Licht op het Veen, inleiding - Senioren Academie

IJzeroer uit beekdalen
Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO, 2002
Ontbossing en woestijnvorming door winning uit eigen bodem Nederlands ijzererts
Het gebruik van ijzeren voorwerpen gaat millennia terug in de tijd. In de loop der eeuwen is ijzer een
steeds grotere rol in ons land gaan spelen. Nederlands ijzererts bestond vroeger uit ijzeroer en
klapperstenen. Waar kwamen deze materialen vandaan? Op welke wijze bewerkten onze voorouders
die grondstoffen tot ijzererts? En hoe heeft de Nederlandse ijzerindustrie zich door de tijd ontwikkeld?
Al in de Bronstijd (± 2000 v. Chr. tot ± 800 v. Chr.) maakten de bewoners van ons land gebruik van
ijzeren voorwerpen. Maar toepassing van ijzer op grote schaal vond pas plaats vanaf de IJzertijd (±
800 v. Chr. tot ± 50 n. Chr.). Uit die tijd stammen ook de boerderijfundamenten van ijzeroersteen bij
Heeten. Het Nederlandse ijzererts bestond uit moerasijzererts (ijzeroer) en klapperstenen. Van de
vroege Middeleeuwen tot aan de dertiger jaren van de twintigste eeuw maakte dit materiaal zelfs deel
uit van ons exportpakket. Zo ging in 1924 en 1925 nog ijzeroer uit de Weerdinger en Compascumer
venen per schip naar Finland en Engeland. In 1938 werd in Delfzijl, waarschijnlijk voor het laatst,
56.563 ton oer getransporteerd. Na 2.500 jaar exploitatie van het Nederlandse ijzererts is er nog maar
weinig over. Wat rest zijn de sporen in het landschap, zoals ijzerkuilen en slakkenhopen.
Oervorming op locatie
Moerasijzererts (ijzeroer) ontstaat in veenachtige gebieden. Het materiaal laat zich opsporen met een
prikstok. De ijzerbanken zijn vaak dertig tot vijftig centimeter dik. Na winning vormt zich op dezelfde
plaats nieuw ijzeroer. Het ijzergehalte in het erts bedraagt zelden meer dan vijftig procent; meestal
zelfs beduidend minder, zo'n twintig procent. IJzeroer komt hoofdzakelijk voor in de Drents-Groningse
veengebieden en in de dekzandgebieden van Overijssel, Gelderland en Noord-Brabant.
Kwel van ijzerhoudend grondwater dat zich van hoger gelegen dekzandplateaus naar lager gelegen
vlakten verplaatst, leidt tot oervorming in de vlakten.
In de humusrijke podzolbodems van de plateaus lossen de ijzerverbindingen uit de humus en de
diepere bodemlagen op in het infiltrerende regenwater. De humus zorgt voor een zuur milieu dat dit
proces mogelijk maakt. Vervolgens stroomt het samen met het grondwater naar de lager gelegen
gebieden. Bij uittreding aan het oppervlak oxideren de opgeloste ijzerverbindingen door de zuurstof uit
de lucht en slaan neer. Dat gebeurt meestal in de vorm van lokale oerbanken en bulten. Deze met
weinig zand overdekte verhogingen zijn in het landschap van sommige beekdalen vaak duidelijk te
herkennen.
Oxidatie
Wanneer de kwel in de lagere vlakke zones terechtkomt, zal bij voldoende horizontale
grondwaterdoorstroming (zandbodems) het ijzer in de bodem oxideren als gelaagde brokken en
horizonten. Dat proces voltrekt zich op het grensvlak van lucht en water. In deze zogenoemde
'gleybodems' is de verticale grondwaterstandfluctuatie relatief gering. Het afzettingsniveau ligt vaak
niet dieper dan tachtig tot honderdtwintig centimeter beneden het maaiveld. Ook in meer kleiige
bodems kan op deze wijze oervorming optreden. Het voorkomen van ijzerbacteriën bevordert vaak
ook de accumulatie van ijzer.
IJzerhoudend, of ferrihydriet (Fe(OH)3, rijk, beek- of rivierwater kan in situaties van hoge afvoer buiten
de oevers treden en daar ijzeroerbanken vormen. Dit ijzeroer bevindt zich in de overgangfase van
puur amorf ferrihydriet naar kristallijn goethiet.
Dit erts kan tamelijk ver van de waterstromen voorkomen: vaak liggen deze ijzeroerbanken in de veen-
of vegetatiezone. Ze komen veel voor in Drenthe en langs de Overijsselse Vecht. IJzererts wordt met
verschillende namen aangeduid, zoals zodenijzersteen, moeraserts, moddererts, velderts, weideerts
en poelerts.
www.natuurpresentaties.nl
20