Lees het artikel over de succesfactoren van mentoring - TSS ...

Méér dan een steuntje in de rug
Succesfactoren van mentoring onderzocht
Matthijs Uyterlinde en nada de Groot
Mentoring is een hype. Het aantal projecten waarin
burgers op vrijwillige basis optreden als mentor, coach
of maatje van risicojongeren is de afgelopen jaren snel
toegenomen. Maar sorteren deze projecten ook het
beoogde effect? Onderzoek laat zien dat mentoring
in potentie een effectieve interventie is, maar dat de
belofte niet altijd wordt ingelost.
Mentoringprojecten zijn afkomstig uit de Verenigde Staten. In
het begin van de vorige eeuw, toen zich in de snelgroeiende
steden steeds meer schrijnende sociale problemen begonnen af
te tekenen, probeerden leden van de elite zélf de onderklasse te
verheffen. Door actief op te trekken met minderbedeelden, hoopte
men de maatschappelijke kansen van kansarmen te vergroten.
De eerste Nederlandse mentoringprojecten dateren uit de jaren
zeventig, maar van een hype lijkt pas sprake sinds mentoring in
2006 boven aan de Sociale Agenda van de Volkskrant, TSS en de
RMO verscheen. De afgelopen jaren investeerde het Oranje Fonds
miljoenen in maatjes- en mentoringprojecten, en het fenomeen
sluit naadloos aan bij een tijdsgewricht waarin Nederland voor het
eerst in de geschiedenis een programmaministerie voor Jeugd en
Gezin kent.
Over de condities waaronder mentoring succesvol is, bestaat
echter weinig kennis. Wat is een goede match? Moet er tussen
risicojongere en mentor een groot leeftijdsverschil bestaan of
gedijt mentoring juist bij de gratie van een kleine afstand? Welke
vorm van begeleiding is effectief? En wat zijn organisatorische
randvoorwaarden voor een succesvolle relatie? Om deze vragen te
beantwoorden, verrichtte MOVISIE uitgebreid onderzoek naar de
succesfactoren van mentoring (Uyterlinde et al. 2009). Via
een schriftelijke enquête en diepte-interviews hebben we
ruim 360 mentoren en mentees – mentoringjargon voor
de jongeren die worden begeleid – bevraagd over hun
ervaringen. In dit artikel laten we zien welke resultaten
met mentoring kunnen worden bereikt en hoe het moge-
lijk is de kans op succes te optimaliseren. We maken kennis met
Liane (36) en Medina (17), een succesvol mentorkoppel dat in 2007
aan elkaar werd gekoppeld in het Amsterdamse project Goal!
De 36-jarige Liane meldde zich twee jaar geleden aan bij Goal!
Tijdschrift voor sociale vraagstukken No. 9 / september 2009
Na een studie filosofie en bedrijfsethiek werkte ze bij diverse
multinationals als consultant op het terrein van fraudedetectie,
en in 2003 startte ze met een eigen coachingspraktijk. Ze kwam in
contact met Goal! toen ze als vrijwilliger werkte op een school voor
moeilijk opvoedbare kinderen. Ze volgde de training voor nieuwe
mentoren en kreeg na afloop drie profielen van jongeren voorge-
schoteld. Haar voorkeur ging direct uit naar Medina: ‘Zij sprong er
wat mij betreft uit qua type. Haar blik, en ook haar achtergrond. Ze
was toen vijftien. Ik vond dat ze er pittig uitzag op dat pasfotootje.’
De Turkse Medina woonde toen nog niet zo lang in Amsterdam:
‘Ik was pats boem van Rotterdam naar Amsterdam verhuisd, naar
mijn moeder. Van school veranderd, allemaal vriendinnen daar
achtergelaten. Dus ja, het ging niet echt goed met mij. Ik had
nergens zin in, op school ging het niet goed, thuis was ik hartstikke
brutaal... Toen vertelde de coördinator van mijn oude vmbo-school
dat er voor mensen als ik zo’n project was. Een paar maanden
later kreeg ik contact met Liane.’ Inmiddels trekken Liane en
Medina twee jaar samen op. Ze ontmoeten elkaar wekelijks.
Effectieve sociale interventie
Net als verschillende Amerikaanse studies, laat ons onderzoek
zien dat mentoring in potentie een effectieve sociale interventie
is (zie onder meer Allen & Eby 2007; Rhodes 2002). Veel mentees
zetten dankzij de mentoringrelatie concrete stappen voorwaarts.
In het onderzoek onderscheiden we positieve effecten op vier
terreinen (zie kader).
Het meest spectaculaire effect is zichtbaar bij emotioneel kapitaal.
Bijna de helft van de mentees verklaart meer zelfvertrouwen te
hebben gekregen en meer vertrouwen te hebben in de toekomst
dankzij het contact met de mentor. De diepte-interviews maken
Mentee Medina: ‘Ik ben niet
meer brutaal tegen mijn
ouders, ik kom mijn afspraken
na, doe mijn best op school’
duidelijk dat het emotioneel
welzijn van mentees toeneemt
door de zekerheid dat er iemand
is die ze kunnen vertrouwen, bij
wie ze met vragen of problemen
terechtkunnen en bij wie ze zich-
zelf kunnen zijn. Liane versterkt het zelfvertrouwen van Medina
door haar complimentjes te geven. Medina: ‘Ik geloofde nooit dat
ik echt slim was, dat heeft ook te maken met zelfvertrouwen. Maar
Liane, die vertelt me dat ik slim ben, dat ik niet waardeloos ben,

Resultaten van mentoRing:
vieR kapitaalsooRten
1 Emotioneel kapitaal heeft betrekking op het emotioneel welzijn van
de mentee. Draagt het mentorschap bij aan het zelfvertrouwen en
aan het vertrouwen dat de mentee heeft in de toekomst?
2 Academisch kapitaal heeft betrekking op de leerprestaties van de
mentee. Zijn de schoolcijfers en werkprestaties van de mentee
verbeterd, is de motivatie voor school toegenomen?
3 Sociaal kapitaal heeft betrekking op het vermogen van de mentee
om nieuwe hulpbronnen aan te boren: heeft het mentorschap bijge-
dragen aan de uitbreiding van het sociale netwerk van de mentee
en zijn zijn of haar verhoudingen met ouders en leeftijdsgenoten
verbeterd?
4 Cultureel kapitaal heeft betrekking op de gedragscodes en omgangs-
vormen die van belang zijn om vooruit te komen in de samenle-
ving. Heeft de mentee dankzij het mentorschap zijn of haar horizon
verbreed, nieuwe sociale vaardigheden ontwikkeld en praktische
vaardigheden opgedaan?
dat ik dingen ook goed kan als ik het echt wil.’
In de tweede plaats blijken mentoringprojecten vruchten af te
werpen op het gebied van sociaal kapitaal. Dankzij hun mentor
breiden mentees hun sociale netwerk uit en begeven ze zich in
nieuwe sociale settings. De helft van alle mentees zegt nieuwe
mensen te hebben ontmoet via hun mentor.
Het derde effect is zichtbaar bij het academisch kapitaal: ruim
een derde van de mentees ervaart verbeteringen op het gebied
van school- of werkprestaties. Veel koppels doen samen huis-
werk, houden een planning bij en bespreken de resultaten. Soms
wordt er al doende gewerkt aan taalbeheersing of het spreken
van Engels. Daarnaast werken mentoren spelenderwijs aan de
verwerving van academisch kapitaal. Medina vertelt hoe Liane
haar hielp om Engelse woordjes te leren: ‘Die woordjes heeft ze
op een blaadje gezet en dat heeft ze drie keer dubbelgevouwen.
Aan de zijkant heeft ze het in het Nederlands geschreven en aan
de andere kant in het Engels. Ik kan het overal meenemen, dus
zelfs als je op de wc zit kun je Engelse woordjes leren! Je kan het
blaadje opentrekken en dan kan je zien of het fout is of goed. Dat
helpt!’
Ten vierde is er resultaat zichtbaar bij het cultureel kapitaal. Hier-
onder verstaan we enerzijds de ‘stille’ gedragscodes en omgangs-
vormen die de mentee helpen om vooruit te komen in de samenle-
ving, en anderzijds het vergroten van de leefwereld van jongeren.
Veel mentees krijgen van huis uit weinig culturele bagage mee en
worden nauwelijks gestimuleerd om zich te ontwikkelen. Vooral
op het gebied van sociale vaardigheden wordt winst geboekt:
veel mentees leren van hun mentor dat je mensen hoort te laten
uitspreken, dat je op tijd komt op een afspraak of dat het wordt
gewaardeerd als je vraagt hoe het met iemand gaat. Verschil-
No. 9 / september 2009 Tijdschrift voor sociale vraagstukken
Medina en Liane

lende mentees waren voor de mentoringrelatie nog nooit buiten
hun eigen stad geweest. Mentoren nemen hen mee naar nieuwe
plekken en laten hen kennismaken met nieuwe situaties. Zo gaf
Liane aan Medina een museumjaarkaart voor haar verjaardag en
sindsdien gaan ze om de week naar een museum. Een aanzienlijk
deel van de mentees heeft nieuwe interesses of hobby’s dankzij
hun mentor. De mentor kan dus effectief de horizon van de mentee
verruimen, waardoor deze kennismaakt met andere normen,
waarden en leefwijzen.
Afbreukrisico
Mentor Liane (links): ‘Ik ben geen probleemoplosser
voor haar, dat doe ik niet. Wat ik wél doe: ik stuur haar’
Hoewel het onderzoek laat zien dat veel mentoringrelaties positief
uitwerken, zoals in het geval van Liane en Medina, stuitten we
ook op relaties die nauwelijks effect sorteren. Sommige koppels
hebben weliswaar een leuke tijd samen, maar er vindt nauwelijks
Tijdschrift voor sociale vraagstukken No. 9 / september 2009
‘toerusting’ plaats. De mentor is een vriend, een maatje, met wie
de mentee koffiedrinkt, computerspelletjes doet, gaat biljarten of
kaarten. Voor de duur van de relatie fungeert de mentor wellicht
als vertrouwenspersoon, maar omdat de mentee nauwelijks
nieuwe vaardigheden of omgangsvormen opdoet, is de kans op
terugval na beëindiging van het contact groot. In dit geval is er
dus sprake van een groot onbenut potentieel.
Daarnaast ontmoetten we koppels bij wie de wederzijdse klik en
de vertrouwensband die nodig is om de mentee ‘vooruit’ te helpen,
vrijwel afwezig is. Deze koppels houden het meestal niet lang
vol. Amerikaans onderzoek toont aan dat dergelijke relaties zelfs
averechts kunnen werken, want na een mislukte mentoringrelatie
stijgt de kans dat een jongere verder afdwaalt van het rechte pad,
mogelijk met schooluitval, drugsgebruik of criminaliteit tot gevolg
(Rhodes 2002). Het kan ertoe leiden dat een jongere definitief

het vertrouwen verliest in hulpverlening of jongerenwerk. Mento-
ringprojecten zijn, kortom, geen interventies die inzetbaar zijn
onder het motto ‘baat het niet, het schaadt ook niet’. Mentoring
is een serieuze zaak, met een hoog afbreukrisico. Dat maakt
het van belang om inzicht te krijgen in de sleutels tot het succes
van mentoringprojecten voor risicojongeren. We brengen de drie
belangrijkste succesfactoren over het voetlicht.
De juiste match
Mentoring zet alleen zoden aan de dijk als de band tussen mentor
en mentee hecht is. Daarom hebben we onderzocht welke factoren
van invloed zijn op de mate waarin mentees de mentoringrelatie
waarderen. Daarin speelt de wederzijdse ‘klik’ de meest voorname
rol. De match vormt een cruciale schakel in het opbouwen van
een vertrouwensband. Mentorbegeleiders gaan hierbij zorg-
vuldig te werk, maar laten zich vaak wel primair leiden door hun
gevoel. Toch bestaan er wel degelijk aanknopingspunten om de
toevalsfactor te verkleinen. Het onderzoek wijst uit dat feitelijke
verschillen tussen mentor en mentee – in leeftijd, geslacht of etnici-
teit – slechts een bescheiden rol spelen. Veel belangrijker is dat de
afstand door de mentee als zo klein mogelijk wordt ervaren. Dit is
te bereiken door te streven naar raakvlakken, zoals overeenkom-
stige karaktereigenschappen, gevoel voor humor en overlappende
voorkeuren, interesses en gespreksonderwerpen. Complementaire
karaktereigenschappen, of bijvoorbeeld een mentor met een
beroep dat tot de verbeelding spreekt, kunnen gunstig werken.
Het leeftijdsverschil tussen Liane en Medina is bijna twintig jaar en
ze hebben een verschillende culturele achtergrond. Toch ervaren
beiden de sociale afstand als klein. Medina: ‘We lijken niet echt
op elkaar of zo, het enige wat hetzelfde is, is dat haar ouders ook
gescheiden zijn. Maar we zijn echt aan elkaar gehecht, we kunnen
het echt over alles hebben.’ Desgevraagd legt Medina uit dat ze
Liane als een goede vriendin ziet: ‘Ik ben de kleine vriendin van
Liane... en zij is mijn grote vriendin. In mijn ogen heeft ze dezelfde
leeftijd als ik, maar ze is gewoon groot.’ Uit het onderzoek blijkt
dat mentoren die meer dan vijftien jaar ouder zijn, meer kunnen
bijdragen aan het zelfvertrouwen van mentees en aan de verbe-
tering van sociale vaardigheden. Daarnaast zijn er aanwijzingen
dat een autochtone mentor een positieve invloed kan uitoefenen
op het zelfvertrouwen en op het cultureel kapitaal van een alloch-
tone mentee. Een voorwaarde is wel dat van deze verschillen geen
barrièrewerking uitgaat. Hoewel de klik nooit volledig te program-
meren of te voorspellen is, doen mentoringorganisaties er wellicht
goed aan om vooral oudere mentoren te werven met een jeugdige
DRie effectieve stijlen van
begeleiDing
1 Ondersteunende stijl. Een ondersteunende mentor zoekt aansluiting
bij de leefwereld van de jongere en streeft een gelijkwaardige relatie
na. Mentor en mentee hebben een sterke vertrouwensband. De
ondersteunende mentor staat voor de mentee klaar en biedt een
luisterend oor.
2 Instrumentele stijl. Een instrumentele mentor is gericht op toerus-
ting van de mentee: het accent ligt op de persoonlijke ontwikke-
ling van de jongere en op het realiseren van doelen. Instrumentele
mentoren proberen bijvoorbeeld doelbewust het zelfvertrouwen van
de mentee op te vijzelen en zijn of haar sociale vaardigheden te
verbeteren.
3 Actieve stijl. Een actieve mentor onderneemt veel activiteiten in het
contact met de mentee. Daarbij gaat het enerzijds om activiteiten
ter ontspanning en anderzijds om activiteiten gericht op educatie,
werk of persoonlijke ontwikkeling.
inslag, omdat zij mogelijk beter in staat zijn om een generatiekloof
te overbruggen.
De juiste stijl
Ook de stijl van begeleiding van de mentor oefent veel invloed uit
op de waardering van de mentoringrelatie. Iedere mentor hanteert
een eigen stijl, die voor een belangrijk deel besloten ligt in zijn
of haar karakter. Het is echter mogelijk mentoren sterker bewust
te maken van de mogelijke effecten van de inzet van specifieke
stijlen of activiteiten. Ons onderzoek toont aan dat de meest
effectieve vorm van begeleiding van mentees drie ankerpunten
kent: vertrouwen (de ondersteunende mentorstijl), toerusting (de
instrumentele mentorstijl) en avontuur (de actieve mentorstijl). De
kunst ligt in het toepassen van de juiste mengeling van deze drie
stijlen en het stapsgewijs opbouwen van het contact (zie kader).
Een vertrouwensband is een absolute voorwaarde voor een
succesvolle mentoringrelatie. Zonder wederzijds vertrouwen en
respect gaat er geen kapitaal over de brug. De mentor moet in
de beginfase van de relatie geduldig tijd en energie investeren
om het vertrouwen van de mentee te winnen. Kiest de mentor te
vroeg een toerustende rol, dan ligt een voorschrijvende, autoritaire
stijl op de loer en die werkt vaak contraproductief. In het kielzog
van de ondersteunende stijl dient de mentor zich te bedienen van
een meer instrumentele stijl van begeleiding, zodat de mentee
ook feitelijk iets opsteekt van het mentoringcontact. Liane: ‘Ik ben
No. 9 / september 2009 Tijdschrift voor sociale vraagstukken
9

10
Bij diverse mentorkoppels zagen we
een aanzienlijk onbenut potentieel
Tijdschrift voor sociale vraagstukken No. 9 / september 2009

geen probleemoplosser voor haar,
dat doe ik niet. Wat ik wél doe: ik
stuur haar.’ Toen ze vermoedde
dat Medina veel alcohol dronk en
weinig besef had van wat alcoholpercentages betekenen, nam ze
haar mee naar een slijterij: ‘Ik vroeg die verkoper: “Kun je ons wat
vertellen over alcohol?” Hij heeft toen een hele lezing gegeven...
Medina is daar heel veel wijzer van geworden.’
Zowel voor het winnen van vertrouwen als voor het toerusten van
de mentee geldt dat een actieve stijl vruchten afwerpt. Samen
fietsen, koken, naar een museum of de bioscoop gaan, blijken
geschikte activiteiten te zijn om de mentee te prikkelen, uit te
dagen en spelenderwijs nieuwe inzichten en vaardigheden bij te
brengen. Bovendien kan de mentor in een dynamische omgeving
op informele en laagdrempelige wijze ‘moeilijke’ gespreksonder-
werpen aansnijden, zoals zelfvertrouwen of problemen op school
of thuis. Bij koppels die vooral tijd thuis op de bank doorbrengen
met een kop thee, is minder resultaat zichtbaar. Het meest effectief
lijkt het combineren of afwisselen van ontspannende met nuttige
en leerzame activiteiten. Liane legt uit hoe ze daarbij geduldig te
werk gaat: ‘Een jaar geleden zijn we naar de bibliotheek gegaan.
Net nieuw, ik heb haar alles laten zien. Toen zei ze: “Boeken zijn
niks voor mij.” Ik was heel erg teleurgesteld, maar ik weet nog
dat mijn moeder ook teleurgesteld was dat ik geen boeken las.
Dus ik dacht: prima. We zijn pas toch weer naar de bibliotheek
gegaan, want ik wilde een bepaald kinderboek lenen. Toen heb
ik het opnieuw geprobeerd. We gingen naar de jeugdafdeling en
toen pakte ze een boek en zei: “Dit lijkt me een leuk boek.” We
zijn gaan zitten en ze ging lezen. Laatst belde ze me op: “Ik lees
heel veel, ik heb het boek al bijna uit!” Dat sturen als mentor, en
niet teleurgesteld zijn als het niet meteen lukt, is denk ik heel erg
belangrijk.’
De juiste ondersteuningsstructuur
Mentoringorganisaties staan voor de taak om ervoor te zorgen
dat de belofte van mentoring beter wordt ingelost. Bij diverse
mentorkoppels zagen we immers een aanzienlijk onbenut poten-
tieel. Naast het zorgvuldig matchen van mentoren en mentees
en het toerusten van mentoren om zich te bedienen van verschil-
lende begeleidingsstijlen, valt ook op organisatorisch gebied
nog winst te boeken. Uit ons onderzoek rollen daarvoor enkele
concrete aanbevelingen. Zo blijken mentoringprojecten met een
lange adem (een trajectduur van minstens twaalf maanden)
effectiever te zijn dan kortdurende trajecten. Dat geldt eveneens
Een mentor met een beroep dat tot de
verbeelding spreekt kan gunstig werken
voor kleinschalig opgezette mentoring-
organisaties. Aandacht, waardering
en informeel contact met mentoren,
mentees én het thuisfront van de
mentee komt de betrokkenheid en daarmee de werkzaamheid van
mentoring ten goede. En maatwerk in het trainingsaanbod, zowel
vooraf als tijdens de mentoringrelatie, draagt bij aan de expertise
van mentoren. Ten slotte zorgt goede aansluiting van de mento-
ringorganisatie bij het bredere netwerk van jeugdhulpverlening
ervoor dat de mentee adequaat kan worden opgevangen als de
situatie escaleert of de problematiek ernstiger blijkt dan vooraf
was ingeschat.
Als aan deze voorwaarden wordt voldaan, kan er veel worden
bereikt. Een effectieve mentor kan de neerwaartse spiraal
keren door een jongere meer zelfvertrouwen te geven, nieuwe
sociale vaardigheden bij te brengen en zijn of haar leefwereld te
verruimen. Medina is haar mentor dankbaar: ‘Liane heeft zo veel
invloed op me gehad... in die paar jaar ben ik heel erg veranderd.
Ik ben niet meer brutaal tegen mijn ouders, ik kom mijn afspraken
na, doe mijn best op school. Mijn ouders zijn ook hartstikke
tevreden over me. En… ik heb ook iets bereikt wat ik zelf wilde:
toen ik pas in Amsterdam woonde, woog ik bijna 80 kilo. Nu weeg
ik 60.’
Matthijs Uyterlinde en Nada de Groot zijn werkzaam bij de
afdeling Trends en Onderzoek van MOVISIE.
De publicatie ‘Meer dan een steuntje in de rug. Succesfactoren
van coaching en mentoring onderzocht’ is te bestellen via
www.movisie.nl.
Literatuur
• allen, t.d. & l.t. eby, The Blackwell Handbook of Mentoring. A multiple perspectives
approach. hoboken: Wiley-Blackwell, 2007
• rhodes, j.e., Stand by me. The risks and rewards of mentoring today’s youth.
Cambridge: harvard University Press, 2002
• Uyterlinde, M., V. lub, n. de Groot & a. sprinkhuizen, Meer dan een steuntje in de
rug. Succesfactoren van coaching en mentoring onderzocht. Utrecht: MoVisie, 2009
Foto’s bij dit artikel: redmar Kruithof
No. 9 / september 2009 Tijdschrift voor sociale vraagstukken
11