Wereldbeeld 2011-03 - Vereniging voor Verenigde Naties

ongeveer 7.500 mannen en jongens om het leven
hadden gebracht, in wat de ergste Europese massamoord
sinds de Tweede Wereldoorlog was.
In eerste aanleg had de rechtbank van Den Haag de
klacht afgewezen omdat het operationele bevel en de
controle over Dutchbat bij de VN veeleer dan bij de
Nederlandse overheid lag, en dat Dutchbat de bevelsstructuur
van de VN niet doorbrak (hooguit was
sprake van ‘parallelle instructies’). 9 Als gevolg daarvan
kon de Nederlandse regering niet aansprakelijk
worden gesteld. Ook de VN kon niet aansprakelijk
worden gesteld omdat zij immuniteit genoot voor
Nederlandse rechtbanken. 10
De redenering van de rechtbank in eerste aanleg was
niet geheel overtuigend, aangezien, op basis van de
feiten zoals die voorlagen, Nederland in de periode
net voor de massamoord in Srebrenica een verregaande
mate van controle en bevel uitoefende over
Nederlandse VN-troepen gelegerd op de compound
bij Srebrenica. Bovendien leek het argument dat de
doorbreking van de VN-bevelsstructuur de enige uitzondering
was op de aansprakelijkheid van de VN 11 ,
geen basis in het internationaal recht te hebben. 12
De enige relevante standaard zou deze gebaseerd op
de mate van daadwerkelijke controle dienen te zijn.
Bij de beoordeling wie ! de VN, Nederland, of beide
! daadwerkelijke controle over de troepen uitoefende(n),
zijn de formele details van organisatorische
hiërarchie ondergeschikt aan de vraag wie op operationeel
niveau de touwtjes in handen heeft. Men
dient daarbij in het achterhoofd te houden dat staten,
zoals Nederland in dit geval, weliswaar troepen
ter beschikking stellen van de VN voor VN-operaties
(de VN heeft immers geen ‘eigen leger’), maar dat
deze troepencontingenten nooit volledig deel uitmaken
van de VN. Zij blijven onder het bevel van een
nationale bevelhebber staan, en de staat behoudt
straf- en tuchtrechtelijke bevoegdheid. De VN en de
staten kunnen wel afspraken maken dat alle beslissingen
finaal bij de VN-bevelhebber liggen, maar dan
moet ook nagegaan worden of dat in werkelijkheid
ook zo is. Indien de troepen in de praktijk hun instructies
van hun eigen staat veeleer dan van de VN
krijgen, kan men niet anders dan oordelen dat de
staat effectieve controle uitoefent, en dat de staat
dus aansprakelijk is voor alle onrechtmatige daden
die worden gepleegd door deze troepen.
Hoewel de beslissing in eerste aanleg voor kritiek
vatbaar was, kwam het niettemin als een verrassing
dat het Gerechtshof van Den Haag in beroep de beslissing
van de rechtbank overrulede. Uiteindelijk
JAARGANG 35, NR. 159, 2011/3
weerspiegelde die laatste beslissing de positie van de
VN, die er van uit gaat dat de VN in VN-operaties
steeds controle uitoefent en dus steeds aansprakelijk
is. Bovendien zou elke andere beslissing ernstige financiële
gevolgen veroorzaken voor de Nederlandse
overheid, die zich sowieso al in zwaar financieel weer
bevond. Toch besliste het Gerechtshof de ‘daadwerkelijke
controle’-standaard, zoals die ook is neergelegd
in het huidige artikel 7 van de door de VN-International
Law Commission (ILC) opgestelde artikelen
over de aansprakelijkheid van internationale organisaties
(versie 2011), toe te passen. Op grond van
die standaard stelde het Hof vast dat, gelet op de
omstandigheden van het geval, de handelingen van
Dutchbat met betrekking tot de familie van de Bosnische
tolk en de elektricien toerekenbaar waren aan
Nederland. Volgens het Hof hadden zowel de VN als
de Nederlandse overheid na de val van Srebrenica op
11 juli 1995 controle over de resterende taak van
Dutchbat om de Bosnische vluchtelingen bij te staan
en te evacueren, en de volledige terugtrekking van
Dutchbat uit Bosnië voor te bereiden. Dat was het
geval om verschillende redenen: de Nederlandse
stafchef van het UNPROFOR-hoofdkwartier vervulde
een dubbele rol als vertegenwoordiger van zowel
de VN als Nederland, twee hooggeplaatste Nederlandse
officieren hadden samen met de Franse VNcommandant
beslist Dutchbat en de vluchtelingen te
evacueren, en de Nederlandse minister van Defensie
had specifieke instructies aan Dutchbat gegeven.
Aangezien de Nederlandse regering nauw betrokken
was bij (de voorbereiding van) de evacuatie, had zij
volgens het Hof de mogelijkheid te voorkomen dat
Dutchbat het beval gaf aan een aantal Bosnische
moslims om de compound te verlaten. Het Hof stelde
ook vast dat dit bevel VN-instructies vluchtelingen
zoveel mogelijk te beschermen schond. 13 Nadat de
Nederlandse regering toeliet dat de Bosnische moslims
verplicht werden de compound te verlaten en
naliet hen naar veilig gebied mee te nemen, werden
zij om het leven gebracht door Mladic’ militie. Het
Hof stelde een causaal verband vast tussen beide gebeurtenissen
en kon vervolgens niet anders dan concluderen
dat de Nederlandse overheid onrechtmatig
had gehandeld jegens de Bosnische moslims. 14
Het is hierbij opvallend dat het Hof oordeelde dat
het internationaal publiekrecht (de ILC-artikelen)
de kwestie van de toerekening van gedrag aan Nederland
beheerst 15 , maar dat het internationaal privaatrecht
de onrechtmatige daad als zodanig beheerst.
16 Uiteindelijk stelt men dan vast dat de Nederlandse
Srebrenica-zaak niet in de eerste plaats over
aansprakelijkheid naar internationaal recht ging,
maar veeleer over aansprakelijkheid naar nationaal
33