Licht op het Veen, inleiding - Senioren Academie

Ontwikkelingen in de ijzerindustrie
De Nederlandse ijzerindustrie begon zich vanaf het einde van de zeventiende eeuw het eerst langs de
Oude IJssel te ontwikkelen. Het voorkomen van ijzeroerbanken en de aanwezigheid van waterkracht
bepaalden de vestigingsplaats. De Staten van Zutphen gaven in 1689 een octrooi voor het ijzergieten
af. Later volgden Doetinchem, Ulft (1754), Deventer (1756), Laag Keppel (1754), Terborg (rond 1820)
en Arnhem. Het ging hier vrijwel alleen om gietijzer en niet om smeedijzer. In de negentiende eeuw
ging men ertoe over om ook ruwijzer te hersmelten in koepelovens: Nering Bögel in Deventer
(ongeveer 1830) en Terborg (rond 1850). De 58 meter hoge vuurtoren van Ameland bijvoorbeeld (58
m hoog) is in 1880 opgebouwd uit gietijzeren delen die waren gemaakt van moerasijzererts.
De concurrentiemogelijkheden namen echter geleidelijk af.
Mede door de opkomst van nieuwe hoogoventechnieken en verbetering van de infrastructuur
(spoorwegen en stoombootverkeer). Na 1870 hielden de gieterijen in Oost-Nederland dan ook op met
de winning van ijzer uit ijzeroer: Nering Bögel als eerste, en tenslotte in 1890 ook Diepenbrock en
Reigers in Ulft. In 1924 werd de eerste hoogoven in IJmuiden ontstoken. In Heeten ontdekten
archeologen enkele honderden ijzerovens van voor onze jaartelling.
Tussen 1870 en 1930 zijn er via de Overijsselse kanalen tienduizenden tonnen ijzeroer afgevoerd.
Uiteenlopende praktijktoepassingen
IJzererts fungeerde in het verleden ook wel als bouwmateriaal. Zo bestaat de fundering van een groot
deel van de oude gebouwen in het centrum van Hardenberg uit ijzeroer. Het erts kwam daar in het
stroomgebied van de Vecht aanvankelijk veel voor. Het kasteel Hardenberg uit 1354 en de oude
stadsmuur zijn oorspronkelijk opgetrokken uit ijzeroersteen. Het kerkje in Het Stift bij Weerselo en het
dertiende eeuwse kerkje te Heemse bij Hardenberg waren grotendeels opgetrokken uit ijzeroer.
De muren van de Plaskerk te Raalte bevatten blokken ijzeroer, terwijl de muren van het Romaanse
deel van de kerk in Hellendoorn helemaal van dit erts gemaakt zijn. De oude kerk te Sevenum is ook
gebouwd op een fundering van ijzeroer. Tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw werd ijzeroer
verkocht als ijzererts of gebruikt als wegverharding en weilanddammen.
Ook in de productie van stadsgas speelde ijzererts vroeger een rol. Om licht- of stadsgas te verkrijgen,
moest steenkoolgas worden gezuiverd door de binding van zwavelwaterstof en cyaan. Dat gebeurde
door het steenkoolgas in contact te brengen met ijzeroer of ijzerhoudend zand. In Nederland opende
de eerste stadsgasfabriek haar deuren in 1826. De laatste sloot in 1969, toen alle steden op het
aardgasnet waren aangesloten.
Nog een opmerkelijke toepassing: ijzeroer werd ook wel gebruikt als kleurstof of pigment en als vulstof
voor rubber (ijzermenie, oker).
De aardewerkindustrie mengde klei die zelf geen mooie rode kleur kreeg, met 'pannenrood' (een
afvalproduct van de aluinfabricatie) of met ijzeroer om de gewenste kleur te krijgen. Het ijzeroer moest
hiervoor wel zuiver zijn.
www.natuurpresentaties.nl
22