Heksen in Roermond

Heksen en heksenprocessen in Roermond van 1522 tot 1614.
Grootste heksenproces in de geschiedenis van Nederland vond plaats in 1613 te Roermond.
De reeks heksenprocessen van 1613 in en om Roermond is de grootste die op het gebied van het
huidige Nederland bekend is. In 1613 werden in Roermond 64 heksen tot de brandstapel veroordeeld
en op de Galgenberg, achter de kapel van O.L.Vrouw in ´t Zand, verbrand. Deze heksenprocessen
hebben in die tijd en later veel opzien gebaard.
Het eerst bekende heksenproces van Roermond vond plaats in 1522 met de verbranding van Trijn van
der Moelen. Zij werd beschuldigd van toverij en tot de brandstapel veroordeeld.
In de periode 1522-1614, waarin in Roermond en omgeving de heksenprocessen de kop opstaken,
ressorteerde de stad onder Spaans gezag met als hoogste rechtsorgaan het Hof van Gelre. Tot 1600
was de houding van het Hof van Gelre gematigd ten aanzien van beschuldigingen van hekserij. In de
daarop volgende jaren werd die houding steeds harder.
In 1613 stond ook het stadsbestuur van Roermond de heksenprocessen toe. De Roermondse lijst van
terechtgestelden bestaat voor het grootste deel uit vrouwen.
Opvallend in de Roermondse procesreeks van 1613 was niet alleen het explosieve tempo, maar ook
het begin hiervan. Dat berustte op een aanklacht vanuit het volk. Een lid van de magistraat
observeerde het toverachtig spel van de 12-jarige dochter van Trijntje van Sittard. Het verhoor van het
meisje wierp verdenking op de moeder, die al niet geheel te goeder naam en faam bekend stond. Op
last van het stadsbestuur werd de moeder op de pijnbank verhoord. Dit leidde doeltreffend tot het
noemen van vele namen van vrouwen die op de een of andere manier ook bij de vermeende hekserij in
Roermond betrokken zouden zijn. Dit vormde de aanleiding tot het grote heksenproces van 1613 in
Roermond.
Het begrip hekserij.
In een heksenproces werd afgeweken van de normaal geldende rechtsprocedure. Hekserij werd als zo
kwaadaardig beschouwd dat een heks zich niet hoefde te verdedigen. Een heksenproces was
voornamelijk gebaseerd op getuigenverklaringen. Er werden alleen getuigen met belastende
verklaringen gehoord. Er was dus geen sprake van een eerlijk proces.
Onder het begrip hekserij viel alles wat samenhing met de duivel, geheimzinnigheid, verdorvenheid,
verschrikking en het verdrag met de duivel. D.m.v. zwarte magie kon een heks schade toebrengen aan
mensen, dieren, gewassen en bezittingen. De ideeën over heksen bestonden verder uit het vliegen op
een bezemsteel, het mengen van gif, het veranderen in een dier en het betoveren van vee. De
heksensabbat, de verering van de duivel in de gestalte van een bok en daarmee samenhangend de
verloochening van God, Christus en zijn kerk, vormde voor de kerkelijke rechtbank die was belast met
geloofsdwalingen (de inquisitie) aanleiding tot een strenge heksenvervolging.
Heksenproeven.
Er bestonden diverse proeven om vast te stellen of iemand een heks was.
- De vragenlijst. In 1594 werd een vragenlijst samengesteld die gebruikt werd bij de ondervraging van
een van hekserij verdachte persoon (zie bijlage).
- De waterproef. De waterproef bestond hierin dat de aangeklaagde, ontkleed en aan handen en voeten
gebonden, aan een touw in het water gegooid werd. Het water werd beschouwd als een door
Christus´ doop geheiligd element en zou de heks daarom uitstoten, zodat zij bleef drijven. Zonk zij,
dan was zij niet schuldig aan hekserij. De beul hield vaak het touw strak waardoor de verdachte niet
kon zinken en zodoende tot heks kon worden verklaard.
- Het stigma Diaboli. Dit was een teken of plekje op het lichaam van de vermeende heks, waaraan zij
onkwetsbaar zou zijn en waaruit geen bloed zou vloeien als er met een naald in werd geprikt. Er
werden vaak naalden gebruikt die bij het prikken in de huls terugschoven waardoor een verdachte
niet kon bloeden en zodoende ten onrechte werd veroordeeld.
- Het gewicht van een verdachte. Een heks zou, door haar relatie met de duivel, minder
lichaamsgewicht hebben. Iemand met een laag gewicht werd eerder als heks beschouwd.

Vragenlijst heksenprocessen, samengesteld in 1594.
Interrogatoria an die toeverse dair oever thoe examineren. Ingestaldt in Martio Anno 1594.
1. In den irsten hour thoe vraghen, off sie niet toveren kan? van ween sie es geleert? om wat
oirsaecke? und wie langh es seij geleden, dat sie es geleert?
2. Off oich der quaedt hoer niet dair thoe geraden hefft sich sichtbarlich an hoer
verthoenende? und wie sie dair bij gebracht oder bedrogen seij?
3. Off sie niet verwilligende in die Toverije Godt heft moeten afgaen, den vervloecken, und
versweren mit die hijlige Religie? Item den duijvell thoegaende denselven sonderlich hefft
moeten geloven en sweren hem thoe sullen anhengigh sein, oich thoe sullen volgen, un
doen, dat er hoer soll bevielen.
4. Off niet der duijvell op die verleugnong Gottes hoer dat Chreisdom an hoer heufft heft
vuijt geraedt, und hoer ein neuw Duijvet teicken irgens an hoer lijeff heft gemaickt.
und wo er hoer datselve teicken ist gestaldt.
5. Item off sie niet seij onverwandlich an sulck teicken, in vuegen dat hoer noch mit scherpe
metzer, premen, elsen, spangen off mit einisch ander scherp dingh dair an pijn kan geschien.
6. Off sie niet nae beschworene verleuchenongh Godtes even woll mitther Kircke gegange,
die segenongh dair oich wijwaeter hefft ontfangen? thot wat einde, und vuijth wat
meijnongh sei dat heft gedaen.
7. Item off sie niet sedert der verleuchenong Godtes einiger tijt thoe Bijcht geweest, und den
Bijchtvader hoere gelegentheit dee Toeverijen hefft endeelet und toe kennen gegeven?
Item off sie oich dair nae then Hoichwertigen H. Sacrament gegangen, dat ontfangen, und
ingenommen? Item mit woedanigen gemoetz und tot wat einde sie dat hefft gedaen. Item
off sich weder vuijt den Mondt hefft genome, und wie sie dair mit gelaeft?
8. Item off sie neijt irgens mit op den dantz gewest? wie sie dair gekhomen? oich weder van
den seij gescheijden? duer watt middell? und weense behulp? wie duck dat seij geschiet?
und woir ther plaetzen?
9. Item weer sie mehr op den dantz gesehen? wie die geheite? und woir die woenhafftigh
sijn? Item wie der dantz gefuert, und woer ther plaetsen der gehalten is?
10. Item off sie niet, wie oich die andere, soe mit op den dantz waren Jechliche mit hoeren
Bolen gedantzt? den an die handt hebben gehadt, wie der hoerre seij geheten? oich wie
der seij gestaldt?
11. Item off niet jeglicher Boel nae den dantz die seine bekendt, oder dair mit thoe doen hefft,
und off niet hoer Boelb hoer doemails oich mit heft beleandt, und van wat natuijren hij is.
12. Item off niet hoer Boelb hoer duchwijls tandere tijden und plaetzen hefft besocht, und mit
hoer thoe doen heft gehadt? Item off er oich hoer dat int gefengkniss hefft gedaen?
wie hoer Boelb in die bolerije sich vuegt und sunst gesteldt is? Item off er oich mit hoer
gebolijert hefft des nachts in bijwezen hoerers Mans op den Bedde.
13. Off niet op den dantz son wijlen quedt zier wurdt gemaickt mit bier, wein und andere
vertoende saichen?
14. Off sie niet op den dantz Godt moeten verleuchenen und vervloecken, den duijvell ter
contrarien moeten ehren und anbeden?
15. Off sie niet op den dantz van den duijvell eunandt oich gedwangen woirden em toveren
und dair mit mijnschen und beesten quaedt thoe doen.
16. Item off sie niet op den dantz van die verleden tijt moeten an den duijvell vermelden wess
jeglich quaedt hefft gedaen? und dat die geringen die bevonden wurden viel quaedtz
gedaen thoe hebben van de duijvell derhalven wurden geloeft und verheven, und die
andere die dair an suijmich sijn gewest, van den duijvell wurden gelastert und hardt gestraift?
17. Item wie duck und wanneer sie moeten then dantz bekomen? und off dat thot alle weecke,
und op einen naemkundig besonderen dach geschiet, oder niet?
18. Item off niet int jair etzliche besondere grote dantzen, thot wat tijde, und wie duck sie
gehalden wurden.
19. Off niet op itz vermelte grote dantzen der duijvell sich verthoent in gestaldt van einen
groten Bock, dair duer die versammelongh anspreckt, ernstlick alle vermaent, sich op hem
thoe vertrouwen, und hoere toverije wacker int werck thoe stellen? Item sich an hoere

vianden thoe wreecken.
20. Item off sie niet dan alle thot den duijvell in forme van ein Bock gestald als vurssegd
moeten khomen, den ehren und anbeden, oich hem seine lullen off hinderst moeten
kussen, und off sie gefangen dat oick niet heft gedaen.
21. Item off niet dair nae der Bock verbrandt wurdt, tot pulver toe und jegliche etwes pulver
dair van bekhome und mit neme, und datselve naederhandt mit in hoere toverpot doen,
und tot der toverijen gebruicke. und off sie gevangen oich mit gewest seij op sodanigen
dantz, und oick eijnich pulver oder asse van den verbrande Bock mit hefft bekhomen und
mit sich van dan gebracht.
22. Item woir sie die pulver oder asse heft gelaten? und woer thoe sie die hefft gebruijckt?
23. Item off sie oick ein toverpot hatt, und woir die gegenwoirdigh thoe vinden seij? waer
Hoer die irst thoe gestaldt, oick toegerustet hefft, und wat dair in seij?
24. Off sie oick einige mijnschen off beesten dair mit heft betovert, die dair mit krenck
gemaickt, und angebracht, wie voell derselver sein, und, wie die geheten? oick woir die
woenhefftigh.
25. Off sie sich oick selffs mit die materie in dije toverpott smere, om op der dantz plaetze
thoe vlegen, und off die materie die hun niet en schaedt andere luijden soldt schaeden,
dan off sie noch ein andere pott thot sulcke saeck achter sich hebben?
26. Item off sie niet somwijlen mit verthoende waegens, caren, peerden, bock, item bessem
steijlen sich dair op settendt zum dantz gefuert werden, und of hoer gefangen dat oick soe
niet weder fahren.
27. Item off sie oick eijmandt tsij mijnsch of Beest sonder materieell preesen vergift als sie in
hoer toverpott off sunst achter sich hefft allein mit woirden nemtlich mit anropen hoerers
Bolen, off te duijvels, off sunst mit execratien ende vervloeckinghen in des duijvels
nahme eweltz heft betovert, wanneer, wie die geheiten soe die dergestaldt heft betovert?
Item woir die geseten, und wie langh es geleden, dat sulcks is geschiet?
28. Item off sie niet die mijnschen und beesten hunne in der wijze als vorssegd sonder
materieell present vergift betoveren? In duijvels nahm, mit omroeren, strijcken, ketelen,
tasten, slaen, noppen aflesen, etwas eijnen op den weck tegens thoe werpen, item int
alunen, blasen, ansihen, anlachen, und mit der gelijken anderen gebeer?
29. Item off sie jederinenlich kunnen betoveren, dije sie willen? oder off sies einigen kunnen
doen indeijnighen niet? und ween sies doen kunnen? und om wat oirsaecke?
30. Item off sie jeder tijt gestaldt sijn die mijnschen und beesten thoe betoveren? oder op
besonderen daeghen und stonden allein? thoe weten als sie sich gesmeert hebben, weder
van den dantz gekhomen sijn, und bij hoere Boelb geslapen hebben.
31. Item off niet hoer Boelb soe mit woirden als somwijlen mit harde slaegen hoer heft
bedwongen om quaedt thoe doen oick mijnschen und beesten thoe betoveren.
32. Off sie oick eijmandt tsij minsch off beest, soe sie betovert, sulcks heft weder herdaen, und an
wien und off sie dat vrijth mithlijden van sich selfst heft herdaen, dan off sie van anderen thoe
weten van den genigen die sie heft betovert mit slaegh off anders thoe bedwonghen seij.
33. Off sie oick dat andere getovert hadden wel kunnen hertoveren oder herdoen dan
alleinlick dat sie selffs getovert heft.
34. Item off sie oick eijmandt, tsij man, of vrouw tot die Toverije hat geraden, und dair inne
gefuert? und wie die sijn?
35. Item off sie oick hore eijgene kinderen, und sonderlich hoere dochter woe sie der eijnige
hatt in die toverije hatt gefuert, die den duijvell beloeft oder sich overgegeven, wie
dieselve genoempt? vuyth wat oirsaecken sie dat hefft gedaen? und wie langh es geleden
seij, oick in wat wijse dat geschiet seij.
36. Item off sie oick op einige catten dantz mit seij gewest, und off die Toovenaers und
toeveresse sich in catten, honden, haesen, wolffen und gelijke beesten kunnen
transformeren, veranderen und oversetten? und of daer kunst oick erfahren seij?
37. Item off oick op den Catten dantz die duijvelen oder Bolen van die Toeveresse sich mit als
catten oder caeters verfuegen.
38. Item off oick die Bolen als caeters oever die catten op den catten dantz herfahren, mit die
sich vermijssen, oder dair mit bolijren.

Heks (persoon)
Een heks is een persoon, meestal een vrouw (inzonderheid een wijze vrouw), aan wie door
sommigen bovennatuurlijke krachten worden toegedicht (zogenaamde hekserij), waarvoor zij
hetzij geprezen hetzij verguisd werd. Vaak ging hun macht gepaard met zeer uitgebreide
praktische en theoretische kennis van kruiden.
De heks in het volksgeloof
In de primitieve menselijke samenleving voelde de mens zich slechts veilig in zijn woonst,
samen met de anderen. De daar rond liggende onontgonnen en onoverwonnen natuur was hem
vijandig. Aan de andere kant was de natuur ook de voeder van de mens, en bracht deze hem
genezende planten, kruiden e.d. In de volkse fantasie was de natuur bevolkt met duistere en
lichte wezens, werden levenloze dingen levend, hadden dieren zielen. Het geloof in geesten,
demonen, spookdieren en tovenaars komt, vaak met grote overeenkomsten, over de ganse
wereld voor. Vroeger werd deze gelijkenissen toegeschreven aan onderlinge beïnvloeding.
Thans neemt men echter aan dat dit universele geloof voortvloeit uit de diepgewortelde angst
van de mens voor het duister en de ongekende natuur.
Het heksengeloof is zeer oud. Aan een heks worden drie gaven toegeschreven in het
volksgeloof: 1. magische kracht 2. mogelijkheid om zich in een dier of een ander levend
wezen te veranderen 3. mogelijkheid om zich snel te verplaatsen
Onder "magie" verstaan we de mogelijkheid om een bepaald eindresultaat te bereiken met
daartoe niet -geëigende middelen. Een hoestsiroop is bijvoorbeeld een geëigend middel ter
bestrijding van een prikkelende hoest, een toverspreuk is in dat geval een niet-geëigend
middel. Magische gebruiken dienen dus ook niet altijd kwaadaardige doeleinden. Bepaalde
christelijke rituelen zou men trouwens gerust als magische gebruiken kunnen omschrijven.
We onderscheiden goedbedoelde en kwaadwillende magie. Vaak wordt hierbij gedacht aan
"witte" en "zwarte" magie, dit komt voort uit de opvatting dat magie antichristelijk zou zijn en
dus uit het duister voortkomt.
Het is een beetje onduidelijk in hoeverre de georganiseerde heksenvervolging een reactie was
op een opleving van Keltisch of voorchristelijk georiënteerd volksgeloof. In de late
Middeleeuwen bestonden hiervan nog talloze restanten in de gebruiken en geloofswereld van
de boerenbevolking. De kerk was daar natuurlijk niet blij mee en schoof alles af op Satan die
hun wilde vernietigen.
Reeds in de Middeleeuwen zijn er gevallen waarbij mensen worden veroordeeld op
beschuldiging van zwarte magie. Een misoogst, dood bij dier of mens, waren vaak aanleiding
tot het zoeken van een zondebok. Vaak bleef de straf beperkt tot verbanning of een geldboete.
De zwaarste Heksenvervolgingen vonden in de Dertigjarige oorlog plaats aan de oevers van
de Main. In het zwaar door oorlogen, epidemieën en plunderingen geteisterde Duitsland ( de
bevolking werd gehalveerd ) keerde de machteloze bevolking zich in een hysterische

vervolging tegen oude vrouwen, buitenstaanders en uiteindelijk vooral tegen zichzelf. Men
negeerde de politieke krachten die Duitsland verscheurden en verwoesten en zocht een uitweg
voor de frustratie door een oude vrouw ervan te beschuldigen dat zij ervoor verantwoordelijk
zou zijn dat een geit geen melk meer gaf. Uiteindelijk werden in de " Hel aan de Main" vele
duizenden mensen onschuldig als heks in vooral Bamberg en Würzburg verbrand. Modern
onderzoek laat zien dat sommigen hun concurrenten en mede-erfgenamen van hekserij
beschuldigden om daar zelf beter van te worden. De heksenjagers waren altijd succesvol en
wisten zich steeds bevestigd. Iedereen die als heks werd aangebracht bekende immers onder
de martelingen? En brachten de gemartelde heksen niet steeds weer nieuwe heksen aan die
zelf ook bekenden? Het ontkennen van het bestaan van hekserij maakte de scepticus zelf ook
weer verdacht zodat niemand kritiek durfde te geven op de heksenwaan. Voor de
middeleeuwer stond het als een paal boven water dat er mensen waren die door de lucht
konden vliegen, zich in een dier konden veranderen en bedreven waren in het "Maleficium"
d.i. "de Kwade Hand" oftewel (zwarte) magie en toverij. Het heksengeloof blijft in deze vorm
tot in onze tijd voortleven. Laten we hopen dat deze genocide nooit meer plaatsvindt.
Het vliegen van de heksen
Modern onderzoek toont aan dat het op de huid smeren van de zogenaamde "heksenzalf” bij
een mens de illusie wekt dat hij gloeiend heet wordt en door de lucht vliegt. Deze
zinsbegoocheling, in feite de uitwerking van een psychotroop gif, kan uitgelegd worden als de
bron van de legenden over " vliegende" heksen. Een andere en logischer verklaring voor het
"vliegen op de bezem" kan gevonden worden in het van ouds af aan vruchtbaarheidsritueel
dat uitgevoerd werd door met een bezem tussen je benen rond het (graan)veld te lopen
(paganisme).
Overigens sluit geen van beide verklaringen de derde volledig uit. Levitatie is een algemeen
verbreid bovennatuurlijk verschijnsel, waarvoor doorgaans enkel getuigenissen geldig zijn, al
worden die voornamelijk in religieuze context gesitueerd, in onze cultuur dan vooral bij
christelijke Heiligen. Marco Polo getuigt ook reeds van dit verschijnsel onder Boeddhistische
Lama's. Uiteraard kan, zolang het fenomeen niet daadwerkelijk wetenschappelijk kan worden
onderzocht, het niet worden bevestigd of ontkend, en enkel maar geloof of ongeloof aan de
getuigenissen worden gehecht.
Heksenvervolging in de Nieuwe Tijd
In het Europa van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd gaven de Christelijke theologen dit
duister in handen van de Duivel. Satan, de Antichrist, was de grote vijand van de Kerk. Goed
en Kwaad, Licht en Duister voerden een eeuwige strijd. Het nog vrij onschuldige volksgeloof
in heksen en demonen werd nu pas echt gevaarlijk: heksen werden duivelaanbidders,
waternekkers werden waterduivels, spookdieren werden duivels in dierengedaante. De Kerk
sataniseerde toverij d.w.z. zij bracht het in verband met de duivel. Tot lang in onze eeuw
kregen onze catechisten dat nog te leren in de "Mechelse Catechismus": "Tooverij is met de
hulp des duivels iets wonderbaars uitwerken." En het eerste gebod verbood "alle afgoderij,
superstitie, tooverij, heiligschennis, ketterij en alle ongelovigheid, wanhoop en haat tegen
God." Heksen werden door de Kerk afgeschilderd als duivelaanbidders met als gekend

gevolg: de heksenvervolging. Het is een misverstand te geloven dat de grote
heksenvervolgingen zich in de Middeleeuwen afspeelden. Weliswaar was het geloof in
hekserij veel ouder, maar tot dan toe werd de schuldige niet ter dood gebracht, zoals dat in de
tijd van de grote heksenvervolging, namelijk de zestiende- en zeventiende eeuw, wel de
geëiste straf was. Ook golden voor heksen in die tijd de normale procesregels.
Heksenprocessen waren een uitvloeisel en een opvolger van de ketterprocessen die
plaatsvonden tijdens de reformatie. Opvallend genoeg was het tijdens de Renaissance dat
mensen voor een heks werden aanzien en terechtgesteld. In Nederland is een aandenken uit
die tijd de Heksenwaag in Oudewater, tegenwoordig ingericht als museum. In deze waag,
waar op marktdagen gewone handelsgoederen werden gewogen, kon ook iemand die van
hekserij verdacht werd gewogen worden. Als de waag een gewicht aangaf dat volgens haar
lichaamsbouw te verwachten viel, werd een certificaat uitgereikt wat de eigenaar vervolgens
vrijwaarde van verdere beschuldigingen. De waag in Oudewater was als een van de weinigen
niet behandeld zodat hij op nul bleef steken, terwijl op andere plaatsen het heksenbewijs vaak
vervalst werd door de niets ontziende heksenjagers.
Een belangrijke rol in deze vervolging speelde het boek Malleus maleficarum oftewel de
Heksenhamer. Dit boek, dat door de monniken Institoris (Heinrich Kramer) en Jacob
Sprenger is geschreven, verscheen in 1486. Dit boek en de inspanningen van twee
heksenjagers vonden vlak na de verschijning weinig weerklank, en het zou nog een eeuw
duren voor de denkbeelden die beschreven werden in hun boek echt invloed kregen. De twee
monniken waren van mening dat zij een heel nieuw kwaad ontdekt hadden, namelijk dat van
de duivel die door middel van heksen de wereldheerschappij wilde overnemen. De incidentele
gevallen van hekserij die men in de Middeleeuwen kende waren in vergelijking hiermee
onschuldig geweest. De nieuwe heksen gingen op een heel andere manier met hun heer en
meester om. Zij vlogen op bezemstelen naar heksensabbats en bedreven daar ontucht met
elkaar en met de duivel in de verschijning van een zwarte bok. Dit hadden de heren
hoogstpersoonlijk verzonnen en in hun boek verwerkt. De dreiging met dit enorme gevaar
rechtvaardigde volgens de schrijvers een heel nieuwe procesvoering, speciaal voor hekserij.
Omdat de aanklacht van hekserij, juist omdat ze op bijgeloof was gefundeerd, niet of
nauwelijks te bewijzen was volgens de normale bewijsregels, was voor deze unieke misdaad
reeds een bekentenis van de beklaagde voldoende om hem of haar schuldig te bevinden. Deze
bekentenis mocht op de pijnbank worden afgedwongen. Tijdens deze martelingen bekenden
de slachtoffers alles wat hun ondervragers wilden horen, en gaven zij op hun aansporing ook
de namen van andere heksen. Deze beschuldigden werden vervolgens eveneens gearresteerd
en gefolterd totdat zij bekenden en anderen van hekserij beschuldigden. Zo ontstond een
sneeuwbaleffect, waarbij soms een derde van de bevolking van een plaatsje op de brandstapel
eindigde.
De inquisiteurs waren speciaal benoemde heksenjagers, geen normale rechters, die betaald
werden uit het in beslag genomen vermogen van de veroordeelde. Zij hadden dus een sterk
bijkomend motief om zoveel mogelijk beklaagden schuldig te laten verklaren. De
veroordeling gebeurde wel door een wereldlijke of kerkelijke rechtbank, die immers de
rechtsmacht hadden. Deze rechters waren vaak terughoudend om mensen te veroordelen op
grond van op de pijnbank afgedwongen bekentenissen waarvoor verder geen enkel bewijs te
vinden was. Hun protesten werden echter in de kiem gesmoord door de heksenjagers door hen
ervan te beschuldigen de aangeklaagde heksen te willen beschermen, wat voldoende reden
was om ook hen van hekserij te kunnen beschuldigen. Van een slachtoffer op de pijnbank was
iedere bekentenis af te dwingen, ook dat deze of gene rechter heksenmeester was. Menig
rechtschapen rechter is zo eveneens op de brandstapel geëindigd.

Een heksenproces eindigde meestal omdat de sneeuwbal te groot werd en ook hoger
geplaatsten beschuldigd werden, en dezen lieten het er meestal niet bij zitten maar stapten
naar een hogere autoriteit, de vorst of een hoge kerkelijke autoriteit. Deze verklaarde
vervolgens dat geen doodvonnissen ten uitvoer mochten worden gebracht en geen verdere
beklaagden mochten worden gearresteerd zonder dat de vonnissen door hen nogmaals
beoordeeld waren. Zo doofde de waan tenslotte uit en was de desbetreffende plaats weer
gevrijwaard voor verdere verschrikkingen.
In de tweede helft van de 16e eeuw begon de Nederlandse arts Johannes Wier tegen
heksenvervolgingen te publiceren. In 1563 verscheen zijn De praestigiis demonum, en in
1577 De Lamiis Liber. Wier betoogde dat vrouwen die van hekserij werden verdacht niet
schuldig waren, maar zich dingen hadden laten aanpraten. De duivel had hen, maar ook hun
rechters, zinsbegoochelingen voorgespiegeld. Vooral arme, oude vrouwen werden slachtoffer
van beschuldigingen van hekserij, zo was hem opgevallen. Dit boek was slechts één uitgave
in een eeuwenlang voortdurende polemiek tussen voor en tegenstanders van
heksenvervolging. Het geloof in heksen echter werd niet betwist door de tegenstanders van
hekenvervolging. Zij betoogden echter dat de aangeklaagden op onrechtmatige wijze
veroordeeld werden. Het lag er vaak ook duimendik bovenop dat met het bewijs geknoeid was
of dat er duidelijk haat en nijd en roddel en achterklap aan het werk waren geweest. Een
beklaagde die bekende op de pijnbank was een heks, maar als zij de tortuur doorstond was zij
ook een heks, want de duivel zorgde ervoor dat zij niet wilde bekennen. Ook indien de
ongelukkige onder de tortuur bezweek en bewusteloos raakte gold dit als duivelsbewijs. De
voorstanders beriepen zich erop dat er heksen verbrand werden, en dat er dus heksen waren.
Deze angst voor heksen heeft Europa eeuwenlang in zijn greep gehouden.
Een andere invloedrijk boek waarin de heksenmanie aan de kaak werd gesteld was het in 1693
door de Nederlandse predikant Balthasar Bekker gepubliceerde "De betoverde wereld".
Nederland werd het eerste land waar een eind kwam aan de heksenvervolgingen. Al werd in
1597 nog de 70-jarige Marigje Arriens, een kruidenvrouwtje uit Schoonhoven als laatste heks
veroordeeld en verbrand. In de Verenigde Staten vond in 1692 nog een grootschalige
heksenvervolging plaats in Salem. Hekserij was in Groot-Brittannië ook relatief vroeg tot een
(bijna) dode letter in de wet geworden, maar bleef tot 1953 verboden.
In 1944 werd in het Britse Portsmouth voor het laatst een vrouw gearresteerd wegens hekserij:
de Schotse waarzegster Helen Duncan ( 1897-??). Deze populaire waarzegster vertelde haar
bezoekers tijdens een séance in december 1941 dat zij de geest van een matroos met de pet
van het slagschip H.M.S.Barham zag "materialiseren". Volgens haar zou de geest hebben
gezegd "My ship is sunk". Hoe de waarzegster van de strikt geheim gehouden ondergang van
het slagschip H.M.S. Barham kon weten is nooit duidelijk geworden, maar de autoriteiten
snoerden haar in 1944 met behulp van een oude wet uit 1735 tegen hekserij de mond. Duncan
werd op 30 maart 1944 in de Londense Old Bailey tot 9 maanden gevangenisstraf
veroordeeld. Vermoedelijk was men bang dat zij ook over de voorgenomen invasie van de
Franse kust (op 6juni 1944) voorspellingen of onthullingen zou doen. De plaats van de
landing en de datum waren Groot Brittanië's grootste geheim.
De vervolging van heksen heeft in Duitsland het heftigst gewoed. Dit kwam doordat
Duitsland geen centraal gezag kende, maar bestond uit ongeveer 300 zelfstandige staatjes. Het
hing af van het nuchtere verstand van de vorsten, dat waren vaak bisschoppen of abten, van

deze staatjes (of juist hun blinde angst voor heksen!) of de rondreizende heksenjagers er vrij
spel kregen en de heksenwaan er kon toeslaan.
Onder Lodewijk de dertiende vonden in Loudon Frankrijk de beruchte, door Aldous Huxley
in " The devils of Loudon" boeiend navertelde, heksenprocessen plaats. Een aantrekkelijke
priester liet een paar nonnen een blauwtje lopen. Als reactie gingen de gefrustreerde vrouwen
zich te buiten aan alle klassieke verschijnselen van behekst zijn... De priester noemden zij als
schuldige en deze werd verbrand. Lodewijk de veertiende geloofde niet in hekserij; daarom
werden er tijdens zijn regering in Frankrijk geen heksen vervolgd.
De heksenvervolgingen zijn tijdens de Europese verlichting, een periode in de 18e eeuw
waarin de ontwikkelde Europeanen het belang van de natuurwetten begonnen in te zien en
wetenschappelijk begonnen te denken, beëindigd. Wanneer de natuurwetten onveranderlijk
zijn dan is hekserij immers per definitie onmogelijk.
Ook buiten Europa was, en is, het geloof in heksen wijdverbreid:
Hekserij in Afrika
In een aantal Afrikaanse culturen heerst grote angst voor hekserij. Onder de Bantoevolkeren is
het geregeld voorgekomen dat " heksensnuffelaars" grote aantallen heksen ontmaskerden.
Deze werden ter dood gebracht.
In de afgelopen jaren is in Nigeria meermaals een bloedbad aangericht door opgewonden
menigten die op zoek waren gegaan naar een vermeende heks. In Nigeria is het geloof dat
heksen de vruchtbaarheid van mannen kunnen aantasten algemeen verbreid.
Heksen in sprookjes en literatuur
In de klassieke oudheid was Medea één van de meest gevreesde heksen.
De heksen uit Nederlandse sprookjes zijn naamloos:
• De heks uit Hans en Grietje
• De heks uit Doornroosje
• De heks uit Sneeuwwitje en de zeven dwergen
Niet alle sprookjesheksen waren slecht. Vrouw Holle bijvoorbeeld kan gezien worden als een
goedhartige heks. Zij heeft dan ook een naam.

Beroemde heksen uit modernere boeken zijn:
• In het boek de stille kracht van Louis Couperus speelt hekserij in het door Nederland
bezette Indonesië een belangrijke en angstwekkende rol.
• Eucalypta, uit de boeken over Paulus de Boskabouter van Jean Dulieu.
• In de verhalen van Harry Potter van J.K. Rowling komen vele heksen voor.
Heksen in stripverhalen
• Zwarte Magica, Madam Mikmak en Hortensia Heks in de verhalen rond Donald Duck
• Heksje in diverse verhalen van Walt Disney
• De heks in de verhalen van Popeye
• Wredulia en de Heksen van Eergisteren in de verhalen van Douwe Dabbert
• De zwarte madam in enkele Suske en Wiske verhalen
Heksen in films
• Blair Witch, rond deze heks zijn vele mythes te vinden. Drie studenten die naar haar
opzoek gingen, in de bossen rond Burkittsvile, raakten tijdens deze zoektocht vermist.
Een jaar na hun verdwijning is filmmateriaal, wat gebruikt zou worden voor een
documentaire, gevond in een tas in een honderd jaar oude cabine. Het filmmateriaal is
later gebruikt voor de film The Blair Witch Project.
Heksen en hun vliegkunsten.

Heksen in de 21e eeuw
Tegenwoordig wordt een vorm van hekserij door een groeiend aantal mensen als waardevolle
kennis en vaardigheid beschouwd en ontstaat een nieuwe religie.
De moderne hekserij, "Wicca", is een syncretische, samengestelde, godsdienst. In de Wicca
poogt men rituelen te reconstrueren of nieuwe betekenisvolle rituelen te bedenken. Omdat
onduidelijk is wat er nu in de middeleeuwen voor georganiseerde heksencultus was is de
vormgeving van de Wicca sterk romantisch, maar vooral speculatief, vormgegeven. Men
borduurt voort op Keltische overleveringen, en oriënteert zich op de Geasofie en het beginsel
van een vrouwelijke oerkracht. In dit laatste element verschilt de Wicca sterk van het
patriarchale, op de mannelijke kracht gerichte Christendom en Islam. Wicca sluit ook goed
aan bij het in deze tijd modieuze holisme en de New Age Beweging. De wicca, met een
studierichting wiccastudies en een coven (groep waarin wiccans werken), is al halverwege de
jaren '50 van de 20e eeuw ontstaan in Groot-Brittannië. Solitaire heksen werken liever zonder
groep (coven) om zich heen. Solitair of in een coven, de belangrijkste regel van de moderne
heks is "doe wat je wil, maar doe niemand kwaad" en "alles wat je doet zal drie maal tot je
terugkeren".
In de moderne hekserij (inclusief wicca) is, ondanks de algemeen heersende (voor)oordelen,
geen sprake van angstaanjagende of satanische praktijken, die erop gericht zijn anderen
kwaad te doen (witte magie). Een aantal heksen grijpt terug naar oude religies (Egypte,
Kelten, Scandinavië, Indianen).
In 2005 kunnen de kosten van een opleiding tot heks in Nederland worden afgetrokken voor
de belasting. De opleiding moet dan wel leiden tot betere financieel-economische positie van
de leerling, of de scholing moet nodig zijn voor het op peil houden van diens vakkennis. In
Nederland bestaat een heksenopleiding aan de Heksehoeve in Appelscha. Deze opleiding tot
heks is niet erkend door het Nederlandse ministerie van Onderwijs. De eerste leerling
waarvan bekend is dat de kosten werden afgetrokken van de belasting, was een vrouw die
optrad als actrice bij festiviteiten en bedrijfstrainingen, en die haar activiteiten wilde
uitbreiden door workshops te geven over de Middeleeuwen en hekserij.
In Groot-Brittannië is Wicca erkend als religie, waar zelfs in de gevangenis rekening wordt
gehouden met eventuele wicca's die hun religie willen belijden. In de Verenigde Staten van
Amerika werken in het leger naast vertegenwoordigers van andere religies ook Wiccapriesters
ten behoeve van geestelijke bijstand en religieuze vieringen.