Licht op het Veen, inleiding - Senioren Academie

strandwalgordel heen en vormden zich kwelders en lagunes achter de strandwallen. Het gebied werd
steeds zoeter door de aanvoer van regenwater en rivierwater. In het West- en Noord-Nederlandse
laagland konden zich in die natte omstandigheden uitgestrekte moerasbossen ontwikkelen. Hierin
werd het zogenaamde Hollandveen gevormd. Dit veen is gevormd uit de resten van verschillende
soorten planten, zoals biezen, gagel, riet en zelfs elzen.
In Oost-Nederland verliep het ontstaan van de veengebieden anders. Hier ontstond eerst laagveen op
plaatsen waar de waterafvoer beperkt was. Vooral in door de wind uitgeblazen laagten en in
pingoruines en beekdalen kon veenvorming optreden, want in deze laagten verzamelde het
regenwater zich, zodat het er altijd vochtigheid was. De laagtes vulden zich met veen, maar het
veenmos dat er groeide zoog regenwater op en zorgde ervoor dat er veenkussens konden ontstaan
die boven het omringende land uitgroeiden. In het Midden-Holoceen, een periode dat het vrij nat was
in Nederland, breidde het oostelijke hoogveenareaal zich sterk uit.
De meeste Nederlandse veenmoerassen groeiden gestaag door tot aan de middeleeuwen. Er konden
zich veenpakketten tot tien meter dikte vormen. Uitzonderingen waren Zeeland en het Waddengebied,
waar de zee als natuurlijke factor domineerde. Daar is bijna al het veen weggeslagen bij
overstromingen, terwijl er door de zee een laag klei op de resterende veenlagen is afgezet.
In de elfde eeuw kwamen de eerste grootschalige ontginningen op gang. Bij de ontginningen ging
men meestal op dezelfde manier te werk en daardoor is in het huidige landschap vaak goed te zien
waar vroeger veengebieden hebben gelegen. Je ziet er altijd rechte verkavelingen, rechte paden en
rechte sloten. De sloten werden gegraven om het veen te ontwateren en de paden om turf af te
voeren. Bij laagveenontginning werd veen met baggerbeugels uit zogenaamde 'petgaten' geschept en
vervolgens op legakkers (smalle stroken land die men tussen de gaten overliet) te drogen gelegd. De
petgaten werden daarbij steeds groter en de legakkers steeds smaller. Als de wind vat kreeg op de
petgaten konden de legakkers helemaal wegspoelen, zodat steeds uitgebreidere veenplassen
ontstonden. De Loosdrechtse Plassen en de Vinkeveense Plassen zijn daarvan sprekende
voorbeelden.
Landgebruik
Veen werd al vroeg gebruikt om in menselijke behoeften te voorzien. Al in de Romeinse tijd begon
men op kleine schaal veen te ontginnen. Voor het eerst gebeurde dit in Zeeland. De inwoners van
Zeeland bereidden ook zout uit veen dat door zeewater was overspoeld. Na verbranding van
gedroogd veen bleef zouthoudende as over. Dit proces van zoutwinning wordt 'selnering' of
'moernering' genoemd.
Rond 1000 na Christus begonnen de bewoners van ons land grote stukken veen te ontginnen ten
behoeve van landbouw en veeteelt. Door de opkomst van de steden was er een groeiende behoefte
aan groente, melk en vlees, en daarmee ook aan landbouw- en weidegrond. Er werden sloten
gegraven om het veen te ontwateren. Het zure water, een efficiënt conserveringsmiddel dat het veen
eeuwen goed had gehouden, vloeide weg met als gevolg dat het veen begon te rotten en langzaam
ging inklinken. De boeren namen het land in gebruik en de daling zette in. Was het land eerst geschikt
voor akkerbouw, het werd steeds vochtiger en op den duur was het alleen nog maar geschikt als
weidegrond voor vee. De weiden werden uiteindelijk ook te nat om te kunnen gebruiken. Er werden
dijken aangelegd en het overtollige water werd afgevoerd naar zogenaamde boezems, maar ook dit
bleek slechts een tijdelijke oplossing. Toen de veengebieden lager kwamen te liggen dan de
boezems, kon het water niet meer afgevoerd worden en moest er iets anders bedacht worden. Rond
1400 diende het antwoord zich aan: windmolens. Hiermee kon het water omhoog worden gepompt en
alsnog in de boezems geloosd worden.
www.natuurpresentaties.nl
9