Meer informatie - Wingender Hovenier Architecten

Jaargang 38, Sdu Uitgevers, januari 2007
4
er t
:~
c•’cl J
cV 1r2rr2tJ
.C~1
v
‘,,
S, .~ ,,:.
~?‘ —
~. ,.I
~ •~ :~
~, ~ ~.
—~,
Architectuur en bouwen t Int,ervièw -
Instituut voor B
Caballero Fabriek inD
-.
~ ~
••_,;• ,~
• .• ,•.~•
• ..•
~
~.-~:‘ >~. -
I,~p
-v
1 ~ ~É~’
4~F.~; ~
•Vid~ler,
‘,:~:~: ~. •‘
~ersum~.
~ctû L~i::~
~
‘
;~r~
•~
t:
~ •
~ I-4~
- •~•~ : • ~ ~
• ~
1
4
j~ •r~

THEMA
Tussen denken
enm .ken
Architectuuronderwijs in Amsterdam
In de architectuuropleidingen vindt op dit moment een herwaardering plaats
door studenten én docenten van een meer ambachtelijke benadering die
voortborduurt op de conceptgerichte benadering van de afgelopen jaren. Op
de Academies van Bouwkunst is het onderwijs van oudsher sterk verbonden
met de praktijk. In Amsterdam is de herwaardering benut om in de opleiding
de cultuur van het maken opnieuw te onderzoeken. Dit krijgt in het onderwijs
op verschillende manieren vorm en werkt door in de keuze van opgaven en
onderwerpen en in de uitwerking van afstudeerplannen. Jan Peter Wingender
38 de Architect, januari 2007
De jury van Archiprix 2006 hekelt het gebrek aan grootse
toekomstvisies in de studentenplannen van het afgelopen jaar
en ziet hierin de voorbode van een komende crisis in de
architectuur. In de Architect merkte Dirk van den Heuvel
terecht op, dat de gemiddelde kwaliteit van de plannen hoog
is.1 Hij vraagt zich af waarom de verbinding tussen pragma
tiek en verbeelding die deze generatie afstudeerplannen
karakteriseert, door de jury niet positief wordt gewaardeerd.
In zijn commentaar legt hij een verband met de plaats grijpen-
de veranderingen in de opleidingen. Studenten formuleren
geen individuele opgaven meer, maar studeren af in ateliers
om doorstroming en slagingskansen te bevorderen. In
Amsterdam is de verbinding tussen pragmatiek en verbeel
ding veel breder ingebed in de opleiding.
Het traditionele beeld van de academie als een vervolg op
een hogere technische opleiding is achterhaald. Sinds het
invoeren van de bachelor-master structuur is het diploma van
de Technische Universiteit gelijkwaardig aan dat van de
Academie. Dat dwingt de opleidingen tot het bepalen van
hun positie. De Amsterdamse Academie combineert de rich
tingen architectuur, stedebouw en landschapsarchitectuur.
Rond vijftien procent van de studenten heeft een buitenland
se vooropleiding en vijftien procent van de studenten heeft
een bachelor behaald in het kunstonderwijs. De academie is
een relatief kleine opleiding en biedt plaats aan ongeveer
240 studenten, terwijl het onderwijs wordt verzorgd door
ongeveer 320 gastdocenten. Het onderwijs is individueel
georiënteerd en zeer intensief. Dit komt tot uitdrukking in het
onderwijssysteem waarbij het studiejaar wordt afgesloten
met een individueel tentamen.
In het academieonderwijs heeft, evenals in de andere
•1 - T~
-
,.,~» 4 :~
~,~
~ ~ ,~;.*~ .
- ~;_.-~
. f~ -‘.4-
-
.“ ‘.~-‘-~
•(4~ ~ ‘— ~.. -
~,

architectuuropleidingen, sinds de jsren zestig een belangrijke
verschuiving plaats gevonden. Deze gaat van een systemati
sche en gedisciplineerde manier van bestuderen van archi
tectuur naar een benadering waarin de individuele ontwikke
ling van de student centraal staat. De persoonlijke lezing van
een opgave, die uitmondt in een concept, is daarmee op de
voorgrond komen te staan. Impliciet wordt daarbij uitgegaan
van de uniciteit van iedere ontwerper. De aandacht voor
complexe programma’s en de iconografische waarde van
gebouwen hebben deze conceptgestuurde benadering sterk
ingekleurd. In de verhalende benadering die hieruit voortkomt,
gaat de aandacht van de ontwerpers uit naar vergaande ana
lyses die het concept legitimeren. De feitelijke architectoni
sche kwaliteit en de uitwerking van het ontwerp blijven daar
bij achter. In het slechtste geval is het ontwerp een plaatje bij
een ingewikkeld praatje. Bij de waardering van studenten-
plannen speelt op de achtergrond vaak de onuitgesproken
opvatting mee, dat een goed ontwerp origineel en vernieu
wend moet zijn.
Dat deze conceptgestuurde benadering naast mogelijkheden
ook tekortkomingen kent, komt tot uitdrukking in het onver
mogen van veel studenten om hun fascinaties voor materiaal-
toepassingen of bouwtechnieken te vertalen in een ontwerp.
Het architectuuronderwijs biedt in veel opleidingen studenten
nauwelijks het gereedschap om het massaal bewonderde
werk van Zwitserse architecten te vertalen in hun eigen ont
werpen. Dit leidt tot een oppervlakkig besef van de materisli
teit van gebouwen, dat resulteert in opportunistische referen
ties in de marge van de presentatiepanelen. Om aan deze
oppervlakkigheid een einde te maken, zal de ontwerpcultuur
die dit soort ontwerpen en gebouwen oplevert, opnieuw
~IIIII#i~i~.~ ‘‘ii.,.”,t
——.4——
-‘ -% -‘
i~...
1~
jA
‘~“ ~;~•
S
moeten worden ingebed in het onderwijs.
In het onderwijsmodel van de Academie, dat uitgaat van
gelijktijdig studeren op school en werken in de praktijk, stuit
de conceptgestuurde benadering op de weerstand van het
alledaagse werk. De spagaat tussen de conceptbenadering
en de praktijk van het bouwen blijkt vaak moeilijk te overbrug
gen. Bij studenten ontstaat het onterechte gevoel dat de
praktijk met zijn tamelijk banale opgaven tot een nauwelijks
cultureel relevante of kritische benadering van het vak kan lei
den. Dit probleem, waarin veel studenten van dagopleidingen
pas na hun afstuderen terecht komen, is echter op de acade
mie al veel eerder manifest. De vervlechting van praktijk en
onderwijs op de academie blijkt een vruchtbare bodem te
zijn om de cultuur van het maken opnieuw te onderzoeken en
1~
t .. -;
~.t’’~ ,~
1, 2 en 3 Jochem Heijmans,
‘Das Werk des Tekton’,
afstudeerproject Academie van
Bouwkunst Amsterdam 2006-
2007. Foto’s Jeroen Musch
~I I~I iii1i~iji~iiIIi
d ~ •I’l
39

AlL
~•1iiii•
Lii.
~iiiii•
~ iiIe ~‘
-
40 de Architect, januari 2007
‘H.iii•
• :~. •: •flhlI
• ••‘
~••- Ifl_
~ jn.~r
1 Bas van Vlaanderen, ‘Geschiedenis voor een groot huis’,
afstudeerproject Academie van Bouwkunst Amsterdam
2004-2005, maquette
2 Doorsnede
—liii.
•iiii.
riiiii.
i1IIII~
in het onderwijs de relatie tussen het maken en het ontwer
pen verder uit te werken. Daarbij volgt het één niet op het
ander, maar zijn het maken en het denken met elkaar ver
vlochten. De hiermee samenhangende pragmatiek staat ver
af van de cynische ontwerphouding die ligt opgesloten in het
pragmatisme.
In het Amsterdamse onderwijs komt dit tot uitdrukking in het
doorbreken van de lineaire benadering analyse - concept -
ontwerp - realisatie’. Het maken vormt niet een uitvoerings
technisch probleem, maar is een belangrijke bron van inspira
tie en wordt in het ontwerpproces om deze reden naar voren
toe gehaald. De samenhang tussen constructie, ruimte en
materiaal kan zo een belangrijke inspiratiebron zijn voor een
ontwerpconcept. In het projectonderwijs wordt dan ook veel
vuldig gebruik gemaakt van maquettes die het maken vroeg
in het ontwerpproces introduceren en die een vanzelfspre
kende brug slaan tussen ideeën en de ruimtelijke en mate
riele realiteit van gebouwen. De maquette is een belangrijk
ontwerpgereedschap dat in het ontwerpproces kan worden
ingezet en niet alleen bij de presentatie achteraf van een ont
werp. Het vervaardigen van maquettes en prototypen leidt tot
ontdekkingen die het concept en de uitwerking van een ont
werp op een geheel eigen wijze beïnvloeden.
Naast de ontwerpprojecten is in Amsterdam de verweving
van maken en denken uitgewerkt in een oefening waarbij stu
denten prototypen van bakstenen maken. Dat doen ze door
zelf te experimenteren met grondstoffen, mallen en vormen en
door zelf de stenen te bakken. Tegelijkertijd worden de tekto
nische (on)mogelijkheden van metselwerk onderzocht. In een
workshop met fruitkratten is door het stapelen een logica van
het maken onderzocht en zijn onverwachte fysieke en ruimte-
1

lijke kwaliteiten aan de fruitkratten ontlokt. In een andere
workshop is door kleine interventies de ruimtelijke karakteris
tiek van een rozenkas onderzocht.
Parallel aan de ontwerpprojecten, oefeningen en workshops .,‘.~.,
kent de academie in Amsterdam ook een apart programma
voor vormstudie. Hierin gaat het om de vraag hoe een stu
dent eigenhandig van een idee werkelijkheid maakt. Niet de
representatie van een idee, maar de presentatie staat cen
traal. Wat wordt bedacht wordt gemaakt.’ De studies volgen
het principe van kopiërend creëren en nemen toe in com
plexiteit. Hierbij wordt het idee dat de ontwerper origineel
moet zijn, ter discussie gesteld en wordt een productieve en
inspirerende basis gelegd voor de omgang met de voorbeel- t
den uit de traditie van het vak, maar ook met de dagelijkse ‘9.
architectuurpraktijk. Door de ontwerpprojecten te verrijken
met dergelijke oefeningen, workshops en vormstudies, treedt
in het onderwijs een verschuiving op van het bedenken naar
het waarnemen of van het abstracte naar het concrete.
Het afstudeerwerk van de opleiding geeft een goed beeld
van deze verschuiving en is tevens een indicatie van de rich
ting waarin de opleiding zich ontwikkelt. De studenten formu
leren zelf hun afstudeeropgave en stellen zelf hun eigen
begeleidingscommissie samen. Bij de gekozen onderwerpen
valt de grote belangstelling voor concrete maatschappelijke
ontwikkelingen op die direct zijn gekoppeld aan ruimtelijke
processen of gebouwtypen. De onderwerpen komen vaak
voort uit de eigen waarnemingen en zijn geen uitvloeisel van
een abstracte of kritisch theoretische benadering. Ook hierin
komt de verschuiving van bedenken naar waarnemen tot uit
drukking. Persoonlijke motieven en culturele achtergronden
spelen daarbij een belangrijke rol. In de afstudeerprojecten
ii,
7
t
4
3 Furkan Köse, ‘Islamitische
begraafplaats Amsterdam’,
afstudeerproject Academie
van Bouwkunst Amsterdam
2003-2004, rendering.
4 Maquette
THEMA Architectuuronderwijs in Amsterdam 41

1 Oefening vormstudie,
docent Saskia van Drimmelen.
2 en 3 Oefening vormstudie,
docent Ira Koers.
42 de Architect, januari 2007
1.
van Furkan Köse en Bas van Vlaanderen worden schijnbaar
evidente observaties (het ontbreken van een islamitische
begraafplaats’ of de ruimtelijke en programmatische moge
#
lijkheden van naoorlogse woongebouwen’) herkent als
relevante opgaven en vertaald in zorgvuldig uitgewerkte
afstudeerplannen.
Tijdens het afstuderen tonen studenten bovendien een grote
belangstelling voor de ruimtelijke en materiële uitwerking van
de ontwerpen. De verbeeldingskracht is hierbij gekoppeld
aan het vakmanschap dat in de praktijk is opgebouwd. Het
afstudeerproject van Jochem Heijmans gaat hierin bijzonder
ver. In dit project dat onderzoek en ontwerp verenigt, is een
bestaande schuur getransformeerd in een buitenkamer. Het
ontwerpproces bestaat uit ruimtelijke studies en materialen-
onderzoek in, op en aan de bestaande schuur en uit het
daadwerkelijk bouwen van de nieuwe kamer. De lineaire
benadering van analyse tot concept, ontwerp en realisatie is
in dit afstudeerwerk fundamenteel ondervraagd en leidt tot
een verrassende en poëtische architectuur.
Een opleiding geeft onvermijdelijk richting aan de invulling
van het vak, door middel van het onderwijs systeem, het cur
riculum en de docenten die ze aan zich weet te binden.
Geert Bekaert merkte echter naar aanleiding van de Archiprix
1991 ooit op, dat de geschiedenis van het architectuuron
derwijs een illustratie is van het verzet van de architectuur en
haar studenten tegen de dwangmiddelen van het onderwijs.
Ondanks alle vernieuwingen in het onderwijs verandert daar
weinig aan. Voor een opleiding ligt daarom de voornaamste
taak in het vrijmaken van tijd en ruimte voor studenten om het
vak te ontdekken en op hun persoonlijke wijze zich toe te
eigenen. De huidige herwaardering voor de cultuur van het
maken is een volgende stap in het steeds weer opnieuw ont
dekken van het eigen vakgebied.

1’
-‘ ~.,. ‘~i~
‘S,
k ‘~,;,7 ç~.
~,r ~ —-
—-----
—‘S’,
?‘~
ç
~— ~ - ~ —~
— = ~• = =- —
= = = .—— =—— — —=~
= =
- -=--- = — -
---- —~—
• .——~. — ~..
•17
r ~
--
,. S-.
—‘ —
6
1 t’
~1 t,
ii ;
‘1 ~
1!;
1 Dirk van den Heuvel, Archipris 2006 maakt
werk van internationalisering’, de Architect,
juli - augustus, 2006, pag. 12.
2 Tom Frantzen, ‘Just do it! Why form study
is a separate branch of sport’, Jaarboek
Academie van Bouwkunst Amsterdam
2004-2005, Uitgeverij 010, Rotterdam.
3 Geert Bekaert, Leermeesters’, Archis,
nr.3, 1991.
4 De logica van het fruitkrat,
Workshop AvB Amsterdam en
AvB Arnhem, docenten Machiel
Spaan en Jan Peter Wingender,
2004.
5, 6 en 7 De archeologie van
de rozenkas, Worshop AvB
Amsterdam en AvB Arnhem,
docenten Machiel Spaan en
4 Jan Peter Wingender, 2005.
:~ ~ _~ .~•
— _~..: ~= ~ ~. —
/
/ /
//
;.— =_~_~__ ..—~
- — —- —,-— —. — -
~ —.——
_S~_•~ — •-•— -
-- S,
THEMA Architectuuronderwijs in Amsterdam 43