Licht op het Veen, inleiding - Senioren Academie

Kenmerken en uiterlijk
Het overgrote deel van de veengebieden is ontgonnen. Omdat deze gebieden van oudsher nat zijn,
vind je er veel weiden en vaak dichte netwerken van sloten, die voor een goede afwatering moeten
zorgen. Op verschillende plekken, bijvoorbeeld rond de Loosdrechtse Plassen nabij Hilversum en in
de Weerribben in de Kop van Overijssel, vind je nog moerasbossen met rietlanden
en veenweidegebieden. Daarnaast is er in het veengebied veel open water. Veengebieden op de
hogere zandgronden zijn vaak een vrij kale bedoening. Sommige stukken zijn begroeid met heide,
grassen en berken. Van deze laatste hoogveengebieden zijn nog maar kleine restanten over. Het
merendeel is ontgonnen sinds de tweede helft van de negentiende eeuw. Dat heeft grote open
landschappen met eindeloze kaarsrechte vaarten opgeleverd, zoals in de veenkoloniën van Oost-
Groningen.
Veenlandschappen
Processen en afzettingen
Veen is een bruinzwarte substantie die uit halfverteerde plantenresten bestaat. De dode plantenresten
zijn afgevallen en onder water terechtgekomen. In veenwater heerst een zuur milieu, doordat bij de
afbraak van dode planten humuszuren vrijkomen. In deze zure omgeving kunnen bacteriën en
schimmels niet goed gedijen, waardoor de afbraak van planten en ander organisch materiaal heel
langzaam verloopt en in de diepere lagen van het veen zelfs volledig tot stilstand komt. Daarnaast
wordt de toch al weinig aanwezige zuurstof vrijwel helemaal verbruikt, waardoor anoxische
(zuurstofloze) omstandigheden heersen in het water. Rotting kan daarom niet plaatsvinden, omdat
rottingsbacteriën zuurstof nodig hebben. In de moerassen ontstaan derhalve optimale condities voor
het opeenhopen van organisch materiaal. In veenlagen kunnen complete boomstammen duizenden
jaren lang bewaard blijven. In het Drentse hoogveen zijn perfect geconserveerde lichamen gevonden
van mensen die rond het begin van de jaartelling leefden (zogenaamde veenlijken). Het zure
veenwater heeft de huid van deze mensen als het ware gelooid. Van de botten is echter vrijwel niets
overgebleven, omdat het zure water de kalk heeft opgelost. Het bekendste veenlijk is het meisje van
Yde, dat - zoals meer veenlijken - gewurgd en in het veen gelegd werd, misschien wel als offer.
In laagveengebieden komt grondwater aan het oppervlak (kwel), dat de moerassige omstandigheden
creëert die nodig zijn voor veenvorming. Grondwater bevat relatief veel voedingsstoffen;
laagveenmoerassen herbergden daarom diverse plantengemeenschappen. Als de
veenopeenhopingen in laagveengebieden ver boven het grondwater uitkwamen kon het moerasbos
overgaan in veenmosveen en ging zich hoogveen ontwikkelen. Hoogveenmoerassen zijn voor hun
watervoorziening vrijwel helemaal afhankelijk van regenwater, dat zeer arm is aan voedingsstoffen.
Veenvorming op de hogere zandgronden kon alleen op gang komen als er regenwater vastgehouden
kon worden. Dat gebeurde onder andere op keileemlagen in Noord-Nederland, of op kleilagen in Zuid-
en Oost-Nederland. In deze omstandigheden groeide vooral veenmos (Sphagnum). Veenmos vormt
kussens die zich als sponzen kunnen volzuigen met water. De veenmosplantjes sterven aan de
onderkant af, maar groeien gewoon door, waardoor het hoogveen omhoog groeit en uiteindelijk boven
de waterspiegel komt. Dergelijke kussens kun je bijvoorbeeld zien in het Bargerveen in Drenthe, maar
ook in de Hoge Venen (Hautes Fagnes) in de Belgische Ardennen. Hoogveenkussens groeiden ook in
de breedte uit, waardoor ze uiteindelijk enorme gebieden overwoekerden. Als je erop stapt, beweegt
een hoogveenkussen als een soort pudding.
Ontstaan van het veenlandschap
In West-Nederland was veenvorming een indirect gevolg van de zeespiegelstijging na de laatste ijstijd.
Er werd steeds meer zand op de kust afgezet, waardoor er strandwallen ontstonden en het achterland
werd afgesloten van de zee. Ongeveer vijfduizend jaar geleden brak de zee geregeld door de
www.natuurpresentaties.nl
8