 µg/m³ 1 h
trichloorethyleen ≤ 200 µg/m³
trichloorfon ---
trichloormethaan
(zie: “chloroform”)
vanadium 1 µg/m³ 24 h
vinylchloride 10 µg/m³ (risico 1:10-5)
26 µg/m³ 24 h
VOS (andere) 50 µg/m³
VOS (totaal) ≤ 200 µg/m³
1 – 3 mg/m³
20 – 30 µg/m³ (LT)
waterstofsulfide 150 µg/m³ 24 h
xyleen (o,m,p) 870 µ/m³ (0,2 ppm)
zuurstof ≥ 18 vol% (pO2 135 mmHg)
ALTER
5 min
10 min
24 h
jaar
zwaveldioxide 50 µg/m³
1 mg/m³
500 µg/m³
125 µg/m³
50 µg/m³

11.2. Fysische factoren
Stof/factor Richtwaarde Interventiewaarde Advieswaarde Maximum Uitmiddelingstijd
5 kV/m
80 A/m
100 µT
ELF 50 Hz
- elektrisch veld (E)
- magnetisch veld (H)
- magnetische flux (B) 0,2 µT 10 µT 0,2 µT
41 V/m
0,11 A/m
0,14 µT
RF 900 MHz
- elektrisch veld (E)
- magnetisch veld (H)
- magnetische flux (B)
58 V/m
0,16 A/m
0,20 µT
RF 1800 MHz
- elektrisch veld (E)
- magnetisch veld (H)
- magnetische flux (B)
61 V/m
0,16 A/m
0,20 µT
RF 2100 MHz
- elektrisch veld (E)
- magnetisch veld (H)
- magnetische flux (B)
geluid - buitenbron
Letm ≤ 35 dB(A)
- buurwoning
+ 5 dB(A)
ioniserende straling 2,4 mSv/jaar
kleding winter 0,9 clo
zomer 0,6 clo
400 Bq/m³ (bestaand gebouw)
200 Bq/m³ (nieuwbouw
4 Ci/l lucht
140 Bq/m³
200 Bq/m³
400 Bq/m³
radon
50 Bq/m³
20°C ≤ T < 24°C
22°C ≤ T < 26°C
temperatuur (T)
- winter
- zomer
< 0.10 m/s
< 0,25 m/s
tocht winter
zomer
117

118
7,5 l/s/persoon
ventilatie 10 l/s/persoon
850 ppm CO2
25 m_/persoon
ventilatievoud ≥ 1/h
verlichting
relatieve vochtigheid (RV) winter 30 % ≤ RV < 55 %
zomer 30 ≤ RV < 80 %

11.3. Biotische factoren in het binnenmilieu
Stof/factor Richtwaarde Interventiewaarde Advieswaarde Maximum Uitmiddelingstijd
Allergenen
hond 10 µg/g stof Can f I 1 mg/g stof Can f I
kat 1 µg/g stof Fel d I 100 µg/ g stof Fel d I
mijten 5 µg/g stof Der p I
5 µg/g stof Der f I
20 µg/g stof Der p I
20 µg/g stof Der f I
1 µg/g stof Der f I
bacteriën 500 KVE/m³
10000 KVE/m³
meerderheid Gram+
Gram -
- Pseudomonas aeroginosa
- thermofiele Actinomycetes
bacteriële componenten
bacterietoxinen < 100 ng/m³
- endotoxinen
- peptidoglycanen
Histoplasma capsulatum
huisstofmijt 0,2 mg guanine/g stof 0,6 mg guanine/g stof
kakkerlak < 1 per gebouw
Legionella pneumophila
- lucht geen
micro-organismen < 500 KVE/m³
mijten
- in vloerbedekking
< 10 /g stof
< 100 /g stof
- in bed/meubilair
10000 KVE/m³
rat / muis < 1 per gebouw
schimmels ≤ 200 KVE/m³ (totaal)
50 KVE/m³ (individueel,
uitz. Cladosporium)
- Alternaria sp 500 KVE/m³
- Cladosporium sp 500 KVE/m³
schimmelcomponenten
119

120
- β(1 3)-glucanen
- allergenen
- mycotoxinen
- microbiële VOC’s
toxische schimmels
- Aspergillus sp geen
- Fusarium sp geen
- Penicillium sp geen
- Stachybotrys atra geen

Richtwaarde : meetbare grootheid die overeenkomt met een kwaliteitsniveau van het binnenmilieu
dat zoveel mogelijk moet worden bereikt of gehandhaafd.
Interventiewaarde : meetbare grootheid die overeenkomt met een maximaal toelaatbaar risiconiveau,
dat behoudens in geval van overmacht, niet mag worden overschreden en bij overschrijding
aanleiding geeft tot preventieve actie.
Advieswaarde : meetbare grootheid die overeenkomt met een kwaliteitsniveau van het binnenmilieu
dat zoveel mogelijk moet worden bereikt of gehandhaafd. Het is een ankerpunt bij het beoordelen
van situaties, noodzakelijk onderdeel om eventueel metingen te kunnen interpreteren.
Maximum : meetbare grootheid die overeenkomt met een maximaal toelaatbaar risiconiveau, dat
behoudens in geval van overmacht, niet mag worden overschreden en bij overschrijding aanleiding
geeft tot preventieve actie. Het is een ankerpunt bij het beoordelen van situaties, noodzakelijk
onderdeel om eventueel metingen te kunnen interpreteren.
Omzettingsformules voor gassen
mg/m³ = (ppm) X (moleculair gewicht)
24,45
ppm = (mg/m³) X (24,45)
moleculair gewicht
121

122
12. SAMENVATTENDE MATRIX
Gezondheidseffect
Symptoomcomplex
ademhalingsklachten
(luchtwegklachten,
longfunctieachteruitgang, kortademigheid,
benauwdheid)
allergie type I
allergie type III
(allergische alveolitis)
allergie : contactallergie
(dermatitis, eczeem, zwellingen)
astma
bewusteloosheid
bilirubine-gehalte in bloed
chronisch bronchitis
(emfyseem)
conjunctivitis
droge keel, droge huid
duizeligheid
emfyseem
geluidsperceptie
(geluidshinder, lawaai)
geurperceptie
(geurhinder, stank)
gezichtsstoornissen
hoesten
hoofdpijn
infecties
irritatie (van slijmvliezen, ogen, keel, huid)
kanker (diverse soorten)
kolieken
koude (gevoel van)
koude lucht (klachten over)
Mogelijke contaminanten / bronnen
bewoning
schimmels
tabak
zwaveldioxide
huismijt
ongedierte
planten
schimmels
tabak
huisdieren
schimmels
biociden
huisdieren
VOS
tabak
asfyxantia
koolstofdioxide
koolstofmonoxide
daglicht
stikstofoxiden
tabak
zwaveldioxide
formaldehyde
formaldehyde
asfyxantia
benzeen
koolstofdioxide
koolstofmonoxide
stikstofoxiden
geluid
afvoersystemen
ongedierte
luchtvochtigheid
schimmels
tabak
koolstofmonoxide
stikstofoxiden
zwaveldioxide
asfyxantia
koolstofdioxide
kunstlicht
microbiële verontreiniging
schimmels
VOS
formaldehyde
asbest
benzeen
formaldehyde
ioniserende straling
PAK
PCP
radon
synthetische vezels
tabak
teerolie
lood
thermisch comfort
tochthinder
luchtsnelheid
Alinea
7.1
5.5
3.3
3.4.5
5.2
5.4
5.8
5.5
3.3
5.3
5.5
5.7
5.3
3.2.1
3.3
3.4.2
3.4.3
3.4.4
4.3.1
3.4.6
3.3
3.4.5
3.2.1.1
3.2.1.1
3.4.2
3.2.1.2.2.1
3.4.3
3.4.4
3.4.6
4.4
6.2
5.4
4.1.2.1
5.5
3.3
3.4.4
3.4.6
3.4.5
3.4.2
3.4.3
4.3.2
5.6
5.5
3.2.1
3.2.1.1
3.2.2.1
3.2.1.2.2.1
3.2.1.1
4.5
3.4.7
3.7.1
4.5
3.2.2.2
3.3
3.7.2
3.2.3.1
4.1.3.1
4.1.3.2
4.1.4

lawaai
leukemie
lichtperceptie
(verblinding)
lichtsensaties
longfibrose
longoedeem
longontsteking
mesothelioom
neuropathie (perifeer)
neusloop
niezen
oogirritatie
ooginfectie, oogbeschadiging
(conjunctivitis, cataract)
oorsuizingen
prestatieverlies
rhinitis
slijm (opgeven van)
stank
stofperceptie
stress
transpiratie
tremoren
vermoeidheid (sufheid, concentratiestoornissen, vergeetachtigheid,
prestatieverlies)
vitamine (gebrek)
warmteperceptie
zenuwstelsel (aantasting ontwikkeling)
geluid
benzeen
ELF
daglicht
kunstlicht
asfyxantia
asbest
synthetische vezels
stikstofoxiden
legionella
tabak
asbest
synthetische vezels
lood
zwaveldioxide
diverse
zwaveldioxide
formaldehyde
asfyxantia
diverse bronnen
diverse bronnen
stikstofoxiden
diverse bronnen
tabak
geluid
koolstofdioxide
kwik
daglicht
kunstlicht
daglicht
thermisch comfort
lood
Tabel 30 : Gezondheidseffecten gerelateerd aan het binnenmilieu
4.4
3.2.1.2.2.1
4.6.1
4.3.1
4.3.2
3.4.2
3.2.2.1
3.2.2.2
3.4.6
5.6.2
3.3
3.2.2.1
3.2.2.2
3.2.3.1
3.4.5
zie : neusklachten
3.4.5
3.2.1.1
3.4.2
zie : vermoeidheid
zie : neusloop
3.4.6
zie : geurperceptie
3.3
4.4
3.4.3
3.2.3.2
4.3.1
4.3.2
4.3.1
4.1
3.2.3.1
123

124
13. NUTTIGE ADRESSEN
http://www.gezondmilieu.be
Toezicht Volksgezondheid, Team Milieugezondheidszorg
Coördinatie
Koning Albert II-laan 35 bus 33, 1030 Brussel
tel. 02-553 35 75 - fax 02-553 36 16
e-mail milieugezondheidszorg@vlaanderen.be
Perifere Equipe Antwerpen
Anna Bijnsgebouw, Lange Kievitstraat 111-113 bus 31, 2018 Antwerpen
tel 03-224 62 04 – fax 03-224 62 01
e-mail toezichtvolksgezondheid.antwerpen@vlaanderen.be
Perifere Equipe Limburg
Vlaams Administratief Centrum, Koningin Astridlaan 50 bus 7, 3500 Hasselt
tel 011-74 22 40 – fax 011-74 22 59
e-mail toezichtvolksgezondheid.limburg@vlaanderen.be
Perifere Equipe Oost-Vlaanderen
Elf Julistraat 45, 9000 Gent
tel 09-244 83 60 – fax 09-244 83 70
e-mail toezichtvolksgezondheid.oostvlaanderen@vlaanderen.be
Perifere Equipe Vlaams-Brabant
Brouwerstraat 1 bus 4, 3000 Leuven
tel 016-29 38 58 – 016-29 37 69
e-mail toezichtvolksgezondheid.vlaamsbrabant@vlaanderen.be
Perifere Equipe West-Vlaanderen
Spanjaardstraat 15, 8000 Brugge
tel 050-44 50 70 – 050-34 28 69
e-mail toezichtvolksgezondheid.westvlaanderen@vlaanderen.be

http://www.mmk.be
Medisch Milieukundigen bij de Logo’s
In heel Vlaanderen zijn er dertien Medisch Milieukundigen actief, elk in hun eigen regio.
Voor vragen en klachten kan je best contact opnemen met de Medisch Milieukundige uit
je eigen regio. Via je postcode of de naam van je gemeente kan je snel de juiste MMK
vinden verantwoordelijk voor jou regio. ( zie http://www.mmk.be/regio.cfm )
Telefoon: 0494 52 30 56
Email: webmaster@mmk.be
125

126
http://vlaanderen.be
Agentschap Wonen en Vlaanderen
Graaf de Ferrarisgebouw, Koning Albert II-laan 20 bus 7, 1000 Brussel
tel. 02-553 82 98 - fax 02-553 82 55
e-mail woonbeleid@lin.vlaanderen.be
Wonen Antwerpen
Anna Bijnsgebouw, Lange Kievitstraat 111-113 bus 53, 2018 Antwerpen
tel 03-224 61 16 – fax 03-224 61 12
e-mail Wonenvlaanderen@rwo.vlaanderen.be
Wonen Limburg
Hendrik van Veldekegebouw, Koningin Astridlaan 50 bus 1, 3500 Hasselt
tel. 011-74 22 00 - fax 011 74 22 19
e-mail wonenvlaanderen@rwo.vlaanderen.be
Wonen Oost-Vlaanderen
Gebr. Van Eycklaan 4-6, 9000 Gent
tel 09-265 45 11 – fax 09-265 46 51
e-mail wonenvlaanderen@rwo.vlaanderen.be
Wonen Vlaams-Brabant
Blijde Inkomstenstraat 103-105, 3000 Leuven
tel 016-24 97 77 – fax 016-22 60 74
e-mail wonenvlaanderen@rwo.vlaanderen.be
Wonen West-Vlaanderen
Werkhuisstraat 9, 8000 Brugge
tel 050-44 29 02 – fax 050-44 28 13
e-mail wonenvlaanderen@rwo.vlaanderen.be

http://www.ovam.be
Stationstraat 110, 2800 Mechelen
tel. 015-28 42 84 - fax 015-20 32 75
e-mail info@ovam.be
http://www.vmm.be
Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij
Van De Maelestraat 96, 9320 Erembodegem
tel. 053-72 62 11 - fax 053-77 71 68
e-mail info@vmm.be
http://www.bipt.be
Vlaamse Milieumaatschappij
Belgisch Instituut voor Postdiensten en Telecommunicatie
Ellipse gebouw, Koning Albert II-laan 35, 1030 Brussel
Sterrekundelaan 14 bus 21, 1210 Brussel
tel. 02-226 88 88 - fax 02-226 88 77
e-mail info@bipt.be
http://www.bin.be
Brabançonnelaan 29, 1000 Brussel
tel. 02-738 01 11 - fax 02-738 42 62
e-mail info@bin.be
Belgisch Instituut voor Normalisatie
127

128
14. GEBRUIKTE EENHEDEN
A ampère, eenheid van elektrische stroomsterkte
Bq becquerel, één desintegratie per seconde
°C graden celsius, eenheid van temperatuur
cd candela, eenheid van lichtsterkte
clo clo, eenheid van kledingisolatie (0,155 °C.m²/W)
dB deci-Bel, eenheid van geluidssterkte
dB(A) meting met een A-filter (compensatie van de lagere gevoeligheid voor lage
frequenties van het menselijk gehoor)
g gram, eenheid van gewicht
kg kilogram, 10³g
Hz hertz, eenheid van frequentie (s-1 )
kHz kilohertz, 103 Hz
MHz megahertz, 106 Hz
GHz gigahertz, 109 Hz
J joule, eenheid van elektrische energie (VAs of W/s)
K kelvin, eenheid van temperatuur
kg kilogram, eenheid van massa
g gram, 10-3kg mg milligram, 10-6kg µg microgram 10-9kg KVE kolonievormende eenheden
l liter, eenheid van inhoud (dm³)
L geluidsdruk
Letm gemiddelde geluidsdruk over één dag
lm lumen, eenheid van lichtstroom
lux verlichtingssterkte (lm/m²)
m meter, eenheid van lengte
mm millimeter, 10-3m µm micrometer 10-6m Ω ohm, eenheid van weerstand (V/A)
ppm parts pro million (106 ), bij gassen cm³/m³, bij vaste stoffen mg/kg, bij vloeistoffen
mg/1
s seconde, eenheid van tijd
h uur, 3600s
min minuut, 60s
V volt, eenheid van spanning (W/A)
W watt, eenheid van vermogen (J/s)
mW milliwatt, 10-3W

15. COURANTE AFKORTINGEN
ACGIH American Conference of Governmental Industrial Hygienists
ALTER Acceptable Long Term Exposure Range, aanvaardbare
concentratie(range) voor levenslange blootstelling
ASHRAE American Society of Heating, Refrigerating and Air Conditioning
Engeneers
ASTER Acceptable Short Term Exposure Range, aanvaardbare
concentratie(range) voor blootstelling gedurende bepaalde
(kortere) tijd
COPD chronic obstructive pulmonary disease, chronisch obstructief
longlijden
GSM Global System for Mobile Communication, standaard voor
mobiele telecommunicatie, ook gebruikt als algemene term voor
mobiele telefonie
IARC International Agency for the Research on Cancer
Groep 1 : bewezen carcinogeniteit voor mensen
Groep 2A : waarschijnlijk carcinogeen voor mensen
Groep 2B : mogelijk carcinogeen voor mensen
Groep 3 : niet classificeerbaar als carcinogeen is voor mensen
Groep 4 : waarschijnlijk niet carcinogeen voor mensen
ICNIRP International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection
IRPA International Radiation Protection Association
LOGO Lokaal Gezondheidsoverleg
MAC maximale aanvaarde (arbeids) concentratie
MWC maximale woonmilieu concentratie
NAAQS National Ambient Air Quality Standard
NIOSH National Institute for Occupational Safety and Health
PAKs polycyclische aromatische koolwaterstoffen
PD tocht
Percentage of Dissatisfied, percentage ontevredenen bij tocht
PMV Predicted Mean Vote, te verwachten percentage van de
ontevredenen over tocht
129

130
PPD Predicted Percentage of Dissatisfied, te verwachten percentage
van de ontevredenen over warmte
SAR Specific Absorption Rate, hoeveelheid energie dat het lichaam uit
een stra lingsveld opneemt per seconde per kilogram
lichaamsgewicht
STEL Short-Term Exposure Limit, een waarden voor blootstelling die
maximaal viermaal per dag mag worden bereikt gedurende
15 minuten, met minstens één uur tussen de overschrijdingen,
geadviseerd door ACGIH
TLV Threshold Limit Values, richtwaarden geadviseerd door ACGIH
VOS vluchtige organische stoffen
WGO Wereldgezondheidsorganisatie
YEPI young, elderly, pregnant, immunodeficient (jongeren, ouderen,
zwangeren, immuundeficiënten)

16. VERKLARENDE WOORDENLIJST
A
absorptie opslorping, inzuiging van vloeistof, gas, stralen, e.d.
ACGIH American Conference of Governmental Industrial Hygienists
adsorptie kleven aan de oppervlakte van stofdeeltjes zonder opslorping
aëroob slechts kunnen leven met zuurstof
aërosol zeer fijn verstoven vloeistof, nevel
allergeen een stof die bij gevoelige personen een ongewenste allergische
reactie oproept
ALTER Acceptable Long Term Exposure Range, aanvaardbare
concentratie(range) voor levenslange blootstelling
alveolitis ontsteking van de longblaasjes van de longen
anaëroob slechts kunnen leven in een milieu zonder zuurstof
ASHRAE American Society of Heating, Refrigerating and Air Conditioning
Engeneers
ASTER Acceptable Short Term Exposure Range, aanvaardbare
concentratie(range) voor blootstelling gedurende bepaalde (kortere)
tijd
astma een aandoening waarbij door vernauwing van de luchtwegen pro-
blemen met de ademhaling ontstaan.
B
bacterie eencellig organisme zonder celkern, meestal tussen 0,1 en 1 µm
groot
biofilm een laag van micro-organismen op een dragermateriaal
C
carcinogeen kan kwaadaardig(e) gezwel(len) verwekken
cardiovasculair behorend tot hart en bloedvaten
conditioneren in een bepaalde toestand brengen
conjunctivitis ontsteking van het bindvlies van het oog
contamineren verontreinigen, besmetten
constipatie verstopping
COPD chronic obstructive pulmonary disease of chronisch obstructief
longlijden
coronair behorend tot de kransslagaders van het hart
correlatie onderling verband
131

132
D
dermatitis huidontsteking
dosis-respons toenemend effect bij toenemende blootstelling aan een bepaalde
factor
E
emissie uitstoot
emfyseem overmatige rekking van de longblaasjes van de longen
extrinsiek uitwendig, van buiten komend
F
feces stoelgang
frequentie aantal trillingen per seconde, de eenheid is hertz
G
gist eencellig organisme uit de familie van de schimmels
GSM Global System for Mobile Communication, standaard voor mobiele
telecommunicatie, ook gebruikt als algemene term voor mobiele
telefonie
H
halfwaardetijd tijd waarin de opgenomen hoeveelheid met de helft vermindert
hemoglobine kleurstof van de rode bloedcellen
HEPA-filter High Efficiency Particulate Arrestance-filter, een filter die 99,97%
van de stofdeeltjes groter dan 3 µm opvangt
hygroscopisch stoffen die waterdamp uit de lucht opnemen
I
IARC International Agency for the Research on Cancer
ICNIRP International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection
immuundeficiëntie onvoldoende tot geen immuniteit door slecht werkend
immuunsysteem
immuunsysteem afweersysteem van een levend organisme
IRPA International Radiation Protection Association
K
klamboe muskietennet, gaas

L
leptospirose ziekte gekenmerkt door koorts, lever-, nier- en hersenvliesontsteking,
meestal na contact met urine van besmette dieren,
vooral ratten, veroorzaakt door spirocheten
lethargie slaapzucht
leukemie bloedcelkanker, ongecontroleerde groei van witte bloedcellen
lokaal loco-regionaal gezondheidsoverleg, door de Vlaamse overheid
gezondheidsoverleg gesubsidieerde vzw’s die tot doel hebben de Vlaamse gezondheids
(LOGO) doelstellingen mee te helpen realiseren.
longfibrose woekering van het bindweefsel van de longen
M
MAC maximale aanvaarde (arbeids) concentratie
micro-organisme zeer kleine organismen die slechts zichtbaar zijn met behulp van
een microscoop
MWC maximale woonmilieu concentratie
mutageen vermogen om genetisch materiaal te wijzigen
mutatie permanente verandering van het erfelijk materiaal
N
neurologie leer van het zenuwstelsel
neuropathie ziekte van het zenuwstelsel
NAAQS National Ambient Air Quality Standard
NIOSH National Institute for Occupational Safety and Health
O
oedeem ophoping van weefselvocht
ornithose longziekte overgedragen door vogels, besmettelijk voor mensen
(zoönose)
orthoërgische huidontsteking door irritantia
dermatitis
P
pacemaker elektronisch apparaat dat de hartslag kan regelen
PAKs polycyclische aromatische koolwaterstoffen
paralyse verlamming
parasiet plant of dier dat zich voedt en leeft op (“endo-”) of in (“ecto-”) het
lichaam van een organisme
133

134
parese onvolledige verlamming, bewegingszwakte
pathogeen ziekteverwekkend
PD tocht Percentage of Dissatisfied, percentage ontevredenen bij tocht
PMV Predicted Mean Vote, te verwachten percentage van de ontevrede
nen overtocht
PPD Predicted Percentage of Dissatisfied, te verwachten percentage van
de ontevredenen over warmte
peritoneum buikvlies
permutiet natrium-aluminiumsilicaten
pica neiging tot eten van allerlei oneetbare stoffen zoals loodhoudende
verfschilfers, genoemd naar de latijnse naam voor ekster
plaques platen
pleura longvliezen
protozoa ééncellige diertjes
psittacose longontsteking, besmettelijk voor mensen, cf ornithose
R
rabies hondsdolheid
respiratoir behorend tot het ademhalingsstelsel
rhinitis ontsteking van het neusslijmvlies
rook een mengsel van vaste en vloeibare bestanddelen en metaalverbin
dingen ontstaan door verbranding
S
salmonella bacteriëngeslacht, verwekker van maag-darmziekten en tyfus
SAR Specific Absorption Rate, hoeveelheid energie dat het lichaam uit
een stralingsveld opneemt per seconde per kilogram lichaamsgewicht
schimmel plantaardig organisme zonder bladgroen dat leeft van organisch
materiaal
solvent oplosmiddel
sputum slijm uit de ademhalingswegen
STEL Short-Term Exposure Limit, een waarden voor blootstelling die
maximaal viermaal per dag mag worden bereikt gedurende 15
minuten, met minstens één uur tussen de overschrijdingen,
geadviseerd door ACGIH
stof vaste deeltjes kleiner dan 1000 µm, deeltjes < 0,1 µm vallen niet
meer maar vormen aërosol
T
teratogeen vermogen om bij enbryo’s blijvende afwijkingen of de dood te
veroorzaken
TLV Threshold Limit Values, richtwaarden geadviseerd door ACGIH

toxine gif
toxoplasmose ziekte verwekt door toxoplasma, een soort uit het protozoa
(geslacht)
trasraam waterdicht metselwerk in muren tegen opstijgend grondvocht
tremor beving, het beven
tubulus deel van de nier waar het gefilterd bloed, de primaire urine, wordt
afgevoerd en waar de terugresorptie van waardevolle stoffen naar
het bloed plaats vindt
U
ULPA Ultra Low Penetrating Air-filter, een filter die 99,99% van de stof
deeltjes groter dan 1 µm opvangt
V
vector overbrenger van parasieten of ziektekiemen
ventilatievoud het aantal vervangingen van de binnenlucht in een ruimte door
buitenlucht
virulent ziekteverwekkend
virus zeer kleine infectieuze deeltjes die zich slechts kunnen vermenig
vuldigen met behulp van de cellen die ze binnendringen
VOS vluchtige organische stoffen
X
xenobiotisch lichaamsvreemd
W
WGO Wereldgezondheidsorganisatie
Y
YEPI young, elderly, pregnant, immunodeficient (jongeren, ouderen,
zwangeren, immuundeficiënten)
Z
zoönose ziekte die kan overgaan van een gewerveld dier op de mens
135

136
17. BIBLIOGRAFIE
1. AMERICAN CONFERENCE OF GOVERNMENTAL INDUSTRIAL HYGIE-
NISTS “2000 TLVs ® and BEIs ® ”. ACGIH, Cincinnati, 2000
2. ADEMA E.H. “Energie en CARA, luchtkwaliteit en longaandoeningen”. Ned. Astmafonds,
Leusden, 1983
3. ADVIES HOGE RAAD “Wenken voor natuurlijke en kunstverlichting der woningen”.
NIH, 1963
4. ALLEN K. “Adoption of pet dogs and control of borderline hypertension: a controlled,
randomized study”. Presented at the 22th Annual Scientific Sessions of the Society of
behavioural Medecine, March 24, 2001, Seattle, Washington
5. BASHIR S.A. “Home Is Where the Harm Is: Inadequate Housing as a Public Health
Crisis” Am J Public Health 92:733-8
6. BEWLEY B.R. “Medical hazards from dogs”. BMJ, 1985; 291: 760-1
7. BLUYSSEN P.M., COX C.W.J. “Klachten over het binnenmilieu” TvvL Magazine,
vol 24, afl 4, 1995, 22-7
8. BOENIGER M.F. “Use of ozone generating devices to improve indoor air quality”
Am.Ind.Hyg.Assoc.J. 1995, 56, 590-8
9. BOERSTRA A.C. et al. “Binnenmilieu” Arbothemacahier 8, Sdu, Den Haag, 2001
10. BOLEY J et al. “Luchtverontreiniging in woningen”. Publicatiereeks lucht, nr 45,
Ministerie van VROM, Leidenschendam, 1985
11. BORNEFF J “Hygiene” Georg Thieme Verlag, Stuttgart, 1977
12. BRIGHT M. “Over allergie”. Westland, Schoten, 1982
13. BRUYNSEELS P. “Zoönosen van A tot Z”. Proceedings 9de Symposium Infectieziektengroep
Antwerpen, Universitaire Instelling Antwerpen, 2001, 7
14. BRUNO R.C. “Sources of indoor radon in Houses: a review”. Journ. Air Poll. Contr.
Ass., 1983,33,2, 105-109
15. CDC “Infectious disease information: diseases related to pets” http://www.cdc.gov/
ncidod/diseases/pets/ (laatst geconsulteerd op 29/10/2002)
16. CDC “Keep pets healthy”. Centers for Disease Control 2000, http://www.cdc.gov/
ncidod/op/pets.htm (laatst geconsulteerd op 29/10/2002)

17. CDC “Prevention of Zoonotic Transmission, of ascarids and Hookworms of Dogs
and Cats: Guidelines for Veterinarians”. http://www.cdc.gov/ncidod/diseases/roundwrm/
roundwrm.htm (laatst geconsulteerd op 29/10/2002)
18. COLLINS K.J. “Indoor environment and health of the elderly”. W.H.O., 1982
19. COPIUS PEEREBOOM JW (red.) “Basisboek milieu en gezondheid”. Boom,
Amsterdam, 1994
20. COPIUS PEEREBOOM JW, REIJNDERS L “Hoe gevaarlijk zijn milieugevaarlijke
stoffen?”. Boom, Amsterdam, 1986
21. CHRISTIE A.B. “The spread and controle of airborn infections” in Hobson W.
“The theory and practice of public health”. London-Oxford University Press, 1985,199-
213
22. DEJONCKHEERE W., STEURBAUT W. “Pesticiden: gebruik en milieurisico’s”
nr. 34 in de reeks Monografieën Stichting Leefmilieu, Antwerpen; Uitgeverij Pelckmans,
Kappelen, 1996
23. DOUWES D. “Wonen in een gezond binnenmilieu”. Ministerie van Volkshuisvesting,
Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Den haag, 1988
24. ELLIOT D.L., TOLLE S.W.,et al. “Pet-Associated Illness”. The New England Journal
of Medecine 1985; 313: 985-95
25. FANGER P.O. “Assessment of man’s thermal comfort in practice”. Brit. Journ. of
Industr. Med., 1973,30,313-324
26. FEDERALE OVERHEIDSDIENST VOLKSGEZONDHEID, VEILIGHEID
VAN DE VOEDSELKETEN EN LEEFMILIEU “Koninklijk Besluit van 10 augustus
2005 houdende de normering van zendmasten voor elektromagnetische golven tussen 10
MHz en 10 GHz” Belgisch Staatsblad 22/09/2005
27. FERGUSON R.T. “Noise in relation to health” in Hobson W. “The theory and practice
of public health”. London-Oxford University Press, 1975, 107-113
28. FISHMAN D.S. et al. “Survey of objective respons to the thermal comfort environment
in offices” in Fanger P.O. et al. “Indoor Climate”. Proceedings of the First International
Indoor Climate Symposium, Copenhagen, 1978,677-698
29. GEZONDHEIDSRAAD “Advies inzake koolmonoxide”. Gezondheidsraad, Den
Haag, 1975
30. GEZONDHEIDSRAAD “Blootstelling aan elektromagnetische velden”. Gezondheidsraad
publicatie nr 2000/06, Den Haag, 2000
31. GEZONDHEIDSRAAD “Extreem laagfrequente elektromagnetische velden en
gezondheid”. Gezondheidsraad publicatie nr 92/07, Den Haag, 1992
137

138
32. GEZONDHEIDSRAAD “Vluchtige organische stoffen uit bouwmaterialen in verblijfsruimten”.
Gezondheidsraad, Den Haag, 2000, publicatie nr 2000/10
33. GILBERT D.N., MOELLERING R. C., et al. (red.). “The Sanford Guide to Antimicrobial
Therapy”. 15th Edition of the Belgian/Luxembourg Version 2001-2002
34. GOELEN E. “Indoor pollution”, VITO-rapport 2001/MIM/R/113, Mol, 2001
35. GUBERDAN E. et al. “L’humidification de l’air des locaux prévient-elle les maladies
respiratoires pendant l’hiver ?” Schweiz. Med. Wschr., 1978, 108,22, 827-831
36. HEALTH CANADA “Exposure Guidelines for Residential Indoor Air Quality”.
Health Canada, Ottawa, 1995
37. HEALTH CANADA “ http://www.tpsgc.gc.ca/biensimmobiliers/text/
pubs_iaq/ozone-f.html “ en “ http://www.hc-sc.gc.ca/ahc-asc/media/advisoriesavis/1999/1999_62_e.html
“ (laatst geconsulteerd op 16/08/2005)
38. HOWDEN-CHAPMAN P “Housing and inequalities in health” J Epidemiol Community
Health 2002,56:645-6
39. ICNIRP “Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic, and
electromagnetic fields (up to 300 GHz)”. Health Physics, 1998, 74:494-522, http://www.
icnirp.de/documents/emfgdl.pdf (laatst geconsulteerd op 29/10/2002)
40. IEA “Condensation and Energy: Sourcebook” Energy Conservation in Buildings &
Community Systems Programme Annex 14, KU Leuven, 1991
41. ISO 773 “Gematigde thermische binnencondities - Bepaling van de PMV- en de PPDwaarde
en specificatie van de voorwaarden voor thermische behaaglijkheid” 3de druk,
1996
42. KAMPERMAN J.M., VAN WAGENINGEN N. “Mijten mijden”. Nederlands Astmafonds,
Leusden, 1989
43. KEMPEN A. “Binnenmilieu feitelijk bekeken” Koude & Klimaat, 4, 1998, 21-3.
44. KOOPS FBJ “Blootstelling van de algemene bevolking aan elektrische en magnetische
velden ten gevolge van hoogspanningslijnen”. KEMA, Arnhem, 1999
45. KREISS K. et al. “Building-associated epidemics”. W.H.O., 1982
46. KRIEGER J, HIGGINS DL “Housing and Health: Time Again for Public Health
Action” Am J Public Health 2002,92:758-68
47. LEBEAU B. et al. “La pollution dans la maison”. Ed. Masson, Paris, 1977

48. LERCLERCQ.FOUCART J. et al. “Contróle de l’acarien des poussières par utilisation
d’un fongicide”. Revue Medicale de Liege, 1985, vol. XL, 3, 91-99
49. LUNDQVISTG.R. “The effect of smoking on ventilation-requirements” in Fanger
P.O. et al. “Indoor Climate”. Proceedings of the First International Indoor Climate Symposium,
Copenhagen, 1978, 275-290
50. MALCHAIRE J. “Critères optimaux de ventilation, d’eclairage et de conditions thermiques
de l’habitat dans le contexte des économies d’énergie”. W.H.O., 1982
51. MALCHAIRE J. “Sick-Buildingsyndroom - Analyse en preventie”. Nationaal
Onderzoeksinstituut voor Arbeidsomstandigheden, Brussel, 1999.
52. MELIA R.J.W. et al. “Association between gas cooking and respiratory disease in
children”. Brit. Med. Journ” 1977, 2, 149.152
53. MELIA R.J.W. et al. “Differences in NO2 levels in kitchens with gas or electric cookers”.
Atmos. Environ., 1978, 12, 1379-1381
54. MELLOR D.J., BHANDARI S., et al. “Man’s best friend: life threatening sepsis
after minor dog bite”. British Medical Journal, 1997; 314: 129-30
55. MilieuCentraal “Elektrische en magnetische velden van het elektriciteitsnet”.
http://www.milieucentraal.nl/download/ELF_EM_Velden.pdf (laatst geconsulteerd op
29/10/2002)
56. MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP “Decreet 2 juli 1981
betreffende de voorkoming en het beheer van afvalstoffen”, zoals later gewijzigd. Belgisch
Staatsblad
57. MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP “Decreet 21 november
2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid” Belgisch Staatsblad 03/02/2004
58. MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP “Besluit van de Vlaamse
regering van 13 december 2002 houdende reglementering inzake de kwaliteit en levering
van water, bestemed voor menselijke consumptie” Belgisch Staatsblad 28/01/2003
59. MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP “Besluit van de Vlaamse
Regering van 11 juni 2004 houdende maatregelen tot bestrijding van de gezondheidsrisico’s
door verontreiniging van het binnenmilieu” Belgisch Staatsblad 19/10/2004
60. MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP “Kwaliteitsnormen voor
woningen. Het conformiteitsattest. Technische richtlijnen” Ministerie van de Vlaamse
Gemeenschap, Afdeling Woonbeleid, Brussel, 1999
61. MINISTERIE VAN ECONOMISCHE ZAKEN “Koninklijk Besluit van 3 februari
1998 tot beperking van het op de markt brengen, de vervaardiging en het gebruik van
bepaalde gevaarlijke stoffen en preparaten (asbest).” Belgisch Staatsblad 21/02/1998
139

140
62. MINISTERIE VAN ECONOMISCHE ZAKEN “Ministerieel Besluit van 7 mei
1987 tot bepaling van de grenswaarden van het elektrische veld voortgebracht door de
elektrische installaties voor transport en verdeling van elektrische energie… .” Belgisch
Staatsblad 14/05/1987, gewijzigd bij MB van 20 april 1988 (BS 06/05/1988)
63. MINISTERIE VAN TEWERKSTELLING EN ARBEID “Koninklijk Besluit van
10 augustus 1998 tot wijziging van bijlage II van titel II, hoofdstuk IIbis van het Algemeen
Reglement voor
de Arbeidsbescherming wat de vaststelling van de grenswaarden voor blootstelling aan
chemische agentia betreft”. Belgisch Staatsblad 12/09/1998
64. MINISTERIE VAN VOLKSHUISVESTING, RUIMTELIJKE ORDENING EN
MILIEUBEHEER “Notitie Binnenmilieu” Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke
Ordening en Milieubeheer, 1988
65. MINISTERIE VAN VOLKSHUISVESTING, RUIMTELIJKE ORDENING EN
MILIEUBEHEER “Vocht in huis, doe er wat aan”. Ministerie van Volkshuisvesting,
Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, 1989
66. MINISTRY OF HEALTH “The Role of Pets and Human Disease. Health files 1997
- 61” Ministry of Health, Ministry Responsible for Seniors British Columbia, september
1997
67. MOSE J.R. “Housing conditions of elderly persons : a general investigation”.
W.H.O” 1982
68. OMZENDBRIEF N.M.H. “Vochtproblemen en schimmelvorming in sociale
woningen” 1984
69. OVERGAAUW P.A.M. “Toxocara-infecties: over honden, katten, zandbakken,
parken en tuinen”. Infectieziektenbulletin, 1995, 6:102-5
70. PlETTE M. “Asbestpollutie”. Belg. Arch. Soc. Gen” 1979, 37, 626-633
71. PUBLIC HEALTH LABORATORY SERVICE “Fatal neonatal salmonella meningitis
linked to pet reptile”. Communicable Disease Report CDR Weekly 2000; 10: 49-52
72. PUBLIC HEALTH LABORATORY SERVICE “Baby dies of Salmonella poona
infection linked to pet reptile”. CDR weekly, Communicable Disease Report CDR
Weekly 2000; 10: 161
73. REPORT ON A WHO.WORKING GROUP “Health aspects related to indoor air
quality”. Euro Reports and Studies, 1979, 21
74. SEBBEN J. et al. “Cigarette smoke in enclosed public facilities”. Arch. Environ.
Health, 1977, 32/2, 53-58
75. SEIFERT B. et al. “Environmental carcinogens methods of analysis and exposure
measurement: Volume 12 - Indoor Air”. IARC, Lyon, 1993

76. SLOB R. et al. “Handboek Binnenmilieu” GG en GD Amsterdam, 1996
77. STAIB F. “Mykosen durch Pilzsporen in der Raumluft”. Zbl. Bakt. Hyg., 1982, 176,
142-154
78. STORR A. “Human aggression”. Allen Lane The Penguin Press, London, 1968 49.
79. TECHNISCH CENTRUM DER HOUTNIJVERHEID “Aanbevelingen voor het
neutraliseren van gebeurlijke formolhinder uit spaanplaten in de omgevingslucht in woon-
en leefruimten”. Brochure 1/3/1983
80. TESTAANKOOP “Microgolfovens” 1983, 242, 17-19
81. ‘T HOOFT E.N. “Prestatie-eisen binnenmilieu” TVVL Magazine, 2001, 9, 26-32
82. UK Childhood Cancer Study Investigators “Exposure to power-frequency magnetic
fields and the risk of childhood cancer”. The Lancet, 1999, 354:1925-31
83. UYTTENBROECK J. et al. “Vochtproblemen en schimmelontwikkeling in gebouwen”.
N.M.H.-informatieblad, 1984, 62, 4-15
84. UYTTENBROECK J. et al. “Vochthuishouding in gebouwen”. Technische voorlichting,
153, W.T.C.B., 1984
85. VAN BRAECKEL D. (red.) “Asbest: veelzijdig maar levensgevaarlijk” vzw Arbeid
& Milieu, Berchem, 1999
86. VAN BRONSWIJK J “Towards hygienic standards for allergenicity of the indoor
environment”. In Seifert B, Esdorn H, et al, eds. Indoor Air ‘87. Proceedings of the 4th
international conference on indoor air quality and climate; 1987 August 17-21; Berlin.
Vol. 2 Berlin, Institute for Water, Soil and Air Hygiene, 1987:747-52
87. VAN DER PLAS M, HOUTHUIJS DJM, DUSSELDORP A, et al. “Magnetische
velden van hoogspanningslijnen en leukemie bij kinderen”. RIVM Rapport 610050007,
RIVM, Bilthoven, 2001
88. VAN DONGEN J, STEENBEKKERS A “Gezondheidsproblemen en het binnenmilieu
in woningen”. Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezondheidszorg, TNO,
Leiden, 1993
89. VAN IERLAND J. et al. “Lighting and public health” in Hobson W. “The theory and
practice of public health”. London-Oxford University Press, 1975, 86-106
90. VAN LONDEN J. “Het woonmilieu als bron van psychische traumata” in Westhoff
V. et al. “Het milieu van onze samenleving”. Uitg. Paul Brand, Bussum, 1970
91. VANMARCKE H, “Radon in Belgische woningen”, in: SUSANNE C, HENS L, et al
(red), “Kwaliteit van de binnenhuislucht en haar invloed op de mens”, V.U.B., 1988
141

142
92. VAN PELT W, VALKENBURGH A.M. (edit.) “Zoonoses and zoonotic agents in
humans, food, animals and feed in the Netherlands 2001”. Keuringsdienst van Waren,
Den Haag
93. VAN POLL R “The Percieved Quality of Urban Residential Environment” Westrom
Drukkerij, Roermond, 1997
90. VAN STRIEN R.T. et al. “Vochtverschijnselen in woningen en CARA bij kinderen”.
Tijdschr Soc Gezondheidsz, 1994, 72: 186-93
95. VAN WAGENINGN N, WAEGEMAKERS M, et al, “Health complaints and indoor
moulds in relation to moist problems in homes” in: SEIFERT B, ESDORN H, et al (red),
“Indoor Air Volume 1” Berlin, 1987.
96. VAREKAMP H, VOORHORST R, “De invloed van klimaat en behuizing op patiënten
met asthma bronchiale en rhinitis vasomotorica”, Ned Tijdschr Geneesk 1961; 105:
2022-8.
97. VAREKAMP H, LEUPEN MJ, “Onderzoekingen over het verband tussen vochtigheid
van woningen en chronische klachten van de luchtwegen bij minderjarigen”, Ned
Tijdschr Geneesk 1970; 114: 352-6.
98. VERBERK M.M. et al. “Giftige stoffen uit het beroep”. Stafleu, Alphen a/d Rijn,
1980
99. VERBRUGGEN A. (red.) “ Milieu- en natuurrapport Vlaanderen - Leren om te
keren / MIRA2”, VMM/Garant Leuven-Apeldoorn, 1996
100. VROON P.A. “Ziekmakende gebouwen en de evolutie van de mens”. Bouwfysica,
1991, 2(2):18-25
101. WESCHLER C.J., HODGSON A.T., WOOLEY J.D. “Indoor Chemistry: Ozone,
Volatile organic compounds and carpets”, Environmental Science Technology 1992;
26:2371-2377
102. WGO “Air Quality Guidelines for Europe, second edition”, WHO Regional Publications,
European Series N° 91, 2000
103. WGO “Assessment of Exposure to Indoor Air Pollutants”. , WHO Regional Publications,
European Series N° 78, 1997
104. WGO “Electromagnetic Fields and Public Health”. Fact Sheet N° 263, 2001
105. WGO “Extremely low frequency (ELF) fields”, WHO, Environmental Health Criteria
35, Geneva, 1984.
106. WGO “Guidelines for drinking water quality - volume 1: Recommendations - 2nd
ed”, WHO, Geneva, 1993

107. WGO “Guidelines for drinking water quality - volume 2: Health criteria and other
supporting information” WHO, Geneva, 1996
+ WGO “Addendum to Volume 2” WHO, Geneva, 1998
108. WGO “Magnetic fields”, WHO, Environmental Health Criteria 69, Geneva, 1987.
109. WGO “The Right to Healthy Indoor Air”. Report on a WHO meeting, WHO, Bilthoven,
2000
110. WGO “The World Health Report 1998. Life in the 21st century. Avision for all”.
WHO, Geneva, 1998
111. YOCOM J.E. “Indoor-outdoor air quality relationships”. Journ. Air Poll. Contr.
Ass., 1982, 32, 5, 500-20
143

144
18. BIJLAGEN
18.1. Binnenmilieubesluit
Besluit van de Vlaamse regering van 11 juni 2004 houdende maatregelen tot bestrijding
van de gezondheidsrisico’s door verontreiniging van het binnenmilieu (BS 19/10/2004)
Gelet op het decreet van 21 november 2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid,
inzonderheid op artikel 30, §2, artikel 39, artikel 51, artikel 53 en artikel 55;
Gelet op het akkoord van de Vlaamse minister, bevoegd voor de begroting, gegeven op
22 mei 2004;
Gelet op het advies van de Raad van State, gegeven op 11 mei 2004, met toepassing van
artikel 84, §1, eerste lid, 1°, van de gecoördineerde wetten op de Raad van State;
Op voorstel van de Vlaamse minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen, van de
Vlaamse minister van Wonen, Media en Sport en van de Vlaamse minister van Leefmilieu,
Landbouw en Ontwikkelingssamenwerking;
Na beraadslaging,
Besluit:
Hoofdstuk I. Definities
Artikel 1. In dit besluit wordt verstaan onder:
1° administratie: de administratie van de diensten van de Vlaamse regering, bevoegd
voor de gezondheidszorg;
2° binnenmilieu: de fysische of chemische factoren, of biotische factoren in het binnenmilieu,
van de omgeving binnenin woningen en publiek toegankelijke gebouwen;
3° biotische factoren in het binnenmilieu:
a) micro-organismen, zijnde al dan niet cellulaire microbiologische entiteiten, met het
vermogen tot replicatie of overdracht van genetisch materiaal;
b) allergenen van biologische oorsprong;
c) andere biologische organismen die potentieel schade kunnen toebrengen aan de
menselijke gezondheid;
4° chemische factoren: scheikundige stoffen die potentieel schadelijk zijn voor de
gezondheid van de mens door hun toxische, mutagene, carcinogene, traumatogene,
teratogene, caustische, allergene eigenschappen, en/of door een combinatie van deze
eigenschappen;
5° decreet: het decreet van 21 november 2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid;
6° fysische factoren: natuurkundige verschijnselen die potentieel schadelijk zijn voor de
gezondheid van de mens door hun akoestische, mechanische, thermische of elektromagnetische
eigenschappen, met uitzondering van ioniserende straling;
7° gemeentelijke huisvestingsambtenaar: de door de burgemeester aangestelde technische
ambtenaar, belast met aspecten van het wonen;

8° gewestelijke ambtenaar: de ambtenaar die door de Vlaamse regering wordt aangewezen
en die binnen zijn ambtsgebied belast is met opdrachten inzake kwaliteitsbewaking,
zoals bedoeld in titel III van de Vlaamse Wooncode;
9° gezondheid: toestand van lichamelijk, geestelijk en sociaal welbevinden bij de mens;
10° interventiewaarde: meetbare grootheid die overeenkomt met een maximaal toelaatbaar
risiconiveau, dat behoudens in geval van overmacht, niet mag worden overschreden
en bij overschrijding aanleiding geeft tot preventieve actie;
11° Logo: een door de Vlaamse regering erkend samenwerkingsverband voor loco-regionaal
gezondheidsoverleg en –organisatie binnen een aaneengesloten gebied;
12° medisch milieukundigen bij de Logo’s: de medewerkers bij de Logo’s belast met taken
inzake milieugezondheid;
13° minister: de Vlaamse minister, bevoegd voor het gezondheidsbeleid;
14° onbewoonbare woning: een woning die op grond van veiligheids- en/of gezondheidsaspecten
niet meer mag worden bewoond;
15° ongeschikt gebouw voor verder publiek gebruik: publiek toegankelijk gebouw dat
gelet de bescherming van de volksgezondheid niet mag openstaan publiek;
16° publiek toegankelijk gebouw: gebouw of deel van een gebouw dat krachtens zijn
bestemming of vast gebruik functioneel openstaat voor het publiek zoals, en in eerste
instantie, scholen, kinderdagverblijven, buurtcentra;
17° richtwaarde: meetbare grootheid die overeenkomt met een kwaliteitsniveau van het
binnenmilieu dat zoveel mogelijk moet worden bereikt of gehandhaafd;
18° saneringsmaatregelen: interventies met als doel de gezondheidsrisico’s door het binnenmilieu
van woningen of van publiek toegankelijke gebouwen, weg te nemen;
19° de Gezondheidsinpectie: de ambtenaren van de administratie onder meer belast met
taken inzake milieugezondheid;
20° woning: elk onroerend goed of het deel ervan dat hoofdzakelijk bestemd is voor de
huisvesting van een gezin of alleenstaande.
Hoofdstuk II. Opdracht en doel
Art. 2. Al wie verantwoordelijk is voor de bouw, het onderhoud of de uitrusting van
woningen of publiek toegankelijke gebouwen, stelt alles in het werk om de gezondheidsrisico’s
van het binnenmilieu voor de bewoners of gebruikers maximaal te beperken.
In geval van onzekerheid over het risico van negatieve gezondheidseffecten, wordt het
voorzorgsprincipe toegepast waarbij er maatregelen worden genomen om de kwaliteit van
het binnenmilieu zo optimaal mogelijk te houden. De maatregelen worden afgewogen
tegen de waarschijnlijkheid van optreden van de vermoede effecten, de ernst van de verwachte
effecten, de grootte van de blootgestelde populatie en de verwachte maatschappelijke
impact van de effecten en/of maatregelen.
Art. 3. Onverminderd de bepalingen van de Vlaamse Wooncode, mag het binnenmilieu
geen duidelijk aanwijsbare gezondheidsrisico’s inhouden.
Bij de beoordeling van die vereiste wordt onder meer rekening gehouden met de richtwaarden,
de interventiewaarden en andere bepalingen, in de bijlage bij dit besluit.
De minister kan, op basis van wetenschappelijke gegevens, die bijlage vervolledigen of
aanpassen.
145

146
Hoofdstuk III. Bevoegdheden
Art. 4. Ter uitvoering van artikel 30, §2, van het decreet, worden de Logo’s belast met
informerende en voorlichtende taken aangaande het binnenmilieu.
Art. 5. §1. De medisch milieukundigen bij de Logo’s evenals de Gezondheidsinpectie,
zijn bevoegd om een onderzoek in te stellen naar potentiële gezondheidsrisico’s in en
gezondheidsklachten door het binnenmilieu.
Daartoe organiseren zij een dienstverlening die het mogelijk maakt om in woningen en in
publiek toegankelijke gebouwen een onderzoek in te stellen.
§2. De medisch milieukundigen bij de Logo’s en de Gezondheidsinpectie informeren,
op specifiek verzoek of op eigen initiatief, de gezondheidswerkers en de burgers over de
gezondheidsrisico’s die verbonden zijn aan vormen van vervuiling die aanwezig zijn in
woningen of in publiek toegankelijke gebouwen.
Zij verstrekken gerichte adviezen over het gezondheidsrisico van een onderzochte woning
of van een publiek toegankelijk gebouw of van onderdelen ervan.
§3. de Gezondheidsinpectie kan analyses van relevante stoffen in het binnenmilieu uitvoeren.
§4. De medisch milieukundigen bij de Logo’s en de Gezondheidsinpectie kunnen saneringsmaatregelen
voorstellen.
§5. de Gezondheidsinpectie kan, op basis van de analyse, bedoeld in §3, of op basis van
geobjectiveerde ernstige bedreigingen van het binnenmilieu, een publiek toegankelijk
gebouw kwalificeren als ongeschikt voor verder publiek gebruik.
Hoofdstuk IV. Aanvragen voor onderzoek
Art. 6. §1. Gemeentebesturen, OCMW’s, gemeentelijke huisvestingsambtenaren, gewestelijke
ambtenaren, Vlaamse ambtenaren die bevoegd zijn voor het milieu, artsen, verpleegkundigen
en maatschappelijk werkers, kunnen een gemotiveerde aanvraag voor
onderzoek indienen als bedoeld in artikel 5, §1, aangaande een woning bij het Logo van
het gebied waar de woning zich bevindt.
§2. Artsen kunnen, na voorlegging van een gemotiveerd medisch verslag, ook rechtstreeks
een beroep doen op de Gezondheidsinpectie voor een onderzoek van het binnenmilieu in
de woning van hun patiënt.
§3. Bij de gemotiveerde aanvraag, bedoeld in §1 en §2, moet een schriftelijke toestemming
van de bewoner gevoegd worden.
§4. Een beheerder of gebruiker van publiek toegankelijke gebouwen kan, in geval van
vermoede gezondheidsrisico’s die verbonden zijn met vormen van vervuiling van het binnenmilieu
van deze gebouwen, een gemotiveerde aanvraag indienen bij het Logo van het

gebied waar het publiek toegankelijk gebouw zich bevindt of rechtstreeks bij de Gezondheidsinpectie.
§5. De minister bepaalt nadere regels voor de vorm en de inhoud van de aanvraag,
bedoeld in §1, §2 en §4, en voor de procedure.
Hoofdstuk V. Onderzoek
Art. 7. §1. De medisch milieukundigen bij de Logo’s zijn verantwoordelijk voor het eerstelijnsonderzoek
van de aanvraag, bedoeld in artikel 6, §1 en §4.
Als meer deskundigheid nodig is, kunnen zij een beroep doen op de Gezondheidsinpectie.
Dat zal steeds gebeuren als ook metingen en/of laboratoriumtesten noodzakelijk zijn.
§2. De medisch milieukundigen bij de Logo’s en de Gezondheidsinpectie bepalen op
basis van de aanvraag, bedoeld in artikel 6, §1, §2 of §4, ieder wat hem of haar betreft,
de inhoud van het onderzoek en de wijze waarop dat verloopt. Zo nodig gebeurt er een
onderzoek ter plaatse.
§3. De onderzoeken worden uitgevoerd volgens een systeem van prioriteitsbepaling,
waarbij voorrang wordt gegeven aan de aanvraag betreffende de woning die, of het
gebouw dat, het hoogste gezondheidsrisico inhoudt.
Art. 8. §1. Onderzoeks- en interventiekosten van de Gezondheidsinpectie en van de
medisch milieukundigen bij de Logo’s zijn, volgens de beschikbare middelen ingeschreven
in de begroting, ten laste van de Vlaamse Gemeenschap.
De metingen en de laboratoriumkosten zijn, volgens de beschikbare middelen ingeschreven
in de begroting, ten laste van de Vlaamse Gemeenschap, tenzij dat anders is overeengekomen
met de aanvrager of met derden.
§2. Als nalatigheid van de bewoner of de eigenaar aan de basis ligt van het gezondheidsrisico
of als de aanvrager van het onderzoek misbruik maakt van de onderzoeksmogelijkheden
die dit besluit biedt, worden deze kosten op de verantwoordelijke persoon verhaald.
Art. 9. De aanvrager ontvangt een rapport met de resultaten van het onderzoek.
De bewoner ontvangt een rapport met de resultaten van het onderzoek en met gemotiveerde
voorstellen van saneringsmaatregelen om de gezondheidsrisico’s te beperken of uit
te sluiten.
Art. 10. Als blijkt dat de gezondheidsrisico’s in het binnenmilieu hun oorsprong vinden in
het buitenmilieu, informeert de Gezondheidsinpectie de Vlaamse ambtenaren die bevoegd
zijn voor het milieu.
Art. 11. Een woning waarin de interventiewaarde, bedoeld in de bijlage, is overschreden
of waarin op een andere wijze ernstige gezondheidsbedreigende binnenmilieus worden
geobjectiveerd, wordt geacht een onbewoonbare woning te zijn.
147

148
Bij de vaststelling van een toestand als bedoeld in het eerste lid, dient de Gezondheidsinpectie
een verzoek tot onbewoonbaarverklaring in bij de burgemeester van de plaats waar
de woning is gelegen.
Art. 12. §1. Als in een publiek toegankelijk gebouw een richtwaarde, bedoeld in bijlage
wordt overschreden, bezorgt de medisch milieukundige bij de Logo’s of de Gezondheidsinpectie
aan de beheerder een rapport met gemotiveerde aanbevelingen om de gezondheidsrisico’s
te beperken of uit te sluiten.
§2. Als in publiek toegankelijke gebouwen een interventiewaarde als bedoeld in de bijlage,
wordt overschreden, of indien op een andere wijze ernstige gezondheidsbedreigende
binnenmilieus worden geobjectiveerd, bezorgt de Gezondheidsinpectie aan de beheerder
een rapport met de expliciete opdracht om de objectief vastgestelde gezondheidsrisico’s te
beperken of uit te sluiten.
Die opdracht kwalificeert publiek toegankelijke gebouwen als ongeschikt gebouw voor
verder publiek gebruik of legt op saneringsmaatregelen uit te voeren binnen een in de
opdracht bepaalde termijn.
§3. Een rapport of opdracht betreffende publiek toegankelijke gebouwen wordt aangetekend
verstuurd naar de beheerder van het gebouw. Een afschrift van de opdracht wordt
verstuurd naar de burgemeester van de gemeente waar de publiek toegankelijke gebouwen
zich bevinden.
Na ontvangst van het rapport of de opdracht neemt de beheerder een beslissing binnen een
termijn die in overeenstemming is met het vastgestelde risico zoals gemotiveerd in het
rapport.
§4. De beheerder van een publiek toegankelijk gebouw deelt zijn beslissing, genomen op
basis van een rapport of opdracht, mee aan de Gezondheidsinpectie binnen vijf werkdagen
nadat ze is genomen.
§5. Als de beslissing van de beheerder van een publiek toegankelijk gebouw, volgend op
een opdracht van de Gezondheidsinpectie, niet in overeenstemming met deze opdracht is
genomen, of wanneer binnen de in deze opdracht bepaalde termijnen geen beslissing is
genomen, meldt de Gezondheidsinpectie dat aan de burgemeester en de minister, en maakt
ze dit publiekelijk bekend.
Die melding gebeurt binnen dertig dagen, volgend op de betekening van de beslissing,
respectievelijk het verstrijken van de opgelegde termijn.
Hoofdstuk VI. Rapportage
Art. 13. §1. De medisch milieukundige bij de Logo’s bezorgt jaarlijks een rapport over de
aanvragen tot onderzoek en over de uitgevoerde onderzoeken aan de Gezondheidsinpectie.
§2. de Gezondheidsinpectie publiceert jaarlijks een geanonimiseerd overzichtsverslag
over de aanvragen tot onderzoek en over de verrichte onderzoeken en analyses aangaande
woningen en publiek toegankelijke gebouwen.
De identiteit van publiek toegankelijke gebouwen met gezondheidsbedreigende binnenmilieus
kan openbaar worden gemaakt.

Hoofdstuk VII. Slotbepalingen
Art. 14. Dit besluit wordt aangehaald als: het Binnenmilieubesluit.
Art. 15. Dit besluit treedt in werking op 1 oktober 2004.
Art. 16. De Vlaamse minister, bevoegd voor het gezondheidsbeleid, de Vlaamse minister,
bevoegd voor de huisvesting, en de Vlaamse minister, bevoegd voor het leefmilieu, zijn,
ieder wat hem of haar betreft, belast met de uitvoering van dit besluit.
BIJLAGE
Kwaliteitsnormen voor het binnenmilieu.
I. Chemische factoren
Stof/factor Richtwaarde Interventiewaarde Uitmiddelingstijd
acetaldehyde ≤ 4600 µg/m³
andere aldehyden (totaal) ≤ 20 µg/m³
asbest 0,1 vezel/cm³
benzeen ≤ 2 µg/m³ 10 µg/m³
formaldehyde ≤ 10 µg/m³ 100 µg/m³ 30 min
koolstofmonoxide ≤ 5,7 mg/m³
24 h
30 mg/m³
1 h
koolstofdioxide ≤ 900 mg/m³
ozon ≤ 110 µg/m³ 8 h
stikstofdioxide ≤ 135 µg/m³ 200 µg/m³ 1 h
tetrachloorethyleen ≤ 100 µg/m³
tolueen ≤ 260 µg/m³
trichloorethyleen ≤ 200 µg/m³
VOS (totaal) ≤ 200 µg/m³
PM2,5 ≤ 15 µg/m³ jaar
PM10 ≤ 40 µg/m³ 24 h
149

150
II Fysische factoren
Stof/factor Richtwaarde Interventiewaarde Uitmiddelingstijd
ELF
- magnetisch veld
temperatuur (T)
– winter
– zomer
tocht – winter
- zomer
≤ 0,2 µT 10 µT
20°C ≤ T < 24°C
22°C ≤ T < 26°C
< 0.10 m/s
< 0,25 m/s
ventilatievoud ≥ 1/h
relatieve vochtigheid (RV) winter 30% ≤ RV < 55%
zomer 30% ≤ RV < 80 %
III Biotische factoren in het binnenmilieu
Stof/factor Richtwaarde Interventiewaarde Uitmiddelingstijd
huisstofmijt ≤ 0,2 mg guanine/g stof
kakkerlak < 1 per gebouw
micro-organismen ≤ 500 KVE/m³
mijten
- in vloerbedekking
- in bed/meubilair
≤ 10 /g stof
≤ 100 /g stof
rat / muis < 1 per gebouw
schimmels ≤ 200 KVE/m³

18.2. Elementaire normen voor huurwoningen
Koninklijk Besluit van 8 juli 1997 tot vaststelling van de voorwaarden waaraan ten minste
voldaan moet zijn wil een onroerend goed dat wordt verhuurd als hoofdverblijfplaats
in overeenstemming zijn met de elementaire vereisten inzake veiligheid, gezondheid en
bewoonbaarheid (BS 21/08/1997)
1. DEFINITIES
1.1. woning : een verhuurd gebouwd onroerend goed of gedeelte ervan bestemd als hoofdverblijfplaats
van de huurder.
1.2. woonvertrek : een gedeelte van een woning bestemd om te worden gebruikt als keuken,
woon- of slaapkamer.
2. NORMEN
2.1. Vochtigheid
De woning moet vrij zijn van vochtinfiltratie door het dak, de dakgoten, de muren of het
buitenschrijnwerk alsook van opstijgend vocht via muren of vloeren die de gezondheid in
het gedrang kunnen brengen.
2.2. Verluchting
De woonvertrekken en de sanitaire vertrekken zoals de badkamer, de douche en het toilet
die niet kunnen worden verlucht via een raam dat kan worden geopend, moeten ten minste
beschikken over een opening, een verluchtingsrooster of -koker. De vrije oppervlakte van
die opening, dat rooster of die koker in geopende toestand moet tenminste 0,1 % van de
vloeroppervlakte bedragen.
2.3. Verlichting
2.3.1. Ten minste de helft van de woonvertrekken bestemd om te worden gebruikt als
woon- of slaapkamer moeten voorzien zijn van een natuurlijke lichtbron. Deze natuurlijke
lichtbron moet ten minste 1/12 bedragen van de vloeroppervlakte van dit vertrek. Voor de
kelderwoonvertrekken wordt hiertoe geen rekening gehouden met de helft van de vensteroppervlakte
onder het grondniveau.
2.3.2. Elk woonvertrek moet elektrisch kunnen worden verlicht of ten minste voorzien zijn
van een contactpunt voor stroomafname.
2.4. Thermisch comfort
Voldoende verwarmingsmiddelen die geen risico inhouden bij normaal gebruik of tenminste
de mogelijkheid om één of meer verwarmingstoestellen te plaatsen en aan te sluiten.
151

152
2.5. Verbrandingstoestellen
Elke warmwaterinstallatie of elk ander verwarmingssysteem dat verbrande gassen produceert,
moet voorzien zijn van een goed functionerend afvoersysteem dat uitgeeft op de
open lucht.
2.6. Sanitair
Een eigen toilet in of aansluitend bij het gebouw en bruikbaar gedurende het gehele jaar.
Verscheidene woningen gelegen in hetzelfde gebouw mogen het toilet evenwel gemeenschappelijk
hebben voor zover voldaan is aan de volgende voorwaarden:
- die woningen zijn gelegen op één of twee aaneensluitende woonverdiepingen;
- hun aantal bedraagt niet meer dan vijf;
- het toilet is toegankelijk via de gemeenschappelijke delen.
2.7. Algemene voorzieningen
2.7.1. Een eigen, permanent toegankelijk tappunt voor drinkbaar water. Indien het gebouw
verscheidene woningen bevat waarvan één of meer gemeenschappelijke gedeelten
gebruikt worden voor andere activiteiten dan wonen en slapen, dan volstaat de aanwezigheid
van een gemeenschappelijk tappunt voor drinkbaar water in de gemeenschappelijke
delen.
2 7.2. Een gootsteen met een reukafsnijder, aangesloten op een afvoersysteem dat functioneert.
2.7.3. Een permanente toegankelijkheid tot de smeltveiligheden van de elektrische installatie
van de woning.
2.7.4. Indien de woning is uitgerust met een gasinstallatie, moet deze goedgekeurd zijn
door een erkende keuringsinstelling, wanneer een zodanige goedkeuring vereist is krachtens
de geldende regeling, of mag zij bij normaal gebruik geen gevaar opleveren.
2.7.5. Een elektrische installatie goedgekeurd door een erkende keuringsinstelling, wanneer
een zodanige goedkeuring vereist is krachtens de geldende regeling, of die geen
risico inhoudt bij normaal gebruik.
2.8. Veiligheid
2.8.1. Het onroerend goed en inzonderheid de fundering, de vloeren en het timmerwerk
mogen geen uitwendige of inwendige structurele of stabiliteitsgebreken vertonen of
andere gebreken zoals scheuren, breuken, uitgesproken slijtageverschijnselen of de aanwezigheid
van zwammen of parasieten die de veiligheid of gezondheid in het gedrang
kunnen brengen.
2.8.2. De eigen woonvertrekken moeten steeds vrij toegankelijk zijn, rechtstreeks via
de openbare weg of onrechtstreeks via een toegang die verscheidene woningen gemeenschappelijk
hebben of via een vertrek dat door de bewoners wordt gebruikt voor beroepsdoeleinden.
Zij moeten kunnen worden afgesloten zodat enkel de bewoners toegang
hebben.
2.8.3. De trappen naar de woonvertrekken moeten vast zijn en gemakkelijk toegankelijk.
Zij mogen geen risico inhouden bij normaal gebruik.

2.8.4. De woonvertrekken, de trappen naar de woonvertrekken en de uitgangen moeten
zodanig geconstrueerd zijn dat zij een snelle en gemakkelijke ontruiming van personen
mogelijk maken.
2.8.5. De op een verdieping gelegen vensters en deuren die uitgeven op de buitenzijde
van de woning tot op een hoogte van minder dan 50cm van de vloer, moeten beveiligd
zijn door een vaststaande leuning.
153

154
18.3 Elementaire normen voor huurkamers
Decreet van 4 februari 1997 houdende de kwaliteits- en veiligheidsnormen voor kamers
en studentenkamers (BS 07/03/1997)
1. DEFINITIES
1.1. studentenkamer : elke individuele kamer in een studenten- of studentengemeenschapshuis.
1.2.kamer : elk vertrek in een kamerwoning bestemd voor de huisvesting van één of
meerde huurders en geen studentenkamer is.
1.3. kamerwoning : elk gebouw dat bestaat uit één of meer te huur gestelde of verhuurde
kamers.
1.4. studentenhuis : elk gebouw of deel van een gebouw waarin één of meer kamers
worden te huur gesteld of verhuurd aan één of meer studenten.
1.5. studentengemeenschapshuis : elk gebouw of deel van een gebouw dat door één of
meer personen integraal wordt gehuurd en (onder)verhuurd aan één of meer studenten.
2. GEMEENSCHAPPELIJKE NORMEN
2.1. De kamer of studentenkamer heeft een minimale hoogte tussen vloer en plafond van
twee meter twintig centimeter. Het plafond mag zich in geen geval bevinden op minder
dan één meter boven het maaiveld.
2.2. De kamer of studentenkamer beschikt over voldoende verlichtings- en verluchtingsmogelijkheden.
De kamer of studentenkamer moet rechtstreeks licht en buitenlucht ontvangen
door ten minste één te openen verticaal venster of ten minste één te openen dakvenster.
De onderkant van het raam mag zich op ten hoogste één meter twintig boven de
vloer bevinden. De oppervlakte van alle vensters mag niet minder bedragen dan 1m². De
breedte en de hoogte van elk afzonderlijk venster of dakvenster mag niet minder bedragen
dan 0,5 meter.
2.3. De kamer of studentenkamer beschikt over een wastafel met stromend water, afvoerinrichting
en reukafsnijder en beschikt over een aansluiting op het elektriciteitsnet.
2.4. De kamer of studentenkamer beschikt over voldoende en veilige verwarming of de
nodige toe- en afvoerkanalen. Als verwarmingsbronnen komen enkel in aanmerking: centrale
verwarming, elektrische toestellen en luchtdichte gastoestellen met schoorsteen- of
gevelafvoer.
2.5. De kamer of studentenkamer is zodanig gelegen en ingericht dat het respect voor de
individuele levenssfeer wordt gewaarborgd. De kamer of studentenkamer moet rechtstreeks
toegankelijk zijn en niet via een andere kamer of studentenkamer.

2.6. Een kamerwoning, studenten- of studentengemeenschapshuis beschikt per groep of deel van
een groep van zes bewoners of studenten over een wc met waterspoeling en reukafsnijder.
2.7. Iedere kamerwoning, ieder studenten- of studentengemeenschapshuis moet beschikken over
een ruimte voor het onderhoudsmateriaal.
2.8. De kamer of studentenkamer moet voldoen aan alle vereisten inzake brandveiligheid.
2.9. Iedere kamerwoning, ieder studenten- of studentengemeenschapshuis beschikt over een conformiteitsattest.
Dit attest bepaalt het maximaal aantal bewoners per gebouw en per kamer, het vermeldt
tevens de richthuurprijs. Een afschrift is aangebracht op een zichtbare plaats.
3. SPECIFIEKE NORMEN KAMERS
Een kamer waarin geen kookmogelijkheden, noch een bad of stortbad aanwezig zijn, heeft een
oppervlakte van ten minste 12m² wanneer ze wordt bewoond door één persoon. Deze oppervlakte
wordt verhoogd met 6m² per bijkomende bewoner. De huurders beschikken in de gemeenschappelijke
ruimtes over kookmogelijkheden en een bad of een stortbad. Bij gebrek hieraan dienen deze
voorzien te zijn in de kamer, de minimale oppervlakte wordt in dit geval verhoogd met telkens 3m².
4. SPECIFIEKE NORMEN STUDENTENKAMERS
4.1. Ieder studenten- of studentengemeenschapshuis moet beschikken over een gemeenschappelijke
ruimte. Wanneer deze gemeenschappelijke ruimte wordt aangewend als keuken, moet de oppervlakte
ervan minstens anderhalve vierkante meter per studentenkamer bedragen, zonder minder te
mogen bedragen dan 6m². De vrije hoogte tussen plafond en vloer moet minstens twee meter twintig
centimeter bedragen.
4.2. Ieder studenten- of studentengemeenschapshuis moet beschikken over een ruimte voor de berging
van evenveel fietsen als er studentenkamers zijn.
4.3. Ieder studenten- of studentengemeenschapshuis moet per groep of deel van een groep van zes
studenten beschikken over een bad of stortbad.
155

156
18.4. Extract uit de Vlaamse Wooncode
Decreet van 15 juli 1997 houdende de Vlaamse Wooncode (BS 19/08/1997)
1. DEFINITIES
1.1. onaangepaste woning: een woning die niet aangepast is aan de woningbezetting of aan de
fysieke mogelijkheden van bejaarden of personen met een handicap.
1.2. onbewoonbare woning: een woning die op grond van veiligheids- en/of gezondheidsaspecten
niet meer mag worden bewoond.
1.3. ongeschikte woning: een woning die niet beantwoordt aan de veiligheids-, gezondheids- of
kwaliteitsnormen van de Vlaamse Wooncode of het decreet op de leegstand.
1.4. overbewoonde woning: een woning die onaangepast is op grond van de woningbezetting of
gezinssamenstelling en waarbij het grote aantal bewoners een veiligheids- en/of gezondheidsrisico
vormt.
1.5. woning: elk onroerend goed of het deel ervan dat hoofdzakelijk bestemd is voor de huisvesting
van een gezin of alleenstaande.
2. KWALITEITSBEWAKING
Elke woning moet voldoen aan de elementaire veiligheids-, gezondheids- en woonkwaliteitsvereisten
op het vlak van:
- de oppervlakte van de woongedeelten;
- de sanitaire voorzieningen (toilet en wasgelegenheid);
- de verwarmingsmogelijkheden;
- de verlichting- en verluchtingsmogelijkheden;
- de elektrische installatie;
- de gasinstallatie;
- de stabiliteit;
- de toegankelijkheid.
3. CONFORMITEITSATTEST
3.1. Wanneer een huurwoning voldoet aan de elementaire veiligheids-, gezondheids- en woonkwaliteitsvereisten
wordt een attest afgeleverd aan de verhuurder door het college van burgemeester en
schepenen. Huurder of kandidaat huurder kunnen de voorlegging van dit attest eisen.
3.2. De burgemeester kan, op advies van de gewestelijk huisvestingsambtenaar, een woning ongeschikt
of onbewoonbaar verklaren op verzoek van iedereen die blijk geeft van belang.
3.3. De burgemeester kan, op advies van de gewestelijk huisvestingsambtenaar, een woning overbewoond
verklaren op eigen initiatief of op verzoek van de voorzitter van het OCMW.
4. TOEZICHT
Controle op de naleving van deze nieuwe regels gebeurt door de gewestelijke ambtenaren.

18.5. Gezondheidskundige toetsstenen voor een kwaliteitsvolle
woning
1. DEFINITIES
1.1. woning: elk onroerend goed of deel ervan dat hoofdzakelijk bestemd is voor de huisvesting van
een alleenstaande of een gezin.
1.2. gezin: meerdere personen die op duurzame wijze in dezelfde woning samenwonen.
1.3. woonvertrek: een ruimte in de woning, al dan niet gemeenschappelijk, bestemd om te worden
gebruikt als woon- of slaapkamer, met uitsluiting van keuken, badkamer,
toilet, wasruimte, bergplaatsen, garage, kelders, hallen, gangen, de niet voor bewoning ingerichte
zolders, de onbewoonbare bijgebouwen en de lokalen voor beroepsbezigheden.
1.4. woonkamer: ruimte speciaal ingericht als eet- en/of zitkamer.
1.5. slaapkamer: ruimte speciaal ingericht om er te slapen.
1.6. keuken: ruimte speciaal ingericht om voedsel te bereiden.
1.7. badkamer: ruimte speciaal ingericht voor de verzorging van de lichaamshygiëne.
1.8. onbewoonbare woning: een woning die op grond van gezondheidsaspecten niet meer mag
worden bewoond.
1.9. overbewoonde woning: de woning die niet aangepast is aan de woningbezetting en waarbii het
grote aantal bewoners een gezondheidsrisico vormt.
1.10. onaangepaste woning: de woning die niet is aangepast aan de gezinssamenstelling.
2. ONBEWOONBARE WONING
2. 1. Vochtigheid
De woning moet vrij zijn van vochtinfiltratie langs dak, dakgoten, muren of buitenschrijnwerk
evenals van opstijgend vocht via muren of vloeren die de gezondheid in het gedrang kan brengen.
2.2. Verluchting
Ieder woonvertrek, keuken, badkamer en toilet heeft een voorziening voor luchtverversing met
minimaal een component voor toevoer van verse lucht en een component voor afvoer van binnenlucht.
De vrije oppervlakte van deze opening, rooster of koker in geopende toestand moet tenminste
0,1% van de vloeroppervlakte bedragen.
2.3. Verlichting
157

158
2.3.1. leder woonvertrek moet voorzien zijn van een natuurlijke verlichtingsbron. Deze
natuurlijke verlichtingsbron moet tenminste 1/12 bedragen van de vloeroppervlakte van dit
vertrek. De vensteroppervlakte van de kelderwoonvertrekken wordt slechts in aanmerking
genomen vanaf het niveau van het maaiveld.
2.3.2. Alle woonvertrekken, keuken, badkamer, toilet, gangen en traphal moeten voorzien
zijn van een elektrisch lichtpunt.
2.4. Thermisch comfort
2.4.1. De woonkamer moeten kunnen worden voorzien van een veilig verwarmingssysteem.
2.4.2. De badkamer moet verwarmd kunnen worden.
2.5. Verbrandingstoestellen
Verbrandingsgassen worden afgevoerd via een afzonderlijke schoorsteenpijp naar de buitenlucht,
gaskooktoestellen en -ovens uitgezonderd. De schachten van deze schoorsteenpijp
zijn niet gescheurd of verstopt en vertonen geen spleten of barsten.
2.6. Algemene voorzieningen
2.6.1. Binnen de woning is er minstens één permanent toegankelijk aftappunt aanwezig met
water van drinkwaterkwaliteit.
2.6.2. Een lucht- en waterdicht afvoernet voor afvalwater voorzien van voldoende reukafsluiters
is aanwezig en is aangesloten op de openbare riolering of een ander gepast systeem
waarvan de goede werking is verzekerd.
2.6.3. De zekeringen van de elektrische installatie moeten door de bewoners permanent
bereikbaar zijn.
2.6.4. Indien gasinstallaties aanwezig zijn moeten deze absoluut veilig zijn.
2.6.5. Binnen de woning is er in de keuken een opstelplaats voorzien voor een kooktoestel.
2.6.6. Het binnendringen van ratten en muizen moet worden tegengegaan.
2.7. Sanitair
2.7.1. De woning beschikt over minimaal één afsluitbaar toilet voorbehouden voor de bewoners
in of aansluitend bij het woongebouw en bruikbaar gedurende het gehele jaar. Toiletten
gelegen in de woning hebben een luchtdichte en waterdichte voorziening voor de afvoer van
fecaliën en zijn voorzien van een reukafsnijder en waterspoeling.
2.7.2. Iedere woning is uitgerust met een badkamer tenminste uitgerust met een wastafel
voorzien van stromend water.
2.8. Minimale oppervlakte woonvertrekken en keuken
2.8.1. De oppervlakte wordt gemeten tussen de binnenwanden op de vloer van de ruimten of
gedeelten van ruimten.
2.8.2. Komen niet in aanmerking voor de berekening van de oppervlakte de ruimten met een
oppervlakte van minder dan 4m² en/of met een niveau dat 1500mm lager is dan het niveau

van de aangrenzende terreinen en/of met absoluut geen natuurlijke verlichting en/of waarvan
de vrije hoogte kleiner is dan 2200mm.
2.8.3. De som van de oppervlakte van woonkamers, slaapkamers en keukens bedraagt
minimaal 16m² per woning.
3. OVERBEWOONDE WONING
3.1. Berekening oppervlakte:
De oppervlakte wordt gemeten tussen de binnenwanden op de vloer van de ruimten of
gedeelten van ruimten.
Komen niet in aanmerking voor de berekening van de oppervlakte de ruimten met één
van de volgende kenmerken:
-een oppervlakte van minder dan 4m²;
-een niveau dat 1500mm lager is dan het niveau van de aangrenzende terreinen;
-absoluut geen natuurlijke verlichting;
-een vrije hoogte kleiner dan 2200mm.
3.2. Minimaal bewoonbare oppervlakte:
3.2.1. Wanneer woonkamer, slaapkamer en keuken in dezelfde ruimte verenigd zijn,
bedraagt de totale minimale oppervlakte 16m² voor een alleenwonende, verhoogd met
6m² voor een bijkomend bewoner.
3.2.2. Wanneer woonkamer en keuken in dezelfde ruimte zijn verenigd bedraagt de minimale
oppervlakte van deze ruimte 12m² voor een alleenwonende, verhoogd met 2m² per
bijkomend bewoner.
De minimale oppervlakte van de slaapkamer bedraagt 6m² voor één persoon, 8m² voor
twee personen en 11m² voor drie personen. Vanaf de vierde persoon moet een bijkomende
slaapkamer worden voorzien.
3.2.3. Wanneer woonkamer, keuken en slaapkamer in aparte ruimten ondergebracht zijn,
bedraagt de minimale oppervlakte van de woonkamer 10m² voor een alleenwonende, verhoogd
met 2m² per bijkomend bewoner en de minimale oppervlakte van de keuken 4m²
voor een alleenwonende verhoogd met 1m² per bijkomend bewoner.
De minimale oppervlakte van de slaapkamer bedraagt 6m² voor één persoon, 8m² voor
twee personen en 11m² voor drie personen. Vanaf de vierde persoon moet een afzonderlijke
slaapkamer worden voorzien.
159

160
type
I
II
III
ruimten
W/K/S
W/K
S
W
K
S
Tabel 31 : Schema minimale bewoonbare oppervlakte
3.3. Aantal ruimten
Vanaf de derde bewoner ouder dan drie jaar moet er een bijkomend woonvertrek
worden voorzien.
4. ONAANGEPASTE WONING
1
16m²
12m²
6m²
10m²
4m²
6m²
W-woonkamer, K-keuken, S-slaapkamer
De slaapkamer is alleen toegankelijk via een daghal of via de woonkamer.
2
22m²
14m²
8m²
12m²
5m²
8m²
aantal bewoners
3
16m²
11m²
14m²
6m²
11m²
voor ieder bijkomend
persoon
+ 2m²
+ 2m²
+ 1m²

18.6. Modelvoorschrift stortkoker
Artikel 1. - Verloop, doorsnede en ligging van de stortkoker
§1. De stortkoker wordt bij voorkeur aan de buitenkant van het gebouw aangebracht.
§2. De as van de stortkoker moet verticaal zijn.
§3. De stortkoker moet een doormeter van minimum 35 cm hebben.
§4. De wanden zijn van niet-brandbare materialen en hebben een glad binnenvlak.
§5. De verluchtingsbuis van de stortkoker moet ten minste 1 m boven het dakniveau uitsteken.
De hygiëne in het gebouw mag door het afval niet worden gestoord.
§6. De stortvaldeurtjes zijn zelfsluitend.
§7. De geluidsverzwakkingsindex van de stortkokerwanden behoort tot dezelfde minimumcategorie
als deze van de liftkokerwanden, zoals bepaald in de norm NBN S01
400.
Artikel 2. - Stortopeningen, opvang- en bergruimte
§1. De doorsnede van de stortopeningen mag niet groter zijn dan 3/4 van die van de
stortkoker en de helling van het verbindingsstuk naar de stortkoker moet ten minste 45
graden zijn.
§2. Iedere stortkoker moet onderaan uitmonden in een uitsluitend voor het opvangen
van afval ingerichte ruimte, voldoende om daarin de door de plaatselijke verordening op
het ophalen van het huisvuil voorgeschreven afvalrecipiënten te kunnen onderbrengen.
§3. De opening onderaan de stortkoker moet kunnen worden afgesloten.
§4. De opvangruimte moet kunnen worden afgesloten en bij voorkeur op het gelijkvloers
aangelegd, zodanig dat het verplaatsen en weghalen van de afvalrecipiënten op
een hygiënische en eenvoudige manier kunnen gebeuren. De toegangswegen moeten
afmetingen hebben die overeenstemmen met die van de containers. De helling ervan
moet gering zijn. De bouwplans moeten de karakteristieken van de te volgen weg naar
de opvangruimte aangeven.
Artikel 3. - Verluchting en bijzondere voorschriften
§1. De afvalstortkokers moeten doeltreffend worden geventileerd.
§2. In de opvangruimte moet een op de riolering aangesloten en van een reukafsluiter
voorziene lozing aangebracht worden, waarlangs bij het reinigen het afvalwater kan
worden verwijderd.
§3. Het binnenoppervlak van de stortkokers moet effen wanden hebben en bestand zijn
tegen normale huishoudelijke afvalstoffen.
161

162
§4. De stortkokers en hun aanhorigheden mogen enkel voor de afvoer van afval worden gebruikt. In
geen enkele omstandigheid mogen ze dienen voor het verwijderen van rook of voor enig ander doel.
Artikel 4. - Weerstand tegen brand
§1. Is de koker binnen het gebouw opgesteld, dan hebben de wanden een Rf 1h en zelfsluitende
deurtjes Rf 1/2h.
§2. Is de koker buiten het gebouw opgesteld met de deurtjes aan de binnenzijde, dan hebben zij Rf
1/2 h.
§3. Elk verbindingsstuk tussen deurtje en koker heeft Rf 1 h.

19. INHOUDSOPGAVE
1. VOORWOORD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2. INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.1. In t r o d u c t Ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.2. Fa c t o r e n d Ie d e k w a l I t e I t v a n h e t b In n e n m Il Ie u b e ï n v l o e d e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2.2.1. lu c h t k w a l It e It ..................................................................11
2.2.2. th e r m Is c h c o m F o r t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
2.2.3. Ge l u Id ........................................................................12
2.2.4. lIc h t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
2.2.5. Pr Iv a c y e n v e I l I G h e I d . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
2.2.6. lI G G In G e n In r Ic h t In G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
2.3. to e z Ic h t o P d e k w a l I t e I t v a n h e t b In n e n m Il Ie u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.3.1. Pr e v e n t I e d e c r e e t e n b I n n e n m I l I e u b e s l u I t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
2.3.2. wIe o n d e r z o e k t? ................................................................15
2.3.3. he t o n d e r z o e k ..................................................................16
3. CHEMISCHE ASPECTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
3.1. In l e Id In G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
3.2. bo u w m a t e r I a l e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
3.2.1. vl u c h t I Ge o r G a n Is c h e s t o FF e n (vos) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
3.2.1.1. Formaldehyde .............................................................21
3.2.1.2. Andere organische bestanddelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
3.2.1.2.1. Alkanen ..............................................................22
3.2.1.2.1.1. Alifatische alkanen ..................................................22
3.2.1.2.1.2. Cyclo-alkanen .....................................................23
3.2.1.2.2. Aromatische koolwaterstoffen .............................................23
3.2.1.2.2.1. Benzeen ..........................................................23
3.2.1.2.2.2. Tolueen ...........................................................23
3.2.1.2.2.3. Xyleen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
3.2.1.2.2.4. Overige alkylbenzenen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
3.2.1.2.3. Gechloreerde alifatische koolwaterstoffen ....................................24
3.2.1.2.4. Gechloreerde benzenen ..................................................24
3.2.2. ve z e l s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
3.2.2.1. Asbest. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
3.2.2.2. Synthetische vezels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
3.2.3. an d e r e a n o r G a n Is c h e e l e m e n t e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
3.2.3.1. Lood ....................................................................26
3.2.3.2. Kwik .....................................................................29
3.3. ta b a k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3.4. ve r b r a n d In G s P r o d u c t e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3.4.1. al G e m e e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
3.4.2. as F y x a n t I a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
3.4.3. ko o l s t o F d Io x Id e (co 2 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
3.4.4. ko o l s t o F m o n o x Id e (co) ..........................................................34
3.4.5. zw a v e l d I o x I d e (so 2 ) .............................................................37
163

164
3.4.6. st I k s t o F o x I d e n (no x ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
3.4.7. Po l y c y c l Is c h e a r o m a t Is c h e k o o l w a t e r s t o FF e n ..........................................37
3.5. ko k e n ....................................................................40
3.6. Ga r a G e ...................................................................41
3.7. ho u t v e r d u u r z a m In G ..........................................................42
3.7.1. te e r o l I e .......................................................................42
3.7.2. ho u t v e r d u u r z a m In G s m Id d e l e n In o r G a n Is c h e o P l o s m I d d e l e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
3.7.2.1. Pentachloorfenol ...........................................................42
3.7.2.2. Azaconazole ...............................................................43
3.7.2.3. Tributyltinoxide (TBTO) ......................................................43
3.7.2.4. Tributyltinfosfaat (TBTP). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
3.7.2.5. Naftenaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
3.7.2.6. Quats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
3.7.3. wa t e r o P l o s b a r e h o u t v e r d u u r z a m In G s m Id d e l e n ..........................................43
3.8. be w o n In G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3.8.1. re u k h In d e r ....................................................................45
3.8.2. zu u r s t o F v e r b r u Ik, a F G I F t e k o o l s t o F d Io x Id e ............................................46
4. FYSISCHE ASPECTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4.1. th e r m Is c h c o m F o r t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4.1.1. In l e Id In G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
4.1.2. lu c h t v o c h t I Gh e Id ................................................................48
4.1.2.1. Hygrothermisch comfort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
4.1.2.2. Aantasting materialen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
4.1.2.3. Oorzaken van vocht in huis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
4.1.2.3.1. Bodemvocht ...........................................................50
4.1.2.3.2. Lekkagevocht en regendoorslag ...........................................50
4.1.2.3.3. Bouwvocht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
4.1.2.3.4. Woonvocht en oppervlaktecondensatie ......................................51
4.1.2.3.5. Vochtige kruipruimte .....................................................52
4.1.2.4. Vocht en gezondheid ........................................................52
4.1.3. lu c h t t e m P e r a t u u r ...............................................................52
4.1.3.1. Comfort. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
4.1.3.2. Tochthinder ................................................................54
4.1.4. lu c h t s n e l h e Id ..................................................................54
4.1.5. kl e d In G e n a c t I v I t e I t e n n I v e a u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
4.2. lu c h t v e r v e r s In G ............................................................56
4.2.1. ve n t I l a t I e .....................................................................56
4.3. ve r l Ic h t In G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
4.3.1. da G l Ic h t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
4.3.2. ku n s t l Ic h t .....................................................................61
4.4. Ge l u Id ....................................................................62
4.5. Io n Is e r e n d e s t r a l In G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
4.6.nI e t Io n Is e r e n d e e l e k t r o m a G n e t I s c h e s t r a l In G .......................................65
4.6.1. ex t r e e m l a a G F r e q u e n t e e l e k t r o m a G n e t I s c h e s t r a l In G (elF) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66
4.6.2. ra d Io F r e q u e n t e e l e k t r o m a G n e t I s c h e s t r a l In G (rF) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
4.7. Io n I s a t I e ...................................................................71
4.8. oz o n I s a t I e .................................................................72

5. BIOLOGISCHE ASPECTEN ............................................. 73
5.1. In l e Id In G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
ta b e l 22 : wa t e r a c t I v I t e I t e n G r o e I m Ic r o-o r G a n I s m e n (43) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
5.2. huIsmIjt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
5.3. hu Is d Ie r e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
5.3.1. al l e r G Is c h e a a n d o e n In G e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
5.3.2. dI e r e n b e t e n ....................................................................76
5.3.3. In F e c t I e z I e k t e n ..................................................................77
5.3.3.1. Ringworminfecties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
5.3.3.2. Spoelworminfectie (toxocariasis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79
5.3.3.3. Salmonellose en andere gastro-enteritiden .......................................80
5.3.3.4. Toxoplasmose .............................................................81
5.4. on G e d Ie r t e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
5.5. sc h Im m e l s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
5.6. mIc r o b Ië l e v e r o n t r e In I G In G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
5.6.1. al G e m e e n ......................................................................88
5.6.2. le G Io n e l l a .....................................................................90
5.7. bIo c Id e n ...................................................................92
5.8. Pl a n t e n ...................................................................93
6. SANITAIRE VOORZIENINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
6.1. dr I n k w a t e r ................................................................94
6.1.1. le I d I n G w a t e r ...................................................................94
6.1.2. Pu t w a t e r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94
6.1.3. re G e n w a t e r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
6.1.4. wa t e r v e r z a c h t e r s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
6.1.5. zo n n e-e n e r G Ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
6.2. hu Is h o u d e l Ij k a F v a l ..........................................................97
6.2.1. me n s e l I j k a F v a l .................................................................97
6.2.2. aF v a l w a t e r ....................................................................97
6.2.3. va s t h u Is v u Il . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
6.2.4. bI o b a k ........................................................................98
7. PSYCHO-SOCIALE ASPECTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
7.1. be w o n In G s d Ic h t h e Id ..........................................................99
7.2. Pr a k t Is c h e b e n a d e r In G .......................................................100
8. GEBOUW GERELATEERDE KLACHTEN ................................. 101
9. VEILIG THUIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
9.1. veIlIG h u Is ................................................................103
9.1.1. Ga r a G e ......................................................................103
9.1.3. be r G r u Im t e n, t u In h u Is j e, z o l d e r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
9.1.4. wo o n r u Im t e n, h u I s k a m e r, s l a a P k a m e r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
9.1.5. ke u k e n ......................................................................105
9.1.6. ba d k a m e r, t o Il e t ...............................................................105
165

166
9.1.7. ke l d e r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
9.1.8. tr a P P e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
9.2. do e-h e t-z e l F ..............................................................106
10.1. ru w b o u w ................................................................108
10.2. ve r w a r m In G ..............................................................108
10. OUDERDOM EN HANDICAP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
10.3. ve r l Ic h t In G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
10.4. ve r l u c h t In G ..............................................................109
10.5. sa n I t a I r .................................................................109
10.6. ke u k e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
10.7. co m m u n Ic a t Ie .............................................................110
11. TOETSINGSWAARDEN EN NORMEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
11.1. ch e m Is c h e F a c t o r e n ........................................................112
11.2. Fy s I s c h e F a c t o r e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
11.3. bIo t Is c h e F a c t o r e n In h e t b In n e n m Il Ie u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
12. SAMENVATTENDE MATRIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
13. NUTTIGE ADRESSEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
14. GEBRUIKTE EENHEDEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
15. COURANTE AFKORTINGEN .......................................... 129
16. VERKLARENDE WOORDENLIJST ..................................... 131
17. BIBLIOGRAFIE ..................................................... 136
18. BIJLAGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
18.1. bIn n e n m Il Ie u b e s l u It . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Hoofdstuk I. Definities ..........................................................144
Hoofdstuk II. Opdracht en doel ...................................................145
Hoofdstuk III. Bevoegdheden .....................................................146
Hoofdstuk IV. Aanvragen voor onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
Hoofdstuk V. Onderzoek ........................................................147
Hoofdstuk VI. Rapportage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
Hoofdstuk VII. Slotbepalingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
BIJLAGE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
I. Chemische factoren ..........................................................149
II Fysische factoren ............................................................150
III Biotische factoren in het binnenmilieu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150
18.2. el e m e n t a I r e n o r m e n v o o r h u u r w o n In G e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
1. DEFINITIES ................................................................151
2. NORMEN ..................................................................151
2.1. Vochtigheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151
2.2. Verluchting .............................................................151

2.3. Verlichting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151
2.4. Thermisch comfort .......................................................151
2.5. Verbrandingstoestellen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
2.6. Sanitair ................................................................152
2.7. Algemene voorzieningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
2.8. Veiligheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
18.3 el e m e n t a I r e n o r m e n v o o r h u u r k a m e r s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
1. DEFINITIES ................................................................154
2. GEMEENSCHAPPELIJKE NORMEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154
3. SPECIFIEKE NORMEN KAMERS ...............................................155
4. SPECIFIEKE NORMEN STUDENTENKAMERS ....................................155
18.4. ex t r a c t u It d e vl a a m s e wo o n c o d e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
1. DEFINITIES ................................................................156
2. KWALITEITSBEWAKING ......................................................156
3. CONFORMITEITSATTEST . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156
4. TOEZICHT .................................................................156
18.5. Ge z o n d h e Id s k u n d I Ge t o e t s s t e n e n v o o r e e n k w a l I t e I t s v o l l e w o n In G .....................157
1. DEFINITIES ...............................................................157
2. ONBEWOONBARE WONING .................................................157
2. 1. Vochtigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
2.2. Verluchting ............................................................157
2.3. Verlichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
2.4. Thermisch comfort ......................................................158
2.5. Verbrandingstoestellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
2.6. Algemene voorzieningen ..................................................158
2.7. Sanitair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
2.8. Minimale oppervlakte woonvertrekken en keuken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
3. OVERBEWOONDE WONING .................................................159
3.1. Berekening oppervlakte: ..................................................159
3.2. Minimaal bewoonbare oppervlakte: .........................................159
3.3. Aantal ruimten ..........................................................160
4. ONAANGEPASTE WONING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160
18.6. mo d e l v o o r s c h r I Ft s t o r t k o k e r ................................................161
Artikel 1. - Verloop, doorsnede en ligging van de stortkoker ...........................161
Artikel 2. - Stortopeningen, opvang- en bergruimte .................................161
Artikel 3. - Verluchting en bijzondere voorschriften ..................................161
Artikel 4. - Weerstand tegen brand ..............................................162
19. INHOUDSOPGAVE .................................................. 163
lI j s t b o x e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
lI j s t F I Gu r e n ..................................................................167
lI j s t t a b e l l e n .................................................................167
ov e r d e a u t e u r s ...............................................................170
167

168
Lijst boxen
Box 1 : WGO beginselen voor een gezonde binnenlucht (104) ...................................................... 6
Box 2 : WGO-definitie volksgezondheid (105) ................................................................................ 9
Box 3 : Voorwaarden voor een goede woning .............................................................................. 10
Box 4 : Raadgeving voor een gezonde woning ............................................................................. 13
Box 5 : Leven in een stofzuigerzak (82) ........................................................................................ 73
Box 6 : Voorwaarden voor een gezonde woning (96) ................................................................. 101
Lijst figuren
Figuur 1 : Samenhang tussen risiconiveaus en milieukwaliteitsdoelstellingen (95) ...................... 7
Figuur 2: Overlijdens door CO-intoxicatie (Vlaanderen, 1990-2003)..........................................16
Figuur 3 : Schematische weergave van een dosis-effectcurve ...................................................... 18
Figuur 4 : Loodopname bij kinderen ............................................................................................ 26
Figuur 5 : Vereenvoudigde schematische weergave van het loodmetabolisme van een
volwassen Europeaan ................................................................................................. 27
Figuur 6 : Bindingscurve O 2 en CO van het bloed. ..................................................................... 35
Figuur 7 : Enkele zeer kankerverwekkende PAKs ........................................................................ 38
Figuur 8: Modelmatige relatie blootstelling aan lawaai en gezondheidseffecten ........................62
Figuur 9: Elektromagnetische straling ......................................................................................... 65
Lijst tabellen
Tabel 1 : Samenvatting emissies enkele constructiematerialen (84) ............................................ 20
Tabel 2 : Normale samenstelling van de lucht in de atmosfeer .................................................... 33
Tabel 3 : Overzicht van de effecten van CO (94) .......................................................................... 34
Tabel 4 : Verband COHb-gehalte in het bloed en de CO-concentratie in de
inademingslucht en de blootstellingsduur (94) .............................................................. 36
Tabel 5 : Relatie temperatuur - relatief vocht (RV) (61) ............................................................... 48
Tabel 6 : Woonvocht in cijfers (37)(84) ........................................................................................ 51
Tabel 7 : PMV*-waarden (98) ...................................................................................................... 53
Tabel 8 : Prestatie-eisen voor het thermisch binnenklimaat (77) ................................................. 54
Tabel 9 : Luchtsnelheid (richtwaarden uit DIN 1946) .................................................................. 55
Tabel 10 : Gemiddelde waarden kledingisolatie ........................................................................... 55
Tabel 11 : Gemiddelde temperatuur en minimum ventilatie per vertrek ....................................... 57
Tabel 12 : Praktische tips voor ventileren en luchten. .................................................................. 59
Tabel 13 : Licht en kleur (22) ........................................................................................................ 60
Tabel 14 : Kleurtemperatuur (22) ................................................................................................. 60
Tabel 15 : Verlichtingssterkte (22) ................................................................................................ 61
Tabel 16 : Geluidsnormen Varem II, bijlage 2.2.2 ........................................................................ 63
Tabel 17 : De gemiddelde 226 Rn en 232 Th-activiteit van bouwmaterialen in België (87) ............... 64

Tabel 18 : Schatting magnetisch veld in de buurt van huishoudapparaten (52) .......................... 66
Tabel 19 : Acute effecten van elektrische stromen in het menselijk lichaam (29) ........................ 67
Tabel 20 : Schatting magnetisch veld in de buurt van een hoogspanningslijn (41) ..................... 68
Tabel 21 : Blootstellingsnormen radiofrequente straling ............................................................. 70
Tabel 22 : Wateractiviteit en groei micro-organismen (40) .......................................................... 74
Tabel 23 : Infectieziekten overgedragen van huisdieren op de mens (12)(14) ............................. 78
Tabel 24 : Veel voorkomende plaagdierproblemen en wat je eraan kan doen ............................. 85
Tabel 25 : Interpretatie voorkomen van schimmel in woningen ................................................... 86
Tabel 26 : Interpretatie voorkomen van bacteriën in woningen ................................................... 89
Tabel 27 : Kiemgetal grondwater (10) .......................................................................................... 95
Tabel 28: Bezettingsnorm voor zelfstandige woningen (55) ....................................................... 100
Tabel 29: Bezettingsnorm voor niet-zelfstandige woning (kamer) (55) ...................................... 100
Tabel 30 : Gezondheidseffecten gerelateerd aan het binnenmilieu ............................................ 123
Tabel 31 : Schema minimale bewoonbare oppervlakte ............................................................... 160
169

170
Over de auteurs
Gerrit Tilborghs is milieugezondheidskundige bij Toezicht Volksgezondheid - Team Milieugezondheidszorg.
Dirk Wildemeersch is milieu-arts en afdelingshoofd van de afdeling Toezicht Volksgezondheid.
Koen De Schrijver is van opleiding sociaal geneeskundige en als docent verbonden aan de opleiding
milieukunde van de UA. Hij is gezondheidsinspecteur en diensthoofd van de Afdeling Toezicht
Volksgezondheid Antwerpen waarbij de diverse aspecten van de volksgezondheid aan bod komen,
zowel infectieuze als toxicologische.

Samenstelling
Vlaamse overheid
Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin
Agentschap Zorg en Gezondheid
Verantwoordelijk uitgever
Chris Vander Auwera
Koning Albert II-laan 35 bus 33
1030 Brussel
Grafische vormgeving
Departement Diensten voor het Algemeen Regeringsbeleid
Afdeling Communicatie
Suzie Favere
Druk Drukkerij Michiels, Booischot
Depotnummer D/2009/3241/042
Uitgave 2009
175