Pied a terre - Santiago

BE'STUUR
mw. K. van den Berg, voorzitter
H. van Bemmel, bestuurs-secretaris
mw. H. Pouderoyen, secretaris binnenland
j. van der Meulen, secretaris internationaal
J. Hoffman, penningmeester/ledenadministratie
G. van Poppel, ledenservice
mw. M. Blokland
LEDENSERVICE (uitsluitend schriftelijk)
Inliichtingen over het genootschap, aanmelden
als lid, insturen compostela's.
Gerard van Poppel
Botterwerf 2
2804 MK Gouda
BESTUURS-SECRETARIAAT
p/a Papelaan 67
2252 EE Voorschoten
(071)561 29 17
SECRETARIAAT BINNENLAND
p/ai Fazantenkamp 576
3607 DG Maarssenbroek
a (l0346)569 133
SECRETARIAAT INTERNATIONAAL
p/a Hagelweg 8
5801 HC Venray
a (l0478)584 145
PENNINGMEESTER-ADRESWIJZIGINGEN
p/a Margriet 39
7772 NC Hardenberg
a (í0523)267 325
COLOFON
dyacobsstaf 40
jaargang 10 - december 1998
verschijnt viermaal per jaar
ISSN 0923-1 1458
O Nederlands Genootschap van Sint Jacob
Meningen en feiten, zoals die door auteurs
worden weergegeven, vallen buiten
verantwoordelijkheid van redactie en uitgever.
KERN-REDACTIE
Cees Hilberdink
Mireille Madou
REDACTIE-ADRES
Peter Jas (eindredacteur)
Astronautenweg 5
1622 DA Hoorn
= (0229)215 210
DRUK & GRAFISCHE VERZORGING
Koopmans' drukkerij, Hoorn
Ruud Conens (logo)
AANWIJZINGEN VOOR INSTUREN KOPIJ
Bijdragen, voor de Jocobsstaf dienen bij
voorkeur op diskette (IBM-format 3,5" of 5,25")
in WP 5.1 voorzien van een uitdraai gezonden
te worden naar het redactieadres.
Gelieve op A4 formaat met één brede marge te
werken. Indien illustraties worden aangeleverd
deze voorzien van onderschriften en voorkeur-
plaats in de marge aangeven met een met de
foto corresponderend nummer.
De redactie behoudt zich het recht voor
bijdragen in te korten of te weigeren.

131 Jacobusboek
Ted van Gaalen
137 Uit de Spaanse keuken
138 Linosnede 'bruggen'
Ruud Harmsen
140 Europa? Europa!
Aris de Bakker
141 Sintjacob in kleuren
Mireille Madou
153 Natuur onderweg
Ida Blok
156 Ontmoetingen op de camino
Fred Majoor
158 Maragateria
Tjeerd Roosjen
137 Genootschap van sint Jacob
Afbeelding omslag:
Het najaar is in Spanje net als bij ons het
hoogseizoen voor paddestoelen.
Inktzwammen staan hier en daar langs het
pad. (foto Ida Blok)
Pelgrim op de
melkweg
(Alain Ricoud)

DOMENICO LAFFI: Een reis naar het Westen
van Bologna naar Compostela in de 17de eeuw
In 1997 verscheen een reisbeschrijving van de 17de - eeuwse Italiaanse pelgrim
Domenico Laffi. De uitgave is een becommentarieerde vertaling uit het Italiaans
in het Engels doorJames Hall. Het boek is uitgegeven door de Primavera Pers in
Leiden, met steun van de Xunta de Galicia.
Domenico Laffi was tot priester gewijd, maar hij had meer smaak in reizen dan in
parochiewerk. Driemaal ondernam hij de 1300 km lange tocht van Bologna naar
Santiago. Ook maakte hij reizen naar andere bestemmingen in Spanje en naar
het Heilige Land. Andere boeken van Laffi beschrijven zijn reizen naar Jeruzalem
en naar Lissabon.
In "Een reis naar het Westen" wordt een enkele reis beschreven naar Compostela,
maar ervaringen van zijn drie reizen zijn er in gecombineerd. De eerste maal ver-
scheen het 1673; de huidige uitgave is gebaseerd op een herziene versie uit
1681. Het boek werd vier maal herdrukt in de halve eeuw na het eerste verschij-
nen en daarna niet meer tot aan deze uitgave.
Het boek verscheen oorspronkelijk in een periode van afnemende aandacht voor
pelgrimage. In Noord-Europa kwam volgens Hall, in zijn inleiding, na de
Reformatie pelgrimage praktisch niet meer voor. Andere factoren die pelgrimage
tegenwerkten waren de Dertigjarige oorlog tussen Frankrijk en Spanje die duurde
tot 1659 en de aanbevelingen van het Concilie van Trente halverwege de 16de
eeuw, inhoudende dat verering van relieken in de eigen omgeving de voorkeur
verdiende boven pelgrimages naar verre oorden. In Italië echter was de belang-
stelling voor de traditionele bestemmingen nog levendig.
Laffi's reisverslag vormt een rijke bron van kennis over de christelijke wereld van
zijn tijd. Door historici wordt er dan ook dankbaar gebruikvan gemaakt, ondanks
onnauwkeurigheden in datering en beschrijvingen. Maar ook de in pelgrimage
geïnteresseerde leek vindt in Laffi een rijk geschakeerd verhaal, dat vele facetten
van het pelgrimeren aanroert. Laffi beschrijft de architectonische kenmerken en
bijzonderheden van gebouwen die hij onderweg tegenkomt, maar ook de ont-
moeting en de omgang met ketters, andere pelgrims, plaatselijke gebruiken en
bezienswaardigheden, sprinkhanenplagen en gevaren onderweg. Paspoort en

gezondheidscertificaat zijn de reispapieren; hij vertrekt samen met zijn reisge-
noot, de schilder Domenico Codici uit Bologna. Uit de tijdstabel die Hall toevoegt
als appendix blijkt dat zij uitstekende wandelaars moeten zijn geweest: dagaf-
standen van rond de 40 kilometer zijn heel gewoon, en meermalen wordt 50
kilometer en meer gehaald.
Milaan, de eerste grote stad die hij aandoet wordt
door hem bekeken alsof hij een hedendaagse
Amerikaanse toerist was. Hij houdt van groot en grote
getallen: hij komt superlatieven te kort om de kathe-
draal van Milaan, die hij het achtste wereldwonder
noemt, te beschrijven. De nog niet afgebouwde kathe-
draal heeft vijf beuken en vijf ingangen. Er zijn 42 grote
gebrandschilderde ramen, en enkele nog grotere in
het koorgedeelte en de gevel, 72 koorstoelen ingelegd
met notenhout, prachtige reliefs die heiligenlevens en
verhalen uit het Oude en Nieuwe Testament uitbeel-
den. Verder zijn er prachtige graftombes van aartsbis-
schoppen en talloze relieken. De misattributen zijn van
een bijzondere schoonheid. Ook andere gebouwen in
Milaan zijn de moeite waard, zoals de bibliotheek, het
kasteel van hertog Sforza en het rariteitenmuseum van
Settala. Laffi verontschuldigt zich voor zijn bijzondere
aandacht voor Milaan met als excuus dat hij er zoveel
belangrijke relaties heeft. Toch vertelt hij lang niet
alles: herhaaldelijk beëindigt Laffi zijn opsommingen
van personen, gebouwen en zaken met de opmerking
dat hij ze niet zal voortzetten omwille van de beknopt-
heid. Er blijft genoeg te melden over. In Turijn, waar hij
aanwezig is bij de jaarlijkse manifestatie rond de publieke vertoning van de lijk-
wade, beschrijft hij hoe de plechtigheid wordt afgesloten met een eresaluut dat
de aanwezigen in een ondoorzichtige kruitdamp hult. De herkenning van zaken
die ons heden ten dage nog bekend zijn is een van de charmes van het lezen van
Laffi. De vermelding van een nieuwe acht-hoekige kapel in aanbouw voor de lijk-
wade maakt ons nieuwsgierig. Zou die kapel er nog staan? Laffi lezen is haast een
uitnodiging de tocht na te reizen. De vertaler komt ons te hulp: notities in de
marges maken onder meer melding van bijzonderheden van de genoemde plaat-
sen, gebouwen en zaken en wat er tegenwoordig nog van te zien is.
Laffi betoont zich voortdurend een man van de wereld: ook Turijn heeft onover-
troffen pleinen, paleizen en openbare gebouwen, en hetzelfde geldt voor vele
andere plaatsen die hij bezoekt. In Auch, zo lezen wij, bezoekt hij de prachtigste

kathedraal van heel Frankrijk. Geen getallen ditmaal, maar regelmatig meldt hij
dat hij uit pure nieuwsgierigheid bijvoorbeeld van een enorm kanon in een garni-
zoensplaats of van een brug de maat heeft genomen.
Ondanks zijn toeristische inslag verwaarloost Laffi zijn geestelijke plichten niet.
Hij leest regelmatig de mis. Met de aalmoezen die hij ermee verdient, kan hij -
soms zelfs heel behoorlijk - in zijn onderhoud voorzien. Niet overal waar hij komt
echter spreekt dat vanzelf. In Zuid-Frankrijk trekt hij door streken die grotendeels
ketters zijn, wat voor hem gelijk staat met "niet katholiek". In Nimes staat hij er
verbaasd over dat katholieken en ketters daar vreedzaam naast elkaar leven. In
Montpellier worden hij en zijn reisgenoot door ketterse poortwachters uit de
stad geweerd, maar via kennissen die zij's avonds opdoen in een herberg buiten
de poorten worden zij de volgende dag door de stad rondgeleid.
Laffi toont hier en op andere plaatsen een open oog en waardering voor cultuur-
goederen die nog dateren uit de Romeinse tijd. Dit wekt de indruk dat wij te
maken hebben met een moderne, universalistische geest. Des te meer verbaast
ons de middeleeuwse lichtgelovigheid waarvan hij regelmatig blijk geeft. In de
streek rond Avignon doet de mare de ronde dat "sede vacante", dat wil zeggen
zolang de Heilige Stoel onbezet is, de olijfbomen daar weigeren vrucht te dragen.
En inderdaad, Laffi ziet op zijn tocht slechts olijfbomen zonder blad, juist in de
periode van "sede vacante" na de dood van Clemens IX. Helaas, schrijft hij, heeft
hij het verhaal niet op waarheid kunnen controleren, want bij verkiezing van
Clemens X was hij niet langer in dat gebied.
Zo vertelt hij ook dat hij met eigen ogen gezien heeft dat de hoorn waarop
Roland blies om de Franken te waarschuwen gespleten was; dit bewijst dat het
verhaal dat hij zo hard blies dat de hoorn ervan barstte waar moet zijn.
Hij blijkt overigens zeer onder de indruk van de legendarische held Roland. Hij
bezoekt de rots die door Roland werd gespleten met zijn zwaard Durendal, en
vertrekt niet uit Roncesvalles zonder nog een laatste bezoek te brengen aan de
graftombe van Roland, "want alleen God weet of men daartoe nog eens in de
gelegenheid zal zijn."
Bij het onvermijdelijke verhaal over de onterecht gehangene in Santo Domingo
de la Calzada weet hij een aantal bijzonderheden te melden over de haan en de
kip die daar in een speciale kooi gehouden worden ter nagedachtenis aan het
wonder van de opwekking. De dieren maken van blijdschap een enorm kabaal bij
elke pelgrim die er langs komt, men kan van hen veren plukken zoveel men wil
zonder dat zij kaalgeplukt worden, zij leven slechts op pelgrimsbrood, en zij
stammen in rechte lijn af van de kip en de haan die door1acobus tot leven
gewekt werden: na zeven jaar, voor zij beide sterven, legt de kip twee eieren
waaruit de volgende haan en hen voortkomen.
Zijn geestelijke verwantschap met zijn tijdgenoten blijkt ook uit de belangstelling
die hij in Avignon toont voor het macabere. Hij roemt het meesterlijke en enige

schilderij van koning Rene van Provence, dat een in staat van ontbinding verkerend
lijk afbeeldt, ziet op graftombes knappe reliefs van ontbindende lichamen
omgeven door de spinnen, schorpioenen en slangen die zich tegoed hebben
gedaan aan de stoffelijke resten. Smeuïg vertelt hij het verhaal na over het openen
van het graf van Laura, Petrarca's geliefde, dat zich hier zou bevinden.
De reis is niet zonder gevaren: bij het naderen van de Frans-Spaanse grens vernemen
zij kort na elkaar enkele verhalen van pelgrims
die een eind verderop overvallen zijn en beroofd.
Een solitaire pelgrim heeft het er ternauwernood
levend afgebracht; Laffi en zijn metgezel troosten
hem en geven hem aalmoezen. Meer kunnen zij niet
doen. De overvallers echter van twee monniken uit
Napels zijn door dezen aangeklaagd en zij ontgingen
hun straf niet: zij werden opgepakt en gevierendeeld.
Bij een brug over rivier de Arga worden zij zelf
geconfronteerd met roofridders die daar de doorgang
bewaken. Hoewel de brug de "Brug van het
Paradijs" genoemd wordt, schijnt hij Laffi eerder een
"Brug van de Hel" toe, zo schrijft hij. De bewakers
van de brug zijn manschappen van de roofridder
Don Caime die in ongenade is geraakt na een
geschiedenis van bloedwraak, naar aanleiding van
het doodschieten van een hond van de broer van de
ridder, die jaagde op het terrein van de edelman
Mendoza. Don Caime moordde het hele huis
Mendoza uit. Laffi en zijn metgezel naderen voorzichtig
de brug, betalen de gevraagde tol, bevestigen
desgevraagd dat zij langs dezelfde weg terug
zullen komen, maar zodra zij buiten het zicht van de onderling overleggende
brugwachters zijn, zetten zij het op een hollen. Zij stoppen niet tot zij in de eerstvolgende
plaats aangekomen zijn.
De menselijke eigenschappen edelmoedigheid en hebzucht blijken in de 17de
eeuw al even ongelijkverdeeld als ze dat heden ten dage zijn. Een behoeftige
weduwnaar die elf jonge kinderen te onderhouden heeft weigert elke betaling
voor enkele ponden kersen die hij voor Laffi en zijn reisgenoot uit zijn bomen
plukt; een veerman die aanbiedt hen voor niets over te zetten nodigt hen aan de
overkant uit op een karige maaltijd van niets anders dan salade waarvoor hij stevig
betaald wenst te worden.
Laffi wordt betaald voor het lezen van de mis en soms voor het bidden voor het
zieleheil van overledenen; wij lezen dat zijn vriend de schilder goed wordt
e

eloond voor het tekenen van het portret van een pastoor die hen onderdak ver-
schaft. Duitse pelgrims die zij onderweg tegenkomen en met wie zij enige tijd
optrekken voorzien in hun onderhoud door het verkopen van heiligenprentjes op
perkament. Eenmaal in Spanje is het eenvoudiger om aan de kost te komen van-
wege de heersende gewoonte om pelgrims een "passada" te geven, meestal in de
vorm van brood en wijn.
Opmerkelijk is beschrijving door Laffi van een weg-
wijzer: kennelijk is deze manier van de weg wijzen
uniek en nieuw! Werd tot dan toe bij splitsingen de
aan te houden richting aangegeven door hopen ste-
nen die door pelgrims waren gelegd bij de juiste
weg, voorbij Burgos treft men bij wegsplitsingen een
"houten of stenen kruis" aan op de armen waarvan
men de namen van steden vermeldt waarheen zij
wijzen. Laffi beschrijft onder meer de bekende realis-
tische Christusfiguur in de kathedraal van Burgos.
De tocht door de meseta krijgt een bijzonder karak-
ter door de sprinkhanenplaag die er heerst en die
grote hongersnood veroorzaakt. Vanwege de uitge-
hongerde wolven is het niet veilig om 's nachts te
reizen: dat kan alleen overdag, als de schaapherders
met hun enorme honden in het veld zijn. Dan treffen
zij langs de weg een stervende Franse pelgrim aan.
De sprinkhanen vreten zelfs aan zijn lichaam. De pel-
grim sterft, en zij bedekken zijn gezicht en handen
met zand voor ze verder gaan en in het eerstvolgen-
de dorp een priester waarschuwen.
In Sahagún en omgeving wordt met man en macht
de sprinkhanenplaag bestreden door de beesten bij
voorkeur's nachts, als zij door de kou bevangen bewegingloos op de stadsmuren
zitten, dood te slaan.
Voorbij Sahagún treffen zij opnieuw een dode pelgrim aan, wiens lichaam door
enkele wolven wordt aangevreten. De wolven worden verjaagd en in de volgende
plaats wordt de priester gewaarschuwd.
Eindelijk op de Monte del Gozo aangekomen, worden de emoties de mannen te
machtig. Het duurt enige tijd voordat zij in staat zijn om onder het zingen van
het "Te Deum" Compostela binnen te wandelen.
In Compostela beschrijft Laffi uitgebreid de kathedraal, de gewoonten rond de
plechtigheden en de bouwwerkzaamheden die er aan de gang zijn.
De ontmoeting met de Italiaanse edelman en geleerde Signore Ercole Zani met
wie een aantal aangename avonden worden doorgebracht lijkt een volmaakte

afsluiting van de reis. Laffi meent echter, overeenkomstig het oude gezegde, dat
zijn reis niet af is als hij niet ook naar Finisterre en Padrón is geweest, en reist
daarheen af. Hij beschrijft onder meer het wonder van de aankomst van het
lichaam van Sintlacob op de plaats die ooit Iria Flavia heette. Terug in
Compostela worden nog enkele aangename uren doorgebracht in het gezel-
schap van Signore Zani voordat Santiago verlaten wordt "in de naam van God en
Sintlacob" en de terugreis naar Italië aanvaard.
Het verslag van Laffi, bedoeld als ooggetuigenverslag voor tijdgenoten, verschaft
de latere lezers een dubbele blik op delacobuspelgrimage. We herkennen de
route die gevolgd wordt, de plaatsen en bijzonderheden; tegelijkertijd maken we
kennis met een wereld die de onze niet meer is: er heersen andere gebruiken;
wat belangrijk is voor Laffi, is dat voor ons niet of nauwelijks meer; we missen
zaken die er in de tijd van Laffi nog niet zijn of moeten vaststellen dat wat Laffi
vermeldt inmiddels verdwenen is. Dit dubbele karakter is een van de aantrekke-
lijkste kanten van dit boek. Dit gegeven, maar ook de toeristische inslag van
Laffi, zijn nieuwsgierigheid en zijn open oog ook voor zaken die niet meteen in
verband worden gebracht met de verplichte vroomheid van de pelgrim maken
het verslag ook nu nog zeer leesbaar.
DOMENICO LAFFI, Ajourney to the West, The Diary of a Seventeenth-Century
Pilgrim from Bologna to Santiago de Compostela, Translated, with a Commentary
by IAMES HALL, Primavera Pers, Leiden 1997. ISBN 90-7431 0-28-1.
NLG 49.50.

UIT DE SPAANSE KEUKEN
GEITENKAAS MET PISTACHESAUS
Voor vier personen: 4 geitenkaasjes (of plakjes), 250 gr champignons, 1 citroen,
2 of 3 vleestomaten, 1 kleine ui. Voor de saus (dressing): 100 gr pistachenoten, 6
eetlepels olijfolie, 2 eetlepels wijnazijn, 2 uitjes, peterselie, zout en peper.
Champignons schoonmaken en in schijfjes snijden, wat zout opstrooien en
besprenkelen met citroensap. Het uitje pellen en fijn hakken. De tomaten in
schijfjes snijden. Dit alles schikken op een bord.
Voor de saus: de pistaches pellen en verbrijzelen. Mengen met de fijngehakte ui,
de fijngesneden peterselie, de olijfolie en de azijn. Peper en zout naar smaak toe-
voegen en goed door elkaar roeren. De saus op de voorbereide schotel brengen.
De geitenkaasjes (eventueel in plakjes spek gewikkeld) onder of op de hete grill
aan beide zijden kort roosteren. Op het bord met de koude groeten leggen.
Eventueel garneren met een toefje gekrulde sla.
Franse variant.
Voor ieder een bord voorbereiden met fijn geplukte sla en een weinig tuinkers.
Een vinaigrette maken met olijfolie, wijnazijn, een fijngesneden uitje en peterse-
lie, zout en peper.
Het geitenkaasje in de oven laten warm worden. Intussen voor elk een sneetje
brood roosteren. Het geroosterde brood op de sla leggen en het warme kaasje er
bovenop.

LINOSNEDE - BRUGGEN
[-.l
Over de rivieren op de pelgrimsweg werden al spoedig bruggen gebouwd.
Sommige bouwheren werden om die reden heilig verklaard, zoals
Santo-Domingo-van-de-weg en Sanluan de Ortega.
De overgang van deze middeleeuwse karakteristieke bruggen is voor veel heden-
daagse pelgrims nog steeds een bijzondere ervaring. Vooral de brug van Puente
la Reina, waarna er symbolisch nog maar één weg naar Compostela is, geeft het
gevoel dat er geen terug meer is.
De brug is een passage waarmee de twee werelden die de rivier scheidt verbon-
den worden.
[.-l
Het symbool van de brug op de pelgrimsreis verbindt ons verleden met onze
toekomst. Wat men loslaat, waar men afscheid van neemt is niet wég. Maar we
nemen het op een andere wijze met ons mee.
jan de Jong h, Zomerstilte, liturgie maken tussen Pinksteren en herfst, pag. 78

EUROPA? EUROPA!
EEN MODERNE PELGRIMAGE VAN DEN HAAG NAAR SANTIAGO
Het beeldend kunstproject 'Europa? Europa!' is een moderne pelgrimage die via
de snelwegen van Den Haag naar Santiago de Compostela gaat. Het project
bestaat uit een tiental beelden/installaties in van oudsher belangrijke pelgrims-
haltes: Tournai (Belgie), Parijs, Tours, Saintes, Belin Beliet (Frankrijk), Pamplona,
Burgos, Leon, Santiago de Compostela en eventueel voor de terugweg Oviedo en
Bilbao (Spanje).
De beelden en installaties worden geplaatst aan de buitenkant van de bovenge-
noemde steden; daar waar de snelweg bij de stad aankomt. Hier zijn ook de
grote winkelcentra, de anonieme hotels, de fast-food restaurants en de enorme
parkeerplaatsen te vinden. Deze locaties zijn ideaal voor de moderne pelgrim, die
zijn weg door het hedendaagse Europa baant.
Deze beelden en installaties worden geflankeerd door kios-
ken, waar men, naast toegangskaartjes, artikelen kan kopen,
die betrekking hebben op het project. Het belangrijkste arti-
kel en tevens het symbool van 'Europa? Europa!' is de ver-
bronsde jacobsschelp met de uitgezaagde hand. De hand in
de schelp verwijst naar de zuil in de kathedraal in Santiago,
waar elke pelgrim bij aankomst zijn hand op legt. De bronzen
schelp is via de stichting Akunzo voor 99 gulden te bestellen.
De schelp staat ook op andere artikelen afgebeeld, zoals T-
shirts, caps en stickers. Verder zullen er boekjes en ansicht-
kaarten over het project te koop zijn. Met de verkoop van
deze artikelen en de toegangskaartjes moet het project wor-
den bekostigd.
Van 5 tot 29 december 1998 is op de tentoonstelling Kunst en Religie in De
Vishal en de Grote Kerk in Haarlem, de Rozetmachine te zien. De Rozetmachine is
een persoonlijke meditatiemachine, waar de moderne pelgrim tot rust kan
komen door de meditatieve werking van de draaiende rozet. Deze machine
wordt samen met een kiosk geplaatst voor De Vishal op de Grote Markt.
Informatie over 'Europa? Europa!' of bestellingen bij:
Stichting Akunzo, a (070)345.40.64/384.04.52.

SINT ]ACOB IN KL EUREN
MIREILLE MADOU
De stad Doornik (Tournai) was in de Middeleeuwen een belangrijke halteplaats
op de weg naar Santiago de Compostela. De oude bisschopsstad aan de Schelde
beschikte over een Sint-Jacobsgasthuis en een daaraan verbonden broederschap.
In de stedelijke bibliotheek bewaart men een lijvig, 15de-eeuws handschrift, een
cartularium, dat alle gegevens over het gasthuis bevat. De eerste bladzijde van
dit boek is versierd met twaalf miniaturen. Ze tonen voorstellingen uit het leven,
de legenden, de mirakelen en de verering van de heilige apostel Jacobus.
HET SINT-JACOBSCASTHUIS EN DE BROEDERSCHA P
Een burger van de stad Doornik,]ean Wettin, nam het initiatief tot het oprichten
van een gasthuis of hospitaal toegewijd aan sint Jacob. De stichtingsakte ver-
meldt de aanvang van de bouwwerken in 131 9. In 1330 diende jean Wettin bij
het stadsbestuur een aanvraag in tot voortzetting van de werken.
Koning Philips VI van Frankrijk (1 328-1 350) bevestigde in 1333 de nieuwe stich-
ting die vanaf deze tijd talrijke schenkingen in ontvangst mocht nemen.
Het Sint-Jacobsgasthuis was opgericht met een dubbele doelstelling: onderdak
bieden aan arme passanten die erom vroegen en herbergen van pelgrims. Het
hospitaal werd bestuurd door twaalf 'meesters' die elk jaar opnieuw gekozen
werden. Een van die twaalf was de hoofdverantwoordelijke. Om deel uit te
maken van het bestuur moest men zelf de pelgrimstocht naar Santiago onderno-
men hebben. In het laatste kwart van de 15de eeuw milderde men deze verplich-
ting. Het kon ook volstaan een plaatsvervangend pelgrim te betalen.
Evenals de andere leden van deJacobusbroederschap moesten de twaalf
bestuurders hun jaarlijkse contributie betalen. Alle leden moesten aanwezig zijn
op de viering van het apostelfeest op 25 juli. Op die dag was er steeds een plech-
tige mis en een processie waarbij iedereen een brandende kaars moest meedra-
gen. Na afloop van de kerkelijke plechtigheid hield men een feestmaal, door elk
van de leden afzonderlijk te betalen.
De dagelijkse bezigheden in het hospitaal waren in handen van een bestuurslid,
diens vrouw en een knecht.
Het Sint-Jacobsgasthuis heeft bestaan tot in 1668. Toen werd het afgebroken in
het kader van de vernieuwing van een hele stadswijk.
HET CARTULARIUM
Het cartularium van het Sint-Jacobsgasthuis
te Doornik is een verzamelboek
waarin alle documenten die betrekking hebben op het hospitaal zijn opgeno-
men. Het cartularium werd bijgehouden tot in 151 2.

Naast onder meer de lijsten van de inkomsten en bezittingen van het hospitaal,
de overlijdensberichten van de leden van de broederschap, bevat het cartularium
ook reglementen. Een eerste reeks voorschriften is bedoeld voor het bestuur. De
langste en meest interessante reeks heeft betrekking op de gasten.
De statuten vermelden uitdrukkelijk dat in het gasthuis enkel mannen worden
opgenomen en geen vrouwen evenmin als kinderen beneden de twaalf jaar. De
passanten die de gastvrijheid vroegen moesten gezond zijn. Ze moesten met
twee in een bed slapen, des avonds op tijd binnen zijn en ze moesten ook het
Onze Vader kunnen zeggen. Dronken mannen, dieven of veroordeelden kregen
er geen plaats. Op straf van uitsluiting voor kortere of langere tijd mocht men
niet dobbelen, kaart spelen, vloeken of handel drijven. Strafbaar waren ook dege-
nen die hun voeten niet goed gewassen hadden, die de meester, zijn vrouw of de
knecht beledigden, die over de vrouwen kwaad spraken en die het brood weiger-
den dat ze bij de soep aangeboden kregen. De strengste straffen waren voor
degenen die in hun bed urineerden of op andere plaatsen in het hospitaal hun
behoefte gingen doen: ze werden naakt in een cel gezet met al hun vuilnis en
werden gedurende een jaar uit het hospitaal gebannen.
Het dagrantsoen waarop de pelgrims en passanten recht hadden was een grof
brood van veertien ons, een pint bier, een schotel bonensoep, een plak varkens-
vlees of een haring, naargelang de beschikbare voorraad. Het eten mochten ze
niet meenemen naar de slaapzaal.
Deze en nog meer reglementen werden door de twaalf meesters opgesteld op
1 mei 1351. Ze werden ongewijzigd overgenomen in het 15de-eeuwse cartularium.
MATERIELE GEGEVENS VAN HET HANDSCHRIFT
Het handschrift is gemaakt van perkament en telt 297 folio's. Elk blad meet
298x1 72 mm. De oorspronkelijke stukken werden omstreeks 1489 gekopieerd
door de scriptor Gossel Maret en ingebonden in lederen band door de boekbin-
der lavier. Hun namen zijn te lezen in de codex die omstreeks 1489-1490 te date-
ren is. De verluchter of miniaturist is anoniem gebleven. Op basis van stijlvergelij-
kingen heeft men verschillende werken rond deze kunstenaar kunnen groeperen
en hij kreeg de noodnaam 'Meester van het Gebedenboek van Dresden', zijn
voornaamste werk. Hij moet een reizend kunstenaar geweest zijn die vermoede-
lijk in Utrecht is gevormd en rond 1470 in Brugge werkzaam was.
Na ongeveer twintig jaar trok hij naar Doornik en later naar Amiens. De meester
schildert figuren met zeer expressieve gezichten en gebaren en gebruikt felle
kleuren. Af en toe ziet men ook lichte gouden arceringen op de gewaden van
voorname personages.
De eerste bladzijde van het manuscript is vooral onderaan rechts zeer bescha-
digd. Door het veelvuldig omslaan van het blad en door de vochtigheid van de

vingers is een groot deel van de miniaturen weggeveegd en dus onherstelbaar
verloren.
Bewaarplaats: Doornik, Bibliotheque de la Ville, Cod. 4 A (conservé n" 27).
DE MINIATUREN
De eerste bladzijde van het cartularium is haast uitbundig versierd. Elf rechthoe-
kige tafereeltjes zijn geschilderd op de zijkanten en onderaan het blad. Ze zijn in
U-vorm rondom de pagina gerangschikt. Iedere voorstelling speelt zich af in een
eigen compartiment dat gevormd wordt door boomtakken, met eenvoudig
gevlochten tenen aan elkaar vastgemaakt. Binnen deze U-vorm is nog een grote
miniatuur geschilderd bij het tekstgedeelte van de bladspiegel. Nu zullen eerst
de kleine taferelen in de volgorde van boven naar onder, van links naar rechts en
van onder naar boven beschreven worden:
- In de linkerbovenhoekziet men sintjacob, zittend op een steen die op het water
drijft. Christus staat op de oever en biedt hem een twijgje aan met aan de top
een schelpje.]acobus echter slaapt en heeft een pelgrimsstaf in de arm geklemd.
Op de achtergrond varen schepen en achter de bergen ligt de open zee. *)
- Het tafereel eronder toont Jacobus, als pelgrim gekleed, staande voor een stenen
gotisch wegkruis. Hij is omringd door zeven toehoorders terwijl hij aan het pre-
ken is. Zijn handgebaar is de middeleeuwse manier om het argumenteren uit te
beelden.
- De hieropvolgende miniatuur laat zien hoe sint Jacob vastgenomen wordt en
naar de gevangenis geleid. Op de voorgrond zwaait de beul met het zwaard om
de geblinddoekte apostel te onthoofden. Zijn staf, hoed en mantel liggen op de
grond. Zijn pelgrimstas heeft hij niet afgelegd. Een drietal personen staat bij de
terechtstelling toe te kijken.
Volgt dan het inschepen naar en de aankomst in Galicië van het bootje met het
onthoofde lichaam van Jacobus. Telkens wordt de apostel door twee mannen
gedragen. Op de voorgrond ziet men hoe het ontzielde lichaam wordt neerge-
legd op een grote plaat witte marmer. Volgens de legende smolt de marmer als
was en nam de vorm aan van een sarkofaag die het lichaam van de dode
omsloot. Het is zeer opvallend dat het hoofd van Jacobus op geen enkel van de
drie verschillende tafereeltjes te bespeuren valt.
Onderaan de bladzijde is de zoektocht naar een geschikte begraafplaats voor de
heilige uitgebeeld. De leerlingen begeven zich naar het kasteel van Lupuria of
Luvia. Deze valse vrouw deelde hen mee dat ze mochten beschikken over haar
ossen die in de bergen graasden. In werkelijkheid ging het om wilde stieren. Deze
werden echter zo mak als lammeren nadat de leerlingen een kruis over hen had-
den geslagen. Ze lieten zich voor de kar spannen en brachten het onthoofde
lichaam van Jacobus terug naar het kasteel van Lupuria. Zij erkende het wonder
dat met haar wilde dieren was geschied, ze bekeerde zich en liet van haar kasteel

een kerk maken. Sint Jacob werd er op waardige wijze begraven. Toen de discipe-
len op hun beurt stierven heeft men ze bijgezet naast het graf van hun meester.
Zo wil het de legende.
- De middelste miniatuur onder aan de bladzijde stelt de legendarische slag bij
Clavijo voor. Sintlacob, met de pelgrimshoed op het hoofd, zwaait het zwaard en
gezeten op zijn wit paard voert hij de christene legers aan. De Moren slaan op de
vlucht en enkelen van hen liggen dood ter aarde. De rode sjabrak van het paard is
op twee plaatsen versierd met het wapen van de Orde van Santiago.
- Naast de slag bij Clavijo is een mirakel van lacobus voorgesteld. Het is dat van
de dode pelgrim die, met een reisgenoot, door de heilige apostel te paard naar
Galicië werd gebracht. Deze wonderbare gebeurtenis wordt verteld in de 12de-
eeuwse Codex Calixtinus en werd ook opgenomen in de 13de-eeuwse Legenda
aurea. Het verhaal luidt als volgt: In het jaar 1080 besloten een dertigtal mannen
uit Lotharingen op pelgrimstocht naar Santiago te gaan. Ze beloofden op hun
erewoord elkaar steeds te zullen helpen en elkaar in alle omstandigheden trouw
te blijven. Een van hen echter weigerde zich door een erewoord te binden. De
reis verliep voorspoedig tot aan de Pyreneeën. Daar werd een van hen ziek en
met veel moeite geraakt hij nog in het gebergte. Overmand door vermoeidheid
en verzwakt door de lastige tocht in de bergen vergaten de mannen hun belofte
en lieten de zieke achter. De ene man die zijn erewoord had geweigerd bleef bij
de zieke gezel die kort daarop stierf. In het holst van de nacht zat de vriend nu
alleen met de dode. Hij was zelf halfdood van schrik in dit eenzame gebied en
begon tot sint Jacob te bidden. Onmiddellijk verscheen deze hem in de gedaante
van een ruiter te paard. Hij nam de dode op, legde hem voor zich op het paard en
vroeg de metgezel achter hem op het rijdier plaats te nemen. Nog voor de dage-
raad bereikten zij de Monte del Gozo. De ruiter gaf de pelgrim opdracht naar de
kerk van Santiago te gaan en de geestelijken te vragen de dode vriend te begra-
ven. Hij zegde ook dat de pelgrimstocht van de andere gezellen, door het breken
van hun belofte, waardeloos geworden was, tenzij zij alsnog een penitentie zou-
den volbrengen. Nu begreep de pelgrim dat de ruiter niemand minder was dan
Santiago. Nog voor hij een dankwoord kon uitspreken was deze verdwenen.
Op zijn terugtocht ontmoette de pelgrim zijn gezellen en bracht hen de bood-
schap van de apostel over. De bisschop van León legde de Lotharingers een peni-
tentie op en daarna zetten ze hun pelgrimage verder.
Links op de achtergrond van de miniatuur is een groepje pelgrims in het land-
schap te zien. De dode die op het paard ligt kan men, niettegenstaande de
beschadiging van het perkament, toch nog onderscheiden.
Aan de rechterkant van de bladzijde, te beginnen onderaan, is een ander mirakel
van sint Jacob voorgesteld. De heilige verschijnt links boven aan de hemel en redt
de opvarenden van een verongelukt schip.

Een man is te water geraakt en twee andere proberen in een reddingssloep te
komen. Drie pelgrims knielen op de oever en bidden tot de heilige. Op de achter-
grond is een grote stad zichtbaar.
Het is niet uitgemaakt welk mirakel hier concreet wordt bedoeld. Sintlacob is
meerdere keren tussengekomen om schipbreukelingen te redden.
- De twee volgende miniaturen illustreren het meest bekende en meest populai-
re ]acobusmirakel, dat van de gehangene en van de haan en de hen. Beide behoe-
ven geen nadere toelichting.
- De laatste voorstelling verhaalt de ietwat bizarre geschiedenis van een pelgrim
die ter ere van Santiago zelfmoord pleegde. Volgens de filosoof Hugo van Saint-
Victor (1 096-1 141) verscheen de duivel in de gedaante van sint Jacob aan een
pelgrim en wees hem op alle ellende van dit leven op aarde. Hij voegde erbij dat
hij heel gelukkig zou zijn indien de pelgrim zichzelf zou doden als een eerbetoon
aan hem. De man nam een zwaard, doorstak zichzelf en bleef dood neerliggen.
De waard van de herberg, die aan de pelgrim gastvrijheid had verleend, werd ver-
dacht van moord en vreesde voor zijn eigen leven. De dode richtte zich onver-
wachts weer op en zei dat het de duivel was die hem tot zijn misdaad had overge-
haald. Toen de boze geest zijn ziel meenam kwam sintlacob om de duivel tegen
te houden en de ziel van de pelgrim aan diens klauwen te ontrukken. De apostel
bracht de pelgrim en de duivel voor de troon van de opperste rechter en deze
besliste dat de pelgrim opnieuw tot het leven mocht terugkeren. Uiteraard werd
de duivel gestraft.
Op de miniatuur ziet men rechts de duivel met een rode muts waaruit twee
hoorntjes steken. Hij praat in op een pelgrim die zich een mes in de borst steekt.
Op de voorgrond ligt hij dood neer, het mes nog in de hand. Boven de wolken
ziet men Christus omringd door hemelse figuren waaronder ook Santiago te her-
kennen is.
Naast deze elf kleine taferelen bevat de eerste bladzijde van het cartularium nog
een grote miniatuur met een tafereel dat zich afspeelt in het koor van een kerk.
Op de voorgrond geeft een smeedijzeren hek toegang tot de gewijde ruimte
waarin een altaar staat.
Op het altaar bevindt zich een laag retabel en daarachter twee koperen kande-
laars. In het midden, op een troon, ziet men het beeld van de zittendelacobus. e
Een muurtje, voorzien van twee doorgangen, verdeelt de koorruimte in twee.
Achter dit muurtje bemerkt men het bovenste stuk van een ladder waarop een
pelgrim klimt. Een tweede pelgrim omhelst het apostelbeeld en een derde is
bezig terug af te dalen.
Boven het altaar en het beeld hangt een zwaar baldakijn met gouden beeldjes
versierd en voorzien van de letters ihs watjezus betekent. Onder het baldakijn is
nog een gouden kruis zichtbaar dat dieper in het koor staat. De ronding van het

koor is versierd met blinde arcaden in de vorm van spitsbogen. Links boven is een
venster zichtbaar en het koor is met gotische gewelven gesloten. De architectu-
rale elementen komen waarschijnlijk overeen met die van de kapel van het voor-
malige Sint-Jacobsgasthuis
te Doornik.
Het kerkmeubilair, de personages en de handelingen die zij verrichten zijn meer
dan waarschijnlijk geïnspireerd op datgene wat in de kathedraal van Santiago de
Compostela te zien was.
Allereerst valt het grote aantal pelgrims op. Enkelen zitten geknield op de vloer
bij de ingang van het koor. In de beide toegangen tot de achterliggende koor-
ruimte ziet men links de pelgrims naar binnen gaan om de apostel te omhelzen.
Rechts komen ze, na het volbrengen van het ritueel, terug naar buiten. Onder de
pelgrims bevinden zich drie vrouwen. Een van hen heeft twee kinderen bij zich
en bedelt om aalmoezen bij de andere aanwezigen. Links naast het altaar staat
een man, wellicht een geestelijke. Het lijkt alsof hij de wacht houdt bij twee sik-
kels die op het altaarkleed liggen. In enkele 15de-eeuwse pelgrimsverhalen leest
men dat de sikkel het passie-instrument was waarmee het hoofd van sint Jacob
werd afgehouwen en derhalve voorwerp van verering was. Waarom hier twee
sikkels liggen is nooit verklaard en evenmin is de sikkel een attribuut van
Santiago geworden. Het werktuig heeft wel een rol gespeeld in het leven van
Santo Domingo de la Calzada, echter niet als marteltuig. De heilige gebruikte
een sikkel om op wonderbaarlijke wijze eikenbomen te vellen die hij nodig had
voor de bouw van zijn pelgrimshospitaal.
Het Jacobusbeeld achter het retabel op het altaar is geschilderd naar het voor-
beeld van de zittendelacobus achter het hoogaltaar in de kathedraal van
Santiago. De miniaturist heeft de heilige, net als in Compostela, een beschreven
banderol in de hand gegeven. In het Galicische heiligdom draagt de apostel ech-
ter geen hoed.
Tenslotte is nog enige uitleg verschuldigd over de aanwezigheid van de talrijke
heraldische motieven. Het meest frappant zijn de Franse lelies. Ze komen voor op
een gekroond schild, door twee engelen gehouden, in de bovenste rand van de
bladzijde, waar twee andere engelen op een bazuin blazen. Men ziet een klein
gekroond wapenschild links op het zware baldakijn en de ronde
boog die de miniatuur omlijst bevat op regelmatige afstanden een Franse lelie
afgewisseld met een schelp en een kruis. Zeer opvallend aanwezig zijn de Franse
lelies op een groot wandtapijt dat links in het koor is opgehangen. Daar zijn de
lelies telkens omringd door een gotische letter k (?). Van 840 tot 11 88 behoorde
Doornik tot het graafschap Vlaanderen. Daarna werd Doornik een vrije Franse
stad tot ze in 1521 door Karel V opnieuw met de Nederlanden werd verenigd.
Heeft de miniaturist, al dan niet in opdracht, het Franse karakter van de stad wil-
len beklemtonen? Of is hier een verwijzing te zien naar de kapel van de koningen
van Frankrijk die nog steeds bestaat in de kathedraal van Santiago? Dit probleem

is thans nog onderwerp van een gespecialiseerde studie.
Behalve het wapen van Frankrijk is ook nog het gekroonde schild van Castilië-
León zichtbaar op de linkerzwik van de boog achter het grote baldakijn. De rech-
terzwik draagt een schild met een klimmende leeuw. Helemaal links bovenaan is
het schild van de Orde van Santiago. Het is met een leren riem opgehangen aan
de tak van de omlijsting. Naast het schild staat de pelgrimsstaf en twee schelpen
vullen de ruimte rechts en onder het schild. De hiervoor genoemde kruisen en
schelpen in de holle lijst tussen de lelies rond de miniatuur geplaatst verwijzen
eveneens naar de Orde van Santiago. Ook de problemen rond deze heraldische
motieven worden nog nader onderzocht.
Het cartularium van het Sint-Jacobsgasthuis te Doornik is een van de belangrijkste
Jacobusdocumenten uit de laatmiddeleeuwse Nederlanden. De miniaturen
op de eerste bladzijde van de codex geven een selectie van voorstellingen uit het
leven, de legenden en de mirakelen van de heilige apostel. Uitermate interessant
is echter de grote miniatuur. Ze biedt een zeldzaam voorbeeld van de verering
van Santiago in de 15de eeuw. De toen gebruikelijke rituelen zijn in wezen tot op
onze dagen dezelfde gebleven. De anonieme kunstenaar heeft zeker en vast pelgrims
in het Doornikse hospitaal geobserveerd. Vermoedelijk heeft hij dit kleine
meesterwerk geschapen op basis van zeer gedetailleerde verhalen die hem door
een van de leden van de Jacobusbroederschap zijn verteld. Het realiteitsgehalte
van de miniatuur is zeer groot en betrouwbaar. De schriftelijke getuigenisen van
15de-eeuwse pelgrims zijn volledig in overeenstemming met wat hier, op meesterlijke
wijze, in kleuren wordt getoond.
*)Voor het twijgje alsJacobusattribuut, zie: delacobsstaf 1996, p.148-157.
Schriftelijke getuigenissen van middeleeuwse pelgrims kan men o.m. lezen in: Klaus HER-
BERS en R. PLOTZ, Nach Santiago zogen sie. Berichte von Pilgerfahrten urn "Ende der Welt,
München, Deutscher Taschenbuch Verlag, 1996.
Met dank aan Dr. Dominique Vanwijnsberghe (Brussel) die zijn studie over het cartularium
van Doornik vriendelijk ter beschikking stelde,
Alle foto's van de miniaturen zijn afkomstig van het Studiecentrum Vlaamse Miniaturisten, t
Katholieke Universiteit, Leuven.

NATUUR ONDERWEG
IDA BLOK
Wat zou de pelgrimsweg zijn zonder de
Wilde peen vorm t
een fijn kantwerk
omlijsting van de natuur? Zonder de kleurige Ianqs de weq
bloemen die stralend, uitdagend of ingetogen
(fotolda lok)
je pad opvrolijken? Zonder het gekwetter van
de vogels die elkaar toeroepen dat er weer
zo'n mal wezen op twee benen voorbijkomt?
Zonder de elegante sprongen van een ree, dat
door het korenveld heen dekking zoekt in de
bosrand? Zonder dat alles is voor mij een pel-
grimsreis ondenkbaar.]e kunt een willekeuri-
ge dag prikken in mijn dagboek, en je zult er
iets over de natuur opgetekend vinden.
Het zijn soms schijnbaar onbeduidende din-
gen die, zelfs als het moeilijk gaat, je hele dag
in één keer goed kunnen maken: de zon die op
een grauwe dag door de wolken breekt, een
berm vol stralend geel jacobskruiskruid, het
vrolijke getierelier van leeuweriken die de
hemel bestormen, één vuurrode klaproos in
een dor landschap, de geurige lavendelstrui-
ken op de Colina de Mostelares, een weitje
met reuzenchampions bij de Alto do Poio,
dauwdruppeltjes die in de morgenzon fonke-
len aan de uitgebloeide bloemschermen van
venkel.

HERINNERINGEN IN WOORD EN BEELD
De vroege morgenzon heeft de papaver zachtjes aangeraakt, zodat de knop kon
openbarsten. De felrode bloemblaadjes zijn nog gekreukeld van het lange opge-
vouwen zitten. Zweefvliegen komen om te snoepen van de verse nectar.
De morgen is een nieuw begin. In de nacht is de natuur opgefrist, bloemen en
insecten beginnen een nieuw leven. Zelf kun je er ook weer tegen. Dikwijls heb ik
het gevoel dat de bloemen me aanmoedigen zodat ik met vreugde voort kan
gaan.
Het verrukkelijke van lopen is dat je zo makkelijk even stil blijft staan. Wat zie ik
daar voor kleurigs tussen het dorre gras? Beweegt daar iets? Waar zou die stink-
zwam staan die ik zo duidelijk ruik? Hé, wat heeft die distel een leuke structuur:
de bijna kogelronde, wollige knoppen zijn bezet met donkerpaarse stekeltjes in
een perfect spiraalsgewijs verlopend patroon. Een kunstwerkje om met verwon-
dering naar te kijken.
Op mooie zomerdagen zijn er dikwijls veel fladderaars. Ze hoppen van bloem
naar bloem of fladderen rusteloos door de lucht. Een landkaartje doet zich
tegoed aan de nectar van wilde marjolein. Heel elegant zijn de blauwtjes, die
heus niet allemaal blauw zijn; er zijn veel verschillende soorten, die je aan hun
kleuren aan de boven- en onderkant en vooral aan de vlekken op hun vleugels
moet proberen te herkennen.
Als ik Spanje binnenwandel is het al eind september. Het najaar is in Spanje net
als bij ons het hoogseizoen voor paddestoelen. Op een stuk met gruis verhard
pad liggen allemaal steenrode stukjes. Het lijken wel roosjes, met gulle hand
gestrooid. Het zijn oranje-rode bekerzwammetjes. Zeker over 20 meter is het
pad er werkelijk mee bezaaid, daarna zie ik ze zo nu en dan nog.
(foto's /do Blok)

ONTMOETINGEN OP DE CAMINO
Fred Majoor fietste samen met zijn zoon Reinoud vanaf Laren (N.H.)
Vertrek op 27 juni 1997 naar Santiago waar ze op 77juli hun
Compostela in ontvangst namen. Driehonderd km. voor Santiago
hadden zij een byzondere ontmoeting
HET BED
Voor ons uit duwde een vrouw een kar tegen de heuvel
op. De kar werd getrokken door een man. Beiden
waren ongeveer 50 jaar. Het ging moeizaam. We
stapten af en vroegen of we konden helpen.
We dachten dat ze een paar kilometer verderop
moesten zijn, het volgende dorp.
Het waren echter geen Spanjaarden maar Duitsers. Ze
waren op weg naar Santiago met een stapelbed op
wielen. Het was helemaal overdekt met een blauw
zeil. Drie maanden geleden waren ze uit Keulen vertrokken.
Ze konden niet op gewone fietsen rijden, want de
grote wielen pasten niet onder het bed. Daarom
reden ze op een soort vouwfietsen en volgden zoveel
mogelijk rivierdalen. Wat een tocht met zo'n gevaarte
tussen je in.
Ze waren over de Pyreneeën getrokken, over Cruz de
Ferro en de Cebreiro. Maar iedere hellinq - moesten ze
lopend, duwend en trekkend omhoog.
We probeerden om te helpen, maar het ging echt
niet met onze grote fietsen. We namen afscheid en
kregen een folder met een plaatje van het bed en de
doelstelling van deze bijzondere tocht.
Ik heb nog vaak aan deze mensen gedacht. Wat een
moed!
Ze reden vaak over grote wegen, met het bed over de
pechstrook, terwijl de vrachtwagens langs je zoeven.
Zouden ze onderweg ook in het bed slapen?
Ze zullen Santiago wel gehaald hebben. Als je meer
dan 2000 km. op zo'n manier hebt afgelegd, moeten
die laatste 300 km. ook tot een goed einde gebracht
kunnen worden.
i

DE WEG
HET BED
DE VRAAG
is een pelgrimsweg die loopt door vele landen
en streken van Europa,
hij wordt sinds 1000 jaar gevolgd door mensen
uit deze landen en streken,
hij is ook een weg door de ontwikkelingsge-
schiedenis en de cultuur van Europa,
deze geschiedenis is een gebeuren dat nog niet
is voltooid. Wij gaan deze weg als deelgenoten
van dit gebeuren.
het werd in 1944 gemaakt,
het is een stapelbed uit een vluchtelingen-
kamp,
het betekent meer dan een slaapplaats voor
ouders en kinderen,
... toevluchtsoord in tijden waarin de dagen als
schrikkelijke dromen zijn,
de 2Oste eeuw is een dergelijke tijd,
dit bed is een symbool voor de 2Oste eeuw,
wij begeleiden het bed op zijn weg, te begin-
nen in het heden doorheen de verhalen van het
verleden,
tegenover de symbolen van vroegere werelder-
varing en eigen ondervinding komt steeds
opnieuw de vraag ...
zijn het de toevalligheden van tijd en plaats die
beslissen over slachtoffer en dader?
Waarom is de huidige tijd zoals hij is?
Dringt het tot het bewustzijn door wat er
gebeurt?
Wat betekent het tijdgenoot te zijn, vandaag,
hier in Europa?
Is deze huidige tijd de geschiedenis die alle verhalen
in zich sluit?

VAN DE VOORZITTER
DE ZOEICNDE PELGRIM
Historisch bekend is de uitspraak: Quo vadis? Waar ga je naar toe? Maar minstens
zo interessant is: Wat zoek je? Veel lopende pelgrims weten waar ze naar toe
lopen en in onze gelederen is dat vaak Santiago de Compostela. Maar waarom,
wat zoek je tijdens het lopen, is een veel moeilijker vraag en voor iedereen sterk
verschillend.
Vaak zijn de ervaringen onderweg en de herinneringen die je naar huis mee terug
neemt, anders dan je van tevoren gedacht had. Het zijn wel de onderwerpen
waar nog lang over nagepraat wordt en je misschien wel de rest van je leven bij-
blijven. Het lijken zonder uitzondering hoogst persoonlijke ervaringen. Mij ver-
baast altijd de hoeveelheid tijd die er in regiovergaderingen besteed wordt aan
de uitwisseling van ervaringen en de expliciete vreugde bij de herkenning van
andermans belevenissen op de Camino. Blijkbaar is ook dat hoogst individuele
bespreekbaar in een groep. Ook in de werkgroep Spiritualiteit worden gevoelens
over het pelgrimeren uitgewisseld. Het is fijn dat mensen zichzelf daarin kunnen
herkennen.
Ik denk dat dat een sterke kant van het Genootschap is; leden met meer ervaring
met de pelgrimstochten naar Compostela die bereid zijn dat te delen met begin-
nende pelgrims. Ik heb dan ook het vertrouwen erin dat het boekje Praktisch
Pelgrimeren dat wij ter gelegenheid van het heilig jaar willen uitgeven voor de
leden door de leden geschreven gaat worden. Ik heb bij leden van het
Genootschap zelden het idee dat ze niet weten waar het over gaat bij pelgrime-
ren hoewel de persoonlijke belevenis heel verschillend kan zijn.
Kerstmis zal voor mij er weer één zijn in het teken van lange afstands wandelen.
Kerstmis is dan ook een tijd van voorbereiding en dan niet van lekker eten of
familiebezoek maar van routes uitzoeken en onderdak regelen. De onthechting
van het dagelijks werk, die je dan ervaart, geeft midden in de winter toch wel een
speciaal gevoel.
Maar wat ik zoek? Ik weet het niet, maar het heeft wel iets te maken met het los-
laten van de gewone dagelijkse dingen en de lichamelijke inspanning van het
lopen op een koude winterdag. En het heeft iets heel bijzonders om op
Oudejaarsdag in je eigen warme huis terug te keren.
Het bestuur zit duidelijk in een tijd van verandering. De najaarsvergadering was
de eerste keer voor zover ik weet dat Mireille Madou er niet bij was. Nico Zijp zou
eerst ook komen om afscheid te nemen maar is toch niet lichamelijk in staat om
van de partij te zijn.
De Redactie van delacobsstaf heeft te kennen gegeven er na de voorjaars-
vergadering mee op te houden. Zij hebben een groot aantal jaren gezorgd voor
een zeer verzorgd blad en beschikten inmiddels over een grote ervaring in het

edigeren van het blad. In de voorjaarsvergadering zullen we hier nader op
ingaan.
Ik wens u allen namens het Bestuur een hele goede Kerst en een voorspoedig
1999.
Katrina van den Berg
Voorzitter Nederlands Genootschap van Sint jacob
Tel. 033-4650623
VERSLAG NAJAARSVERGADERING TE AMSTERDAM
Geroezemoes, handen schudden, lachende gezichten, bewegingen van opstaan
en weer gaan zitten; iedereen maakte kennis met haar of zijn buurman of buur-
vrouw na een aansporing daartoe van de voorzitter, I

In de toekomst zullen alleen leden en introduce's worden toegelaten die zich
vooraf hebben aangemeld.
Er was ruimschoots gelegenheid voor alle leden om informatie te geven, vragen
te stellen en suggesties te doen. Ik heb de volgende selectie gemaakt:
- Het bestuur wacht met belangstelling een initiatief van de Duitse zusterorgani-
satie af voor een gezamenlijke bijeenkomst. Incidenteel hebben bestuursleden
contact met deze organisatie en met het Vlaams Genootschap.
- De regio-contacpersoon voor de regio Rotterdam, Hans Timmermans, onder-
steunt het idee voor een andere formule voor de nieuwe redactie van de
jacobsstaf.
- Tijdens de voorjaarsvergadering zal een verdubbelling van sessies van works-
hops plaats vinden, zodat de leden meerdere workshops op één dag kunnen
bezoeken. Leden die een muziekinstrument bespelen worden gevraagd zich te
melden bij Herman Stokmans; overwogen wordt een werkgroep muziek op te
richten.
-Jannie Vermeulen zou graag een echtpaar uit Alphen a/d Rijn willen bedanken
voor hun liefdevolle hulp aan haar man tijdens zijn voettocht naar Santiago.
Zijn zij aanwezig?
- Er wordt nog gewerkt aan een (goede) vertaling van de Compostela in het
Nederlands. Die zal in dejacobsstaf worden opgenomen.
- El Orfeonjacobeo, de naam van het pelgrimskoor, betekent: de zanggroep van
lacobus, dus a capella.
- Er zijn uiteenlopende ervaringen van leden: de een stoort zich aan 'lopers' van
wie de bagage per 'bus' wordt vervoerd waardoor slaapplaatsen al heel vroeg
worden bezet. De ander propageert om niet op anderen te letten en voor zichzelf
te lopen of te fietsen. De voorzitter stelde vast dat het Genootschap blijk kan
geven van haar verontrusting over het oprukken van de commercie en het onei-
genlijk gebruik van refugio's, maar het effect daarvan zal niet groot zijn.
- Gerard van Poppel, bestuurslid 'ledenservice', verzoekt leden die een pelgrims-
pas aanvragen de datum van vertrek te melden. Dit om een te hoge piekbelasing
te voorkomen.
Vele pelgrims hadden zich voor de pelgrimsparade aangemeld. Wat zij allemaal
te vertellen hadden is eigenlijk een apart verslag waard. Ik moet mij beperken tot
enkele karakteristieke verhalen:
-wat tegenviel: de terugkeer na de tocht in het werkproces. Voor een ander was
dat de terugkeer met de (pendel)bus.
-Wat meeviel: de bewegwijzering, familiegeveoel in de refugio's, de vriendelijk-
heid van de Spanjaarden, de goede fuentes, geen kwade honden. Goede tip: leer
een paar woorden Spaans!
- De GSM-telefoon meenemen is alleen aan te raden als deze op vaste tijden aan-
staat. Bellen met telefoonkaarten kan ook!

- pelgrim wordt spontaan uitgenodigd door een passerende automobilist voor
een bijeenkomst van één van onze Franse-zustergenootschappen. Hij besluit niet
mee te rijden maar te voet door te lopen naar de plaats van samenkomst. Daar
aangekomen wordt er gesproken over de slechte opvang van passerende pel-
grims. Iedereen vindt dat het beter moet. Na de nodige wijn (cru St. Jacques?)
verlaat men het pand. De pelgrim blijft achter met de burgemeester die de zaal
moet afsluiten. Het kost de nodige moeite om de burgemeester te overtuigen
dat een pelgrim genoegen neemt met de kale vloer van de Salle de fetes om te
overnachten.
- speelse gedachten tijdens de eindeloze tocht door de Meseta: de aarde wordt
een groot rond ding onder mijn voeten. Met m'n stok geef ik bij iedere vierde
stap de aarde een klein duwtje, zodat de aarde onder mij voortrolt terwijl ik loop
maar op dezelfde plaats blijf. Niet ik, maar de aarde onder mij verplaatst zich.
- een man uit Alphen a/d Rijn vertelt over een ontmoeting met een Nederlandse
mede-pelgrim in El Burgo Ranero. De man was helemaal 'stuk'. Goed gesprek,
opbeurende woorden en tot slot als aandenken: ... een lepeltje met een schelp.
Na de workshops (voor het eerst ook een workshop 'Santiago niet bereikt' werd
de vergadering besloten met een boeiend verhaal met dia's van de
Amsterdamse-stadsarcheoloog, de heer ].M. Baart. Uiteraard over de voormalige
]acobskapel, maar ook over andere archeologische vondsten die - hoe dan ook -
een relatie hebben met Amsterdam. De stad van en voor pelgrims.
Herman van Bemmel
REGIO'S
REGIO AMSTERDAM
(postcode: 1000 t/m 1 1 19 + 1 160 t/rn 1 199 + 1300 t/m 1399 + 1420 t/m 1439)
Contactpersonen:]anna Matthijsen, Geerdinkhof 35, 1 1 O3 PP Amsterdam,
(020)699 61 73 I
Paul Roosendaal, Borgerstraat 58,1053 PV Amsterdam, a (020)683 48 56
REGIO NOORD-HOLLAND BOVEN HET IJ
(postcode: 1 120 t/m 1 159 + 1440 t/rn 1999)
Contactpersoon:]an Louter, Dorpsstraat 65,1689 ER Zwaag,
(0229)236 51 2
WIJK AAN ZEE - ZATERDAG 77 OKTOBER 7998
Met 60 leden en introducés kwamen we bijeen in "De Moriaan" in Wijk aan Zee.
's Morgens doen 8 van hen verslag van hun belevenissen op weg naar Santiago.

Fred Barella uit Uitgeest heeft ervaren dat het pelgrimspad niet alleen bedekt is
met voetstappen; eenmaal eraan begonnen wordt je voor je leven pelgrim. Een
tandarts in Moissac behandelde hem gratis omdat hij op weg was naar Saint
Jacques. Hij heeft goede herinneringen aan de mooie stille gites in Frankrijk en
de abdij van Conques. Later heeft hij daar als enige Hollander en protestant drie
weken als vrijwilliger gewerkt. Ook dat was een bijzondere ervaring.
Theo Dijkstra uit Bergen heeft in 1996, 1997 en 1998 de westelijk route gelopen.
Hij heeft mensen uit allerlei landen ontmoet. Velen van hen ergerden zich aan de
"asfalt-pelgrims", die al liftende de weg naar Santiago aflegden, de "mountainbi-
kers", die het voetpad onveilig maakten, de "misbruikers" (veelal jonge
Spanjaarden) die rookten, dronken, veel lawaai maakten en de refugio's zien als
een goedkoop vakantieverblijf, de "auto-peregrino's die de laatste paar honderd
meters voor de refugio de rugzak op doen, naar de refugio lopen en de plaatsen
van de lopers en fietsers al vroeg in de middag bezetten. Pax Christi Spanje pro-
beert de oude camino in ere te herstellen door een aantal refugio's te sluiten en
de afstand tussen de refugio's te vergroten tot 30 a 40 km. Hij informeert ons
ook over een twee dagen durende opleiding tot refugio-beheerder in het kloos-
ter van de Benedictinessen in Leon.
Ans Maas uit Wervershoof heeft dit jaar de laatste etappe van haar pelgrimstocht
(van Saint-Jean-Pied-de-Port
tot Santiago) afgelegd, samen met haar wandel-
maatlopie Ruiter. Op een nuchtere, ontwapenende manier vertelt zij hoe je
steeds bezig bent met overleven: lopen, eten, drinken en slapen. Ze heeft geno-
ten van de vele ontmoetingen en het onderweg zijn.
Ed Nozeman uit Castricum heeft dit jaar de 2de etappe van zijn tocht (Saintes -
Logroño) gefietst. Het duinlandschap van Les Landes met kerkjes uit de 12de
eeuw en keltische kruisen op de kerkhoven heeft hem bijzonder geboeid. Hij
heeft mensen uit de hele wereld ontmoet en trof een belgische politieman met
wie hij samen is opgefietst.
Kees Selie uit Castricum had een zware rugzak en kreeg pijn in zijn schouders. Hij
heeft zich afgevraagd: "waarom doe ik dit allemaal ?"Toch was het-onderweg-
zijn een mooie ervaring.
Door "het loslaten" werd het ook lichter op zijn schouders. Hij raakte ontroerd
door de liefde die hij van de mensen ondervond. Ook werd hij getroffen door de
kleinschaligheid van het boerenbedrijf, waardoor de mensen ontspannen en zon-
der stress leefden, terwijl ze alles hadden wat ze nodig hadden.
Ben Postumus uit Volendam, vertelde ons een wonderlijke anekdote over een
fiets van een medepelgrim die uiteindelijk in een café door hem verkocht werd.
Dat leverde precies het geld op waarmee zijn medepelgrim de reis naar huis kon
betalen.
Al deze verhalen werden afgewisseld door de beeldende gedichten die Elly van
Kalken uit Zwaag op haar tocht van Saint-Jean-Pied-de-Port naar Santiago had

gemaakt. Je zag, je voelde en je rook de camino.
's Middags maakten Jacques Buissink, Aat Paauw. beiden uit Heemskerk, en Piet
Louter uit Schoorl ons deelgenoot van hun ervaringen op hun tocht van Zamora
via Ourense naar Santiago. Zij illustreerden hun verhaal over de camino de
Santiago, Via da Plata met mooie dia's over het landschap, de mensen en de cul-
tuur.
De volgende bijeenkomst zal plaats vinden op zaterdag 13 februari 1999, weer
op een andere plaats in Noord-Holland. We zwaaien in ieder geval weer een aan-
tal pelgrims uit die in het voorjaar de tocht hopen te ondernemen.
REGIO BOLLENSTREEK - RIJNLAND
(postcode: 2000 t/rn 1299 + 2300 t/rn 2499)
Contactpersoon: C.G. van Tongeren, Rijnsburgerweg 4/F4,2215 RA Voorhout,
n (0252)231 147
Regio-bijeenkomsten worden gehouden op de tweede zaterdag van de maanden
maart en oktober. Plaats van samenkomst het klooster van de Broeders van
Schoonoord te Voorhout.
VERSLAG REGIO-Bl/EENKOMST 77 OKTOBER 7998
Een goed bezochte bijeenkomst. Enkele nieuwe leden stellen zich voor.
Motieven: gewoon alleen belangstelling voor Sint Jacob en de route, maar ook
voor VUT-wil tot wandelen.
Daarna worden de ervaringen van dit jaar verteld: genieten van vrijheid en de
natuur, vijf dagen wind in de rug; een ontmoeting met een tegenligger in de
Pyreneeën: "Hoe weet u, dat ik Nederlander ben?", een ontmoeting met iemand,
die je kent van de vierdaagse; regen: een Spaanse vrachtwagenchauffeur stopt,
laadt fietsen en fietsers in tot de regen voorbij is: "op de Monte del Gonzo kreeg
ik kippevel.", wandelaars, die vroeger opstaan dan fietsers, Santiago binnenko- >
men in de stromende regen en "hoe zwaar was de steen, die we van huis meena-
men?".
Een tiental leden heeft een begin gemaakt met de Amsterdam-Den Bosch wan-
delroute; deze maal tot Aalsmeer. Voor het vervolg is voldoende belangstelling.
De komende wandeling zal op 12 februari a.s. plaatsvinden.
Na de lunch is er een discussie over de vraag, of er in de toekomst toch weer uit-
nodigingen met programma-overzicht moeten worden verzonden. Daarom
vanaf deze plaats aan de regio-leden: Wie stelt er prijs op een convocatie voor de
bijeenkomsten enlof wandelingen?
Dan vertelt Peter Bolle zijn verhaal over zijn tocht met zijn hond; vlot en beeldend

vertellend laat hij voortreffelijke dia's zien, de voorbereidingen komen aan bod -
prima voor onze nieuwelingen - zoals loopoefeningen, voetverzorging, eetge-
woontes onderweg. Daarbij komen dan zijn verhalen over lieve ontmoetingen,
gastvrijheid: kamperen bij iemand in de tuin, lof der refugio's en de beheerders,
die aan de toehoorders kreten van herkenning ontlokken, kathedralen, kloosters,
de natuur met oude bomen, holle wegen, vergezichten.
Bedankt, Peter en ]os en Cor van Tongeren voor het café Saintlacques.
Jacques van Beek.
REGIO DEN HAAG
(postcode: 2200 t/rn 2299 + 2500 t/m 2799)
Contactpersoon: Cees Rooijackers, Wagenstraat 85 H, 251 2 AS Den Haag,
(070)360 24 42
REGIO ROTTERDAM
(postcode: 2800 t/rn 3399)
Contactpersoon: Hans Timmermans, Sauerdal42,2904 DE Capelle a/d Ijssel,
(01 O)45O.l8.51
Na een aantal jaren zonder contactpersoon heeft Hans Timmermans zich bereid
verklaard contactpersoon te zijn voor de regio. Donderdagavond 5 november
was de eerste bijeenkomst. Er waren ongeveer vijftig personen aanwezig. Om
het ijs te breken hield dr.]. van Herwaarden een korte lezing over]acobus in de
Nederlanden. Daarna kwam de vraag aan de orde wat de leden van de bijeen-
komsten verwachten. Zoals voorzien lag het accent bij uitwisseling en informa-
tie. Tijdens de volgende bijeenkomst zullen hoogstwaarschijnlijk de voorberei-
dingen van het pelgrimeren aan de orde komen.
REGIO MIDDEN NEDERLAND
(postcode: 1200 t/rn 1299 + 1400 t/rn 141 9 + 3600 t/m 3899)
Contactpersoon: Hanny Pouderoyen, Fazantenkamp 576,3607 DG
Maarssenbroek, a (0346)569 133
Ongeveer twintig pelgrims hebben op 12 september de verhalen gehoord over
afzien op de Ruta de la plata, moeten opgeven in Frankrijk en hilarische gebeur-
tenissen op de camino Frances. Dit alles deze keer begeleid door echte Spaanse
tapas. Een aantal pelgrims uit de regio waren nog onderweg. Hun verhalen zullen
we ongetwijfeld op de volgende bijeenkomst op 16 januari 1999 te horen krijgen.

REGIO UTRECHT-ZUIDIRIVIERENGEBIED
(postcode: 3400 t/rn 3599 + 3900 t/rn 4299)
Contactpersonen: janneke Mulder en Stephan Meulebrouck,
E. Zoudenbalchstraat 33,3552 Al< Utrecht, a (030)244.55.07
REGIO ZUID-WEST NEDERLAND
(postcode: 4300 t/rn 4799)
Contactpersoon: vacature
REGIO BREDA
(postcode: 4800 t/rn 4999)
Contactpersoon: vacature
REGIO HART VAN BRABANT
(postcode: 5000 t/rn 51 99)
Contactpersoon: vacature
REGIO 'S-HERTOGENBOSCH
(postcode: 5200 t/m 5499)
Contactpersonen: Pieter en Anne Bult, Sluiskeshoeven 67,5244 CR Rosmalen,
a (073)521 92 26
VERSLAG REGIO BIJEENKOMST 18 OKTOBER 1998
Een groot aantal pelgrims woonde de feestelijke mis bij in de Sint-jacobskerk ter
gelegenheid van het eerste 'restauratielustrum'. De viering stond tevens in het
teken van onze patroon Sint-jacob wiens feestdag vanwege de vakantieperiode
verschoven werd naar deze zondag. Na afloop bood de parochie achterin de kerk
een kopje koffie aan en hadden de belangstellenden de gelegenheid de door
Anneke Bettonvil ingerichte vitrines met allerlei 'jacobalia' te bezichtigen.
In ons vaste home, de zijzaal van de kerk, was de ruimte daarna bijna te klein om
de ruim 65 leden te ontvangen. Een speciaal woordje van dank was er voor de
pastor en de heer Franslansen voor het gebruik van de zaal. Dat de Sint-
jacobskerk weer een belangrijk punt van vertrek en een halte op de tocht is
geworden, getuigen de ruim 50 pelgrims in het logboek van de kerk.
Anneke Bettonvil werd met een attentie nog eens extra bedankt voor de inzet die
zij en haar overleden man Wim gedurende vier jaar aan de regio hebben gege-
ven.
Vier pelgrims vertelden vanuit verschillende 'diciplines' hun interessante ervarin-
gen. Zo hoorden we verhalen over het runnen van een refugio in Ponferrada, over
de metamorfose van loper naar fietser en over het op pad gaan 'alleen met jezelf'.
In de pauze werd de tafel met glaasjes wijn, tapas of anderszins alle eer aange-

daan. De bijzonder gezellige bijeenkomst werd besloten met een boeiende diale-
zing door de contactpersonen van het traject over de GR-65, van Le Puy-en-Velay
naar Cahors, waarvan iedereen volop genoten heeft.
REGIO EINDHOVEN - HELMOND
(postcode: 5500 t/m 5799)
Contactpersonen: Jac. A. van Hooren, Dardanuspad 17,5631 KE Eindhoven,
(040)243 07 76
Bart Leemrijse, Pasteurlaan 57,5644JB Eindhoven, w (040)211 94 12
VERSLAG ZOMERBIJEENKOMST
De weersverwachting voor die vijfde september is schrikbarend slecht. Maar zie:
zon! wat wind! ruim twintig graden! Ideaal wandelweer. Met z'n twintigen lopen
we vijf en twintig kilometer door het mooie, vaak wat weemoedige, landschap
van de Kempen. Het wordt een tocht met allerlei sprongen in de tijd. Altijd als
rode draad de gedeelde fascinatie voor tien eeuwen camino, geografisch, histo-
risch eigentijds. Maar ook even stilstaan, ergens in Knegsel, bij de laatste schep-
ping van Rietveld uit de jaren '60 van onze eeuw. Of, aan de rand van het dorp,
bij een op een heel fraaie plek gelegen monumentje ter herinnering aan het jaar
1688, waarin de Fransen het oude dorp, met het aan de Maastrichtse bisschop-
pen Monulphus en Gondulphus toegewijde kerkje, gedeeltelijk platbrandden.
Een sprong naar de veertiende eeuw op de oude brink van Zandoerle, eeuwen
lang een 'vrijheid'; het achttiende eeuwse 'rechtbankje' getuigt er nog van. Een
devoot kapelletje op de plaats waar in 1672 een schuilkerkje stond en het in de
omstreken bekende 'kanon' uit wereldoorlog II complementeren het geheel.
Nu duiken we veel dieper de tijd in: de mysterieuze zandrug tussen Toterfout en
Halve Mijl. Alleen de namen al! Van 'Toterfout'vind ik zes verschillende duidin-
gen, dus is het nog een raadsel. En was 'Halve Mijl' een rustpunt op een Romeinse
heirbaan of de plek waar in de Middeleeuwen de lijders aan melaatsheid moesten
wonen, 'n halve mijl buiten het dorp? Vijftig prehistorische graven zijn hier
gevonden, waarvan meer dan dertig afgegraven en vijftien voor ons gerestau-
reerd. Bronstijd, 1500 voor Christus.
Tijdens de late lunch aan de oever van het Grootmeer volgt nog de naar achteren
geschoven 'voorstelronde', voor mij altijd een hoogtepunt. Motiveringen van het
op weg gaan, herinneringen, verwachtingen, persoonlijke uitingen, vriendschap.
Dat een en ander vergezeld is gegaan van veel Campo Viejo uit Logroño zal nie-
mand verbazen die het spreekwoord kent: 'El vin0 es el carburante del peregrino'.
Jac.

REGIO LIMBURG
(postcode: 5800 t/m 6499)
Contactpersoon: Herman Hecker, Hertenerweg 18,6049 AA Herten,
=(0475)334 965
JACOBUSWANDELING
Voor zaterdag, 19 september had de Regio Limburg een voettocht uitgezet voor
leden van het genootschap. Deze voettocht was georganiseerd door medelid
Mart Huls, een expert in het uitzetten van wandelingen. Deze wandeling bracht
ons in België, het Land van Herve, ten zuiden van de Voerstreek.
Met zestien personen kwamen we bij elkaar in de Waalse plaats Aubel, waar we
om 10.30 uur vertrokken voor een wandeling van veertien kilometer. Ons doel
was Clermont sur Berwinne, een Middeleeuwse etappeplaats op de pelgrimsrou-
te naar Santiago vanuit Duitsland: Keulen-Aken-Luik. Onze route ging onder
andere via een hoog gelegen voormalig spoortraject door een streek van kapel-
len en wegkruisen. Vervolgens wandelden we door weilanden die we via kantel-
en draaihekjes doorstaken. Het pad dat we door deze weilanden volgden liep
regelrecht in de richting van de Jacobuskerk in Clermont, liggend op een heuvel
en al van verre zichtbaar. Vanuit de verte kon men boven op een van de torens
een pelgrim waarnemen als windvaan.
In de kerk staat links van het altaar een heel mooie kopie van een beeld van St.
Jacobus. Het orgrigineel uit omstreeks de 15de eeuw is jammer genoeg vorig
jaar gestolen. De ramen boven het altaar zijn gebrandschilderd met afbeeldingen
van de sterren uit de Melkweg.
In de oude herberg Le Renouveau was het daarna goed toeven en deden we weer
nieuwe energie op voor de rest van de wandeling. We bekeken daarna het voor-
malige gemeentehuis van Clermont, een poortgebouw, waar op de rand van een
torentje een bedevaartganger staat afgebeeld. Er zijn huizen in Maaslandse
Renaissance te zien en een oude keienbestrating. De tocht ging verder door wei-
landen. Dit is ook het land van de riviertjes, de stroompjes Berwinne en Beve, die
hier ontspringen en die we verschillende malen overstaken. Terug in de buurt van
Aubel bezochten we een stroopmakerij. Het was jammer dat de hemel de hele
dag bewolkt bleef, maar het was uitstekend wandelweer. De paden waren goed
begaanbaar, zelfs door de weilanden, ondanks de plensbuien en overstromingen
van de afgelopen dagen. Op de achterblijvers werd gelet en af en toe lastte men
een pauze in. Het was een gezellige groep.
Er zijn al plannen gemaakt voor een volgende wandeling, van Vise naar Luik. Het
is een prachtige route. Wie loopt er mee?
Lilian en Peter Couwenberg

VERSLAG CONTACTDAG OP ZATERDAG 3 OKTOBER TE ROERMOND
Er waren 54 deelnemers op deze contactdag. Er was een uitgebreide literatuurta-
fel voor de aanwezigen, hier werd ijverig gelezen en genoteerd.
Aan het begin van onze bijeenkomst werd onze medepelgrim Ed Dohmen uit
Wanssum herdacht, die afgelopen juli na een slopende ziekte is overleden. Zijn
dagboek: Gaandeweg wordt men pelgrim met gedachtenisprentje had een ere-
plaats op onze literatuurtafel.
Daarna was het woord aan de 'thuiskomers'. Leo Baeten uit Sittard vertelde over
zijn, volgens hem mislukte, fietspelgrimage naar Santiago. Twee jaar geleden
maakte hij de tocht te voet, dit jaar kwam de grote teleurstelling. Volgens zijn
persoonlijke mening blijft de fietstocht ver achter bij de voettocht door gemis
van persoonlijke contacten, door de vluchtige indrukken en door de onveiligheid
van de te berijden wegen. De echte camino wordt gevormd door voetpaden.
Ceciel Spinnewijn uit Wanssum las een dagboekfragment in briefvorm voor,
waarin zij haar belevenissen vanaf Oléron-Sainte-Marie naar de Somportpas
beschreef.
Herman Hecker toonde een kort diaverslag van kloosters en kruisgangen langs
delacobsweg van Le Puy naar Santiago. Hierna maakten we een korte excursie
naar het 'Witte Kerkje' in de Voorstad Sintlacob met de armreliek van de H.
Jacobus. Het was tevens een afscheid, want dit intieme kerkje is per l oktober j.1.
aan de eredienst onttrokken.
Na de geanimeerde lunch was het tijd voor de afdelingen fietsers en lopers. Deze
samenkomsten blijken toch altijd zeer nuttig voor aspirant-pelgrims.
Vervolgens toonde Mart Huls ons een lang dia-klankbeeld van zijn in 1989 onder-
nomen voettocht naar Santiago. Mooie beelden met oog voor kleine dingen,
passende muziek en sober gesproken woord. Wij werden tijdens deze presenta-
tie weer pelgrim naar Santiago.
Tijdens de rondvraag kwam wederom het verzoek tot bundeling van verhalen,
dagboekfragmenten, gedichten, tekeningen en foto's. Besloten werd zo'n bundel
samen te stellen. Dus graag uw verslag naar: Herman Hecker.
Ook gegevens over de wijze van terugreizen vanaf Santiago zijn zeer welkom.
De1acobuswandelingen onder leiding van Mart Huls zullen een vast bestanddeel
van ons programma gaan vormen. Nadere mededelingen volgen bij de uitnodi-
ging voor de voorjaarscontacdag op 6 maart 1999.
Rond vier uur namen we voldaan afscheid van elkaar. We konden terugzien op
een geslaagde contactdag.
REGIO NIJMEGEN -ARNHEM
(postcode: 6500 t/m 7099)
Contactpersoon: Ted van Gaalen, Krekelstraat 19, 6533 RB Nijmegen,
(024)356 50 43

REGIO OOST NEDERLAND
(postcode: 71 00 t/m 7799 + 8000 t/m 8299)
Contactpersoon: G. Westgeest, Ganzenmarkt 22,7631 EN Ootmarsum,
a (0541)293 351
REGIO GRONINGEN - DRENTE
(postcode: 7800 t/m 7999 + 9300 t/m 9999)
Contactpersoon: Thom Oosterhof, Mozartstraat 31,9722 EB Groningen,
(050)525 51 44
GRONINGSE KLEI-CAMINO, 26 SEPTEMBER 1998
I

Als tastbaar aandenken zal een beeldje geplaatst worden bij de St. Jacobuskerk.
Dus tot volgend jaar.
Fred Bader
Regio-activiteiten:
15 januari huiskamerbijeenkomst
29 mei zand-camino naar St.Jacobuskerk te Roderwolde
REGIO FRIESLAND
(postcode: 8300 t/m 9299)
Contactpersoon: Siep Zeinstra, Mr. P.]. Troelstraweg 42, 891 7 CN Leeuwarden,
(058)212 91 98
REGIO-BIJEENKOMST:
Alle leden van de regio Friesland, waaronder ook de Noordoostpolder en een deel
van de kop van Overijssel vallen, zijn welkom op de bijeenkomst op zondag 14
februari 1999 om 20 uur in het Abe Lenstrastadion Restaurant, Huismanstraat 5 te
Heerenveen.
Een avond voor het maken of onderhouden van St.Jacobscontacten.
Onderwerpen: kennismaking met eventuele nieuwe leden; het uitwisselen van
ervaringen; en fiets- en wandelroute's vanaf St.]acobiparochie zuidwaarts tot
Wanneperveen.
AGENDA
9-1 0 januari en
6-7 februari
15 januari
16 januari
13 februari
14 februari
6 maart
6 maart
Pelgrimsweekeinde, in Huize: Kafernaum te Vessem.
Inlichtingen: Broeder Fons van der Laan, a (0497)591.207
Huiskamerbijeenkomst regio GroningenlDrente
Regio-bijeenkomst regio Midden Nederland
Regio-bijeenkomst regio Noord-Holland boven Het IJ
Regio-bijeenkomst regio Friesland te Heerenveen
Voorjaarsbijeenkomst regio Limburg
Voorjaarsvergadering Nederlands Genootschap van Sint Jacob
te Putten
Kopij voor de Jacobsstaf 1999-41 insturen voor 15 februari 1999
naar het redactieadres - zie colofon

naar SANTIAGO
IN HET HEILIG JAAR 1999
DEZE KUNSTHISTORISCHE REIS
IS EENMALIG EN UNIEK
Route: via Vézelay, Conques, Moissac, via
de pas van Somport naar Jaca, San Juan de
la Peña. Verder langs de Camino de
Santiago. Ook bezoek aan de Santo
Domingo de Silos.
Er worden kleine stukjes gelopen.
Terugweg: Spaanse noordkust, Oviedo,
Convadonga en San Sebastian. Extra bezoek
aan het Guggenheim museum, Bilbao. Door
Frankrijk via Poitiers, Tours en Chartres.
Practische gegevens: Tijd 10 t/m 24 april
per luxe OAD-bus Royal Class.
Overnachtingen in uitstekende hotels, een
keer in luxe parador van Leon.
Inclusief: diners, bijna alle lunches, entree-
en gidskosten. Reissom f 2995,-
1 Informatie: Ria Janson, -E 035 538 67 13 /
Pied
a
terre
kaarten en eidsen voor actieve vakanties /
Sznge1393
I021 WN Amstei dam
tel (020) 627 44 55
fax (020) 620 89 96
E-mal1 pzedater@xs4all n1
Gelegen zn het centrum, achter het Spul
Tramiljnen 1,2,5 of 11
Postorderservice
Nederlandstalige gids voor lopers van de Grande Randonné 65:
Le Puy - Roncevaux
Door Topo-actief vertaalservice is de tekst van de Franstalige uitgave: Sentier de
Saint Jaques de Compostelle vertaald in het Nederlands. Eveneens in drie deeltjes:
Topo-actief wandelgids 1: Le Puy - Conques
Topo-actief wandelgids 2: Conques - Cahors
Topo-actief wandelgids 3: Cahors - Roncevaux
Eenvoudige uitvoering (fotokopie) en zonder kaartmateriaal, hiervoor dienen de
Franstalige gidsjes te worden aangeschaft.
Verkrijgbaar in enkele gespecialiseerde boekhandels of door overschrijving van
f 10,- per deeltje + f 2,50 (bij drie deeltjes f 5,-) portokosten op
girorekening: 169.78.29 t.n.v. H. van Gaal te Nijmegen.
Informatie: 024 322 80 65

NEDERLANDS GENOOTSCHAP VAN SINT

O Gevraagd: 2de hands zeer lichtgewicht één-persoons tent.
Reacties; Ans Spanjer, Castorweg 727, 7557 KH Hengelo, a (074)242.76.75
O Logeeradres voor mijn katten gezocht. Ik loop van 7 februari tot ongeveer
7 juli naar Santiago. Het zijn twee makkelijke/aanhankelijke buiten-katten.
Reacties: Yvonne Hontelé, Willemskade 35,3 7 74 CN Schiedam,
a (070)426.27.16
O jan Kooij, man 57 jaar, wil eind maart 7999 naar Santiago lopen. Mogelijk is er
een geschikt maatje om dit samen te doen. Startplaats: Utrecht.
Reacties: Groen van Prinstererstraat 24,3557 XG Utrecht, a (030)244.52.93
O Ter overname gevraagd: dejacobsstaf nrs. 7 t/m 6. Reacties: Frank Sieraal,
Bevrijdngsweg 25,38 15 XKAmersfoort, a (033)472.94.38
O Vrouw, 39 jaar, zoekt maatje(s) om de camino mee te lopen. Ik wil vanaf
augustus 1999 beginnen, vanuit Amsterdam, Nederlands-Belgische grens of
Parijs. Dit kan allemaal in overleg. Reacties: Riet Engelen, Willemsparkweg 14,
7077 HE Amsterdam, (020)676.25.65
O Ik wil vroeg in voorjaar 7999 naar Santiago lopen. Graag als pelgrim (mediteren).
Ik ben 65 jaar en heb alle tijd. Reacties; Theo van Hal,
Orchideeënstraat 37,524 7 AG Rosmalen, a (073)522.35.55