klik hier voor de bijlage bij dit bericht ... - de Aardespiegel

edactioneel
Vanwege de neutrino’s die
sneller gingen dan het licht, is
De Aardespiegel van deze
week vooral gewijd aan het
huidige en toekomstige den-
ken in de natuurkunde. Maar
voor hetzelfde geld, hadden
we deze week ook een num-
mer kunnen maken die vooral
ging over geld. Terwijl we
eigenlijk ook nummers zouden
willen wijden aan voeding,
psychologie, kunst, landbouw,
christologie en scholingswe-
gen. Dat komt allemaal wel,
we houden het spannend.
Deze week ook veel korte
berichten met onder andere
veel aankondigingen van ver-
schillende tentoonstellingen
van werk van kunstenaars die
zich laten inspireren door de
antroposofie.
Volgende week is De Aarde-
spiegel geheel gewijd aan
Rudolf Steiners Filosofie vd
Vrijheid. Dit naar aanleiding
van het symposium van afge-
lopen zaterdag in de Rode
Hoed in Amsterdam georgani-
seerd door de Iona Stichting.
Iedereen die iets wil delen
over zijn of haar leeservarin-
gen met Filosofie vd Vrijheid
kan dit mailen naar:
info@aardespiegel.nu
Wij wensen iedereen weer
veel leesplezier.
Jac Hielema
www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
"Individualiteit is slechts mogelijk voor zover elk individueel wezen
het andere door individuele waarneming leert kennen."
Rudolf Steiner, ‘Filosofie van de Vrijheid’.
Sneller dan het licht……………….......….2
De kranten staan er vol van: neutrino’s die sneller
gaan dan het licht. Zet het de natuurkunde op z’n
kop? Of zijn er al veel meer fenomenen, die, als ze
serieus genomen zouden worden, de grenzen van
het huidige begrip van de kosmos doorbreken? Ben
van Tilborg betoogt aan de hand van vier voorbeelden
dat de huidige theorieën dienen te worden
uitgebreid met inzichten vanuit de antroposofie.
Reizen door de tijd………...…….…...…...5
Kunnen we binnenkort inderdaad tijdreizen? Onzin
zegt Stephan Geuljans. Als we met beide benen op
de grond willen blijven staan, dan moeten we een
nieuw begrip van tijd ontwikkelen.
Korte berichten…………………...………….8
Deze week ontvingen we veel korte berichten: Ivar
Römer stelt vragen bij het wereldrecord tv kijken.
Geraldina Metselaar bezocht de Ecomobiel in Rot-
terdam en Energiebeurs in Den Haag. En Jac Hielema
wijst de lezers op enkele interessante ten-
toonstellingen.
Geld uit het niets?………………...………16
Arjen Nijeboer vraagt: “De Europese Centrale Bank
(ECB) heeft tot augustus 2011, 115 miljard euro in
de economie gepompt door obligaties en andere
leningen op te kopen. Hoe komt de centrale bank
aan dit geld? Is er sprake van geldschepping, zo ja
hoe werkt dit precies, en als er sprake is van lenin-
gen, worden ze dan aan de centrale banken terugbetaald
en is er dan sprake van geldvernietiging?”
En krijgt antwoord van de woordvoerder van de
ECB zelf.
1 terug naar boven
en verder:
korte berichten:
• zestig jaar tv in Nederland
• Gia van den Akkers ‘Tracce’
• de Ecomobiel en de Energiebeurs
• Leven met kanker
• Steinertentoonstelling
• nog meer tentoonstelling in
Zwolle en Amsterdam
columns:
• Werner Govaerts
• Leon van der Heijden
feuilleton:
• het karma van
Wibren Olyslagers deel 5
vragen van lezers:
• Geld uit het niets?
colofon
Wat zeggen de cijfers?
volgende week in De Aardespiegel
de cijfers
Op 6 oktober 2011 hebben
zich 203 mensen aangemeld
voor de krant. In totaal
schonken 50 van hen 2188
euro aan Stichting Goj. Daarnaast
kwam er deze week nog
eens 47 euro binnen als bijdrage
aan de financiering van
de investeringen. Daarvoor
hartelijk dank. Voor De Aardespiegel
van deze week is 44
euro beschikbaar.
(Mocht de productie van De
Aardespiegel stokken vanwege
gebrek aan geld, dan krijgen
allen die hun vertrouwen
hebben gegeven het restbedrag
terug.)

toelichting op de cijfers
Het lijkt alsof het aantal aanmeldingen
stagneert. We zitten
nu op 203 aanmeldingen,
vijf meer dan de vorige week.
Gelukkig wordt de groei van
De Aardespiegel niet bepaald
door het aantal aanmeldingen
en/of de hoeveelheid schenkingen.
Cijfers laten hooguit iets zien,
zoals een thermometer laat
zien wat de temperatuur is in
een bepaalde ruimte en/of
van een bepaald lichaam.
De groei van De Aardespiegel
wordt wat ons betreft bepaald
door de kwaliteit van de samenwerking
van alle betrokkenen,
de vragen die worden
gesteld, de antwoorden die
worden gegeven en van de
teksten.
Als de kwaliteit groeit, dan
zullen steeds meer mensen
betrokken willen zijn en bijdragen
willen leveren. En dat
drukt zich dan uit in het aantal
aanmeldingen en de hoeveelheid
schenkingen.
Nog voor de eerste Aardespiegel
verscheen, hadden
zich al ruim honderd mensen
aangemeld en was er al een
paar honderd euro aan schenkingen
binnen.
Sinds het verschijnen van de
eerste krant, melden zich veel
mensen van het eerste uur
weer af. Maar er melden zich
nog meer mensen aan. De
afgelopen week hebben zich
dus vijf meer mensen aangemeld
dan af.
Bovendien schenken de mensen
die zich nieuw aanmelden
bijna zonder uitzondering.
Met andere woorden: de mensen
die zich nu aanmelden
willen echt zoiets als De Aardespiegel.
Ze geven De Aardespiegel
hun krediet. Zo gezien
is geld, niet niets.
Voor een actueel inzicht in de
cijfers, zie: de cijfers.
Jac Hielema
www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
Sneller dan het licht
door Ben van Tilborg
atoms in a capsule van digital art
Spookdeeltjes ook wel neutrino’s genoemd
In het CERN te Genève hebben onderzoekers van subatomaire
deeltjes met hun gigantisch kostbare en gecompliceerde machi-
nerieën een verrassend experiment uitgevoerd. Ze schoten van-
uit Genève een straal van neutrino’s dwars door het aardge-
steente in een rechte lijn naar een collega-laboratorium in Gran
Sasso, Italïe. U voelt al aan dat het geen proefje met normale
materiële of fysieke deeltjes kan zijn, wanneer deze neutrino’s
730 kilometer dwars door het gesteente van de aardkorst kun-
nen vliegen en daarna in de detectors van Gran Sasso wél blij-
ven hangen. Mede omdat voor neutrino’s die honderden kilome-
ters rots gewoon transparant lijken te zijn, noemt men ze ook
wel eens ‘spookdeeltjes’.
Nu komen volgens de populaire weergave drie zaken aan
de orde: deze neutrino’s zouden eerder aangekomen zijn dan
verwacht en daarmee sneller dan het licht hebben gevlogen:
daarmee zou de causaliteit, de wetmatige samenhang van oor-
zaak en gevolg, in de natuur doorbroken zijn; en tijdreizen zou
mogelijk worden, althans voor spookdeeltjes. Omdat het popu-
laire beweringen zijn, mag hier ook populair geredeneerd wor-
den; een exacte, vakmatige behandeling van alle neutrino-ver-
schijnselen zou, zoals sommigen aanvoelen, wel eens aan de
nieuwe natuurkunde van de 21ste eeuw kunnen bijdragen.
tegenwerpingen
Om te beginnen weerspreek ik dat de causaliteit door de neutri-
no’s doorbroken zou zijn; ze gaan alleen erg snel. De natuur-
kundigen richtten immers hun kaarsrechte bundel precies op
het Italiaanse laboratorium Gran Sasso. Zij wekten precies die
deeltjes op die ze wilden uitzenden, en het experiment liep pas,
toen ze de knoppen van de betreffende machines aanzetten. In
dat hele verloop wordt niets van causale natuurwetten en tech-
niek-beheersing doorbroken. Ook al wekt men subatomaire
krachten op, alles verloopt voorspelbaar volgens de samenhan-
gen van oorzaak en gevolg in deze dode techniek. Wel bewogen
de deeltjes sneller dan het licht.
Natuurkundigen zijn over die snelheidsovertreding opge-
wonden, opgetogen dan wel geïrriteerd. Sneller reizen dan het
licht zou volgens de speciale relativiteitstheorie van Albert Ein-
stein namelijk niet mogelijk zijn. Er blijkt weer eens het verschil
tussen wat de werkelijkheid toont en hoe logische en een dog-
matisch aangehangen theorie iets anders doet verwachten.
Maar de formules van Einstein, die de snelheidslimiet van de
lichtsnelheid opleggen, gelden alleen voor materiële deeltjes.
2 terug naar boven

colofon
De Aardespiegel verschijnt
elke donderdag in de loop
van de ochtend.
De deadline voor kopij is
woensdagochtend 11 uur.
De Aardespiegel is een initiatief
van Jac Hielema en
wordt uitgegeven door Stephan
Geuljans en Jac Hielema.
De Aardespiegel wordt geleid
door de kernredactie bestaande
uit Werner Govaerts,
Stephan Geuljans en Jac Hielema.
Aan dit nummer van De Aardespiegel
werkten mee:
• Stephan Geuljans
• Leon van der Heijden
• Ben van Tilborg
• Ivar Römer
• Jac Hielema
• Ina van Dijk
• Geraldina Metselaar
• Arjen Nijeboer
• William Lelieveldt
• Joh. Askeladde
• en vele vele anderen.
Wilt u voortaan ook iedere
week De Aardespiegel ontvangen?
Op
www.aardespiegel.nu kunt u
zich aanmelden.
De Aardespiegel is geheel
afhankelijk van donaties.
Schenkingen kunt u storten
op rekeningnummer:
1985.64.546
ter attentie van Stichting
Geesteswetenschappelijke
Onderzoeksjournalistiek te
Zwolle
www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
Sommige natuurkundigen denken, dat niets van wat bestaat,
sneller dan het licht kan gaan: licht zelf niet, de hypothetische
zwaartekrachtsgolven niet, informatie niet en ook neutrino’s
niet. Maar Einsteins theorie legt dat verbod alleen op aan mate-
riële deeltjes. Wat als neutrino’s ‘niet-materiële deeltjes’ zijn?
Een dergelijke term is voor veel natuurkundigen moeilijk voor
werkelijk te houden; men blijft liever in de abstracte en onvoor-
stelbare wiskundige theorieën rond bewegen, los van werkelijk-
heidspretenties; of men kan dogmatisch niets anders meer den-
ken dan dat alles in de wereld bestaat uit deeltjes van allerhan-
de soort, maar die zich wel altijd aan de snelheidslimiet van het
licht moeten houden.
Resonantie
Klopt in Gran Sasso het niet-materiële aan de deuren van de
natuurkundige mega-laboratoria? Moet men tussen Genève en
Gran Sasso niet aan een door de ruimte reizende trein van deel-
tjes denken, maar meer aan een resonantie-effect tussen twee
super-gecompliceerde, met elkaar resonerende apparaten? Dat
resonantie-effect, veroorzaakt in Genève, zou dan sub-atomair,
niet-materieel of zelfs buitenruimtelijk worden overgedragen
naar het apparaat in Gran Sasso. Dat natuurkundigen met hun
elektromagnetische deeltjesversnellers, bundels en botsingen in
de krachtenwereld ónder de ervaarbare uiterlijke natuur aan het
roeren zijn, is iedereen in en buiten hun wereld duidelijk. Wel-
licht verlopen de processen onder de beleefbare natuur immate-
rieel, sneller dan het licht en buiten de ruimte om. Ook ruimte-
lijke bewegingen baseren we uiteindelijk op onze normaal er-
vaarbare werkelijkheid, niet op atoom-experimenten. Het zal
inderdaad nog wat meditatieve arbeid vergen, voordat dergelij-
ke gedachten acceptabel zijn om natuurkundige experimenten
mee te verklaren. Tot dat moment irriteren de meeste vakmen-
sen zich eraan.
Zonsverduistering
Bovendien zijn er al enkele belangrijke natuurwetenschappelijke
zaken, die zich evenmin aan de lichtsnelheid storen! Een be-
langrijke kracht die zich sneller dan het licht door de ruimte
verplaatst, is de welbekende, maar mysterieuze zwaartekracht.
Al lang geleden hebben sterrenkundigen berekeningen uitge-
voerd rond zonsverduisteringen. Deze gebeurtenissen aan de
hemel zijn het meest precies te klokken. De beweging van de
maan en daarmee het exacte moment van zonsverduistering,
wordt versneld en geremd door waar de zware planeten, vooral
Jupiter, zich op dat moment bevinden. Staat Jupiter in de bewe-
gingsrichting van de maan, dan zal de zonsverduistering iets
eerder plaatsvinden. Trekt Jupiter de maan terug in zijn baan-
beweging, dan zal een zonsverduistering iets later plaatsvinden.
Nu kunnen de berekeningen op twee manieren worden uitge-
voerd en vergeleken met het werkelijke moment van een zons-
verduistering. Men kan aannemen dat de zwaartekracht met de
lichtsnelheid door de ruimte beweegt en dan moet men Jupiter
niet vanaf die plek in de ruimte laten trekken waar hij zich op
het moment van de zonsverduistering bevindt, maar waar hij
uren daarvoor was. Want de aantrekkingskracht van Jupiter op
de maan tijdens de eclips heeft nog die oude richting. Terwijl de
zwaartekracht vanaf de actuele plek van Jupiter pas over enkele
uren bij de maan aankomt. Of men kan rekenen, alsof de
zwaartekracht van Jupiter onmiddellijk overal in het heelal te
voelen is vanaf de plek waar Jupiter op het moment van de
3 terug naar boven
Mocht u willen reageren op dit
artikel en/of heeft u vragen,
op- en aanmerkingen en/of
toevoegingen, dan kunt u die
mailen naar:
info@aardespiegel.nu.

www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
eclips actueel aanwezig is.
Er komt ongeveer een verschil van een minuut uit deze
twee berekeningen. En die berekening blijkt exact met de klok
te kloppen, die ervan uitgaat, dat de zwaartekracht overal me-
teen werkt. De zwaartekracht verplaatst zich dus met “oneindi-
ge snelheid”; zeker niet met de lichtsnelheid en zeker veel snel-
ler dan het licht.
Deeltjesparen (“tweeling-deeltjes” of “broeder-deeltjes”)
Dan is er het Einstein-Podolsky-Rosen-experiment, dat zich
weer in CERN-achtige omstandigheden afspeelt. Natuurkundigen
spreken hier in abstracto van ‘entanglement’, wat men met ‘ver-
strengeling’ vertaalt. Simpel verteld: men laat twee deeltjes die
tegelijk ontstaan zijn met enorme snelheid van elkaar wegvlie-
gen. De een buigt af naar links, de ander naar rechts. Een
lichtsignaal van het ene deeltje kan daardoor het andere nooit
meer inhalen. Als het ene deeltje nu de magnetische eigenschap
‘op’ heeft, moet het andere deeltje de eigenschap ‘neer’ hebben
en omgekeerd. Dit is een natuurwet, waaraan dergelijke, zo
tevoorschijn geroepen deeltjesparen voldoen, of ze nu snel of
langzaam uit elkaar vliegen. De quantummechanica beweert nu,
dat de toestand ‘op’ of ‘neer’ van elke wegsnellend deeltje on-
bepaald is, tot het moment dat deze gemeten en daarmee be-
paald wordt. Pas op het moment van meting, wanneer de deel-
tjes elkaar dus niet meer met een lichtsignaal een seintje kun-
nen geven, wordt technisch veroorzaakt, of één van de twee
‘op’ of ‘neer’ wordt. Wat blijkt nu? Zijn wegvliegende broeder
heeft na die eerste meting, daarna op zijn eigen pad gemeten,
altijd de tegenovergestelde eigenschap. Maar hoe kon die twee-
de wegsnellende broeder nu weten, welke eigenschap het eerste
deeltje kreeg bij de veroorzakende meting? De op-neer-samen-
hang tussen de twee deeltjes wordt sneller dan het licht over-
gedragen.
Begeleider
Ten derde is er een theoretisch begrip, bedacht door de Franse
natuurkundige prins de Broglie, dat verschijnselen voorspelde,
die daarna met elektronen en kristalroosters daadwerkelijk zijn
waargenomen. Volgens de Broglie worden materiële deeltjes,
zoals elektronen vergezeld door ‘leidende golven’, die hun baan-
beweging bepalen. Deze leidend golven werken als een soort
rails voor een rijdende trein: onder normale omstandigheden
merken we er niets van. Maar in speciale laboratorium-omstan-
digheden gaan elektronen zich bewegen, alsof begeleidende
golven bepalen waar ze heen moeten buigen. En in het labora-
torium wordt een straal van elektronen ook inderdaad door deze
'leidende golven' over de ruimte verstrooid door een kristalroos-
ter. Elke elektron komt ergens precies aan als ‘puntdeeltje’,
maar hun totale ruimtelijke patroon van punt-inslagen komt
overeen met wat het begeleider-golfpatroon dicteert. (Dit ver-
schijnsel is een aspect van wat wel het ‘deeltje-golf dualisme’ in
de quantummechanica genoemd wordt.)
Het gaat nu om de snelheid die deze materie-golven van
de Broglie zouden hebben: ze gaan altijd sneller dan het licht!
Wanneer het deeltje stil staat, beweegt de Broglie-golf juist met
oneindige snelheid; en wanneer het deeltje sneller gaat bewe-
gen, gaat de Brogie-golf langzamer, maar altijd sneller dan het
licht. Alleen voor het licht zelf bewegen de fotonen en hun lei-
dende de Broglie-lichtgolven allebei met de lichtsnelheid zelf.
Ook al accepteert men de ‘groepssnelheid’ als de theoretische
4 terug naar boven

www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
redenering waarmee dit weer weggeredeneerd wordt, de fun-
damentele gedachte van deze sneller-dan-licht de Broglie-gol-
ven blijft staan als basis überhaupt voor die redenering en weg-
redenering.
Melkweg
Ten vierde hebben radiosterrenkundigen al decennia geleden
slim proberen weg te redeneren, dat ze uit metingen aan stra-
len die uit de kernen van verre melkwegstelsels weggeschoten
lijken te worden, moesten concluderen, dat die wegschieters
sneller dan het licht bewegen.
Dat nu als verschijnsel gemeten zou zijn, dat ook neutri-
no’s sneller dan het licht zouden kunnen bewegen, is dus een
vijfde in de rij! En we bespreken niet eens de theoretische
ideeën, dat het licht zélf misschien onder bepaalde omstandig-
heden sneller dan 300.000 kilometer per seconde zou kunnen
bewegen.
Ik hoop, dat alle abstract logische inspanningen die de
natuurkundigen zich nu zullen gaan getroosten om deze te snel-
le neutrino’s in het gareel te dwingen, op niets zullen uitlopen;
het zou de moderne natuurkunde weer interessant maken, de
onvoorstelbare abstracties ter discussie stellen en waarschijnlijk
een opening bieden voor meer spirituele begrippen – zelfs in de
dode natuurkunde; ik deel dus de opgetogenheid van bepaalde
natuurkundigen.
Ben van Tilborg
Reizen door de tijd door Stephan Geuljans
de populaire media
Time Machine van Salvatore Vuono
De CERN-deeltjesversneller,
het Europese laboratorium
voor deeltjesfysica in Ge-
nève, heeft het spectaculai-
re bericht gelanceerd dat
neutrino's sneller gaan dan
het licht. Na een reis van
730 km van Zwitserland
naar Italië hebben de neu-
trino een voorsprong ge-
nomen van achttien meter
op het licht en dat is heel
veel als je bedenkt hoe kort
de reistijd is. De media
sprongen er boven op. Een
van het NOS-journaal ver-
telde dat dit fenomeen tijd-
reizen dichterbij brengt en
de NRC van 23 september
2011 berichtte over de snelheid van neutrino's: “Deed een
voetbal dat, dan zouden we eerst het doelpunt zien en daarna
de schop.”
paradox parodie
Het reizen door de tijd kennen we van science-fiction films en
verhalen. De meesten van ons kunnen zich nog herinneren hoe
Suske en Wiske door de teletijdmachine van professor Barabas
terugkeren naar de Middeleeuwen. Daar halen zij Jerommeke op
5 terug naar boven

www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
die met hen verder leeft in het heden. In feite zijn al deze films
en verhalen een parodie op de wetten van Albert Einstein. Want
zijn formules laten zien dat in het bereiken van de lichtsnelheid,
de tijd vertraagt en zelfs tot stilstand komt. We herkennen dit
ook in de film “Star wars” waarbij ruimteschepen met de licht-
snelheid astronomisch afstanden overbruggen. Het reizen “kost
geen tijd”. Dat is natuurlijk fantasie, want ruimteschepen zijn
fysiek en daarom kunnen zij niet sneller dan het licht. De na-
tuurkundige en astronoom Ben van Tilborg laat zien dat het
Einstein-verbod alleen geldt voor materiële objecten.
De formules van Einstein laten ook zien dat de tijd gaat
teruglopen, als je vóórbij de snelheid van het licht komt. Er be-
staan natuurkundigen, en dat zijn er niet weinig, die een fysiek
reizen door de tijd echt voor mogelijk houden, als de techniek
maar voldoende is ontwikkeld. Bestaat tijdreizen of is dat een
fantasie?
Tijdmachine
Wat gebeurt er als ik niet in theorie maar in werkelijkheid in de
teletijdmachine van Barabas stap en ik in het verleden mij zelf
tegenkom? Als ik mijn tweede zelf dood, besta ik niet in de toe-
komst en kan ik niet meer terugreizen om mijn tweede zelf te
doden. Mijn tweede zelf zal niet sterven, dús besta ik weer in de
toekomst. Deze paradox is een bekend thema in films als “Back
to the future” waarbij de regisseur zich in allerlei bochten wringt
om deze onmogelijke paradox op te lossen.
De echte oplossing voor deze paradox is natuurlijk dat
reizen door de tijd fysiek niet mogelijk is en dat we onze opvat-
ting over de aard van de tijd zelf moeten bijstellen. Waarom ligt
dit voor de hand? Volgens de gangbare natuurkunde heeft licht
geen massa. De vraag is dan: waarom menen we, dat het licht
uit deeltjes (fotonen) bestaat? Een ding heeft toch op zijn minst
altijd massa? 1 We raken hier het mysterie van de materie; er
dient in elk geval zeer zorgvuldig onderscheiden te worden tus-
sen: de fysieke ruimtelijkheid van een elementair deeltje of zijn
vormeloze werkzaamheid, zijn massa of massaloosheid, zijn
materiële of niet-materiële aard.
We zouden kunnen toegeven dat licht dus geen 'klassiek'
object is en dat licht niet beweegt zoals een meteoor die door
de ruimte vliegt. De lichtsnelheid is een fysieke grens! Dat geld
zeker voor neutrino's die nu veel sneller lijken te gaan dan het
licht. Ben van Tilborg heeft al aangegeven dat we (ook) met
neutrino's mogelijk met “niet-materiële deeltjes” te maken heb-
ben. Hoe kunnen we een teruggaan in de tijd volgens de formu-
les van Einstein begrijpen vanuit de antroposofie, als we de
avonturen van Suske en Wiske even achter ons laten?
Een teruglopende tijd van toekomst naar verleden?
Rudolf Steiner heeft naast het bestaan van de gewone tijd-
stroom (die beweegt van verleden naar toekomst), gewezen op
een tweede tijdstroom. Deze tweede tijd is omgekeerd aan de
eerste, en gaat van de toekomst naar het verleden. Deze opvat-
ting over tijd is een belangrijk fundament in de antroposofie. 2
Als antroposoof streef ik er altijd naar om vanuit de
gangbare wetenschap een brug te slaan naar antroposofie en
een relatie te zoeken tussen het meetbare en het onmeetbare.
De metingen van CERN zijn zeker niet overal geaccepteerd.
Maar het zou goed kunnen dat de uitkomst van CERN voor het
bestaan van deze tweede teruglopende tijdstroom een duidelijk
en vooral meetbaar aangrijpingspunt geven. Dit geldt nog meer
6 terug naar boven
1) Lange tijd nam men aan,
dat neutrino’s geen massa
hebben. Dan mogen ze –
net als de massaloze lichtdeeltjes
- met de lichtsnelheid
reizen. Neutrino’s
zijn na 1930 bedacht om
bepaalde kernreacties te
verklaren en daarbij toch in
deeltjes met energiebehoud
te kunnen blijven
denken. Omdat er in de
jaren zeventig onvoldoende
neutrino’s gemeten werden
om de zon als een kernreactor
te verklaren, heeft
men een alternatieve theorie
opgesteld: dat drie
soorten neutrino’s in elkaar
omgezet worden. Om dat
te kunnen moeten ze wel
een uiterst klein beetje
massa hebben. Deze kleine
massa’s zijn nog niet gemeten,
men heeft alleen
bovengrenzen kunnen
vaststellen. Maar àls ze
massa hebben, zouden ze
volgens Einstein niet sneller
mogen gaan dan het
licht. Neutrino's zijn niet
rechtstreeks te meten. Ze
zouden dus gemaakt worden
bij bepaalde kernreacties.
Neutrino’s veroorzaken
– voor zover ze niet
dwars door de detector
vliegen - “bij aankomst”
heel specifieke kernreacties,
waarbij lichtflitsen
(fotonen) optreden, die
men wél kan meten. De
toekenning van massa aan
neutrino's berust dus op
een formeel terugrekenen
– een extrapolatie – van de
meetbare lichtdeeltjes en
kerndeeltjes (mét massa)
naar de “onzichtbare” neutrino’s
die in hun verschijnen
een rol zouden spelen.
2) Steiner noemt de gewone
tijd, 'etherlichaam'; de
tweede tijd die daar tegenin
gaat, duidt hij aan met
'astraal lichaam'.

www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
als we de vier overige supra-luminale snelheden die Ben van
Tilborg noemt, hierin meenemen.
Tijdgestalte
Hoe kunnen we ons de gewone “tijd” concreet voorstellen zon-
der de diepte in te gaan? Het meest eenvoudig lijkt mij dat de
tijd of een concrete tijdspanne in eerste instantie staat voor de
levensduur van iets dat leeft. Ieder organisme leeft in wat ik
hier noem een “tijdgestalte”. De tijd maakt het mogelijk dat ook
wij mensen kunnen leven op aarde. In zekere zin wordt dat wat
een natuurkundige tamelijk abstract de tijd noemt, tot datgene
wat voor een bioloog het leven is. In een organisme wordt de
tijd ook veel tastbaarder, omdat die zich manifesteert als een
ritmische ademhaling en begrensd of ingesloten wordt door ge-
boorte en dood. Maar voor de natuurkundige Vincent Icke is de
tijd een onlosmakelijke dimensie van het zogenaamde tijd-ruim-
te-continuüm, waarmee als een plastische, bijna soort fysieke
stof gerekend wordt. Geen gewone materie, maar wel een soort
geheimzinnig elastisch spul. Levert CERN nu een alternatief?
Het raadsel van het bewustzijn
Volgens Rudolf Steiner is de tijd alleen te begrijpen als we de
tijd (en de ruimte) ideëel opvatten. Tijd (en ook leven) is geen
ding. Het wordt natuurlijk erg lastig als we ons naast deze ge-
wone tijd ook nog een tweede ongrijpbare tijdstroom voorstel-
len. Maar we laten dat even voor wat het is.
Het meest opmerkelijke inzicht van Steiner is dat be-
wustzijn volgens hem ontstaat in het tegen elkaar op golven
van deze twee tijdstromen. Bewustzijn is 'gemaakt' van tijd. Dit
gaat volledig in tegen wat we in de gangbare biologie vinden
over het ontstaan van bewustzijn. Veel wetenschappers waar-
onder de Nederlandse neurobioloog Dick Swaab, zijn van me-
ning dat bewustzijn het product is van onze hersenen net zoals
onze nieren hormonen uitscheiden. Swaab bewijst zijn stelling
overigens niet, want hij laat geen chemische formules zien die
beschrijven hoe bewustzijn kan ontstaan uit een elektro-chemi-
sche reactie. In een chemische reactie ontstaat warmte, elektri-
citeit, een nieuwe stof of het explodeert gewoon. Hoe bewust-
zijn ontstaat is in de gangbare wetenschap nog steeds niet op-
gelost.
Ook Rudolf Steiner is het van zijn kant niet gelukt voor
het gewone verstand te bewijzen dat bewustzijn ontstaat in de
stuwing van twee tijdstromen. Maar is dat vreemd? De tijd be-
staat als “ideële substantie” en deze is natuurlijk niet te meten
met een fysiek apparaat, net zo goed dat we ook ons bewustzijn
niet fysiek kunnen meten. Ons bewustzijn is geen meetbaar
ding en toch zal niemand willen beweren dat bewustzijn daarom
niet bestaat. Het bestaan van bewustzijn, tijd en leven kunnen
we alleen innerlijk “bewijzen”, direct vanuit de beleving, onze
ervaring. En we kunnen deze “substanties” alleen waarnemen
vanuit het (zuivere) denken.
Spookdeeltjes
Neutrino's zijn niet rechtstreeks waar te nemen. Daarom wor-
den ze ook wel spookdeeltjes genoemd. We kunnen alleen de
elementaire deeltjes meten die een rol spelen bij het ontstaan
van neutrino’s en die verschijnen bij individuele kernreacties,
wanneer neutrino’s weer geabsorbeerd worden. Daarmee tonen
we dus indirect het bestaan van ideële krachten aan. Maar wat
bewijzen deze immateriële neutrino's nu waarvan we het fysieke
7 terug naar boven
Mocht u willen reageren op dit
artikel en/of heeft u vragen,
op- en aanmerkingen en/of
toevoegingen, dan kunt u die
mailen naar:
info@aardespiegel.nu.

Vraag: graag plaatst de redactie
korte berichten, maar
helaas ontgaat haar nog al
eens wat. Heeft u iets of
neemt u iets waar? Mail het
dan naar:
info@aardespiegel.nu.
www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
effect wel kunnen meten?
Hebben we hier misschien de eerste bouwstenen gevon-
den die als brug kunnen dienen tussen de gangbare wetenschap
en de antroposofie? De ontdekking van CERN heeft twee kan-
ten. De metingen kunnen er toe leiden dat we tijd gaan zien als
ideëel (Of meer precies: de tijd is dan de relatie tussen het we-
zen en haar verschijningsvorm. De tijd staat dan in tussen geest
en lichaam). En dat we naast de gewone tijd ook een tweede
tijdstroom in onze natuurwetenschap opnemen. Dat betekent
ook dat we de opvatting van Vincent Icke over de tijd als een
“fysieke substantie” kunnen loslaten. De vraag in de nieuwe
natuurkunde en/of biologie luidt dan: Is bewustzijn een louter
product van onze hersenen of hebben we hier te maken met
“ideële substanties”? Dat lijkt mij de principiële keuze waar de
wetenschap nu voor staat. Want we hebben ten aanzien van de
tijd maar twee opties. Enerzijds kunnen mensen gaan geloven
in tijdreizen, maar dan zijn we gedwongen ons verstand over
boord te gooien.
ideële niet-materiële krachten
Anderzijds kunnen we er ook voor kiezen dat we met twee be-
nen op de grond blijven staan en accepteren dat er in de natuur
zoiets bestaat als ideële niet-materiële krachten. Deze ideële
wereld kunnen we natuurlijk niet rechtstreeks meten, maar wel
de subtiele werking ervan op een materieel object zoals een
fysiek meetinstrument. Als wetenschappers ertoe besluiten dat
we een ideële wereld nodig hebben om onze fysieke wereld te
begrijpen, hebben we pas echt te maken met een revolutie in
de natuurkunde. De belangrijkste stap is als wetenschappers
besluiten niet alleen met een meetinstrument, maar ook recht-
streeks via het denken, ons bewustzijn te gaan onderzoeken.
Stephan Geuljans
korte berichten
zestig jaar tv in Nederland – wereldrecord tv kijken
Zondag werd bij BNN gevierd dat de Nederlandse televisie zes-
tig jaar bestaat. Dat werd onder andere ingeluid met een poging
om het wereldrecord tv-kijken te verslaan. Dat is gelukt. Op
donderdag 29 september werd dit evenement met 55 deelne-
mers gestart en op zondag 2 oktober, 87 uur en 43 seconden
later, werd het record door zes overgeblevenen gebroken. Een
record dat eerst op naam van twee Australische meisjes stond.
Een knappe prestatie.
Het is niet verwonderlijk dat deze 87 uur gehaald is, ruim
drie en een halve dag. Rudolf Steiner gaf al aan dat dit de ge-
middelde tijd voor de mens is dat wij ons levenslichaam 1 kun-
nen vasthouden. Als we sterven hebben we deze tijd nodig om
ons levenslichaam, dat eerst ons fysieke lichaam bijeen hield,
los te laten om vervolgens als geest-zielenwezen onze weg in de
kosmos te vervolgen. In vroegere tijden werd deze periode van
drie dagen gebruikt om een inwijding door te maken. De inwij-
deling werd drie dagen in een slaap gehouden waarbij alle voor-
bereide imaginatieve 2 wijsheidsbeelden zich konden afdrukken
in het levenslichaam. De mens was na die tijd opnieuw geboren
en kon schouwen in de geestelijke wereld.
Opmerkelijk dat deze recordpoging op Michaëlsdag werd
ingezet, het feest van de innerlijke moed en het spirituele den-
ken. Welke indrukken zullen de stroom aan tv-beelden achterla-
ten in het levenslichaam?
Ivar Römer
8 terug naar boven
noten bij wereldrecord tv
kijken
1) Volgens de antroposofie
heeft de mens meerdere
wezensdelen, waarvan het
fysieke lichaam het enige
zintuigelijk waarneembare
is. Het fysieke lichaam ontstaat,
groeit, wordt oud en
sterft. Zolang het leeft, blijft
het in de vorm door het
zogenoemde ‘vormkrachtenlichaam’.
Dit wezensdeel,
waar planten en bomen ook
over beschikken, wordt ook
wel levenslichaam of etherlichaam
genoemd. Bovendien
heeft de mens een ‘bewustzijnslichaam’,
ook wel
‘astraal- of zielenlichaam
genoemd. Dit wezensdeel
heeft de mens gemeenschappelijk
met de dieren.
De geestelijke kern van de
mens, niet te verwarren met
de ‘persoonlijkheid’ of het
‘ego’, wordt ook wel ‘ik’ of
‘individualiteit’ genoemd. De
hogere wezensdelen van de
mens zijn zintuigelijk niet
waarneembaar, maar uiten
zich als ‘leven’, ‘bewustzijn’
en ‘zelfbewustzijn’.
2) Volgens de antroposofie
heeft de hedendaagse mens
drie bewustzijnstoestanden:
waken, dromen en slapen.
Deze bewustzijnstoestanden
kunnen door middel van een
geestelijke scholing omgevormd
worden tot een imaginatief-,
inspiratief- en intuïtief
bewustzijn. Tegenwoordig
wijdt de mens zichzelf
in in hogere bewustzijnstoestanden,
vroeger gebeurde
dat onder leiding van
priesters en ingewijden.
Tegenwoordig hoeft het levenslichaam
het fysieke
lichaam niet meer te verlaten
om hogere bewustzijnstoestanden
te wekken,
vroeger wel tijdens de zogenoemde
inwijdingsslaap.

Overleg in Luxemburg
Maandag overleggen de minister
van financiën van de
verschillende Europese landen
over de door te voeren bezuinigingen
om de begrotingstekorten
en dus de schulden
niet te hoog op te laten lopen.
Wederom bezuinigen op
kunst, cultuur, wetenschap,
zorg, onderwijs enzovoorts in
dienst van het huidige geld-
en bankwezen.
Avaaz, een actievoerende beweging
met 9,7 miljoen leden
die de stem van het volk op
wereldwijde besluitvorming
laat doorwegen, roept de Europese
burgers op om massaal
te demonstreren tegen
de bezuinigingen.
zie link: Avaaz
Nog afgezien van het feit dat
de ministers van financiën
zich niets zullen aantrekken
van de demonstraties hoe
massaal ook, lijkt het me veel
krachtiger om te demonstreren
voor een geld- en banksysteem
dat alle mensen
recht doet.
De oplossing voor de huidige
financiële crisis is niet bezuinigen
op de kosten of demonstreren
tegen die bezuinigingen
(het houdt alleen maar
het paradigma in stand),
maar het verder ontwikkelen
van het eigendomsrecht. Het
huidige eigendomsrecht stamt
nog uit het Romeinse Rijk en
is al ruim zeshonderd jaar
achterhaald.
Ik stel voor dat we massaal
de ministers van financiën
oproepen om het huidige eigendomsrecht
ter discussie te
stellen en het bezit van grond,
arbeidskracht en kapitaal
voortaan op een hedendaagse
menswaardige en rechtvaardige
manier te regelen.
Jac Hielema
www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
Gia van den Akker treedt nog één keer op met ‘Tracce’
Op verzoek van enkele mensen die vorig jaar niet bij haar voor-
stelling konden zijn, keert Gia van den Akker in het weekend
van 15 en 16 oktober terug met ‘Tracce’. ‘Tracce’ komt van het
italiaanse werkwoord 'tracciare', dat lijnen trekken of afbakenen
betekent. Bovendien geeft ze op de middag van de voorstelling
ook een anderhalf uur durende workshop.
Gia van den Akker: “Het wordt een speelse inleiding in de
voorstelling. Met de deelnemers wil ik het thema ‘Tracce’ in be-
weging brengen en doe dat onder andere aan de hand van ma-
teriaal uit het programma. Het gaat meer om individuele ex-
pressie en ervaring van het thema dan om het proces in de
groep, al doe ik ook wel oefeningen in de groep.”
Jac Hielema
Geraldina Metselaar bezocht de Ecomobiel in Rotterdam
en Energiebeurs in Den Haag.
Dagelijks duurzaam
Er gebeurt ineens ontzettend veel op het gebied van duur-
zaamheid. Van 100% elektrische auto’s en hippe scooters, in-
tensivering van windenergie (liever een windmolen naast je huis
dan een kerncentrale), patatbakjes van palmbladeren tot een
simpel ringetje dat je zó op je kraan zet en leidt tot een enorme
waterbesparing. Duurzaamheid is een beetje een hype, maar
wordt snel realiteit.
“De Green Cab doet het goed ”, knikt Martijn Kosterman,
Programmacoördinator Duurzaam Den Haag. “Er zijn allerlei
ontwikkelingen gaande. Plannen voor een windmolenpark in de
Noordzee bijvoorbeeld, het verder terugdringen van CO2-uit-
stoot in de binnenstad. Voor ons een uitdaging te blijven zoe-
ken hoe het anders kan. Veel kan, maar het vergt een andere –
politieke – manier van denken. ” De vier grote steden, kleine
ondernemers, maar ook grote autoproducenten zoals Mercedes
Benz en Opel zien steeds meer de nut en noodzaak van duur-
zaamheid. Onlangs startte bijvoorbeeld Mercedes een pilot in
Amsterdam met 100% elektrische Smart auto’s die je snel en
makkelijk kunt huren. Je vermijdt de zoektocht naar parkeer-
plaatsen én spaart het milieu.
Alles is goed
Steeds meer bedrijven gaan maatschappelijk verantwoord on-
dernemen met bijvoorbeeld een milieuvriendelijk leasewagen-
park. Maar wat motiveert de consument, waardoor duurzaam-
heid dagelijks tussen de oren komt te zitten? Vegetarisch eten
of juist meer lokale en seizoensgebonden producten gebruiken
zoals ZTRDG.nl voorstelt. ’s Winters eten we kool! Dubbele
beglazing of zonnepanelen? Het is diep in de buidel tasten,
maar het betaalt zich terug. “Eigenlijk is alles goed, als je maar
iets doet”, vindt Jeanine Wolthuis, founder van Indisha Cosme-
tics. “In de cosmeticabranche zie je een trend dat consumenten
klaar zijn met allerlei twijfelachtige, chemische ingrediënten in
hun shampoo, nagellak of huidverzorgingsproducten. We willen
zuivere producten die goed zijn voor ons. En onze leefomge-
ving. “
Wat ik me wel afvraag bij al die groene luxe is of duur-
zaamheid echt wordt gerealiseerd door enkel technische ver-
nieuwingen of dat er toch nog iets meer bij komt kijken om de
maatschappij duurzaam te maken.
Geraldina Metselaar
9 terug naar boven
Link: Ecomobiel
Link: energiebeurs
Link: indisha
Link: ztrdg

Symposium: Filosofie
van de Vrijheid
Het boek Filosofie van de
Vrijheid van Rudolf Steiner
stond centraal tijdens het
symposium in De Rode
Hoed in Amsterdam op zaterdag
1 oktober. Acht
hoogleraren, filosofen, politici,
columnisten, hoofdredacteuren,
publicisten,
schrijvers en wetenschappers
kregen de opdracht
om het boek te lezen en er
twintig minuten iets over te
vertellen. Tussen de voordrachten
door klonk voortreffelijke
muziek. Tot slot
was er een gesprek. Vooraf
leek het een hele zit van 10
tot 18, maar de dag vloog
om voor de 350 deelnemers
aan het symposium,
mede dankzij het strakke
dagvoorzitterschap van
Lodewijk Dros, chef van de
bijlage Letter & Geest van
dagblad Trouw en de gezellige
pauzes met heerlijk
eten en drinken tussendoor.
Ik ben onder de indruk van
de integriteit en het respect
waarmee deze acht mensen
omgingen met de Filosofie
van de Vrijheid. Stuk voor
stuk deelden ze open en
eerlijk hun ervaringen tijdens
het lezen van het
boek, de vragen die het
opriep, de irritaties die het
wekte, de onbegrijpelijke
formuleringen waar ze tegenaan
liepen, de antwoorden
die het gaf op vraagstukken
actueler dan ooit.
”Met stomheid geslagen.”,
begon Marjolijn Februari
(1963), schrijver en columniste
haar betoog. Waarom?
Omdat ze eindelijk
antwoorden vond op vragen
waarop ze als 22-jarige al
wilde promoveren. Haar
favoriete citaat uit het
boek: ”Streven op zichzelf
schenkt vreugde.” ”Vorig
jaar had ik een morele intuïtie.”,
zei Ab Klink (1958),
politicus, met een rechte
rug en hij deelde met ons
zijn overwegingen om niet
plaats te nemen in het huidige
kabinet op een manier
waaruit bleek dat hij het
tweede deel van het boek:
De Werkelijkheid van de
Vrijheid begreep.
zie volgende bladzijde
www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
Leven met kanker
Enkele weken geleden heeft de antroposofische Lukas-Klinik in
Arlesheim twee goed gemaakte videofilms online gezet. De films
gaan over ‘leven met kanker’ en meer specifiek over het omgaan
met het antroposofische kankergeneesmiddel ‘Iscador’. Beide films
kunnen (in het Duits) bekeken worden op de website van de
Verein für Krebsforschung: ‘Lukas-Klinik – Leben mit Krebs’ (21
min.) ‘Iscador – Krebstherapie mit Mistel’ (17 min.)
Steinertentoonstelling
Werner Govaerts
De succesvolle tentoonstelling ‘Rudolf Steiner – Die Alchemie
des Alltags’ zal na Wolfsburg, Stuttgart en Wenen te zien zijn in
het Vitra Design Museum in Weil am Rhein. Voor de opening op
14 oktober wordt de prominente Duitse filosoof Peter Sloterdijk
verwacht. zie: Peter Sloterdijk spricht in Weil.
Werner Govaerts
Ook openingen van tentoonstellingen in Zwolle en Am-
sterdam
Voor wie niet naar Duitsland kan of wil zijn er ook openingen
van tentoonstellingen in Amsterdam en Zwolle:
Aan God gehecht, het verhaal van de Moderne Devotie
(Stedelijk Museum Zwolle, 15 oktober 2011 tot en met 8 januari
2012) wordt op 15 oktober om 16.45 uur geopend door de bur-
gemeester van Zwolle Henk Jan Meijer.
Deze tentoonstelling brengt het verhaal van de Moderne
Devotie, een religieuze beweging aan het eind van de veertien-
de eeuw met Zwolle als één van de bakermatten. Geert Grote,
de grondlegger, vond zijn tijdgenoten te individualistisch, mate-
rialistisch en teveel gericht op status. Hij wilde dat de mensen
zouden leven zoals de eerste christenen en een nieuwe vurige
innigheid van het hart zouden voelen. Samen het brood breken
en zorgen dat niemand gebrek lijdt, dat was zijn ideaal. Hij gaf
ook ongezouten kritiek op de geestelijkheid die samenleefde
met vrouwen en kerkelijke baantjes binnensleepten vanwege de
goede salarissen. Deze boodschap vond veel weerklank in de
Nederlanden en het Rijngebied. Er werden kloosters gesticht in
de geest van deze Moderne Devotie. Nieuwe gemeenschappen
van broeders en zusters van het gemene (gewone) leven wijd-
den hun leven aan Christus, terwijl zij samen hun geld verdien-
10 terug naar boven
Thomas a Kempis op de Agnietenberg,
anoniem, olieverf op
doek, 1674, collectie Stedelijk
Museum Zwolle. Foto Bernard
Ensink

Zijn favoriete citaat: ”De natuur
maakt van de mens
slechts een natuurlijk wezen;
de maatschappij maakt van
hem een wezen dat volgens
regels handelt; een vrij wezen
kan hij alleen van zichzelf
maken.”
Ik zou willen dat er ook binnen
antroposofische kringen
zo open en eerlijk, zo respectvol
en zo kwetsbaar met
teksten van Rudolf Steiner
wordt omgegaan. Ik neem me
voor om het goede voorbeeld
te geven.
Jac Hielema
Wat is nu eigenlijk het
probleem?
Griekenland heeft op korte
termijn geld nodig om salarissen
en pensioenen te kunnen
uitbetalen. Daarom zijn de
ministers van Financiën van
de eurolanden in Luxemburg
bijeen om te praten over de
schuldencrisis in dat land. Ze
verwachten pas in de loop van
deze maand een besluit te
nemen over het toekennen
van een nieuwe lening.
Zondag maakte het Griekse
ministerie van Financiën bekend
dat het begrotingstekort
dit en volgend jaar hoger
wordt dan het IMF en de EU
als voorwaarde hebben gesteld
voor nieuwe steun. Met
andere woorden: Griekenland
geeft meer uit dan dat het
ontvangt. Waarom? Omdat
een groot deel van de uitgaven
bestaat uit het betalen
van de rente en aflossing van
vorige leningen.
Geen van de eurolanden wil
Griekenland failliet laten
gaan. Waarom willen ze dat
eigenlijk niet? Waarom bezuinigen
de eurolanden liever op
cultuur, wetenschap, onderwijs,
zorg enzovoorts dan dat
ze hun crediteuren teleurstellen?
Wie zijn hun crediteuren?
zie volgende bladzijde
www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
den met handwerk, zoals het maken van prachtig verluchte
boeken.
Thomas a Kempis gaf in zijn beroemde boek 'De navol-
ging van Christus' praktische aanwijzingen voor dit nieuwe
geestelijke leven. Voor zowel leek als kloosterling gaf dit boek
de verdieping van het gedachtegoed van de Moderne Devotie.
Deze tentoonstelling geeft het verhaal van de Moderne
Devotie: de grondleggers en hun pennenvruchten, hun muziek,
de kloosters en leefgemeenschappen van mannen en vrouwen
en hun soms wel zeer strenge leefregels. Dit beeld ontstaat
door topstukken als de schedel van Geert Grote, prachtige ge-
tijdenboeken zoals die door de Moderne Devoten werden ge-
bruikt, persoonlijke ‘devotionalia’ en resten van de huizen van
de broeders en zusters van het gemene leven. Heel bijzonder is
dat het door Thomas a Kempis zelf geschreven manuscript van
'De navolging van Christus' op de tentoonstelling te zien is!
Door geloof gedreven: Gijs Frieling, Sela, Rinke Nijburg
en Marc Mulders (Stedelijk Museum Zwolle, 15 oktober 2011
tot en met 12 maart 2012) wordt op 16 oktober om 15.00 uur
geopend door Antoine Bodar, priester en professor, die tevens
de kunstenaars interviewt.
Deze tentoonstelling laat het werk van Gijs Frieling, Sela, Rinke
Nijburg en Marc Mulders zien die in de hedendaagse kunst op-
vallen doordat ze door het geloof worden gedreven en daar in
hun werk uiting aan geven. Nu is in deze tijd bijna alles per-
soonlijk en geïndividualiseerd en de gemeenschap op afstand
gezet, maar hoe is dat in de beleving van het geloof? De kun-
stenaars die in deze tentoonstelling getoond worden en samen
de presentatie samenstellen, hebben allen verschillende achter-
gronden wat geloof betreft. Toch vinden ze een gemeenschap-
pelijk beeld dat de essentie van hun geloof uitdrukt, namelijk de
wonden van Christus. In de stigmata, de wonden van Christus
als beeld, is het offer, de dood en de opstanding van Christus
vervat.
Gijs Frieling maakte speciaal voor deze tentoonstelling
een enorme wandschildering in de achter- en tuinzaal van het
oude Drostenhuis van het Stedelijk Museum Zwolle. Alleen al
het maken van de wandschildering in de eerste weken van
oktober is het bekijken waard.
Sela maakt speciaal voor deze tentoonstelling een prach-
tig beeld van Christus in brood en wijn. Rinke Nijburg duikt diep
in de verhalen en geschriften rond de wonden van Christus en
komt met een ongekend heftig verhaal. Marc Mulders toont be-
staand en nieuw werk rond de stigmata van Christus.
11 terug naar boven
Ontwerp van Gijs Frieling, dat
hij op dit moment uitvoert in
Zwolle
In Den Haag:
De Aartsengel Michael in
mythologie en muziek, een
Michaelsviering in filmvorm
Filmlezing in het Klokhuis:
Celebesstraat 4, Den Haag,
20 uur op vrijdagavond:
7 oktober (2011)
Kosten: vrijwillige bijdrage
Over de Aartsengel Michael, de
hemelse strijd, Michael als tijdgeest,
als zonne-aartsengel,
als drakendoder, als zieleweger
na de dood en het laatste
oordeel en de betekenis van
het Michaels-feest in samenhang
met muziek. De avond
gaat ook over Michaels-heiligdommen
(de Mont st. Michel)
op bergtoppen en in zee.
Na de pauze: Marc van Delft’s
‘Michaelssymfonie’ met illustratieve
beelden.

Finland wil Griekenland alleen
nog maar helpen in ruil voor
een onderpand. Een paar weken
geleden wilde Finland een
Grieks eiland in ruil voor een
nieuwe lening. Om welk onderpand
het nu gaat, is onduidelijk.
Andere landen zien
af van een onderpand. Maar
het idee van een onderpand is
nog niet eens zo gek. Als het
maar een reëel onderpand is,
iets van economische waarde.
Want wat is nu het eigenlijke
probleem?
Er is geen evenwicht tussen
de hoeveelheid geld op aarde
en de hoeveelheid economische
waarde. En er is geen
evenwicht tussen mensen die
geld verdienen in de materiële
productie en mensen die dat
niet doen. Let wel: bankiers
en handelaren in geld verdienen
wel veel geld, maar leveren
geen enkele prestatie die
voorziet in een materiële behoefte.
Hoe is dit evenwicht verstoort
geraakt? Doordat we sinds
drie-, vierhonderd jaar niet
alleen handelen in materiële
goederen die voorzien in materiële
behoeften, maar ook in
de productiemiddelen: kapitaal,
arbeid en natuur.
De ministers van Financiën
zouden het huidige eigendomsrecht
ter discussie moeten
stellen en het bezit van
grond, arbeidskracht en kapitaal
op rechtvaardige manier
moeten regelen, zodat we
voortaan alleen nog maar
kunnen handelen in economische
waarden.
Jac Hielema
www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
Ik wil mijn landschap terug - schilderingen en video met
soundscape door babilano, Evelien Nijeboer en Sakina
Philippi (voormalig BP-station Leeuwarderweg 15, Amsterdam-
Noord. Openstelling: op vrijdag- en zaterdagmiddag 21/22 en
28/29 oktober van 13.00 tot 17.00 uur) wordt geopend op za-
terdag 15 oktober om 16.00 uur.
schilderij: Sakina Philippi
Sakina: “Herinneringen uit het verleden raken uit evenwicht, de
huid rond je elleboog doet me denken aan die van een olifant en
zo veranderen de seizoenen gevoed door voorbijschietende
landschappen.” Evelien: “Ik maak altijd foto’s uit de auto. Dat
moet, anders is al dat mooie meteen weer weg. Maar een schil-
der werkt langzamer. Een onderschildering in aardtinten, een
contrasterende bovenlaag - en de kleuren komen tot leven, net
als een foto maar dan echt. Een foto is geen herinnering, want
een herinnering is geen bestaand archiefbeeld, het is een eigen
werkelijkheid. Ergens moet een wereld zijn die uit herinnering
bestaat. Waar wij onze herinneringen kunnen delen.”
Deze expositie is ontstaan uit de stageperiode die Sakina
bij Evelien deed over ‘de klassieke onderschildering’. Van onder
andere Sakina’s foto’s is een video-animatie gemaakt. De
soundscape is, net als de video, gemaakt van bestaande en be-
werkte geluidsfragmenten.
column door Werner Govaerts
Help, ik wil/heb geld
Jac Hielema
Het Vlaamse weekblad Knack heeft onlangs een nieuwe hoofd-
redacteur gekregen: Johan Van Overtveldt. De man komt van
het economisch gerichte weekblad Trends en heeft een dito op-
leiding en reputatie. Het stuk dat satiricus Koen Meulenaere
schrijft over de eerste redactievergadering met de nieuwbakken
hoofdredacteur 1 is niet alleen hilarisch maar tegelijk verhelde-
rend over het actuele economische denken. Ik citeer daaruit een
klein stukje:
«… keken uw geliefde redacteurs raar op toen onze nieu-
we leidsman ons vertrouwd probeerde te maken met enkele
fundamentele wetmatigheden van de economie. Johan Van
12 terug naar boven
Ook in Den Haag:
Een concert van het Morgana
Kamerkoor met de Stabat Mater
van Pergolesi.
Waar? In de Oud Katholieke
Kerk in Den Haag.
Wanneer? Op vrijdagavond 7
oktober (2011)
Meer info: Morgana Kamerkoor
Ook in Den Haag:
‘De mythe van Dionysos als
beeld voor de ontwikkeling van
de mensheid’ door Ingrid Klerk
gevolgd door de presentatie
van het nieuwe boek van Edy
de Munck: “Van Holbewoner tot
Stadsmens; 12.000 jaar cultuurgeschiedenis”.
Waar? In het Museon, Stadhouderslaan
37 in Den Haag.
Wanneer? Dinsdag 18 oktober
om 13.30 uur.
Kosten? € 5,50
Van het nieuwe boek van Edy
de Munck zal t.z.t. een recensie
in De Aardespiegel verschijnen.

Week van de smaak
Deze week (1 t/m 9 oktober)
is het de week van de smaak.
En Groningen is uitgeroepen
tot Hoofdstad van de Smaak
2011. Als stad en provincie
gaat Groningen een jaar lang
smaakvolle voeding en
smaakbewust eten propageren
door festiviteiten te organiseren.
De rode draad van
alle activiteiten zal zijn: 'gezond
en eerlijk voedsel, met
een pure smaak, met de nadruk
op regioproducten'.
Wat is smaak? Volgens de Van
Dale is het ”het zintuig waarmee
men proeft, waarmee
men eigenschappen van spijzen
en dranken als zodanig
kan onderscheiden wanneer
die in de mond komen”. Het is
ook een ”eigenaardige gewaarwording
die een bepaalde
zaak, in de mond genomen,
opwekt”. Maar ook ”wat volgens
de heersende opvatting
goed staat, verfijning of voornaamheid
tekent”.
Waaraan dient de smaak van
spijs en drank te voldoen? En
hoe komt de smaak van spijs
en drank tot stand?
de redactie
www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
Overtveldt stapte naar een oud schoolbord dat ooit door onze
chef-Wetstraat schots en scheef tegen de muur was getimmerd,
graaide in het krijtjesbakje, en schreef in sierlijke letters: ‘Caers
kocht een zaak.’ Het is de eerste zin uit menige cursus ‘Inleiding
tot de economie.’ Nog vooraleer hij aan de tweede zin kon be-
ginnen, om via de basisbegrippen van de boekhouding en mid-
dels enkele pijltjes en cirkeltjes zo snel mogelijk uit te komen
bij het monetair systeem van Bretton Woods en de modellen
van Smith en Ricardo, ontstond er beroering in de zaal: ‘Welke
Caers?’ Van Overtveldt keek verwonderd op: ‘Hoezo, welke
Caers?’ ‘Ja, welke Caers kocht een zaak? Er is wel meer dan één
Caers mogen we aannemen.’ Onze nieuwe hoofdredacteur
schudde niet-begrijpend het hoofd: ‘Weet ik veel welke Caers.
Wat doet dat er toe?’
Nu rees een van onze hoofdredacteurs misnoegd van zijn
stoel overeind: ‘Mijnheer, in Knack geven wij de eerste keer dat
iemand in een tekst vermeld wordt zowel de voornaam als de
familienaam, en indien de context daartoe noopt ook de natio-
naliteit en de exacte functie. Dus ik vraag met aandrang: welke
Caers? Anders kan ik deze openingsparagraaf, hoe sterk ook, én
alles wat u er eventueel nog aan toe wou voegen, niet laten
passeren.’»
Zo gaat dat dovenmansgesprek tussen hoofdredacteur en
journalisten nog twee pagina’s verder, soms al wat grappiger
dan anders, maar één ding wordt hier al heel snel duidelijk: de
economist-hoofdredacteur redeneert vanuit hypotheses, vanuit
aannames, om dan tot wetmatigheden of conclusies te komen,
terwijl de journalisten willen vertrekken van feiten, om dan
eventueel tot hypotheses te komen die verder onderzocht moe-
ten worden.
Nogal wat verlichte denkers over het fenomeen geld zijn
in hetzelfde bedje ziek. Ze verzinnen een eiland dat nooit heeft
bestaan, of een dito pre-Mesopotamische beschaving, om dan
vanuit één enkele eigenschap van het geld (dat op dat eiland
voor het eerst wordt uitgevonden!) te kunnen redeneren en er
(zogezegd historisch) stelselmatig eigenschappen en kwaliteiten
aan toe te voegen, die uiteraard allemaal problematisch zijn,
want niet ‘zuiver’ (lees: anders dan het door de opperpriester of
een andere sjamaan op het genoemde eiland was bedoeld).
Ik kan met zulke redeneringen, hoe spitsvondig en spiri-
tueel ze ook mogen zijn, niet uit de voeten. Als de premisse al
niet controleerbaar is, wat moet ik dan met al die conclusies,
aanbevelingen, adviezen enz. die eruit voortvloeien? Mij lijkt het
er vingerdik bovenop te liggen dat de premissen worden ver-
zonnen in functie van de gewenste conclusies! Dat lijkt me
trouwens ook de enige verklaring voor de zeer verschillende
verhalen die de ronde doen over het ontstaan van het geld.
Laat ons dus bij de feiten blijven. De meest voor de hand
liggende vaststelling is dat geld altijd een probleem is. Ik ken
fundamenteel maar twee soorten mensen: enerzijds zij (de
meerderheid) die constant roept ‘Help, ik wil geld’ (of: ik heb
geld nodig), en anderzijds zij (de minderheid) die constant ver-
zucht ‘Help, ik heb geld’ (en: wat moet ik ermee?). Het zou
eenvoudig zijn mocht het tekort van de eerste groep in omvang
min of meer overeenstemmen met het teveel bij de tweede
groep. (In dat geval zou alleen moeten worden onderzocht of en
hoe een transfer mogelijk is.) Aangezien dit echter niet zo is,
heeft het misschien niet eens veel zin om over transfers of her-
verdeling na te denken.
Een tweede vaststelling: geld op zich is niets (behalve
13 terug naar boven

De pot verwijt de ketel
De Verenigde Staten van
Amerika zijn boos op Rusland
en China omdat zij een veto
uitspraken tegen een VN-resolutie
over Syrië.
De Amerikaanse ambassadeur
bij de VN, Susan Rice, verliet
uit protest de zaal. Ze noemde
het nee tegen de resolutie
"een goedkope uitvlucht van
landen die liever wapens verkopen
aan het regime dan het
Syrische volk bij te staan".
Zowel Moskou als Peking refereerden
aan de eerdere VNresolutie
tegen Libië, die wel
is aangenomen. Die zou zijn
misbruikt door de NAVO. De
bescherming van het Libische
volk was volgens de twee landen
een excuus om Muamar
Kadhafi van de troon te kunnen
stoten.
Op 23 september j.l. vroeg
president Mahmoud Abbas
van Palestina VN-lidmaatschap
aan voor de Palestijnen.
De Amerikanen zijn tegen en
zullen indien nodig hun veto
gebruiken.
Verdient het Palestijnse volk
dan geen bijstand? Of komen
de Amerikaanse wapenleveranties
aan Israël dan in gevaar?
de redactie
www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
eventueel ‘conventie’). 2 Zeker in onze wereld van virtuele bank-
rekeningen. Dat hoef je echt aan niemand meer uit te leggen.
(Hoewel, in mijn twaalfde klassen is dat altijd een bijzonder
harde noot om te kraken.) Maken wij ons dan met zijn allen
zorgen om niets? Natuurlijk niet! Geld domineert ons bestaan,
ons denken, ons geluk, onze toekomst, onze cultuur, … Vervang
nu even het woord ‘geld’ door ‘niets’ in de vorige zin (eventueel
voorafgegaan door het lidwoord ‘het’, of, naar keuze, met de
toevoeging ‘behalve eventueel conventie’) en de hele problema-
tiek wordt zo klaar als een klontje.
Daarmee wil niet gezegd zijn dat ook de oplossing voor
de hand ligt. Maar de vaststelling dat onze beschaving en onze
individuele levens volledig of toch in zeer grote mate bepaald
worden door ‘niets’, zou ertoe mogen leiden ons de vraag te
stellen hoe we ons als mensen, als mensheid, kunnen bevrijden
van dat niets (lees: het geld). Het ‘iets-isme’ zal ons daarbij
niet helpen – een klare kijk op wat de tegenhanger is van het
niets, namelijk het goddelijk-geestelijke, is daartoe onontbeer-
lijk. Met vagelijk gewauwel komen we geen stap vooruit!
column door Leon van der Heijden
Als ik toch was meegegaan
Werner Govaerts
Van de week zag ik KRO’s Kruispunt. Hoewel ik nooit katholiek
was, volg ik op die manier wel altijd met belangstelling het wel
en wee van de kerk. Het was een uitzending over die Dakota
(een museaal vliegtuig) met ongeveer dertig bruggenwachters,
die tijdens een personeelsuitje van Rijkswaterstaat van Schiphol
naar Texel neerstortte in de Waddenzee. Alle bruggenwachters
vonden de dood op één na die niet was meegegaan omdat hij
niet wilde vliegen.
Toen moest ik aan jou denken.
‘Daarom leef ik nog ‘, zei hij, ‘of het was mijn tijd nog
niet. Misschien dat als ik toch was meegegaan, dat ze dan alle-
maal nog leefden’.
In het herdenkingsprogramma werden de bruggen be-
zocht waar de weduwen woonden – die meestal bij de brug
woonden. In de gesprekken met de weduwen viel mij op dat
hun omgekomen mannen – het ging natuurlijk over de slachtof-
fers - allemaal ambtenaren van Rijkswaterstaat een eigenleven
hadden – of beter gezegd – in hun eigenleven hadden geleefd.
Zij beschouwden de brug als hun stek en waren fier op hun
werk dat ze als zinvol beschouwden.
Zij waren de wachters en wakers over het land.
Toen herinnerde ik mij dat juist deze mensen zoals ook
de seinhuis- en vuurtorenwachters, de conducteurs, de portiers
en de concièrges, de mensen van het Spoor en de Post en het
Gemeentelijk Energiebedrijf zeg maar, afijn de Openbare Nuts-
bedrijven, allemaal waren geprivatiseerd of wegbezuinigd waar-
door duizenden mensen die hun eer in hun werk legden op
straat kwamen te staan.
Intussen ging men gewoon door met praten over de
werkgelegenheid en het creëren van banen alsof dit alles niet
aan de hand was.
Leon van der Heijden
14 terug naar boven
1) Knack, 21 sept. 2011, p.
128 e.v.
2) zie het verhaal van Jac Hielema
die zijn zoon vroeg wat
hij zou meenemen naar een
onbewoond eiland (De Aardespiegel
van 15 september
2011)

Wat eraan vooraf ging
Wibren Olyslagers (29 september
1964) legt aan zijn
werkcoach uit hoe hij is onterft
door zijn vader, die in de
top tien van de rijkste Nederlanders
staat. Wie zijn de invloedrijke
vrienden van André
Olyslagers? U leest het in deel
5 van het karma van Wibren
Olyslagers.
www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
Feuilleton door Joh. Askeladde
het karma van Wibren Olyslagers (aflevering 5)
“Wie waren die invloedrijke vrienden van je vader, als ik vragen
mag.” Het was voor het eerst dat Patricia Jeruzlem eigenlijk iets
zei. Wibren keek op en recht in haar ogen. Dat deed hij bijna
nooit als hij met mensen in gesprek was, hen recht in de ogen
kijken. Meestal keek hij naar de mond van zijn gesprekspartner,
hij vond het moeilijk om hen recht in de ogen te kijken. Hij wist
ook niet waarom. “… eh, dat waren de oude Bush, toen vice-
president van Amerika en… “ Wibren zuchtte diep. “… Paul Vol-
cker, de toenmalige president van de Federal Reserve Bank van
New York.”
Patricia Jeruzlem knipperde niet eens met haar ogen.
Waarschijnlijk omdat die namen haar niets zeiden of omdat ze
dergelijke namen al verwachtte, Wibren wist het niet. Hij ver-
telde dat ze vanaf het militaire vliegveld bij Dundee met een
auto naar zijn huis waren gereden en op de ochtend van de fi-
nale van het Queen Elizabeth Concours dus voor zijn deur ston-
den. Gelukkig had hij de woonkamer net opgeruimd voor het
geval Dousha de volgende ochtend toch weer bij hem terug zou
keren. Overigens wisten zijn ouders nog niet van hem en Dous-
ha. Ook had hij zijn schilderwerk verplaatst van de woonkamer
naar de kamer erboven. Zijn ouders wisten overigens ook nog
niet dat hij was gestopt met zijn studie en alleen nog maar
schilderde.
Hij leidde zijn vader en zijn vrienden naar de eetkamer -
ze wilden geen koffie, liever iets sterkers, whiskey - en namen
plaats aan de ronde tafel. “Ik moet je iets vragen...” begon An-
dré Olyslagers nadat hij zijn zoon aan Paul en George had voor-
gesteld. Wibren begreep direct dat hij met een voorstel zou ko-
men dat hij niet zou kunnen weigeren. “Jij gaat morgen om
14.00 uur met ons mee naar Boston. Van daar reis je door naar
Cambridge, Massachusetts waar je zult instromen in een bijzon-
dere klas op Harvard University - Walter zit er ook in - waarin je
wordt voorbereid op iets heel speciaals…” M’n vader zweeg en
keek even naar zijn maten links en rechts van hem die lichtjes
hun hoofden schudden. “… iets waar ik nog geen mededelingen
over kan doen, maar ik verzeker je, je krijgt een gedegen oplei-
ding en je zit voor de rest van je leven gebeiteld.”
“Ik reageerde niet. Toen legde de oude Bush zijn hand op
mijn schouder, keek me vriendelijk aan en zei op een gerust-
stellende toon dat ik tot morgenochtend bedenktijd had. Ze
zouden een auto sturen, die me naar het vliegveld zou brengen,
zeiden ze. Nu moesten ze er weer vandoor, want ze hadden die
avond nog een afspraak in London, zeiden ze.”
Die avond won Dousha Shostakovich het Queen Elizabeth
Concours. In haar gala-jurk, overladen met bloemen, in tranen
bedankte ze iedereen die dit voor haar mogelijk had gemaakt.
Tot slot bedankte ze ook Wibren Olyslagers, haar vriend, met
naam en toenaam. En de camera zoomde in op zijn vader André
Olyslagers met linkst van hem George W.H. Bush en rechts van
hem Paul Adolph Volcker.
Joh. Askeladde
15 terug naar boven

Vraag:
Mail uw vraag naar
info@aardespiegel.nu en de
redactie zoekt iemand die in
kan gaan op uw vraag. Vraag
en antwoord worden gepubliceerd.
www.aardespiegel.nu - donderdag 6 oktober 2011 - eerste jaargang Nr. 2
Vragen van lezers:
De Europese Centrale Bank (ECB) heeft tot augustus 2011, 115
miljard euro in de economie gepompt door obligaties en andere
leningen op te kopen. Hoe komt de centrale bank aan dit geld?
Is er sprake van geldschepping, zo ja hoe werkt dit precies, en
als er sprake is van leningen*, worden ze dan aan de centrale
banken terugbetaald en is er dan sprake van geldvernietiging?
een antwoord
Geachte heer Nijeboer,
Arjen Nijeboer
Elke centrale bank (daarom is het ook een centrale bank) heeft
de mogelijkheid geld te creëren. Je zou kunnen zeggen dat dat
de essentie van een centrale bank is: een centrale bank heeft
het monopolie op het creëren van geld. We moeten daarbij ove-
rigens wel onderscheid maken tussen verschillende soorten
geld: het geld dat een centrale bank creëert (in het geval van
de ECB: door leningen aan commerciële banken te geven en, in
uitzonderlijke gevallen zoals in deze crisis, door het opkopen
van bank- of staatsobligaties), leidt niet per definitie tot een
groei van de geldhoeveelheid in de echte economie (en dus tot
inflatierisico's). Dat gebeurt alleen als het geld van de centrale
bank, via de commerciële banken, ook daadwerkelijk in de eco-
nomie aankomt. Iets wat niet altijd het geval is, bijvoorbeeld
omdat commerciële banken het geld oppotten (en niet gebrui-
ken om meer kredieten te geven).
Wat de aankopen door het Eurosysteem betreft (niet al-
leen de ECB koopt; alle nationale centrale banken van het Euro-
systeem doen die aankopen) geldt dat die aankopen op zich
inderdaad leiden tot een toename van de liquiditeit/geld in het
financiële systeem. Om dat effect te neutraliseren, haalt de ECB
het totaalbedrag aan aankopen elke week ook weer uit de
markt. Dus de obligatieaankopen zijn neutraal wat betreft de
hoeveelheid liquiditeit in het systeem.
Elke maandag maken we bekend hoeveel aankopen er in
de voorgaande week gedaan zijn, en wel op deze pagina: link.
Daar melden we dan ook hoe groot het totaalbedrag van alle
aankopen (sinds mei 2010) is en hoeveel we een dag later dus
uit de markt gaan halen.
U ziet dat laatste in de tabel op deze pagina: link. Daar
ziet u steeds een negatief bedrag staan. Dat is het totaalbedrag
van de aankopen dat we elke week ook weer uit de markt halen
door banken de mogelijkheid te geven overtollig geld bij ons te
stallen. En dit zullen we dus blijven doen tot aan het einde van
de looptijd van de laatste obligatie.
Momenteel is het totaalbedrag 152,5 miljard euro be-
kendgemaakt.
Ik hoop dat deze uitleg het een en ander verduidelijkt.
Met vriendelijke groet,
William Lelieveldt
Senior Press Officer
European Central Bank
16 terug naar boven
* Met het zinnetje "als er
sprake is van leningen", dan
bedoel ik dus te vragen of de
ECB door het opkopen van
obligaties en andere leningen
schuldeiser zijn geworden, of
die leningen dan daadwerkelijk
aan de ECB afbetaald
worden en of er dus (zoals de
standaardopvatting zegt) dan
ook weer geldvernietiging
heeft plaatsgevonden.
volgende week
in De Aardespiegel:
Volgende week is De Aardespiegel
geheel gewijd aan
Filosofie vd Vrijheid. Dit naar
aanleiding van het symposium
over dit boek van zaterdag 1
oktober in De Rode Hoed in
Amsterdam, georganiseerd
door de Iona Stichting.
Ferdinand Zanda doet verslag
van de dag. Jac Hielema en
Stephan Geuljans lichten er
elk hun eigen dingen uit om
er vervolgens dieper op in te
gaan.
De vraag van de lezer is deze
keer de vraag van Mariëtte
Willemsen, één van de acht
sprekers van die dag, naar
het ‘zuivere denken’ om ‘zuivere
begrippen’ te produceren.
Waarom zijn die nodig
om een ‘vrije geest’ te kunnen
zijn?
En verder: Iedereen die iets
wil delen over zijn of haar
leeservaringen met Filosofie
vd Vrijheid is van harte welkom
een mail te sturen naar:
info@aardespiegel.nu