Intentienota - Erfgoedcel Kempens Karakter

“KEMPENS KARAKTER”
SAMEN WERKEN AAN
ERFGOED IN DE KEMPEN
Intentienota
Stad Herentals
Gemeente Lille
Gemeente Olen
Gemeente Nijlen
Gemeente Herenthout
Gemeente Grobbendonk
Gemeente Vorselaar
Najaar 2007
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 1

Met onze welgemeende dank aan:
- De vele vrijwilligers en bestuursleden van heemkringen en geschiedkundige kringen uit de regio die op
een zeer actieve manier hebben meegewerkt aan de totstandkoming van dit document.
- De betrokken schepenen en burgemeesters die de samenwerking hebben mogelijk gemaakt en van bij het
eerste uur de steun hebben gegeven aan het project.
- De cultuurbeleidscoördinatoren van de regio die mee hebben geschreven aan de nota’s.
- Mevrouw Annemie Rossenbacker, consulent erfgoedcellen bij FARO (Culturele Biografie Vlaanderen).
- De Heer Björn Rzoska, consulent mondelinge geschiedenis bij FARO (Vlaams Centrum Volkscultuur).
- Prof. Dr. Hans Van Dyck, UCL Louvain-La-Neuve (Behavioural Ecology & Conservation Group).
- De Heer Jef Vrelust, projectcoördinator Museum aan de Stroom (MAS) Antwerpen.
- Mevrouw Joke Bungeneers, consulent archeologie en monumentenzorg, Provincie Antwerpen - dienst
cultureel erfgoed.
- De medewerkers van FARO, Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw.
- De medewerkers van de afdeling erfgoed van het Agentschap Kunsten en Erfgoed (Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap).
- De medewerkers van KAPA, KADOC, VCM-contactforum, Heemkunde Vlaanderen en vele andere
organisaties/instellingen voor hun advies.
- De medewerkers van de verschillende erfgoedcellen voor hun tips, advies en goede samenwerking.
- Katrien Steelandt, erfgoedcel Brugge voor de samenwerking in het kader van de Erfgoeddag 2008.
- Roel Daenen en Lieve De Saedeleer, FARO, voor de mogelijkheid om als regio en met een
gemeenschappelijk project in te schrijven voor de Erfgoeddag 2008.
- Dr. Jan-M. Goris, stadsarchivaris Herentals.
- De Heer Jeroen Janssens, projectcoördinator ‘Schitterend geslepen’ (voorheen werkzaam bij Rijksarchief).
- De Heer Herman Van Elst, taalkundige en eindredacteur.
Verantwoordelijke uitgever:
Kempens Karakter
Markt 14
2290 Vorselaar
Lieven Janssens
Burgemeester
014/50 71 16
burgemeester@vorselaar.be
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 2

WOORD VOORAF: MOTIVERING VAN DE KANDIDAATSTELLING
De Kempen bezit een onschatbare bron aan erfgoed. Dat kan misschien verbazen … want de Kempen
stond lang bekend als een arme en zelfs wat achtergebleven regio. Enkele kenners weten heel goed dat er
echter een schat aan materiaal en erfgoed voorhanden is.
Nu is de tijd rijp om dat erfgoed naar waarde te schatten en er ook het brede publiek bij te betrekken. Zeven
gemeenten hebben elkaar gevonden en werken al een tijdje samen om die doelstelling te realiseren.
Grobbendonk, Herentals, Herenthout, Lille, Nijlen, Olen en Vorselaar werken samen in de projectvereniging
“Kempens Karakter”.
Samen vormen ze een regio van iets meer dan 100.000 inwoners. De regio vormt het geografische hart van
de Kempen. Die regio was tot voor kort een +/- blinde vlek in de erfgoedwerking in Vlaanderen. Uniek is nu
dat zeven gemeenten van circa eenzelfde grootte op gelijkwaardige manier meewerken. Het is een project
dat een toonbeeld is geworden van een bottom-up werking en een filosofie van samenwerking tussen
gelijkwaardige partners.
De gemeenten hebben in bijgaand document de ambitie uitgesproken om samen met de Vlaamse overheid
een erfgoedconvenant af te sluiten. Die convenant kan een katalysator zijn om de erfgoedwerking op een
hoger niveau te tillen … en het grote draagvlak dat er bij heemkringen, andere erfgoedactoren, inwoners en
politiek bestaat te valoriseren.
Dat draagvlak is trouwens duidelijk aanwezig. De grote opkomst op de eerste infovergaderingen, de
aanwezigheid op de plenaire bijeenkomsten en de politieke aandacht voor het dossier zijn daarvan een
sprekend bewijs. Om dat allemaal ook voor de buitenwereld vast te leggen werd de samenwerking ook
vastgelegd in een charter dat op 16 november jl. werd ondertekend in het gemeentehuis van Vorselaar.
De laatste maanden hebben blijk gegeven van veel goede wil en veel inzet. Er is ook heel wat expertise en
potentie aanwezig in het gebied. Het politieke draagvlak is erg groot, juridisch/administratief zijn we al
geruime tijd voorbereid, … kortom: de regio staat te popelen om de samenwerking concreet vorm te geven
en projecten aan te gaan.
Er was dan ook al heel wat spontane samenwerking in het gebied. Concreet wat erfgoed betreft zullen de
zeven gemeenten op 13 april 2008 ook voor de eerste maal SAMEN deelnemen aan de Erfgoeddag. Dat en
bijgaande intentienota moeten bewijzen dat de regio bol staat van ambitie en enthousiasme.
Die intentienota is al diverse malen geschreven en herschreven. We waren bereid in deze nota onze eigen
lacunes en pijnpunten bloot te leggen. Wij beseffen ook dat de nota slechts een aanzet is. Er zijn weliswaar
duidelijk inhoudelijke keuzes gemaakt maar tegelijk blijft er ook ruimte om projecten nog anders in te vullen
naargelang de inzichten die ongetwijfeld nog verder kunnen groeien. Net daar kan een erfgoedconvenant
een helpende hand aanreiken. De vele ideeën moeten daarin verder worden verfijnd en uitgewerkt.
We beschouwden deze nota van bij het begin als een levend iets … en een levendig iets. We hopen dat u
als Vlaamse overheid onze dynamiek mee wil ondersteunen. Wij kunnen langs onze kant alleen het
engagement aangaan dat we met een erfgoedconvenant de aanwezige expertise en potentie verder in kaart
willen brengen en willen ontsluiten. De samenwerking kan verder worden geïntensifieerd. Zodoende kan
ongetwijfeld ook veel verborgen materiaal worden ontdekt: verborgen expertise en verborgen erfgoed dat
kan worden opgewaardeerd.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 3

INHOUDSOPGAVE
Woord vooraf: motivering van de kandidaatstelling ________________________________________ 2
Inhoudsopgave ______________________________________________________________________ 4
1. Consortium en werkingsgebied_______________________________________________________ 7
1.1. Zeven gemeenten _______________________________________________________________ 7
1.2. Werkten eerder al samen__________________________________________________________ 8
** Bestaande clusters _____________________________________________________________________ 8
** Andere vormen van samenwerking in het projectgebied_________________________________________ 8
1.3. En werken nu samen aan erfgoed ___________________________________________________ 8
** Welke samenwerking bestond er al?________________________________________________________ 8
** De samenwerking wordt versterkt __________________________________________________________ 8
2. “Kempens Karakter” maakt een intentienota op _________________________________________ 9
2.1. Het vormen van een projectvereniging _______________________________________________ 9
2.2. Proces van de totstandkoming van de intentienota _____________________________________ 11
2.3. Samenwerking tussen diverse actoren ______________________________________________ 12
3. Omgevingsanalyse ________________________________________________________________ 15
A. GESCHIEDENIS VAN DE REGIO
A.1. De geschiedenis _______________________________________________________________ 15
B. ERFGOEDAANBOD IN DE REGIO
B.1. Het roerende erfgoed ___________________________________________________________ 23
B.2. Het immateriële erfgoed _________________________________________________________ 26
B.3. Het onroerend bouwkundig erfgoed ________________________________________________ 28
B.4. Het onroerend landschappelijk erfgoed ______________________________________________ 32
B.5. Archeologische vindplaatsen______________________________________________________ 34
B.6. Rode draden in het erfgoedaanbod_________________________________________________ 37
C. ERFGOEDACTOREN IN DE REGIO
C.1. Erfgoedactoren ________________________________________________________________ 38
** Heemkundige Kringen__________________________________________________________________ 38
** Museaverantwoordelijken _______________________________________________________________ 39
** Archiefverantwoordelijken _______________________________________________________________ 39
** Erfgoedexperten en professionals_________________________________________________________ 40
** Kerkbesturen _________________________________________________________________________ 41
** Private erfgoedeigenaars _______________________________________________________________ 42
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 4

** Andere erfgoedeigenaars: fotoclubs _______________________________________________________ 44
** Andere erfgoedeigenaars: harmonies en fanfares ____________________________________________ 44
** Inventaris andere -te betrekken- actoren____________________________________________________ 45
C.2. Andere betrokkenen ____________________________________________________________ 47
** Politieke verantwoordelijken _____________________________________________________________ 47
** Cultuurbeleidscoördinatoren en medewerkers cultuurdienst_____________________________________ 47
** Toeristische diensten___________________________________________________________________ 48
** Bibliothecarissen ______________________________________________________________________ 48
** Scholen _____________________________________________________________________________ 48
C.3. Erfgoeddragers: archieven, musea, erfgoedprojecten en publicaties _______________________ 51
** Archieven: inhoud en statuut _____________________________________________________________ 51
** Musea en collecties____________________________________________________________________ 56
** Erfgoedprojecten en tentoonstellingen _____________________________________________________ 59
** Schitterend geslepen___________________________________________________________________ 62
** Publicaties ___________________________________________________________________________ 62
4. Swot-analyse van de regio __________________________________________________________ 72
4.1. Sterktes ______________________________________________________________________ 72
4.2. Zwaktes ______________________________________________________________________ 72
4.3. Kansen_______________________________________________________________________ 73
4.4. Bedreigingen __________________________________________________________________ 73
5. Missie en visie____________________________________________________________________ 74
5.1. Missie van “Kempens Karakter”____________________________________________________ 74
5.2. Visietekst _____________________________________________________________________ 75
“geografisch hart van de Antwerpse Kempen” _________________________________________________ 75
“immaterieel erfgoed” ____________________________________________________________________ 76
“drie belangrijke thema’s” _________________________________________________________________ 76
“samenwerking”_________________________________________________________________________ 79
“professionaliteit”________________________________________________________________________ 79
“valorisatie” ____________________________________________________________________________ 79
6. Doelstellingen, acties en effecten ____________________________________________________ 80
6.1. Strategische doelstellingen _______________________________________________________ 80
6.2. Operationele doelstellingen _______________________________________________________ 81
6.3. Verwachte effecten _____________________________________________________________ 95
7. Vormgeving van een erfgoedcel _____________________________________________________ 96
7.1. Structuur ‘Kempens Karakter’ _____________________________________________________ 96
** Verderzetting werking ‘Kempens Karakter’ __________________________________________________ 96
** Algemene vergadering en Raad van Bestuur ________________________________________________ 96
** Overleg- en adviesforum ‘Kempens Karakter’________________________________________________ 96
7.2. Vorming erfgoedcel _____________________________________________________________ 97
7.3. Standplaats erfgoedcel __________________________________________________________ 97
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 5

7.4. Aanwerving personeel ___________________________________________________________ 98
8. Inzet van middelen en begroting _____________________________________________________ 99
8.1. Inzet van middelen______________________________________________________________ 99
** Financieel ___________________________________________________________________________ 99
** Logistiek ____________________________________________________________________________ 99
** Professionele inbreng __________________________________________________________________ 99
8.2. Begroting van het project________________________________________________________ 100
9. Bijlagen ________________________________________________________________________ 102
9.1. Charter “Zeven gemeenten werken samen aan erfgoed” _______________________________ 103
9.2. Statuten projectvereniging, Raad van Bestuur en gemeenteraadsbesluiten _________________ 104
9.3. Uittreksels uit cultuurbeleidsplannen en gemeenteraadsbesluiten_________________________ 105
9.4. Verslagen en presentaties _______________________________________________________ 106
9.5. Overzicht geschiedenis werkingsgebied ____________________________________________ 107
9.6. Overzicht roerend erfgoed werkingsgebied __________________________________________ 108
9.7. Overzicht immaterieel erfgoed werkingsgebied _______________________________________ 109
9.8. Overzicht onroerend bouwkundig erfgoed werkingsgebied ______________________________ 110
9.9. Overzicht onroerend landschappelijk erfgoed werkingsgebied ___________________________ 111
9.10. Bronnen en publicaties uit het werkingsgebied ______________________________________ 112
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 6

1.1. Zeven gemeenten
1. CONSORTIUM EN WERKINGSGEBIED
= Lille, Vorselaar, Herentals, Grobbendonk, Nijlen, Herenthout en Olen
Gemeente Adres Website 01/01/2008
Herentals Augustijnenlaan 30, 2200 Herentals www.herentals.be 26.369
Vorselaar Markt 14, 2290 Vorselaar www.vorselaar.be 7.410
Lille Rechtestraat 44, 2275 Lille www.lille.be 15.806
Grobbendonk Boudewijnstraat 4, 2280 Grobbendonk www.grobbendonk.be 10.823
Nijlen Kerkstraat 4, 2560 Nijlen www.nijlen.be 20.976
Herenthout Bouwelse Steenweg 8, 2270 Herenthout www.herenthout.be 8.601
Olen Dorp 1, 2250 Olen www.olen.be 11.546
SUBTOTAAL 101.531
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 7

1.2. Werkten eerder al samen
Tussen de gemeenten uit deze regio bestaan al heel wat verbanden en vormen van samenwerking.
We sommen er enkele op.
** Bestaande clusters
- Politiezone “Neteland” (Grobbendonk, Herentals, Vorselaar, Herenthout, OIen)
- ISOM (OCMW’s Grobbendonk, Herentals, Vorselaar, Lille, Herenthout, OIen)
- Conferentie Kempense burgemeesters (alle gemeenten)
- Overleg cultuurbeleidscoördinatoren regio (meeste gemeenten)
- Samenwerkingsverband Grobbendonk-Nijlen “Schitterend geslepen”
** Andere vormen van samenwerking in het projectgebied
- Spontane samenwerking inzake dossiers en delen van expertise
- Historische oriëntatie op de gemeenten onderling
(bijv. inzake onderwijs: Herentals en Vorselaar, bijv. inzake ziekenhuis: gasthuis Herentals)
- Billateraal overleg tussen gemeenten (gemeenschappelijke colleges)
1.3. En werken nu samen aan erfgoed
** Welke samenwerking bestond er al?
- Spontane samenwerking tussen heemkundige kringen in de regio
- Deelname aan erfgoeddagen (bijv. Herentals) en open monumentendagen (+/- alle gemeenten)
- Project “Schitterend geslepen” (Nijlen en Grobbendonk m.m.v. Vorselaar, Lille, Herenthout en Herentals)
- Toerismecluster “Het Groene Neteland” (met aandacht voor erfgoed in themawandelingen e.a.)
(de cluster Land Van Playsantiën in vorige constructie met Lille en Vorselaar samen)
(de cluster Pallieterland in vorige constructie met Herenthout en Nijlen samen)
- Spontane samenwerking tussen buurgemeenten (bijv. Lille en Vorselaar werken samen rond korenpikken)
- Samenwerking in programma voor plattelandsontwikkeling LEADER - As 4 met als één van de 8
doelstellingen de ontsluiting van het erfgoed in de regio (participerende gemeenten: Lille en Vorselaar)
- In ere houden van stoeten: Peer Stoet (Herenthout) en viering 150 jaar jaarmarkt in 2007 (Vorselaar)
** De samenwerking wordt versterkt
- Voortzetting en verbreding van het project “Schitterend geslepen”
(Nijlen en Grobbendonk m.m.v. Vorselaar, Lille, Herenthout en Herentals)
- Passages in de respectievelijke cultuurbeleidsplannen en algemene beleidsprogramma’s waarin
de ambitie wordt uitgesproken samen te werken rond erfgoed (alle gemeenten zie bijlage 9.3)
- Charter voor de samenwerking rond erfgoed zie hoofdstuk 2.1. (alle gemeenten)
- Erfgoedconvenant: samenwerken om samen een erfgoedconvenant af te sluiten (alle gemeenten)
- Erfgoeddag: de zeven betrokken gemeenten nemen SAMEN deel aan de Erfgoeddag - editie 2008.
Het centrale thema “wordt verwacht” wordt ingevuld in de richting van geboortes en zwangerschappen.
Vijf invalshoeken komen aan bod: de verhalen over zwangerschappen, de geschiedenis van de
verloskunde, de evolutie in naamgeving, de kerkelijke rites en de gebruiken en tradities (alle gemeenten).
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 8

2. “KEMPENS KARAKTER” MAAKT EEN INTENTIENOTA OP
2.1. Het vormen van een projectvereniging
Die zeven gemeenten slaan nu de handen in elkaar. Ze doen dat met het oog op samenwerking op diverse
terreinen. De werkzaamheden inzake erfgoed hebben dat nu in een felle stroomversnelling gebracht.
Samen vormen de gemeenten een projectvereniging, één van de vier juridische vormen van
intergemeentelijke samenwerking die in het decreet op de intergemeentelijke samenwerking (2001) is
voorzien.
Ondertussen krijgt de projectvereniging al vorm. Het kind kreeg een naam: “Kempens Karakter”. Een logo
en een website werden ontwikkeld.
Sinds eind 2007 zijn ook de statuten en de oprichtingsovereenkomst in orde (goedgekeurd op de diverse
gemeenteraden, besproken met het administratief toezicht). Er werden afspraken gemaakt over de
beheersorganen en de personele en financiële aspecten van de samenwerking.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 9

Al die afspraken werden vervat in een charter dat op vrijdag 16 november 2007 werd ondertekend op het
gemeentehuis van Vorselaar. De zeven burgemeesters engageerden zich tot een nauwe samenwerking.
De statuten en oprichtingsovereenkomst vindt u als bijlage.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 10

2.2. Proces van de totstandkoming van de intentienota
De samenwerking tussen de zeven gemeenten en het opstellen van deze intentienota kwam in
verschillende fasen tot stand. Eind 2006 ontstonden de eerste ideeën.
Begin 2007 werd na een gesprek met Annemie Rossenbacker de echte kiem gelegd voor de definitieve
samenwerking. Nadien werd de evolutie van het decreet (en de wijziging ervan) op de voet gevolgd.
Simultaan werkten verschillende gemeenten aan erfgoed in het kader van de algemene
beleidsprogramma’s en cultuurbeleidsplannen.
Door het intensieve contact tussen de zeven betrokken gemeenten werden de gemeenten al snel op de
hoogte gesteld van elkaars initiatieven en ambities.
In eerste instantie werden een aantal bilaterale afspraken belegd waarin de wil tot samenwerking werd
afgetast. Onmiddellijk bleek er een groot politiek draagvlak te bestaan en een grote wil bij de heemkringen
om te participeren.
In tussentijd werden de werkzaamheden ook afgetoetst met enkele steden in de buurt. Er werd contact
opgenomen met Turnhout en Lier die allebei een meer stadsgerichte benadering volgden. Onze regio
startte van bij het begin met een bottom-up benadering waarbij zeven gemeenten op basis van
gelijkwaardigheid en met een bovenlokale visie samenwerkten. Nochtans beschikt de regio met Herentals
toch over de historische hoofdstad van de Kempen …
Na een reeks voorbereidende initiatieven werd na de zomervakantie de samenwerking een eerste keer
plenair vertaald. In Vorselaar vond een plenaire infovergadering plaats waarop meer dan 50 mensen te
gast waren. Het draagvlak en enthousiasme werden onmiddellijk duidelijk.
De samenwerking tussen de zeven gemeenten en verschillende betrokken heemkringen werd
geconcretiseerd in een werkstructuur die een drietal onderdelen heeft:
- Plenaire stuurgroep met werkgroepen;
- Kerngroep voor de dagdagelijkse en administratieve opvolging;
- Lokale fora per gemeente om inventarissen op te maken en het lokale draagvlak nog te verbreden.
KERNGROEP
- maandag 12 november 2007 – 09u30 – gemeentehuis Olen
- vrijdag 30 november 2007 – 09u00 – administratief centrum Herentals
- vrijdag 21 december 2007 – 09u00 – feestzaal naast gemeentehuis Herenthout
- woensdag 16 januari 2008 – 15u00 – gemeentehuis Vorselaar
- maandag 21 januari 2008 – 09u30 – gemeentehuis Vorselaar
STUURGROEP
- donderdag 11 oktober – 20u00 – gemeentehuis Vorselaar
- woensdag 21 november 2007 – 20u00 – gemeentehuis Grobbendonk
- donderdag 13 december 2007 – 20u00 – parochiecentrum Lille
- donderdag 17 januari 2008 – 20u00 – gemeentehuis Nijlen
Naast deze bijeenkomsten met alle partners organiseerden de gemeenten elk apart meerdere
bijeenkomsten als voorbereiding op de plenaire bijeenkomsten.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 11

Simultaan met deze werkzaamheden in het kader van het erfgoedconvenant werd beslist om samen één
programma uit te werken voor de Erfgoeddag 2008. Na enkele voorbereidende nota’s en vergaderingen
(o.a. in Herentals en Vorselaar) werd een werkgroep opgericht:
WERKGROEP ERFGOEDDAG
- maandag 10 december 2007 – 20u00 – OCMW Herentals
- dinsdag 29 januari 2008 – 20u00 – CC ’t Schaliken Herentals
- woensdag 20 februari 2008 – 20u00 – OCMW Herentals
Chronologisch overzicht:
- najaar 2006: eerste doelstellingen
- voorjaar 2007: overleg met Annemie Rossenbacker
- lente en zomer 2007: overlegmomenten met betrokken gemeenten
- zomer en herfst: lokale fora per gemeente
- donderdag 11 oktober 2007 – 20u00 – gemeentehuis Vorselaar (STUURGROEP)
- maandag 12 november 2007 – 09u30 – gemeentehuis Olen (KERNGROEP)
- vrijdag 16 november 2007 – 12u30 – gemeentehuis Vorselaar (PERSVOORSTELLING - o.v.)
- woensdag 21 november 2007 – 20u00 – gemeentehuis Grobbendonk (STUURGROEP)
- vrijdag 30 november 2007 – 09u00 – administratief centrum Herentals (KERNGROEP)
- begin december – Herentals (voorbereidende werkgroep erfgoeddag)
- zondag 2 december 2007 – 18u00 – A.R.T. Vorselaar (voorbereidende werkgroep stuurgroep)
- maandag 10 december 2007 – 20u00 – OCMW Herentals (WERKGROEP ERFGOEDDAG)
- dinsdag 11 december 2007 – 20u00 – gemeentehuis Nijlen (WERKGROEP)
- donderdag 13 december 2007 – 20u00 – Parochiecentrum Lille (STUURGROEP)
- vrijdag 21 december 2007 – 09u00 – feestzaal naast gemeentehuis Herenthout (KERNGROEP)
- eind december 2007 – uitschrijven intentienota (SCHRIJFGROEP)
- woensdag 16 januari 2008 – 15u00 – gemeentehuis Vorselaar (SCHRIJFGROEP)
- donderdag 17 januari 2008 – 20u00 – gemeentehuis Nijlen (STUURGROEP)
- maandag 21 januari 2008 – 09u30 – gemeentehuis Vorselaar (KERNGROEP)
- dinsdag 29 januari 2008 – 20u00 – cc ’t Schaliken Herentals (WERKGROEP ERFGOEDDAG)
- woensdag 30 januari 2008 – 18u00 – gemeentehuis Grobbendonk (RAAD VAN BESTUUR)
- woensdag 20 februari 2008 – 20u00 – OCMW Herentals (WERKGROEP ERFGOEDDAG)
2.3. Samenwerking tussen diverse actoren
De sleutel tot succes in een dergelijk project is een goede samenwerking tussen politiek, professionals, de
nog aan te werven erfgoedcoördinatoren, heemkringen, erfgoedactoren en vrijwilligers (verenigingen en
niet-georganiseerde, geïnteresseerde burgers).
In hoofdstuk 3.C. vindt u een volledig overzicht van alle betrokken, en nog te betrekken actoren in de regio.
Hieronder volgt alvast een beschrijving van het proces en een overzicht van de medewerkers.
GROBBENDONK
Afgevaardigden bestuur Alex Van Peer Schepen toerisme
Herman Wouters Burgemeester
Administratie Ellen Mostmans Cultuurbeleidscoördinator
Leen Weyers Stedenbouwkundige
Afgev. Heemkring en Frans Torfs Toerisme Grobbendonk
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 12

geïnteresseerde burgers Marjolijn Van Damme Geïnteresseerde burger
Ludwig Moons Geïnteresseerde burger
Ludwig Jacobs Geïnteresseerde burger
Ferdy Jacobs Geïnteresseerde burger
HERENTALS
Afgevaardigden bestuur Ingrid Ryken Schepen cultuur/toerisme
Jos Schellens Schepen patrimonium
Administratie Anja Van den Eynde Cultuurdienst
Sarah Van Baelen Cultuurbeleidscoördinator
Afgev. Heemkring en Paul Snoeys Herentalse Gesch. Kring
geïnteresseerde burgers Hugo Verhaegen Herentalse Gesch. Kring
Jan Goris Herentalse Gesch. Kring
Gabriel Bourgart Heemkring Nortrevic
Jules Van Olmen Heemkring Nortrevic
Tejo Briers Sint-Baafskring
Jan Cools Expert
Ludwig Cerstiaens Expert
Paul Bellemans Expert - architect
Rik Rossenbacker Expert
Frank Tubex Expert
Marc Neefs Expert
Frans Van Elsen Expert
HERENTHOUT
Afgevaardigden bestuur Stijn Raeymaekers Schepen cultuur
Hugo Cambré Schepen toerisme
Administratie Annick Van Leemput Gemeentesecretaris
Katia Delen Diensthoofd cultuur
Afgev. Heemkring en Norbert Horemans Heemkring Sandelyn
geïnteresseerde burgers Jan Limbos Culturele Raad
André Cambré Archivaris carnavalvereniging Peer Stoet
Jef Aerts Redactie De Schaokel
Arthur Baeten Heemkring Sandelyn
Maria Dockx Heemkring Sandelyn
Fons Goossens Heemkring Sandelyn
Gaston Verheyen Expert landschappen
LILLE
Afgevaardigden bestuur Ann Van Mechelen Schepen cultuur
Marc Herrygers Schepen toerisme
Kris Breugelmans Schepen plattelandsontwikkeling
Administratie Ann Kersemans Ambtenaar cultuur/leader
Joke Beneens Ambtenaar toerisme
Afgev. Heemkring en Rosette Dillen Heemkundige Kring
geïnteresseerde burgers Jos Willems Heemkundige Kring
Vic Van Duppen Heemkundige Kring
Jules Van Olmen Heemkundige Kring
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 13

NIJLEN
Afgevaardigden bestuur Paul Verbeeck Burgemeester
Liesbeth Van Bouwel Schepen cultuur (-11/2007)
Luc Luyten Schepen cultuur (12/2007-)
Marc Engelen Schepen toerisme
Administratie Jeroen Janssens Projectcoördinator
Annelies Tack Cultuurbeleidscoördinator
Afgev. Heemkring en Walter Caethoven Heemkring 'De Poemp' Nijlen
geïnteresseerde burgers Frans Lens Heemkring Salvatore' Kessel
Marc Verreydt Heemkring Salvatore' Kessel
Rudy Van Nunen Gidsenwerking Fort Kessel
Herman Van Regenmortel Davidsfonds Kessel
Hypoliet Budts Heemkring 'De Poemp' Nijlen
Pol Van Camp Voorzitter cultuurraad
OLEN
Afgevaardigden bestuur Marcel Bellens Burgemeester
Marc Luyckx Schepen cultuur
Lisette Boeckx Schepen toerisme
Administratie Inge Gerlo Cultuurbeleidscoördinator
Afgev. Heemkring en Herman Van Hemeldonck Heemkring De Linde
geïnteresseerde burgers Herman Van Reusel Heemkring De Linde
Jules Van Hemelen Heemkring De Linde
Rik Anthonis Archivaris
VORSELAAR
Afgevaardigden bestuur Lieven Janssens Burgemeester/erfgoed
Paul Laeremans Schepen cultuur
Administratie An Van de Cruys Cultuurdienst
Afgev. Heemkring en Roger Vermeulen Heemkring Joris Matheussen
geïnteresseerde burgers Etienne Mahieu Heemkring Joris Matheussen
Dirk Boeyaert Heemkring Joris Matheussen
Rik Willemsen Davidsfonds Vorselaar
Jan Willems Davidsfonds Vorselaar
Ria Boeckx Voormalig schepen
Zr. Treza Bogaerts Zuster Vorselaar
Zr. Maria Krols Zuster Vorselaar
Annick Van Leemput VVV Vorselaar
Jef Wouters VVV Vorselaar
Dirk Willems Natuurpunt
Ad Peeters/Trees De Bie Harmonie Vorselaar
Jasmine Jacobs Geïnteresseerde burger
Susy Ceulemans Geïnteresseerde burger
Walter Vrelust Geïnteresseerde burger
Jef Vrelust Erfgoedcel Antwerpen/coördinator MAS
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 14

3. OMGEVINGSANALYSE
((A)) GESCHIIEDENIIS VAN DE REGIIO
In het kader van de intergemeentelijke samenwerking maakten de zeven gemeenten teksten over hun
geschiedenis en over de verbanden die daarin met het erfgoed kunnen worden gelegd. De volledige teksten
werden als bijlage toegevoegd. In dit hoofdstuk worden de belangrijkste elementen opgesomd.
A.1. De geschiedenis
Veertien Kempense dorpen en één historische stad
Tal van archeologische vondsten wijzen op vroege bewoningskernen in onze streek, maar het blijft
bijzonder moeilijk om definitieve conclusies te trekken over de aard en de omvang van die lokale
prehistorische nederzettingen. De eerste geschreven bronnen over onze regio dateren uit de
Middeleeuwen.
Bevel
Bevel stond vroeger doorgaans bekend als ‘Bevele’ of ‘Beverloo’, in de betekenis van ‘bebost terrein waarin
bevers huizen’. Naast enkele archeologische vondsten uit de prehistorie werd in Bevel een vierkante
waterput uit de Gallo-Romeinse periode (eerste eeuw) gevonden. In de waterput, die waarschijnlijk deel
uitmaakte van een villa dominica of herenboerderij, werd onder meer een prachtig kommetje in geschilderd
aardewerk gevonden. De eerste schriftelijke bronnen dateren uit de late Middeleeuwen, maar door een
gebrek aan archieven weten we weinig over de geschiedenis van het dorp. Het feit dat Bevel, net zoals
Emblem, Kessel en Nijlen, deel uitmaakte van de Bijvang van Lier is hier niet vreemd aan. Tijdens de
zeshonderdjarige ‘Lierse periode’ werden Bevel en Kessel trouwens als een geheel beschouwd. Op het
einde van de zestiende eeuw was Bevel volgens de toenmalige pastoor volledig verlaten. De
baldadigheden en het geweld van de garnizoensoldaten van Herentals en Mechelen verzuurden het leven
van de dorpslieden die met have en goed hun intrek in het kasteel van Gestel hadden genomen. In tijden
van rust en vrede konden ze gelukkig hun landbouwactiviteiten hervatten. In 1798 werden de vier dorpen
van de Bijvang van Lier zelfstandig, een zelfstandigheid waaraan met de fusie Bevel, Kessel en Nijlen in
1976 opnieuw een einde kwam.
Bouwel
Het driehoekige plein op het gehucht Langenheuvel wijst misschien op de Frankische oorsprong van
Bouwel. Het dorp was in de Middeleeuwen alleszins verbonden met Grobbendonk. Van 1300 tot 1487
werden beide dorpen door één heer bestuurd. Daarna werd Bouwel opnieuw zelfstandig. Huybrecht Brant,
de eerste heer van het zelfstandige Bouwel, richtte meteen een kasteel op: het zogenaamde ‘praetorium’
van Bouwel. Het dorp viel achtereenvolgens in handen van de families Brant, Damant, van Varick, Biel,
Schotti, van Roosendael, de Witte, de Heuvel en Bosschaert. Uit de Ferrariskaart van de jaren 1770 blijkt
trouwens dat Bouwel en Grobbendonk gescheiden werden door een reeks natuurlijke barrières, met name
de duinen, de Kleine Nete en een uitgestrekt heidegebied. Toch werden beide gemeenten in 1976
gefusioneerd.
Gierle
In 1259 werd Gierle voor het eerst vermeld in de bronnen, in de betekenis van ‘bosje op verhoogde
zandgrond nabij een modderige sloot’. Tot het einde van het Ancien Régime behoorde Gierle samen met
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 15

Lille en Wechelderzande tot het Land van Turnhout in het markgraafschap Antwerpen (voor de
geschiedenis van het Land van Turnhout: zie geschiedenis Lille). Op de grens met Vosselaar en Beerse
bevond zich vroeger het Grotenhoutbos, één van de oudste loofhoutbossen van België. Het bos was één
van de jachtwaranden van de hertogen van Brabant. Het leverde bovendien het hout voor de
bouwnijverheid in het Land van Turnhout. De ontbossing werd in de twintigste eeuw verder gezet door de
Société Généraux des Charbonnages du Borinage en de Maarschappij Bernheim. In 1929 kocht Victor
Bracht het domein en begon met de aanplanting van 250.000 bomen. Momenteel resten nog ongeveer 270
ha van het oorspronkelijke bos. In 1977 werden Lille, Gierle, Poederlee en Wechelderzande gefusioneerd
tot één gemeente.
Grobbendonk
Enkele prehistorische vindplaatsen op het grondgebied van Grobbendonk, zoals een Bronstijdgrafveld
(1000-700 V.C.), geven het dorp een zeer oude geschiedenis. In de tweede eeuw kwam er een Gallo-
Romeinse nederzetting met tempels en publieke baden tot bloei. Na het verval van dit administratieve,
economische en religieuze centrum in de derde eeuw werden de gronden waarschijnlijk ingepalmd door
een kleine, Frankische landbouwgemeenschap. De aanwezigheid van twee Merovingische grafvelden en
het driehoekige dorpsplein van Grobbendonk wijzen alleszins in die richting. In de middeleeuwen maakte de
heerlijkheid Grobbendonk deel uit van de meierij Zandhoven in het markgraafschap Antwerpen. De
heerlijkheid kende diverse eigenaars, zoals het geslacht van Grobbendonk, van Wilre en van Crayenhem,
en de families Brant, van Jauche, van Mastaing en Schetz. In 1414 stichtte Arnold van Crayenhem de priorij
van Onze-Lieve-Vrouw-Ten-Troon, die vanaf 1726 eigendom werd van de familie d’Ursel. Bij de fusie van
1976 werd Bouwel opgenomen als een onderdeel van de gemeente Grobbendonk. De benaming
Grobbendonk verwijst naar de plaats waar het oude kasteel van de heren van Grobbendonk zich bevond,
met name nabij de samenvloeiing van de Kleine Nete en de Aa. ‘Grobbe’ betekent immers water of gracht,
terwijl een ‘donk’ een zandige verhevenheid in een moeras of een landtong omgeven door water is.
Herentals
De eerste stichtingskern van de oorspronkelijke stad Herentals is ontstaan in de elfde en twaalfde eeuw
rond de villa van de Reguliere Kanunnikessen van Bergen. Rond de halfhoge akkers ontstond een
landbouwgemeenschap. Door de heropbloei van de handel in West-Europa ontstond er in de twaalfde eeuw
geleidelijk ook een nederzetting van handelaars en kooplieden aan de Nete. De belangenconflicten tussen
die twee gemeenschappen leidden tot conflicten. Hendrik I, hertog van Brabant, besloot daarom om op
oktober 1209 de stad Herentals te stichten. Het initiatief van de hertog van Brabant gaf het opkomende
stedelijke leven een nieuwe impuls. De oprichting van het Gasthuis (vóór 1253) en het oude Begijnhof (vóór
1266) zijn hiervan de sprekende bewijzen. De stad kreeg bovendien de mogelijkheid om zich te
beschermen met wallen en poorten.
De bloei van de plaatselijke lakennijverheid bracht veel welvaart in de stad. Tijdens de periode van
hoogconjunctuur in de tweede helft van de veertiende eeuw bestreken de Herentalse lakenhandelaars een
afzetgebied dat zich uitstrekte over een groot deel van Europa. De politieke invloed en de culturele
betekenis van Herentals hingen nauw samen met de economische machtspositie van de stad. In 1356 werd
Herentals zelfs tijdelijk gepromoveerd tot hoofdplaats van het markgraafschap, omdat Antwerpen voor vijftig
jaar naar het graafschap Vlaanderen werd overgeheveld. De Bovenpoort, de Zandpoort, de Sint-
Waldetrudiskerk en de Lakenhal zijn de vijftiende-eeuwse merktekens van deze glorierijke dagen.
In de zestiende eeuw kwam er vanwege de toegenomen internationale concurrentie een einde aan de
economische bloeiperiode. Het bevolkingscijfer daalde en er volgde een periode van oorlogen, ziekten,
branden en overstromingen. Toch bleef Herentals een administratief, juridisch, kerkelijk en cultureel
centrum voor een respectabel aantal Kempense dorpen. Na het economische herstel in de negentiende
eeuw en de uitbouw van Herentals als verkeersknooppunt werd die regionale centrumfunctie nog versterkt.
Herentals is ondertussen bijvoorbeeld uitgegroeid tot een stad met meer dan 7000 scholieren. Bij de fusie
van 1976 werden Morkhoven en Noorderwijk een onderdeel van de gemeente Herentals.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 16

Herenthout
Hoewel het driehoekige dorpsplein mogelijk een Frankische oorsprong verraadt, dateert de oudste
vermelding van Herenthout uit 1186. Het werd vermeld als ‘Herentholst’, in de betekenis van ‘bos’ (holst)
‘van haagbeuken’ (herent). Enkele archeologische vondsten wijzen echter dat dit niet de oudste bewoning
van het gebied is. In de twaalfde eeuw bezat het Sint-Martinuskapittel van Utrecht de tienden van
Herenthout. De rest was in het bezit van de plaatselijke grootgrondbezitter, de heer van Herlaar. Omstreeks
1200 stichtte hertog Hendrik I van Brabant naast deze feodale gemeenschap de vrijheid Herenthout, die
deel uitmaakte van de meierij Herentals in het markgraafschap Antwerpen. Zeker vanaf 1395 was er een
schepenbank, die ten hoofde ging bij de Bijvang van Lier. Herenthout kwam achtereenvolgens in het bezit
van de families van Herlaer, Van Vriessele, van Brimeu, Sandelyn en van Reynegom. In de dertiende eeuw
kende het landbouwdorp een opvallende uitbreiding, waardoor het gehucht Wiekevorst volledig werd
ingepalmd. In de zeventiende eeuw slaagde Wiekevorst erin om opnieuw zelfstandig te worden. Herenthout
werd in 1976 niet gefusioneerd met een andere gemeente. Het dorp telt momenteel bijna 8500 inwoners.
Kessel
Kessel ligt geprangd tussen de Kleine Nete en de Grote Nete. Vanwege de sterkte stroming en het
ontbreken van bruggen was het dorp eeuwenlang afgesneden van de buurdorpen ten noorden en ten
zuiden van de rivieren. Voor het schaarse contact waren de inwoners aangewezen op doorwaadbare
plaatsen of overzetschuitjes. Alleen met Lier en Bevel was er een goede verbinding via de hoofdbaan naar
Herentals, Geel en Mol. Over de prehistorische en Romeinse bewoning op het Kesselse grondgebied valt
weinig te vertellen. De eerste vermelding van de dorpsnaam in een geschreven bron dateert uit 1243. De
benaming Kessel zou afgeleid zijn van ‘castellum’, in de betekenis van ‘een bolwerk’ of ‘een soort fort’.
Kessel maakte net zoals Nijlen, Emblem en Bevel deel uit van de Bijvang van Lier. Zowel op bestuurlijk als
op kerkelijk gebied was het dorp afhankelijk van Lier, wat geregeld tot spanningen en heel wat processen
leidde. De zestiende-eeuwse godsdienstoorlogen troffen Kessel en omgeving zwaar. De bevolking was
doodsbang en wolven maakten de haast ontvolkte dorpen onveilig. De door honger en de pest fel
uitgedunde bevolking, die vooral in Lier haar toevlucht had gezocht, kwam schoorvoetend terug. Oorlogen,
hongersnood en besmettelijke ziekten stelden de bevolking trouwens nog vaak op de proef. In het midden
van de achttiende eeuw bijvoorbeeld werd ze gehalveerd door een buikloopepidemie. Toch groeide de
bevolking opnieuw aan door het vrijgeven van het heidegebied, waar arme mensen een hutje bouwden en
probeerden te overleven. Na de breuk met Lier in 1798 kwam Kessel tot bloei: het aantal zelfstandige
beroepen nam toe, het onderwijsaanbod werd uitgebreid en onderging een opmerkelijke
kwaliteitsverbetering, er werd een gasthuis voor zieke dorpsbewoners opgericht, de kerk werd
gerestaureerd, er werden bruggen over de beide Neten gebouwd, en het dorp kreeg een station, een
volwaardig gemeentehuis en een fort. De komst van de diamantnijverheid in de eerste helft van de
twintigste eeuw zou de opgang van Kessel verder bevorderen. Bij de fusie met Nijlen en Bevel in 1976 telde
het ongeveer 7000 inwoners.
Lille
Buiten enkele sporadische archeologische vondsten die wijzen op prehistorische en Romeinse bewoning, is
er over de vroegste geschiedenis van Lille weinig geweten. De oudste vermelding van Lille klimt op tot
1123, waarschijnlijk in de betekenis van ‘lindebosje op hoge zandgrond’. Tot het einde van het Ancien
Régime behoorde Lille samen met Gierle en Wechelderzande tot het Land van Turnhout in het
markgraafschap Antwerpen. Het Land van Turnhout behoorde tot 1347 tot het domein van de hertogen van
Brabant. In dat jaar huwde Maria van Brabant, dochter van hertog Jan III van Brabant, met Reinoud van
Gelre. Als compensatie voor het niet-betaalde deel van de bruidsschat kreeg het jonge echtpaar het Land
van Turnhout in pand. Enkele jaren later zette Johanna van Brabant dit pandschap om in een erfelijke
leenband. Na de dood van Maria van Brabant in 1399 kwam het Land van Turnhout opnieuw in handen van
de hertogen van Brabant. Meer dan een eeuw later stond keizer Karel V het gebied af aan zijn zuster Maria
van Hongarije (1505-1558). Onder koning Filips II van Spanje werden grote delen van het Land van
Turnhout verpand om geld in de lege staatskas te krijgen. Lille kwam samen met Wechelderzande (en
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 17

Vlimmeren) in handen van de schatrijke familie Schetz. In het begin van de zeventiende eeuw werd het
Land van Turnhout herenigd onder prins Filips Willem van Oranje-Nassau, de zoon van Willem van Oranje.
Na diens dood keerde het gebied nog maar eens terug naar het domein van de hertogen van Brabant, al
verpande koning Filips IV van Spanje onder meer Lille, Gierle en Wechelderzande aan Jan de Proost.
Vanaf de Vrede van Munster (1648) werd het Land van Turnhout opnieuw eigendom van het huis Oranje-
Nassau. In 1711 werd het bezit van de Pruisische koningen, todat keizerin Maria-Theresia het als hertogin
van Brabant kocht om aan haar gunsteling Emanuel Tellez de Sylva Menezes et Castro te schenken. Na
een nieuwe verkoop in 1768 werd het Land van Turnhout tot aan de Franse Revolutie eigendom van de
graven de Pestre de Seneffe. De inwoners van Lille leefden tot in de twintigste eeuw vooral van
landbouwactiviteiten. In het midden van de negentiende eeuw waren er twee brouwerijen en een
kaarsenfabriek, terwijl er zich met de klompenmakerij ook enige kleinschalige thuisnijverheid ontwikkelde.
De komst van de diamantnijverheid zou een nieuw tijdperk inluiden. Sinds 1977 vormt Lille samen met
Gierle, Poederlee en Wechelderzande een fusiegemeente.
Morkhoven
Over de oudste geschiedenis van Morkhoven is weinig bekend. De naam ‘Morkhoven’ duikt voor het eerst
op in de archiefstukken in 1286. Hij betekent niets anders dan ‘moerassige, laaggelegen uitgestrektheid
grond’ of ‘natte, laaggelegen landbouwontginning’. Vanaf de veertiende eeuw tot 1561 vormde Morkhoven
samen met Noorderwijk één administratief-juridische entiteit. De heerlijkheid viel uiteen toen Morkhoven in
1561 aan Jan van der Meeren, de stadhouder van Mechelen, werd verkocht. Enkele jaren later kwam het
dorp in bezit van de adellijke familie Coupigny, die het tot in het midden van de achttiende eeuw behield.
Morkhoven werd daarna bezit van de familie de Croy en later van de familie de Merode van Westerlo. Na
de breuk met Noorderwijk ontwikkelde Morkhoven zich geleidelijk tot een zelfstandige heerlijkheid. Het dorp
kreeg een eigen bestuurlijk apparaat met de drossaard, zeven schepenen, de burgemeester en de
collecteurs. De wapengilde Sint-Sebastiaan werd opgericht en in 1624 werd het verheven tot graafschap.
Enkele decennia later werden de grenzen met Noorderwijk na tal van geschillen vastgelegd. Uiteindelijk
fusioneerden beide gemeenten in 1976 met Herentals.
Nijlen
Buiten enkele archeologische vondsten uit de prehistorie en de Romeinse tijd is er weinig geweten over de
vroegste geschiedenis van Nijlen. De eerste vermeldingen in de archivalia dateren uit de twaalfde eeuw.
Nijlen behoorde samen met Bevel, Emblem en Kessel tot de Bijvang van Lier. De bestuurlijke band met Lier
leidde geregeld tot geschillen, bijvoorbeeld over het maalgeld. In de dertiende eeuw telde Nijlen een
zeshonderdtal inwoners. De regio werd op dat moment geteisterd door oorlog, pest en honger. Ook de
godsdienstoorlogen in de zestiende eeuw brachten veel onheil mee voor de lokale bevolking. Nijlen werd
zowel door de Nederlandse als door de Spaanse troepen geplunderd. In 1611 lag de Sint-Willibrorduskerk
er nog altijd gehavend bij. Tijdens de twee wereldoorlogen in de twintigste eeuw zou de veertiende-eeuwse
kerk opnieuw twee keer verwoest worden. De komst van de diamantnijverheid had op dat moment al voor
een belangrijke ommekeer gezorgd in dit typische landbouwdorp. Sinds de fusie van 1976 maken ook Bevel
en Kessel deel uit van de gemeente Nijlen.
Noorderwijk
Archeologische vondsten zouden kunnen wijzen op de Romeinse of Merovingische oorsprong van het dorp.
In 974 werd Noorderwijk voor het eerst vermeld in de archivalia. De aanwezigheid van een kerk bewijst dat
het dorp in die periode al enige betekenis had. Sinds het begin van de dertiende eeuw was de heerlijkheid
Noorderwijk eigendom van de familie Berthout. Het dorp kwam vervolgens in handen van Mathilde van
Gelderland, die het in 1370 in leen gaf aan ridder Jan van Lier. Sindsdien werd de heerlijkheid nooit meer
verkocht. Door erfenissen en huwelijken werd Noorderwijk achtereenvolgens eigendom van de families de
Plaines, van Busleyden, van Tiras, en de T’Serclaes. Augustijn T’Serclaes was de laatste heer van
Noorderwijk. De oudste sporen van een Noorderwijkse schepenbank gaan terug tot 1439, maar toen was zij
reeds geruime tijd bedrijvig. De zeven dorpsschepenen van Noorderwijk werden aanvankelijk benoemd en
beëdigd door de heer van Noorderwijk. In de loop van de zestiende eeuw kwam het tot een soort fusie met
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 18

de laatbank van de abt van Tongerlo, die sinds 1343 heer was geworden over een aanzienlijk deel van
Noorderwijk. De fusie zou trouwens lange tijd een bron van conflict vormen tussen de heer van Noorderwijk
en de abt van Tongerlo. Tijdens het Ancien Régime telde Noorderwijk nooit meer dan duizend inwoners. De
industrialisatie van de Antwerpse Kempen na de Tweede Wereldoorlog bracht hier snel verandering in. Bij
de fusie met Herentals in 1976 telde het dorp ongeveer 3600 zielen.
Olen
De legende van Keizer Karel en de boeren van Olen bezorgde de gemeente een grote naambekendheid.
De boeren van Olen hebben voor de Kempen dezelfde betekenis als Reinaert de Vos voor het Land van
Waas en Tijl Uilenspiegel voor de streek rond Damme. Het driehoekige dorpsplein van Olen zou kunnen
wijzen op de Frankische oorsprong van het dorp. Omstreeks het jaar 1000 schonk graaf Ansfried, bisschop
van Utrecht, een deel van zijn persoonlijke bezittingen in de Zuiderkempen, waaronder Olen en Westerlo,
aan de Kapittelkerk van Utrecht. De Kapittels van Utrecht gingen in die jaren een relatie aan met twee
plaatselijke machthebbers, met name de abt van Tongerlo en de heren van Wezenmaal. Hierdoor werd de
familie van Wezenmaal voor acht generaties eigenaar van Olen (1166-1464). Na een lange juridische strijd
tussen de familie van Wezenmaal en de familie de Merode wees de Raad van Brabant Olen, Westerlo en
Herselt in 1478 toe aan Jan I de Merode. Tot op het einde van het Ancien Régime zwaaide de familie de
Merode de plak in deze dorpen. Olen was bijgevolg eeuwenlang verbonden met Westerlo. De drossaard
van Westerlo was niet zelden ook de meier van Olen. Bovendien stond het dorp tot 1744 onder jurisdictie
van de schepenbank van Westerlo. In dat jaar kreeg het officieel een eigen schepenbank. In het begin van
de twintigste eeuw werd op de Groote Heyde aan de oevers van het Kempisch kanaal de eerste nonferrometaalfabriek
in Olen opgestart. Dit feit zou een belangrijke metamorfose in het dorp ontketenen. In de
schaduw van de fabriek ontstond een gloednieuwe nederzetting en een nieuwe parochie: Sint-Jozef-Olen.
Poederlee
In een oorkonde uit 1118 werd Poederlee voor het eerst vermeld, in de betekenis van ‘bosje of houtgewas
op verhoogde zandgrond nabij een modderige plaats’. Poederlee was een zelfstandige, volle heerlijkheid.
De heren van Poederlee, die in een bescheiden, houten kasteelhoeve aan de oevers van de Aa woonden,
waren trouwe ridders van de hertogen van Brabant. Het geslacht, dat ook rechten in Gierle had, bezat de
heerlijkheid tot omstreeks 1390. De familie van Vriesele volgde hen op. Latere eigenaars zijn onder meer de
families de Birmeu, Snoy en van Steenhuys. In 1653 werd Poederlee verheven tot baronie ten voordele van
Philippe-Guillaume van Steenhuys. Vanaf 1717 droegen Eugène d’Olmen en zijn erfgenamen de titel baron
van Poederlee. Ongeveer 260 jaar later werd Poederlee gefusioneerd met Lille, Gierle en Wechelderzande.
Vorselaar
Arnolf van Rotselaer wordt in de archivalia als eerste vermeld als ‘heer van Vorselaar’ (1274). De heren van
Rotselaar waren kasteleins van de hertogen van Brabant. De familie bouwde in Vorselaar een waterburcht
nabij de weg van Antwerpen naar Turnhout. In de zestiende eeuw kwam de heerlijkheid achtereenvolgens
onder het bewind van Cornelis van Bergen en het geslacht van Arenberg. In 1663 werd Vorselaar door
Karel Eugeen van Arenberg verkocht aan Jan-Baptist Proost, raadsheer van de Raad van Brabant. Een
halve eeuw later werd het dorp opnieuw verkocht, zodat uiteindelijk graaf Karel-Philips van de Werve heer
van Vorselaar werd. De familie van de Werve verbouwde het Vorselaarse kasteel tot een smaakvol
waterslot in een uitgestrekt domein. De macht van de familie werd gesymboliseerd door de kaak op het
marktplein. De bevolking van Vorselaar leefde eeuwenlang grotendeels van de landbouw. In de
negentiende eeuw was een aantal mensen ook tewerkgesteld in de kleiputten en steenbakkerijen te
Rijkevorsel, in de cementfabriek van Beerse of in de dokken van Antwerpen. De komst van de
diamantnijverheid in het begin van de twintigste eeuw gaf de bevolking gedurende enkele decennia een
‘lonend’ alternatief. Daarna werd Vorselaar in de eerste plaats een woondorp.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 19

Wechelderzande
De oudste vermelding van Wechelderzande dateert van 1182 en verwijst naar de vroegere aanwezigheid
van jeneverbesstruiken. Tot het einde van het Ancien Régime behoorde Wechelderzande samen met Lille
en Gierle tot het Land van Turnhout in het markgraafschap Antwerpen (voor de geschiedenis van het Land
van Turnhout: zie geschiedenis Lille). Binnen het Land van Turnhout had het een bestuurlijke band met
Vlimmeren. Binnen dit dubbeldorp was Wechelderzande het hoofddorp. In de gemeenschappelijke
schepenbank, die ten hoofde ging bij Zandhoven, was de schout van Wechelderzande voorzitter en had
Vlimmeren een aantal eigen schepenen. In de tweede helft van de achttiende eeuw werden beide dorpen
gescheiden. Sinds 1977 vormt Wechelderzande samen met Lille, Gierle en Poederlee een fusiegemeente.
De arme en vrome Kempen
Tot in de twintigste eeuw bestond onze regio met uitzondering van Herentals uit typische landbouwdorpen,
waar ‘keuterboerkes’ probeerden te overleven met de bewerking van de schrale Kempense heide- en
zandgrond. De ambachtelijke bedrijvigheid werd gekenmerkt door haar kleinschaligheid. Beroepen als
bezembinder, mandenvlechter of klompenmaker kwamen alleszins frequent voor. Meestal probeerde de
bevolking met een combinatie van verschillende beroepen te ontsnappen aan honger en armoede. De
kleine boer vlocht manden, sneed klompen of ging in loondienst in de winter. De meest voor de hand
liggende uitkomst was het openen van een café: een tafel, enkele stoelen en glazen, en een paar kruiken
jenever waren voldoende om van start te gaan. Op het einde van de negentiende eeuw was er ongeveer
één café per dertig inwoners. Naast de vele kleinschalige beroepen die in heel de Kempen werden
beoefend, kende onze regio ook enkele typische economische activiteiten. Van oudsher werd er in de vallei
van de Nete en de Aa ijzeroer ontgonnen. Het ijzeroer werd gebruikt als bouwmateriaal of als grondstof
voor de ijzerwinning. In de negentiende en het begin van de twintigste eeuw gebeurde het afgraven van
ijzermaal in opdracht van grote maatschappijen uit Wallonië en Duitsland. Plaatselijke ondernemers traden
op als tussenpersoon, terwijl kleine boeren en landarbeiders het slecht betaalde grondwerk verrichten.
Uiteindelijk kon het arme Kempense ijzererts niet langer concurreren met het hoogwaardige Zweedse staal
en andere kwaliteitsproducten.
De lakennijverheid maakte van Herentals een kleine welvarende stad met internationale contacten. Tijdens
de periode van hoogconjunctuur in de tweede helft van de veertiende eeuw bestreken de Herentalse
lakenhandelaars een afzetgebied dat zich uitstrekte over een groot deel van Europa. De politieke invloed en
de culturele betekenis van Herentals hingen nauw samen met de economische machtspositie van de stad.
Herentals groeide uit tot een administratief, juridisch, kerkelijk en cultureel centrum voor een respectabel
aantal Kempense landbouwdorpen, al waren sommige dorpen uit onze regio eerder gericht op Lier of
Turnhout. De stad bleef haar regionale centrumfunctie behouden, ook nadat de lakennijverheid vanaf de
zestiende eeuw ten onder ging. Na het economische herstel in de negentiende eeuw en de uitbouw van
Herentals als verkeersknooppunt werd die regionale centrumfunctie opnieuw versterkt.
Met de vestiging van een aantal non-ferrometaalfabrieken aan de oevers van de kanalen of nabij de pas
aangelegde spoorwegen doken vanaf de jaren 1880 de eerste sporen van industrialisatie op in de
Antwerpse Kempen. Grote bedrijven als de radiumfabriek in Olen en de bouwmachinefabriek in Herentals
waren de voorboden van een nieuwe tijd van industriële expansie. In dezelfde periode kende ook de
schoennijverheid in Herentals een opmerkelijke bloei. En dan was er natuurlijk nog de diamantnijverheid.
Na de Tweede Wereldoorlog zouden de typische Kempense landbouwdorpen snel evolueren naar typische
forensengemeenten. Dit proces kwam in een stroomversnelling terecht door de grote natuurlijke
bevolkingsaangroei en de betrekkelijk omvangrijke immigratie van jonge forensengezinnen, die in onze
landelijke regio goedkope bouwgronden en een natuurlijke omgeving vonden. Internationale bedrijven als
General Motors in Antwerpen, Renault in Vilvoorde, Van Hool in Koningshooikt en Philips in Turnhout waren
voortaan de belangrijkste werkgevers.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 20

Tot diep in de twintigste eeuw speelde de kerk een vooraanstaande rol in onze Kempense regio. De vrome
bevolking woonde de misvieringen trouw bij en volgde de richtlijnen van ‘mijnheer pastoor’. Onder meer de
aanwezigheid van vele kroostrijke gezinnen was hiervan het gevolg… Het dagelijkse leven speelde zich af
in en rond de eigen parochie en op het ritme van de kerkelijke kalender. Processies, kermissen en de
kerkelijke feestdagen werden enthousiast bijgewoond. Ook in het onderwijs leverde de kerk een bijzonder
belangrijke bijdrage. De vele scholen van de Zusters der Christelijke Scholen van Vorselaar zijn hiervan een
levend bewijs.
Het steentje
Jan Eduard Claes, een diamantbewerker uit Borgerhout, vestigde zich in 1876 in Nijlen en bracht daarmee
de diamantnijverheid naar de Kempen. Bij gebrek aan gas en elektriciteit moest hij een beroep doen op zijn
vrouw om zijn slijpschijf handmatig aan het draaien te brengen. Onder impuls van het groeiende succes van
Antwerpen als internationaal diamantcentrum werden in de volgende jaren in Nijlen, Grobbendonk,
Herenthout, Vorselaar en tal van andere gemeenten in de regio nieuwe diamantwerkplaatsen geopend. Het
ging aanvankelijk steeds om relatief grote fabrieken, waarin stoom- of gasmotoren meerdere molens
aandreven. De ontdekking van enkele nieuwe Zuid-Afrikaanse mijnen in het begin van de vorige eeuw
zorgden voor de definitieve doorbraak van de kleine, niet-georganiseerde nijverheid in de Kempen, waar
schrale gronden de boeren tot een nevenactiviteit dwongen. Na de aanleg van het elektriciteitsnet in de
Kempen in de jaren 1920-1929 werd de regio als het ware overspoeld door kleine diamantwerkplaatsen,
waar ‘de stiel’ vaak in familieverband werd uitgeoefend.
Het ‘steentje’ bracht veel welvaart in de streek. De diamantbewerkers moesten hard en lang werken, maar
een handige en snelle vakman kon op die manier wel in enkele dagen een weekloon verdienen. De slijpers
werden dan ook tot de heren onder de arbeiders gerekend. Winkels en cafés deden goede zaken en de
woningmarkt kreeg een opvallende impuls. De oprichting van verschillende diamantscholen moest de
toekomst van de sector veilig stellen. Pas in de loop van de jaren 1960 en vooral in de jaren 1970-1980
begon het tij te keren. De delokalisatie naar lagelonenlanden en de verhoogde overheidscontrole in eigen
land betekenden het einde van de kleinschalige plattelandsnijverheid. Slechts enkele middelgrote bedrijven
kunnen voorlopig het hoofd nog boven water houden.
Een volledige beschrijving per (deel)gemeente en een overzicht van de dorpsgeschiedenis, heerlijke
geschiedenis en kerkelijke geschiedenis vindt u in de bijlagen.
CONCLUSIE
- De regio Kempen heeft een typische en boeiende geschiedenis. Tijdens de pre-industriële periode leefde
de vrome bevolking voornamelijk van de schrale landbouw. De inwoners van onze streek werden
voortdurend op de proef gesteld door oorlog, ongeregelde benden, ziekten, armoede en honger. Het is
echter bewonderenswaardig hoe de bevolking telkens terug aan de slag ging en aan de wederopbouw
begon. Na de industrialisatie bleven de Kempen lang een perifeer gebied, waar de bewoners de
landbouwactiviteiten combineerden met meer industriële activiteiten die vaak buiten de regio lagen (onder
meer in steenkoolmijnen en steenbakkerijen). De opkomst van de diamantnijverheid zorgde wel voor een
toename van de welvaart. De laatste decennia heeft ook de industrie de ruimte, de verkeerswegen en zeker
het arbeidspotentieel van de Kempen ontdekt. Dit heeft geleid tot een sterke immigratie maar ook tot een
sterk veranderend uitzicht van de streek. Niet alleen de zichtbare aspecten maar ook de immateriële
aspecten kwamen in een uitgesproken dynamiek terecht.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 21

- Een wetenschappelijk of vulgariserend basiswerk over de geschiedenis van onze Kempense regio
ontbreekt. De geschiedenis van de streek komt soms wel aan bod als een onderdeel van breder opgezette
studies, bijvoorbeeld over de geschiedenis van Antwerpen, maar dit blijft toch vrij fragmentair. Voornamelijk
inzake immateriëel erfgoed is er weinig basismateriaal voorhanden.
- Door de grote inwijking van buiten de regio tijdens de laatste decennia dreigt de kennis over het eigen
verleden verder te verwateren. De migratie biedt echter ook heel wat opportuniteiten. De regio beschikt over
een relatief jonge en dynamische bevolking en een uitstekend onderwijsaanbod. Hiervan kan gebruik
gemaakt worden om de via een convenant verzamelde kennis uit te zaaien en verder te verankeren. Vooral
inzake volksgebruiken dringt echter de tijd, zoniet dreigen enkel de meest commerciële activiteiten te
overleven.
De volledige teksten vindt u in de bijlagen. Deze conclusie werd ook mee verwerkt in de SWOT, missie, visie en doelstellingen
verder in dit document.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 22

((B)) ERFGOEDAANBOD IIN DE REGIIO
In het kader van de intergemeentelijke samenwerking werd voor de zeven gemeenten een voorlopige
inventaris van het regionale erfgoed opgesteld. Het overzicht van het roerende, het immateriële en het
onroerende erfgoed is zeker nog onvolledig, maar het biedt wel een belangrijke aanzet. De verdere
inventarisatie van het regionale erfgoed wordt later in het document dan ook als een prioriteit beschouwd.
De volledige inventaris werd als bijlage toegevoegd. Hier worden alvast de belangrijkste kenmerken van het
roerende, immateriële en onroerende erfgoed van de zeven Kempense gemeenten op een rijtje gezet.
B.1. Het roerende erfgoed
Bij het samenstellen van een overzicht van het roerende erfgoed in onze regio konden we helaas nauwelijks
beroep doen op bestaande inventarissen. De onderstaande lijst is bijgevolg onvolledig. Dit geldt zeker voor
het roerende patrimonium dat zich bij particulieren thuis bevindt.
Archeologische collecties
- Archeologisch museum Grobbendonk
- Verzameling Vondsten van de Regendonk (Lille)
- Verzameling gasbedrijf Fluxys (Lille)
- Verzameling Willy Van Gestel (Nijlen)
- Verzameling Herman Van Soom (Vorselaar)
- Verzameling Rik Verbeeck (Vorselaar)
- Een deel van het archeologisch patrimonium van de zeven gemeenten wordt ook buiten onze regio
bewaard, zoals bijvoorbeeld in het Taxandriamuseum Turnhout.
Archieven
- Stadsarchief Herentals
- Gemeentearchieven in Grobbendonk, Herenthout, Lille, Nijlen, Olen en Vorselaar
- Archieven van O.C.M.W.’s
- Archieven van kerkfabrieken
- Archief Heemkring De Linde (Olen)
- Archief Heemkring De Poemp (Nijlen)
- Archief Heemkring Salvator (Kessel)
- Archief Heemkring Norbert de Vrijter (Lille)
- Archief Heemkring Joris Matheussen (Vorselaar)
- Archief parochieblad Vorselaar
- Archief Kempenland
- Een groot deel van het archivalische erfgoed van de zeven gemeenten wordt ook buiten onze regio
bewaard, zoals bijvoorbeeld in het Rijksarchief van Antwerpen.
Bibliotheken
- Stadsbibliotheek Herentals
- Gemeentelijke bibliotheken Grobbendonk, Herenthout, Lille, Nijlen, Olen en Vorselaar
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 23

Musea en erfgoedsites
- Gemeentelijk Archeologisch Museum Grobbendonk
- Diamantmuseum Grobbendonk
- Radiomuseum Olen
- Stropersmuseum Olen
- Heemkamer Jack Verstappen in Olen
- Begijnhofmuseum in Herentals
- Fraikincollectie in Herentals
- Schedelhof in Herentals
- Heemmuseum Sandelyn in Herenthout
- Nationaal Houtambachtenmuseum De Wimpe in Herenthout
- Fort van Kessel
- Diamantslijperij Lieckens in Nijlen
Kunstpatrimonium
- Collectie Hippoliet De Clerck (Herentals)
- Collectie Fraikin (Herentals)
- Stedelijke Kunstcollectie Herentals
- Gemeentelijke kunstcollecties van Grobbendonk, Herenthout, Lille, Nijlen, Olen en Vorselaar
- Kunstpatrimonium kerken, onder meer collectie Nicolaas Van der Veken (Lille)
- Kunstpatrimonium van het OCMW Herentals
Foto- en filmcollecties
- Collectie ‘Schitterend geslepen’ (Nijlen-Grobbendonk)
- Collectie Heemkring Sandeleyn (Herenthout)
- Collectie Heemkring De Linde (Olen)
- Collectie Heemkring De Poemp (Nijlen)
- Collectie Heemkring Salvator (Kessel)
- Collectie Heemkring Norbert de Vrijter (Lille)
- Collectie Heemkring Joris Matheussen (Vorselaar)
- Archief Fotogroep Nete en Aa (Grobbendonk)
- Archief Fotoclub Herentals (Herentals)
- Archief Fotoclub Toreke (Herenthout)
- Archief Fotoclub Folerma 71 (Nijlen)
- Archief Fotoclub Wechelderzande (Lille)
- Archief Fotoclub Vorselaarse Fotovrienden (Vorselaar)
- Archief voormalige fotoclub Imago - Jos Vermeulen (Noorderwijk)
- Archief Filmclub “Close-up” (Herenthout)
- Collectie Herenthoutse Postkaartenclub (Herenthout)
- Collectie Nijlense verzamelclub (Nijlen)
- Postkaarten en andere belangrijke collecties: verzameling Nortrevic en Sint-Baafskring, Tejo Briers, Leo
Veris, Jozef Geerinckx, Willy Peers, Alfons Daems, Tuur Baeten, Desiré Cambré, Lode Van Dessel,
Verhaegen, René Lenaerts, Fons Lenaerts, Lode Van Dessel, René Lenaerts en Fons Lenaerts.
Een aantal collecties (zoals de beelden Van der Veken en Fraikin) zijn hier slechts heel kort aangehaald
maar werden uitgebreider beschreven in de bijlagen.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 24

CONCLUSIE
- Hoewel onze regio in vergelijking met de grote Vlaamse kunststeden niet over de grootste of rijkste
collecties beschikt, is er heel wat interessant roerend patrimonium aanwezig. De collectie Nicolaas Van Der
Veken en de collectie Fraikin zijn hiervan opmerkelijke voorbeelden. Van het roerende erfgoed wordt de
culturele waarde vaak onderschat omdat de meeste verzamelingen niet beschreven zijn en vaak verborgen
liggen op zolders en in kelders.
- De veelheid aan erfgoedvormers is opvallend. Zowel op administratief, bestuurlijk als op religieus vlak had
onze regio vele ‘heren’. Het is verassend om in onze kerken en kastelen kunstwerken aan te treffen, die
enkel in grootsteden zouden worden verwacht. Vaak houden die verband met de aanwezigheid van rijke
adellijke families in de regio. Die edellieden of hun nazaten hebben erg veel kunst- en erfgoedvoorwerpen in
hun bezit, waarvan ze het bestaan en de culturele rijkdom zelf niet vermoeden.
- Het erfgoed (in het bijzonder het archiefmateriaal) betreffende onze regio is bijgevolg zeer versplinterd.
Het wordt op een veelheid van locaties bewaard, vaak buiten onze regio.
Gerichte acties naar die eigenaars (en zelfs naar de overheden) toe zou de kans vergroten om het
cultuurbezit beter in kaart te brengen. Het gebeurt nog te vaak dat voor de regio belangrijke, maar
ogenschijnlijk waardeloze, stukken erfgoed verdwijnen na het overlijden of verhuizen van de eigenaars. Een
goed overzicht zou de beleidsmensen in staat stellen om bij de desbetreffende actoren aan te dringen op
het behoud ervan.
- De kennis en het bewustzijn betreffende het eigen roerend erfgoed is eerder klein, zeker bij het grote
publiek.
- Een groot deel van het roerend (zw)erfgoed van onze regio is in particulier bezit. Hier ligt nog heel wat
potentie voor een regionale erfgoedaanpak, bijvoorbeeld: inventarisatie, sensibilisering van eigenaars,
oprichting van een regionaal erfgoedcentrum met een regionale collectie, enzovoort.
De volledige teksten vindt u in de bijlagen. Deze conclusie werd ook mee verwerkt in de SWOT, missie, visie en doelstellingen
verder in dit document.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 25

B.2. Het immateriële erfgoed
Immaterieel erfgoed laat zich moeilijk inventariseren. Het gaat immers over verhalen, gebruiken, tradities,
rituelen en gewoonten, over herinneringen en de belevingswaarde van het verleden, over het alledaagse
verleden met een actuele betekenis. Het is bijgevolg belangrijk om het immateriële erfgoed tastbaar te
maken door het te documenteren, te onderzoeken en te registreren.
Onze Kempense regio is rijk aan immaterieel erfgoed, maar de kennis hierover is verdwenen of dreigt
verloren te gaan. Het collectieve streekgeheugen rond het immateriële patrimonium moet dan ook dringend
geregistreerd en ontsloten worden. Mondeling erfgoed is alleszins van elementair belang voor onze streek.
De aandacht voor de herinneringen en de verhalen van de bewoners zelf biedt heel wat potentieel voor een
brede erfgoedbeleving. Bij de registratie van het mondelinge erfgoed zullen bovendien heel wat verborgen
‘schatten’ (roerend erfgoed) naar boven komen. In het kader van ‘Schitterend geslepen’ werd in dit verband
al heel wat expertise opgebouwd. De inventarisatie, registratie en valorisatie van het immateriële erfgoed
(de verhalen, het streekgeheugen) rond het Kempense diamantverleden is immers de belangrijkste
doelstelling van het project.
De onderstaande lijst geeft een beperkte selectie van het immateriële erfgoed van de zeven Kempense
gemeenten. Een meer uitgebreid overzicht vindt u als bijlage.
Van wieg tot graf in de Kempen
- Allerlei gebruiken, tradities en rituelen rond geboorte, eerste communie, plechtige communie, eerste
schooldag, eerste werkdag, huwelijk, eigen huis (verhuizen), pensioen, huwelijksjubilea, honderdjarigen, …
- Gloriazingen (begin schooljaar)
- Troepzingen (16-jarigen op militielijsten)
- Pannenkoeken en wafels bij aardappeloogst
- Biestkoeken, -wafels en –brood met eerste melk van koe of geit na het kalveren of lammeren
De (bij)gelovige Kempen
- Allerlei gebruiken, tradities en rituelen rond kerkelijke kalender (feesten en heiligen), kerkbezoek,
bedevaarten, volksdevotie, religieus onderwijs, …
- Volksverhalen, volksgenezers, kwakzalvers, …
- Pannenkoeken en wafels op Verloren Maandag en op Lichtmis
- Lijkbrood en lijkkoeken bij begrafenissen
- Het ‘haantje op ’n stokje en het schippekevèren’ met Halfvasten
- Begijnhofprocessie in Herentals
- Kerstboomverbranding
- Versiering kapelletjes in mei
- Vos Roven rond Pasen
- Driekoningenzingen
- Processies: bijvoorbeeld de Heggeprocessie in Lille, Kruiskensmarkt in Bevel op Goede Vrijdag, het feest
van de kerkwijding in Morkhoven, de vroegere processies in Olen en Vorselaar (cf. kardinaal Van Roey).
- Devotie tot allerlei heiligen
Vrije tijd in de Kempen
- Allerlei gebruiken, tradities en rituelen rond spel, sport, verenigingsleven, feesten, carnaval, (jaar)markten,
kermissen, liederen, eetcultuur, ontspanning, …
- Nieuwjaarszingen
- Buurten (de ‘beus’)
- Caféleven: vogelpikken, pitjesbak, enzovoort.
- Staande en liggende wip
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 26

- Het spel van de Roetaert
- Kempense dansen
- Veldrijden
- Paapschieten (pepkeschiet of tepkeschiet)
- Duivensport
- Kegelen
- De Sint-Niklaasgilde in Gierle, de Sint-Sebastiaansgilde in Gierle, de Sint-Ambrosiusgilde in Gierle, de
Sint-Sebastiaansgilde in Morkhoven, ... met de typische vieringen (bijv. Sint-Antoniusviering Lille)
- Culinair erfgoed: Grobbendonkse tripel, Grobbendonkse diamantjes, Herentalse boompjes, Likeur en
jenever Roetaert, de ‘kattekop’, ‘ezelsoren’, ‘biestkoeken, biestwafels en biestebrood’, smout van de
Olierosmolen in Lille, Lils Koekske, Nijlens schijfke ,Vorselaarse V’kes, Herenthoutse Peerkens, Straffe
Charel, pralines in vorm van drie-oren potje.
- Kermissen (met bijv. “warme rek”)
- Jaarmarkten
- Harmoniefeesten en Fanfarefeesten (“verbroederingen”)
- Pallieterfeesten in Olen
- Het Keizerkarelcomité in Olen
- Carnaval in Herenthout (Peer Stoet)
De ‘Kempische’ volksmond
- Spotnamen: de Blarendabbers van Bouwel, de Klokkenververs van Herentals, de Pee stekers van
Herentals, de Krawaten van Lille, de Gielse Schijters van Lille, de Zandfluiters van Lille, de Mollen van Lille,
de Sparrijders van Nijlen, de Royeurs van Nijlen
- Bijnamen
- ‘Kempisch’ dialect
- Toponiemen
CONCLUSIE
- Onze typisch Kempense regio is bijzonder rijk aan immaterieel erfgoed. Vooral het erfgoed rond
gebruiken, tradities en rituelen, die meestal binnen de kleine kring van het gezin, de familie, de buurt, het
gehucht of de parochie werden beleefd, biedt een opmerkelijke kijk op het landelijke, (bij)gelovige en
speelse karakter van onze streek.
- Een goede inventaris ontbreekt. De kennis over en de betekenis van het immateriële erfgoed van onze
regio is verdwenen of dreigt te verdwijnen. De bestaande knowhow moet bijgevolg dringend worden
geregistreerd.
- De aandacht voor het mondelinge erfgoed biedt heel wat kansen, zowel voor de inventarisatie, het behoud
en het beheer van het immateriële patrimonium van de streek, als voor de ontsluiting en valorisatie ervan.
Het alledaagse, herkenbare Kempense verhaal spreekt zowel ‘traditionele’ bewoners (nostalgie),
inwijkelingen (nieuwsgierigheid) als toeristen (authenticiteit) aan.
- In het kader van het project ‘Schitterend geslepen’ werd heel wat expertise opgebouwd inzake de
inventarisatie, registratie en ontsluiting van immaterieel erfgoed.
De volledige teksten vindt u in de bijlagen. Deze conclusie werd ook mee verwerkt in de SWOT, missie, visie en doelstellingen
verder in dit document.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 27

B.3. Het onroerend bouwkundig erfgoed
Voor een overzicht van het bouwkundige erfgoed in onze regio is Bouwen door de Eeuwen Heen een goed
vertrekpunt, al werden niet alle waardevolle gebouwen in die inventaris opgenomen. Een fractie van het
bouwkundige patrimonium is wettelijk beschermd als monument, dorpsgezicht of stadsgezicht.
Monument Dorpsgezicht Stadsgezicht Totaal
Grobbendonk 17 2 - 19
Herentals 35 2 7 44
Herenthout 4 1 - 5
Lille 18 4 - 22
Nijlen 7 1 - 8
Olen 4 - - 4
Vorselaar 8 2 - 10
Totaal 93 12 7 112
De zeven Kempense gemeenten beschikken over een rijke variatie van een eerder bescheiden bouwkundig
patrimonium. De waardevolle gebouwen verwijzen meestal naar de agrarische activiteit en de ambachtelijke
bedrijvigheid, die tot in de twintigste eeuw kenmerkend waren voor de regio. Het sterke katholieke geloof
van de Kempense bevolking vormde dan weer een inspiratiebron voor de talrijke kerken en kapellen. De
vele kastelen en lusthoven bewijzen dat onze landelijke streek ook een geliefd toevluchtsoord was voor
gegoede families. In de onderstaande lijst vindt u een selectie van het onroerend bouwkundig erfgoed van
onze regio. Een meer uitgebreid overzicht vindt u als bijlage.
Religieuze architectuur
- Ruïne den Troon (Grobbendonk)
- Pastorij (Grobbendonk)
- O.L.V.-Ten Hemelkerk (Bouwel)
- Vrije basisschool en Klooster (Bouwel)
- Pastorij (Bouwel)
- O.L.V.-Kapel (Bouwel)
- Het Begijnhof (Herentals)
- Het Besloten Hof (Herentals)
- Het Gasthuis (Herentals)
- Het Augustijnenklooster (Herentals)
- Sint-Waldetrudiskerk (Herentals)
- De Kruisweg (Herentals)
- De Dekenij (Herentals)
- Sint-Bavokerk (Noorderwijk)
- Pastorij (Noorderwijk)
- Het Averechts Kapelleke
- Kapel van Onze-Lieve-Vrouw op ’t Zand
- Sint-Niklaaskerk (Morkhoven)
- Kapel van Onze-Lieve-Vrouw van Zeven Weeën (Morkhoven)
- Sint-Gummaruskerk (Herenthout)
- Kapel O.L.V. van Herlaar (Herenthout)
- Grot van O.L.V. van Lourdes – Oosterhoven (Herenthout)
- Kapel Uilenberg (Herenthout)
- Sint-Pieter en Pauluskerk (Herenthout)
- Sint-Gummaruskapel (Herenthout)
- Pastorij (Herenthout)
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 28

- Boskapel of Wuytskapel (Lille)
- Sint-Annakapel (Lille)
- Sint-Pieterskerk (Lille)
- Rooienkapel (Gierle)
- O.L.Vrouwekerk (Gierle)
- Heerlekapel (Poederlee)
- Heggekapel (Poederlee)
- Sint-Amelbergakerk (Wechelderzande)
- Mariakapel (Wechelderzande)
- Kapel Kruiskensberg (Bevel)
- Sint-Lambertuskerk (Kessel)
- Pastorij (Kessel)
- Pastorij (Nijlen)
- Sint-Willibrorduskerk (Nijlen)
- Sint-Martinuskerk (Olen)
- Sint-Willibrorduskapel (Olen)
- Pastorij (Olen)
- Onze-Lieve-Vrouwkerk (Olen)
- Sint-Jozefskerk (Olen)
- Sint-Pieterskerk (Vorselaar)
- De Veertien Kappelekens (Vorselaar)
- Pastorij (Vorselaar)
- Klooster (Vorselaar)
- Devotiekapel (Vorselaar)
Ambachtelijke en industriële architectuur
- Saswachterswoning en sluiskom (Grobbendonk)
- Watermolen (Grobbendonk)
- Brugwachterswoning (Grobbendonk)
- Derde Sas (Grobbendonk)
- Houten windmolen (Bouwel)
- Brouwerij Het Schaliken (Herentals)
- Hogewegmolen (Noorderwijk)
- Watermolen Domein Herlaar (Herenthout)
- Melkerij Molenstraat (Herenthout)
- Olieslagmolen met molengebouw (Lille)
- De Stenen Windmolen (Gierle)
- De Jeneverstokerij (Gierle)
- Diamanslijperij Lieckens (Nijlen)
- De Buulmolen (Olen)
- Het Koperen Dorp of De Olense Cité (Olen)
Agrarische architectuur
- Schranshof (Grobbendonk)
- Schaapskooi van Bouwelhoef (Bouwel)
- Fermerijhoeve (Herentals)
- Snepkenshoeve (Herentals)
- Schoutenhoeve (Herentals)
- ’t Schrans (Noorderwijk)
- Leemen Huyseke (Noorderwijk)
- Het Hoog Huis (Herenthout)
- Het Prinsenhof (Herenthout)
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 29

- De Schranshoeve (Herenthout)
- De Tessenshoeve (Herenthout)
- De Mundeleershoeve (Herenthout)
- De Pluyshuishoeve (Herenthout)
- De Kasteelhoeve (Herenthout)
- De de Merodehoeve (Herenthout)
- Hoeve De Schrans (Lille)
- De Kempense Schuur (Gierle)
- Hoeve en Bakhuis Bogaertsheide (Kessel)
- Het Schrans van Doffen (Olen)
- De Schranshoeve (Vorselaar)
- Hoeve Sassenhout (Vorselaar)
- Tibourschrans (Nijlen)
- De Grote Gasthuishoeve of Emmaüshoeve (Kessel)
Burgerlijke architectuur
- Kasteel van Grobbendonk
- Afspanning De Leeuw (Grobbendonk)
- Kasteel Bouwel
- Afspanning De Kroon (Bouwel)
- Lakenhal en Beiaard (Herentals)
- Poorten en Vesten (Herentals)
- Het Molenwaterhof (Herentals)
- Het Kasteel van Le Paige (Herentals)
- Burgerhuizen (Herentals)
- het Kasteel van Noorderwijk
- Domein en Kasteel Herlaer (Herenthout)
- ’t Kamereyck (Herenthout)
- Huis Van Lint (Herenthout)
- Huis Dieltjens (Herenthout)
- Huis Jacobs (Herenthout)
- Het voormalige gemeentehuis van Gierle
- Gasthof De Keizer (Wechelderzande)
- Seringenhof (Wechelderzande)
- Hof d’Intere (Wechelderzande)
- Het voormalige gemeentehuis (Kessel)
- Het gemeentehuis (Olen)
- Afspanning Sint-Sebastiaen (Olen)
- Het Keizershof (Olen)
- Schandpaal De Kaak (Vorselaar)
- Kasteel De Borrekens (Vorselaar)
- ’t Schipke (Herenthout)
- Gemeentehuis (Herenthout)
- Gemeentelijke meisjesschool (Herenthout)
- Fort van Kessel
- Hof De Bist (Kessel)
- Het Kesselhof (Kessel)
- De Poemp (Nijlen)
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 30

Gedenkstenen en standbeelden
- Gedenkteken De Boerenkrijg (Herentals)
- Momument Keizer Karel en de Boeren van Olen
- Monument Het Gezin (Olen)
- Standbeeld Het Olens Boerke
- Het Vierzijdig Piramidemonument (Olen)
- Monument van de Gesneuvelden (Herenthout)
- Gedenkplaat Jan Eduard Claes (Nijlen)
- Boerenkrijgmonument (Kessel)
- Monument voor de Vrede (Vorselaar)
- Beeld van Minne (Vorselaar)
- Gedenkplaat voor Mie Broos (Vorselaar).
CONCLUSIE
- De inventaris Bouwen door de Eeuwen Heen is een goede basisinventaris, die echter herbekeken en
aangevuld moet worden. Veel waardevolle gebouwen zijn nog niet beschermd.
- Onze Kempense regio wordt niet gekenmerkt door de aanwezigheid van de meest spectaculaire
monumenten maar beschikt wel over een interessante mix van religieuze, agrarische, ambachtelijke,
industriële en burgerlijke architectuur.
- De waardevolle gebouwen in onze streek zijn belangrijke ankerpunten voor het roerende en immateriële
erfgoed.
De volledige teksten vindt u in de bijlagen. Deze conclusie werd ook mee verwerkt in de SWOT, missie, visie en doelstellingen
verder in dit document.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 31

B.4. Het onroerend landschappelijk erfgoed
De inventarisatie van de historisch gegroeide landschapsstructuren vond zijn neerslag in de
Landschapsatlas van het Vlaamse Gewest (2002). De Landschapsatlas omvat zowel punt- en lijnrelicten als
complexere gehelen met belangrijke erfgoedwaarden en een vrij hoge gaafheid (relictzones). De meest
waardevolle ensembles werden als ankerplaats aangeduid. Voor onze Kempense regio werden 14
ankerplaatsen, 23 relictzones, 13 lijnrelicten en 75 puntrelicten in de inventaris opgenomen. Hier geven we
enkel een overzicht van de ankerplaatsen, dit zijn de interessantste, mooiste en gaafste stukken landschap
met een grote (cultuur)landschappelijke potentie. De codes van de Landschapsatlas werden telkens
bijgevoegd.
Ankerplaatsen
- Grotenhoutbos – Gierlebos in Lille en Vosselaar (A 10017)
- Domein Blommerschot en Beulkbeemden in Lille, Vorselaar, Beerse, Malle Zandhoven en Zoersel (A
10042)
- Domein Krabbelshof, Lovenhoek en Krabbels Broek in Grobbendonk, Vorselaar, Malle en Zandhoven (A
10043)
- Visbeekvallei in Lille en Beerse (A 10044)
- Vallei van de Kindernouwbeek in Lille en Vorselaar (A 10045)
- Kasteel van Vorselaar in Vorselaar (A 10046)
- Kasteel en Kleine Netebeemden in Grobbendonk in Grobbendonk, Herentals en Vorselaar (A 10047)
- Heuvelrug tussen Herentals en Lichtaart met de Netevallei in Herentals, Lille, Olen, Geel en Kasterlee (A
10049)
- Merodese Bossen in Herenthout en Nijlen (A 10051)
- Kruiskensberg in Herenthout, Nijlen en Heist-op-den-Berg (A 10052)
- Vallei van de Wimp en de Grote Nete te Herenthout in Herenthout, Nijlen en Heist-op-den-Berg (A 10053)
- Dal van de Kleine Nete tussen Nijlen en Grobbendonk in Grobbendonk, Nijlen en Zandhoven (A 10076)
- Omgeving Gestel in Nijlen, Berlaar en Heist-op-den-Berg (A 10077)
- Dal van de Kleine Nete tussen Lier en Kessel in Nijlen, Lier en Ranst (A 10088)
In de zeven Kempense gemeenten bevinden zich uiteraard nog heel wat meer waardevolle landschappen.
Een meer uitgebreid overzicht vindt u in de bijlage. Een fractie van het landschappelijke patrimonium is
wettelijk beschermd als landschap.
Gemeente Landschap
Grobbendonk 7
Herentals 1
Herenthout 3
Lille 2
Nijlen 3
Olen 1
Vorselaar -
Totaal 17
Onze regio wordt bovenal gekenmerkt door het dal van de Kleine Nete en Aa. Dit pastorale landschap, dat
in het verleden een inspiratiebron was voor vele kunstenaars, is echter slechts een van de vele natuur- en
stiltegebieden in de streek. Hierbij denken we onder meer aan de duinen en de (voormalige) heidegebieden
met een hoge ecologische waarde, zoals de Kempische Heuvelrug en de Kesselse Heide. Andere
opvallende landschappelijke elementen met belangrijke erfgoedwaarden zijn de talrijke kasteeldomeinen,
de meestal vergeten oude wegen en kerkepaden, de verschillende militaire domeinen, het Albertkanaal en
de vele kapelletjes.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 32

CONCLUSIE
- Onze Kempense regio heeft heel wat te bieden aan onroerend landschappelijk erfgoed. Het is een
landelijke streek met typische gehuchten, die gekenmerkt wordt door het dal van de Kleine Nete en talrijke
natuur- en stiltegebieden.
- Belangrijke stukken van ons landschappelijk erfgoed zijn nog niet beschermd.
- Meer landschappelijk interessante plaatsen en “vergezichten” blijven voor de bezoeker verborgen omdat
ze gelegen zijn op voor publiek ontoegankelijke plaatsen. Andere landschappen krijgen niet de aandacht,
die ze verdienen, onder andere omdat er geen wegen (meer) naartoe leiden.
- Veel van de plaatsen herbergen een belangrijk areaal lokale geschiedenis. Het onderzoeken van het
verleden, van de voormalige aanwezigheid van de mens en van de relicten, die ervan nog te vinden zijn, is
een te boeiende materie om eraan voorbij te gaan. De lokale bevolking en vooral, de schoolgaande
kinderen, kunnen hier een belangrijk stuk “geschiedenis van eigen bodem” opdoen en ontdekken terwijl hun
nieuwsgierigheid verder wordt geprikkeld.
- In die vaak oude landschappen zijn archeologisch interessante plaatsen legio en in vele gevallen nog
duidelijk zichtbaar aanwezig. Tot op heden zijn dergelijke plaatsen nauwelijks beschreven, laat staan
onderzocht.
- Veel landschappelijk interessante gebieden waren ook de bakermat van volksverhalen en mythes, die er
onder het volk leefden. Enkel wanneer de aandacht kan toegespitst worden op die plaatsen zullen die
verhalen aan de oppervlakte komen. Het verlies van dat stuk volkscultuur zou een aanzienlijke verarming
teweegbrengen van de Kempische eigenheid.
De volledige teksten vindt u in de bijlagen. Deze conclusie werd ook mee verwerkt in de SWOT, missie, visie en doelstellingen
verder in dit document.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 33

B.5. Archeologische vindplaatsen
GROBBENDONK
Hoewel er bij het graven van het Netekanaal ook vondsten uit de steentijden gevonden zijn, kunnen we in
Grobbendonk ook vaststellen dat de meeste gekende vindplaatsen uit de steentijden langs de Nete te
vinden zijn. In de schaduw van de belangrijkste archeologische vindplaats van Grobbendonk, de Romeinse
vicus, wordt vaak vergeten dat het grondgebied heel veel gekende vindplaatsen uit de ijzertijd en zelfs uit
de bronstijd bezit. Het gaat over talrijke vondsten van begraving in het noorden van de gemeente. Dat het
altijd om begraving gaat is niet zo verwonderlijk. Sporen van bewoning uit deze tijden zijn niet meer dan
vlekken in het zand en worden meestal niet herkend tijdens werken. Begraving is meestal duidelijk door de
aanwezigheid van assen en de urn zelf. Het geeft een vertekend beeld, en verwijst naar een hoge
bevolkingsgraad tijdens deze perioden.
Natuurlijk is Grobbendonk dè belangrijkste vindplaats voor de Romeinse periode in de Kempen. In deze
periode heeft één van de hoofdwegen waarlangs deze vicus ontstond, verschillende grotere Romeinse
centra verbonden. De weg zou kruisen met de weg die via Nijlen westwaarts loopt. We zien de sporen van
de Romeinse aanwezigheid dan ook naar het westen uitlopen tot aan de grens met Zandhoven. Er werd
een aantal heiligdommen opgegraven en bewoningsresten zoals kelders. De Romeinen begroeven dan ook
hun doden nabij de vicus aan de Floris Primsstraat. Kort na deze periode vinden we enkele belangrijke
Merovingische vindplaatsen ten noordwesten van het centrum van Grobbendonk. Uit de aansluitende
perioden van de middeleeuwen vinden we vooral de kern van Grobbendonk, van Bouwel en de Priorij Den
Troon.
In totaal zijn er voor Grobbendonk een 90-tal gekende vindplaatsen met archeologische resten.
HERENTALS
Net zoals in Herenthout (cf. infra) ligt hier het aantal gekende vindplaatsen relatief laag. Op enkele
geïsoleerde vindplaatsen uit de steentijden, vinden we vooral uit de bronstijd, de ijzertijd en uit de
middeleeuwen sporen te Herentals. Dat laatste heeft natuurlijk te maken met haar status als middeleeuwse
stad. Binnen de oorspronkelijke omwalling vind je er een heel rijke gelaagdheid aan monumenten en
ondergrondse sporen van eeuwenlange stadsontwikkeling. Natuurlijk is 85 archeologische vindplaatsen niet
niks, maar het gebrek aan onderzoek op het grote grondgebied van deze gemeente is overduidelijk als je
de vindplaatsen op kaart bekijkt.
HERENTHOUT
Het valt meteen op dat in Herenthout het aantal gekende vindplaatsen lager ligt dan in de gemeenten
Grobbendonk en Nijlen, omdat de amateur-archeologen hier minder aan verkenning deden. De
vindplaatsen uit de steentijd die we in Herenthout aantreffen zijn minder herkenbare plaatsen. Het zijn
oppervlaktevondsten op akkers uit de middensteentijd.
Uit de ijzertijd merken we ter hoogte van Bergen een sterke concentratie van archeologische vindplaatsen
op, sterk verweven met Romeinse vindplaatsen. De uitgesproken topografie speelde in deze perioden een
belangrijke rol in het kiezen van een locatie voor een nederzetting. Het opduiken van vindplaatsen uit de
Romeinse periode is ook niet toevallig. We kunnen hiervoor opnieuw de aanwezigheid van de Romeinse
weg aanduiden die over Herenthout verder naar Grobbendonk liep.
De vertegenwoordiging van vindplaatsen uit de volle middeleeuwen is ook een belangrijk signaal. Het gaat
over vindplaatsen die, anders dan bij de historische kernen met (laat)middeleeuwse datering, te vinden zijn
onder akkers. Die gronden werden afgedekt door eeuwenlange ophoging van met mest vermengde grond.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 34

LILLE
Lille telt weinig gekende vindplaatsen, maar toch enkele opmerkelijke. Zo is één van de enige veldovens uit
de ijzertijd hier gevonden. Samen met ijzertijdbegraving wijzen de veldovens op een nabijgelegen
nederzetting, die voorlopig nog niet is teruggevonden. Ook het aantal meso- en neolithische vindplaatsen
valt op. Verder zijn er middeleeuwse en recentere vindplaatsen bekend.
NIJLEN
Nijlen telt volgens de Centrale Archeologische Inventaris 70 vindplaatsen. Het grote aantal is het resultaat
van toevalsvondsten of amateur-archeologen die de streek afwandelen en vondsten melden. Er mag vanuit
gegaan worden dat Nijlen talrijkere en rijkere vindplaatsen herbergt. De vroegste vindplaatsen duiken op
langs de Kleine en de Grote Nete. Langs de beide Neten duiken er vuursteenartefacten op uit de oudste
steentijd, de middensteentijd en de nieuwe steentijd. De vuurstenen voorwerpen zijn de enige resten van
kampementen op zandige opduikingen en duinen langs de grote rivieren, en vertellen veel over de
activiteiten en materiaalgebruik en gewoonten van de steentijd.
De Nete was tijdens deze periode een belangrijke trekpleister. Uit de daarop volgende perioden is niet veel
bekend uit onderzoek, maar de toevallig gekende vindplaatsen laten raden dat ook tijdens de bronstijd en
de ijzertijd in de buurt van Kessel bewoning te vinden is. Zo vinden we in de buurt van de Bloemenstraat
bronstijdbegraving. Vaak wordt op de vroeg-Romeinse vindplaatsen ook handgevormd aardewerk
gevonden.
Over de Romeinse periode is al veel gespeculeerd. De toponiemen en de talrijke verhalen van
geschiedschrijvers en heemkundigen wijzen allen in de richting van een sterke aanwezigheid tijdens de
Romeinse perioden. Wat er ook van geschreven is, enkel de archeologische vondsten geven harde
bewijzen. Regelmatig duiken een aantal stellingen op die we door archeologische resten onderbouwen: de
aanwezigheid van Romeinse vondsten tijdens de eerste eeuw na Christus en een Romeinse weg.
De vondsten die we in Kessel en Bevel kunnen plaatsen zijn van een vroegere datum dan de meeste
Romeinse nederzettingen in de Kempen. Daar kan de aanwezigheid van de Romeinse weg een rol in
hebben gespeeld. Het vermoeden dat Kessel zijn naam te danken heeft aan een Romeins kamp is nog niet
bewezen door archeologische resten. Van de Romeinse weg konden we op het Hoogveld de resten vinden.
We zien de meeste nederzettingssporen uit de Romeinse periode in de omliggende gemeenten vooral aan
het einde van de eerste eeuw opduiken. Een aantal Romeinse muntvondsten, de vondst van een Romeinse
waterput (Bevel) en paalsporen aan de Bartstraat (Kessel), verwijst naar de eerste eeuw.
Dankzij heel wat historisch onderzoek is ook duidelijk dat Nijlen, Kessel en Bevel tijdens de middeleeuwen
belangrijke kernen van bewoning waren. De recentere perioden lieten een meer gespreide getuigenis na
onder de vorm van de vele hoeven, sporen van verdediging, landbouw, veldslagen, en andere historische
monumenten.
OLEN
Opnieuw valt het tekort aan onderzoek op. Er zijn dan ook niet veel gekende vindplaatsen, wat dus niets
zegt over wat er zich nog in de grond bevindt. Het zou wel eens kunnen dat er door gebrek aan
infrastructuurwerken minder archeologische sites bekend zijn maar dat ze daardoor ook beter bewaard zijn.
Opvallend is toch dat het, naast middeleeuwse en meer recente periodes, vooral weer ijzertijdvondsten zijn
die het beeld domineren. Rond Schaatsbergen en Hoogbuul vinden we zowel bewoningssporen als resten
van urnvelden terug. Men begroef de doden in een urn in een kuil. Deze urnen werden meestal op een
vaste plaats in het landschap begraven, waardoor de begraafplaats de assen van enkele generaties
bevatten.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 35

VORSELAAR
Op een lijn vinden we een aantal vindplaatsen uit de Romeinse perioden terug. Dat sluit aan bij de sterke
aanwezigheid van de Romeinen in de regio, gecentraliseerd rond de Romeinse wegen. Van de overige
perioden vinden we verspreid over Vorselaar wel wat terug. Dat is zo voor de steentijden, de metaaltijden
en de middeleeuwen. Toch blijft het geheim van de ondergrond voorlopig goed bewaard…
De zichtbaarheid van archeologische sporen en dus ook het aantal gekende vindplaatsen voor de regio
hangt nauw samen met twee factoren: de archeologische verkenning en toevalsvondsten die de
vindplaatsen in kaart brengen en de afdekking van de vindplaatsen door de eeuwenlange
landbouwbemesting onder de zogenaamde plaggendekken. De steentijdvindplaasten vinden we
voortdurend op de zandige opduikingen en duinen langs beken en in de Netevalleien. Op de hoger gelegen
zandgronden vinden we onder de plaggen een aantal complexen van nederzetting uit de ijzertijd en de
bronstijd. De centrale as doorheen de regio is dan weer het vermoedelijke tracé van de Romeinse wegen
die in Grobbendonk samenkomen. Daarmee hangt de vestiging van Romeinse bewoningssporen samen.
Verder werd de identiteit van de regio gevormd door de sterke ontwikkeling in de middeleeuwen.
In totaal vinden we op de centrale archeologische inventaris voor de regio volgend aantal gekende
archeologische vindplaatsen:
GROBBENDONK 90
HERENTALS 71
HERENTHOUT 36
LILLE 18
NIJLEN 70
OLEN 27
VORSELAAR 31
TOTAAL AANTAL GEKENDE VINDPLAATSEN: 343
(° Bron: team archeologie – dienst Erfgoed – provincie Antwerpen / Joke Bungeneers)
CONCLUSIE
- Onze regio telt tal van archeologische vindplaatsen. Toch werd er in de verschillende gemeenten
nauwelijks aandacht besteed aan dit archeologische erfgoed. Inventarisatie en sensiblisering zijn
hoogdringend.
- De archeologische vondsten uit de prehistorie en de Romeinse tijd wijzen op de oude
bewoningsgeschiedenis van onze streek. De kennis over en het onderzoek naar die vroege perioden is
echter zeer klein.
De volledige teksten vindt u in de bijlagen. Deze conclusie werd ook mee verwerkt in de SWOT, missie, visie en doelstellingen
verder in dit document.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 36

B.6. Rode draden in het erfgoedaanbod
Ondanks het vrij dichte wegennet en de relatief grote bevolkingsdichtheid in de regio zijn er opvallend veel
stiltegebieden. De meeste van die plaatsen zijn nog niet voor het publiek ontsloten en wachten op
openstelling. Wanneer bij de “inwandeling” van pas opengestelde natuurgebieden de belangstelling
overweldigend is, kan dit een graadmeter zijn voor de vraag naar stilte en onthaasting. Onlangs zagen we
dat nog bij de openstelling van het “Lovenhoek” in Vorselaar en het “Groot Moerven” in Herentals.
In elke gemeente en vooral langsheen de verbindingswegen tussen de gemeenten en gehuchten zijn er
aloude pleisterplaatsen of afspanningen. Verschillende van die cafés vertellen geschiedenis of waren
plaatsen waar kunstenaars, componisten en schrijvers uit het verleden graag verbleven. Feitelijk zijn het
cultuurmonumenten van de Kempische bodem geworden, die aandacht verdienen en die tot op heden te
weinig beschreven werden als mogelijke ankerplaatsen voor de toerist.
Langsheen die verbindingswegen liggen de gehuchten verspreid. Sommigen zijn een eigen leven gaan
leiden en vertellen geschiedenis als stopplaatsen van voormalig openbaar vervoer. Die geschiedenis is
nooit geschreven maar leeft nog in het volksgeheugen en de volksverhalen; helaas is die bron stilaan aan
het opdrogen en moet er haast gemaakt worden van de registratie ervan. Eveneens langs die wegen staan
talloze kapelletjes met elk een eigen verhaal. Het is opvallend hoeveel volksdevotie er nog leeft in een tijd
waar blijkbaar voor die cultuur geen plaats meer is. Een kapelletjestocht doorheen de verschillende dorpen
en gehuchten kan ook voor de jeugd een levendige les in regionale geschiedenis zijn. Dat de volksdevotie
nog groot is bewijst de soms perfecte staat van onderhoud van die minuscule bouwseltjes.
Dat dit gedeelte van de Kempen één eenheid vormt, is te merken aan de activiteiten van de Gilden, die er
hun stek hebben. Zij houden een eeuwenoude traditie in stand met de erbij horende gebruiken en
klederdracht. De Hoge Gildenraad der Kempen waakt over de ‘puurheid’ van die activiteiten en over de
schat aan historische geschriften en voorwerpen die deze Gilden bezitten. Er is zelfs een jaarlijkse
evaluatie- en keuringsdag voor dat gildenbezit. Met wat meer inzet en waardering zijn die Gilden een
waardevolle en levendige informatiebron over de geschiedenis over de dorpsgrenzen heen.
Een belangrijk bindteken tussen de gemeenten van de regio is de nog steeds meanderende Kleine Nete
met enkele kleurrijke bijriviertjes. Die brengt niet alleen waterrecreatie zoals kanovaren en vissen met zich
mee maar levert adembenemend mooie en stille landschappen op. Fotografen wandelen die rivier af op
zoek naar kiekjes, plantenliefhebbers vinden er een unieke flora terwijl overal in de regio zeldzame
vissoorten nog een plaats gevonden hebben. Die Kleine Nete was ook de historische verbindingsweg
tussen de dorpen en bracht op vele plaatsen een bescheiden vorm van welstand. De voormalige ijzererts-
en turfwinning in de moerassen langsheen de Kleine Nete is tot op heden een nog ongeschreven boek en
wekt steeds de verbazing van de bezoeker. Een belangrijk stuk volkscultuur is aan de rivier te danken. In de
hele regio staan historische gebouwen, die hun ontstaan te danken hebben aan de Kleine Nete langs waar
de natuursteen van uit het Brusselse kon worden aangevoerd. Sommigen spreken zelfs van “Netebarok”.
Verschillende rode draden in de regio:
- Geografisch: Kleine Nete & Aa, Kempische Heuvelrug, natuurgebieden … (de stille Kempen);
- Gehuchten: kapelletjes, volksfeesten (bijv. jubileum, buurtfeesten, buurtkermis);
- Economie en lokaal vakmanschap: molens, ertswinning en ontginning van bouwsteen (Aa/Nete),
diamant, oude ambachten, meubelmakers, ijzergieterijen en klokkenmakers, …;
- Grote onderwijstraditie (Zusters van Vorselaar, Nijlen, scholengemeenschap Herentals);
- De typische gebruiken en tradities in de Kempen (ambachten, volksdevotie, volksspelen zoals
staande en liggende wip, klederdracht cf. Kempense kapmantel, volksdansen, cafés, de ‘beus’, …);
- Dialect (het Kempisch), toponiemen, …
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 37

((C)) ERFGOEDACTOREN IIN DE REGIIO
C.1. Erfgoedactoren
Een belangrijk deel van de expertise en betrokken actoren staan beschreven onder hoofdstuk 2.3.
Daarnaast heeft elke gemeente een lijst opgemaakt van (verborgen) talenten en expertise die in een later
stadium in het project kan worden aangewend.
** Heemkundige Kringen
Gemeente Heemkundige Kring Contactpersoon Telefoon/contact
Grobbendonk Toerisme en fotoclub Frans Torfs 014/51 32 56
Grobbendonk
franstorfs@versateladsl.be
Herentals Herentalse
Hugo Verhaegen 014/21 56 86
Geschiedkundige Kring
advocaat.verhaegen@telenet.be
Herentals Heemkring Nortrevic Gabriel Bourgart 014/26 29 32
(Noorderwijk) Noorderwijk
Herentals Sint-Baafskring
Tejo Briers 014/26 26 25
(Noorderwijk) Noorderwijk
info@briver.be
Herenthout Heemkring ‘Sandeleyn’ Norbert Horemans 014/51 24 53
norbert.horemans@telenet.be
Lille Heemhuis
Rosette Dillen 03/312 49 03
'Norbert de Vrijter'
rosette.dillen@skynet.be
Nijlen Heemkring 'De Poemp' Walter Caethoven 03/481 85 70
Nijlen
w.caethoven@worldonline.be
Nijlen
Heemkring ‘Salvatore' Frans Lens 03/480 04 81
(Kessel) Kessel
lens.frans@versateladsl.be
Olen Heemkring ‘De Linde’ Jules Van Hemelen 014/26 31 62
Vorselaar Heemkundige Kring
‘Joris Matheussen’
Roger Vermeulen 014/51 48 15
vermeulen.roger@pandora.be
De heemkringen in de regio zijn gebaseerd op de inzet van vele vrijwilligers. In onze regio is er nog heel wat enthousiasme en
inzet aanwezig. In de heemkringen zit heel wat parate kennis, ervaring en deskundigheid. De heemkringen zullen op een zeer
actieve manier betrokken worden en blijven bij de werking.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 38

** Museaverantwoordelijken
Gemeente Museum/collectie Telefoon/contact
Grobbendonk Archeologisch museum
Diamantmuseum
Herentals Begijnhofmuseum
Schedelhof
Collectie beelden Karel August Fraikin
Herenthout Houtambachtmuseum “De Wimpe”
Lille Collectie beelden Nicolaas Van der Veken
Nijlen Erfgoedsite Fort van Kessel
Slijperij Lieckens
Olen Radiomuseum
Stropersmuseum
Heemkamer Jack Verstappen
Vorselaar Zonder voorwerp
Daniëlle Horemans
Toerisme Grobbendonk
De Infirmerie, Begijnhof
Ward Geldof
Jan Goris/Jan Cools
René Meylemans
Victor Van Duppen
Rudy Van Nunen
Annelies Tack
Piet Van Opstal
Leon Van den Brande
Rik Anthonis
Musea en collecties zijn samen met het onroerende erfgoed het zichtbare uithangbord van erfgoed. Vaak herbergen ze
belangrijke elementen om ook het roerende en immateriële erfgoed uit te werken.
** Archiefverantwoordelijken
Gemeente Telefoon/contact
Grobbendonk Gemeentelijk archief, X 014/51 10 20
Herentals Stadsarchief Herentals, Jan Goris, archivaris 014/28 50 50
Herenthout Gemeentelijk archief, Julien Corthout
014/50 78 39
Archief Peer Stoet, André Cambré
014/51 76 94
Lille Gemeentelijk archief, Jos Rombouts 014/88 20 10
Nijlen Gemeentelijk archief, Nora De Peuter 03/410 02 11
Olen Gemeentelijk archief, Rik Anthonis 014/21 78 10
Vorselaar Gemeentelijk archief, Dirk Landuyt 014/50 71 07
De archieven zijn het kloppende hart van de werking. Een oplijsting, professionalisering en afstemming dringt zich op. Naast
deze formele archieven zijn er ook nog aparte archieven van heemkringen, OCMW's, kerkfabrieken, ziekenhuizen, scholen,
fotoclubs, private archieven, enz.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 39
-

** Erfgoedexperten en professionals
Gemeente Naam Expertise
Grobbendonk Ferdi Jacobs
Jef Van Sweevelt
Guido Van Dyck
Jos Torfs
Robin Hannelore
Karel Van Uytven
René Crauwels
Ludwig Jacobs
Marjolein Van Damme
Herentals Annemie Rossenbacker
Jan Goris
Jan Cools
Frank Tubex
Fons Verwimp
Hugo Verhaegen
Paul Bellemans
Ludwig Cerstiaens e.a.
Harry de Kinderen
Marc Neefs
Paul Snoeys
Herenthout Staf Witrouwen
Dirk Van Looy
André Cambré
Gaston Verheyen
Lille Nico Paepen
Evelien Oomen
Benedikt Sas
Jaak Jacobs
Walter Van den Branden
Nijlen Jeroen Janssens
Roland Versele
Mark Van den Poel, Lieve
Meulepas en Barbara Baert
Pol Van Camp
Roel Van Peborgh
Jos Dillen
Diverse gidsen
Rudy Van Nunen
Olen Frans De Peuter
Myriam Heylen
Walter Van den Broeck
Karel Veraghtert
Vorselaar Jef Vrelust
Rik Verbeeck
Etienne Mahieu
Amateurarcheoloog
Archeoloog
Geschiedkundige (m.n. Grobbendonk)
Expert
Schrijver
Volksverhalen
Geograaf
Cultuurraad
Vlaamse Gemeenschap/RWO (onroerend erfgoed)
Faro – culturele biografie Vlaanderen
Stadsarchivaris
Geschiedkundige, voorzitter kerkfabriek
Kunstwetenschapper en geschiedkundige
Genealoog
Geschiedkundige
Architect en kenner bouwhistorie
Stadsgidsen
Beheerder geschiedkundige kring, kenner molens
Geschiedkundige
Voorzitter cultuurraad
Geschiedenisleerkracht
Geschiedenisleerkracht
Archivaris stoetvereniging
Expert landschappen
Geschiedkundige
Kunsthistorica, Master monumentenzorg, VIOE
Erfgoed, stamboomonderzoeker
Heemkunde en genealogie
Conservator Provinciaal Molencentrum Wachtebeke
Coörd. ‘Schitterend geslepen’/voorheen Rijksarchief
Archief Legermuseum Brussel
Restaurateurs
Voorzitter cultuurraad, Heemkring “De Poemp”
Gids Musea voor Schone Kunsten
Dialecten
Gidsenwerking Fort van Kessel, Kruiskensberg, …
Arch. Simon Stevinstichting, Museum ‘Fort Liezele’
Schrijver, geschiedkundige
Licentiate geschiedenis
Auteur/schrijver – ereburger OIen
Auteur, wetenschappelijk werk, professor Tilburg
Erfgoedcel Antwerpen – MAS Antwerpen
Archeoloog
Docent UA, restaurateur A.R.T.,
expert landschappen en erfgoed
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 40

Professionele en semi-professionele actoren kunnen voor deskundigheid zorgen in de werking. Dit is zeker geen exhaustieve
lijst. Ongetwijfeld is een aantal mensen vergeten. Een eerste werkpunt is dan ook om deze lijst uit te zuiveren en aan te vullen.
** Kerkbesturen
Gemeente Kerkbesturen Adres
Grobbendonk Kerkfabriek Sint-Lambertus
Kerkfabriek Onze Lieve Vrouw
Herentals Kerkfabriek Sint-Antonius
Kerkfabriek Sint-Waldetrudis
Kerkfabriek Sint-Jan-De-Doper
Kerkfabriek Onze-Lieve-Vrouw
Kerkfabriek Sint-Bavo
Kerkfabriek Sint-Niklaas
Eikenlei 47, Grobbendonk
Rode Haagjes 3, Bouwel
Wuytsbergen 174, Herentals
Hellekensstraat 66, Herentals
Heuvelstraat 7, Herentals
Watervoort 77, Herentals
De Ghellincklaan 1, Herentals
Wiekevorstseweg 26, Herentals
Herenthout Kerkfabriek Sint-Pieter & Paul Verbistlaan 23, Herenthout
Lille Kerkfabriek Sint-Pieter Gebr.de Winterstraat 9, Lille
Nijlen Centraal Kerkbestuur Nijlen
Kerkfabriek Sint-Lambertus
Kerkfabriek OLV-Ten-Hemel-Opgenomen
Kerkfabriek OLV-Koningin-van-de-Vrede
Kerkfabriek Sint-Willibrordus
Kerkfabriek Onze-Lieve-Vrouw
Olen Kerkfabriek Sint-Martinus Olen-Centrum
Kerkfabriek Sint-Jozef
Kerkfabriek Onze Lieve Vrouw-Olen
Kessel-Dorp 39, Nijlen
Kraaistraat 8, Nijlen
Carolusberg 1a, Nijlen
Olmenlaan 1, Kessel
Heuvelstraat 53, Nijlen
Dennenlaan 23, Nijlen
Het Bremmeken 10, Olen
Lichtaartseweg 127, Olen
Beilen 2, Olen
Vorselaar Kerkfabriek Sint-Pieter Cardijnlaan, Vorselaar
Kerkbesturen hebben vaak nog heel wat heemkundig materiaal en belangrijke erfgoedbronnen. Bovendien zijn ze vaak
eigenaar van heel wat roerend erfgoed.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 41

** Private erfgoedeigenaars
Gemeente Contact
Grobbendonk Kasteel van Grobbendonk en watermolen
Voormalige afspanning hoeve ‘De Leeuw’
De oude Schranssite (zgn. Schranshof) Grobbendonk
Houten windmolen, Bouwel
Kasteel Bouwelhof, Bouwel
Herentals Kasteel Le Paige
Kasteel
Familie D’Ursel
Familie De Vries
Familie De Vries
Familie Hoeben
Familie Thijs
Vzw Ter Vesten
Familie De Ghellinck
Herenthout Kasteel van Herlaar Familie Maes-Vanden Broeck
Lille Hof d’Intere Klooster
Vorselaar Notariaat
Kasteel ‘De Borrekens’ Vorselaar
Klooster ‘Zusters der Christelijke Scholen’ Vorselaar
Notaris Van den Bossche
Dr. Paul Stoffels
Zr. Maria Krols
Zr. Treza Bogaerts
Heel wat erfgoed is niet in handen van heemkringen, archieven, musea of openbare besturen maar bevindt zich nog bij privé-
eigenaars. Kasteelheren, kloosterorden, enz. zijn daarvan sprekende voorbeelden.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 42

** Andere erfgoedeigenaars: Kempense gilden
Gemeente Contact
Grobbendonk (Landelijke Gilde Bouwel)
(Landelijke Gilde Grobbendonk)
Herentals Sint-Sebastiaansgilde, Herentals
(Landelijke Gilde Herentals)
(Landelijke Gilde Morkhoven)
Ferdi Van Grieken
(Landelijke Gilde Noorderwijk)
Herenthout (Stoetersvereniging Peer Stoet)
Sint-Ambrosiusgilde (archief bij heemkring)
Sint-Sebastiaansgilde en Sint-Antoniusgilde
(Landelijke Gilde Herenthout)
Lille Sint-Antoniusgilde, Lille
Sint-Sebastiaansgilde, Gierle
Sint-Sebastiaansgilde, Wechelderzande
Sint-Sebastiaansgilde, Lille
Sint-Ambrosiusgilde, Gierle
(Landelijke Gilde Lille)
Nijlen (Landelijke Gilde Bevel)
(Landelijke Gilde Nijlen)
Olen Sint-Antoniusgilde, Olen
(Landelijke Gilde Olen/Achter-Olen)
Vorselaar Gilde van Sint-Georgius, Vorselaar
(Landelijke Gilde Vorselaar)
André Cambré
Norbert Horemans
KBS en R.A. Brussel
Willy Van Tichelt
Walter Boeckx
Fons Jacobs
Frans Janssens ‘Meekens’
Jan Verlinden
Louis De Ceulaer
Cyriel Claes
De gilden zijn niet alleen belangrijke erfgoeddragers (immaterieel erfgoed) maar bezitten ook nog heel wat roerend (bijv. ook
agrarisch) erfgoed. De Hoge Gildenraad der Kempen heeft enkel weet van de bezittingen die de gilden aanbieden ter keuring op
keur- en studiedagen. Een eerste, zeer onvolledige, lijst vindt u hieronder.
Sint-Sebastiaan Gierle:
Oud gilderegister (1727) – boekje met verslagen (1727) – Oorkonde (1922) - 1 nieuw register –
1 ledenboek – 1 verslagboek – 1 oud vaandel – 1 oude trom – 1 nieuwe trom
Sint-Ambrosius Gierle:
Oud gilderegister (1711) – 1 nieuw gilderegister – 2 oude vaandels – 1 nieuw vaandel – 1 oude trom –
2 nieuwe trommen – Gildenzilver (schilden) – Koningsstaf (zilver) – 2 oude breuken – 1 nieuwe breuk
Sint-Antonius Lille:
3 oude vaandels – 1 nieuw beeld – gilderegisters
Sint-Sebastiaan Herentals:
1 nieuw register – 1 oud vaandel – 1 oude standaard – 1 oude trom – 1 nieuw vaandel – 1 nieuw beeld –
1 oud beeld
Sint-Antonius Olen:
1 nieuw vaandel – 1 oude trom – 1 nieuwe trom – 1 nieuw beeld – nieuw gildenzilver – Koning/Keizerstaf
(zilver) – 1 oude breuk – 1 nieuwe breuk
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 43

** Andere erfgoedeigenaars: fotoclubs
Gemeente Contact
Grobbendonk Fotogroep Nete & Aa Isidoor van den Heuvel
Herentals Koninklijke Fotoclub Herentals
Davy Van Gestel
Anthony Fotoclub Herentals
Danny Van Rompaey
Herenthout Fotoclub Toreke Marcel Dielens
Lille Fotoclub Wechelderzande Nick Coomans
Nijlen Fotoclub Folerma 71 Etienne Van den Bulcke
Olen Acht Olsense amateurfotografen Cois Veldeman
Vorselaar Vorselaarse fotovrienden Leo Willems
De fotoclubs bezitten ook nog heel wat documentatie, kennis en foto-/diamateriaal over de regio vroeger. Belangrijk is ook ze
verder te betrekken bij het bewaren van erfgoed (erfgoedzorg, inventarissen, techniek van het bewaren).
** Andere erfgoedeigenaars: harmonies en fanfares
Gemeente Code VLAMO
Grobbendonk Koninklijke Harmonie De Broedermin, Grobbendonk
Koninklijke Fanfare Sint-Donatus, Bouwel
Herentals Koninklijke Harmonie Sint-Cecilia, Herentals
Vlaams Fanfare Orkest, Herentals
Socialistische Harmonie De Broederband, Herentals
Harmonie van het Sint-Jozefscollege, Herentals
Koninklijke Fanfare De Noorderzonen, Noorderwijk
Koninklijke Fanfare Zucht naar Kunst, Morkhoven
ANT/0263/A
ANT/0092/A
ANT/0020/A
ANT/0021/A
ANT/0135/A
ANT/0158/A
ANT/0102/A
ANT/0076/A
Herenthout Koninklijke Fanfare Sint-Pieter, Herenthout ANT/0022/A
Lille Koninklijke Fanfare Vermaak en Kunst, Lille
Fanfare Broederband, Wechelderzande
Koninklijke Harmonie Sint-Amelberga, Wechel
Nijlen Harmonie Culturalia, kessel
Koninklijke Fanfare St.-Cecilia, Bevel
Koninklijke Harmonie Sint-Cecilia, Nijlen
Kempisch Symfonisch Orkest, Nijlen
Olen Koninklijke Fanfare De Vrede, Sint-Jozef-Olen
Koninklijke Fanfare De Toekomst, Olen
Koninklijke Fanfare De Verbroederde Vrienden, Olen
Koninklijke Fanfare Sint-Isidorus, Olen
ANT/0101/A
ANT/0115/A
ANT/0281/A
-
-
VBR/0170/A
ANT/0305/A
ANT/0030/A
ANT/0196/A
ANT/0203/A
ANT/0216/A
Vorselaar Koninklijke Harmonie Verbroedering, Vorselaar ANT/0292/A
De harmonies en fanfares hebben vaak eigen archivarissen en bezitten nog heel wat documentatie, kennis en fotomateriaal
over de regio vroeger.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 44

** Inventaris andere -te betrekken- actoren
Kunstkringen
Schrijvers
(i.e. bijzonderheden m.b.t. project)
Verzamelaars erfgoedstukken
(i.e. bijzonderheden m.b.t. project)
Toneelverenigingen
- Quinten Matsijskring, De grote leegte, Grobbendonk
- Kunstkring 80, Tabula Rasa, Atelier X, Herentals
- Kunstkring Toreke, Atelier Matsijs, Herenthout
- Nieuwe Wechelse Tekenschool, Lille
- Tibour Vriendenkring Academie en Atelier Blauwhof vzw, Nijlen
- OK 2000, Olen
- Vorsarte, Vorselaar
- G. Obbels (Robin Hannelore), Hubert Lampo (+), Grobbendonk
- Lief Vleugels, Jan Goris, Jan Cools, Frank Tubex, Jef Van den
Bosch, Jules Müller, Marc Helsen, Edwin Coremans, Harry de
Kinderen, Christine Megens, Gust Pelaerts, Roger Pluys en
Jasperine Willems, Herentals
- Egied Steylaerts, Lucien Van Tolhuyzen, Frans Schellekens en
Tom De Smet, Herenthout
- Walter Van den Broeck, Irène Verbeeck, Frans De Peuter, Jan
Lievens, Tine Symoens, Karel Veraghtert, Olen
- Elvis Peeters, Nijlen
- Ferdi en Ludwig Jacobs, Jos Torfs, Grobbendonk
- Marcel Van Den Bosch, Lille
- Arch. voormalige fotoclub Imago (Jos Vermeulen), Noorderwijk
- Verzameling Nortrevic en Sint-Baafskring, Tejo Briers, Leo
Veris en Jozef Geerinckx (postkaartcollecties), Noorderwijk
- Willy Peers en Alfons Daems (postkaarten), Herentals
- Tuur Baeten (postkaartcollectie), Dr. S. Van Dyck en Camile
Helsen, Eduard Van Elst, Fred Kerckhofs (kaarten), Maria
Dockx, Norbert Horemans (volkskunst), Herenthout
- Desiré Cambré, Lode Van Dessel, Verhaegen, René Lenaerts
(postkaarten), Fons Lenaerts (doodsprentjes), Nijlen
- Frans De Ceulaer, Herman De Ceuster, Staf Laenen en Frans
Neefs (archivarissen), Olen
- Bram Goossens (oude postkaarten), Vorselaar
Verzamelclubs postkaartcollecties:
- Herenthoutse Postkaartenclub
- Nijlense verzamelclub
- Verzamelclub Vorselaar
- Toneelkring Stad Ouwen en Toneelkring (T)ouwel,
Grobbendonk/Bouwel
- Stoetvereniging Peer Stoet, Theater Tarantel en
toneelvereniging Crescendo, Herenthout
- Noorderwijkse toneelvrienden, Herentals/Noorderwijk
- Theater Annoniem en Talpa Theater, Lille
- Bevelse Toneelvereniging Damateur, Kessels Amateur Toneel,
Jeugdtoneel De Strontvliegen, Toneelkring Klavertje 4,
Toneelkring Salvatore, De Wilgekatjes, Nijlen/Kessel/Bevel
- “Het vierde oor” en Jeugdtejaterbende Oeps vzw, Olen
- Vorselaars Amateur Toneel en toneel Oud-KLJ, Vorselaar
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 45

CONCLUSIE
Dit hoofdstuk maakt duidelijk dat er heel wat expertise aanwezig is in de regio maar er ontbreekt een goede
inventaris (deze intentienota is een aanzet), de expertise is heel fragmentair (gebrek aan netwerking en
samenwerking) en in het algemeen zijn er toch weinig voltijdse, professionele erfgoedmedewerkers.
De volledige teksten vindt u in de bijlagen. Deze conclusie werd ook mee verwerkt in de SWOT, missie, visie en doelstellingen
verder in dit document.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 46

C.2. Andere betrokkenen
** Politieke verantwoordelijken
Gemeente Bevoegde schepen(en) Telefoon/contact
Grobbendonk Alex Van Peer, schepen
0477/74 10 58
Herman Wouters, burgemeester
014/50 78 68
Herentals Ingrid Ryken, schepen
014/70 66 12
Jos Schellens, schepen
014/22 23 39
Herenthout Stijn Raeymaekers, schepen
0476/52 37 32
Roger Gabriëls, burgemeester
014/50 78 32
Lille Ann Van Mechelen, schepen
014/88 15 19
Marc Herrygers, schepen
03/311 50 11
Nijlen Luc Luyten, schepen
03/481 81 28
Marc Engelen, schepen
0479/40 95 73
Olen Marcel Bellens, burgemeester
014/27 95 00
Lisette Boeckx, schepen
0496/74 90 17
Vorselaar Lieven Janssens, burgemeester
014/50 71 16
Paul Laeremans, schepen
0474/82 46 27
Het politieke draagvlak was van bij het begin een sterk punt in de werking van ‘Kempens Karakter’ en de totstandkoming van
de intentienota. In de projectvereniging zullen de politieke verantwoordelijken verder hun bijdrage blijven leveren aan het project
en de werking met het erfgoedconvenant. Ze zorgen ook voor de logistieke, personele en financiële steun voor het project.
De definitieve samenstelling van de Raad van Bestuur van “Kempens Karakter” vindt u als bijlage 9.2.
** Cultuurbeleidscoördinatoren en medewerkers cultuurdienst
Gemeente Cultuurmedewerkers Telefoon/contact
Grobbendonk Ellen Mostmans 014/50 70 07
Herentals Sarah Van Baelen (cultuurbeleidscoördinator)
Anja Van den Eynde (cultuurfunctionaris)
014/28 50 50
Herenthout Katia Delen 014/51 22 55
Lille Joke Beneens 014/88 20 10
Nijlen Annelies Tack 03/410 02 34
Olen Inge Gerlo 014/27 94 21
Vorselaar An Van de Cruys (tot 31/12/2007)
Miek Goris (vanaf 01/01/2008)
014/50 71 14
De betrokkenheid van de cultuurbeleidscoördinatoren is van groot belang. Zij hebben zich verenigd in een collegawerkgroep
en zullen het project mee dragen en verbanden leggen met de respectievelijke cultuurbeleidsplannen.
In de valorisatie van het erfgoed (cultuur) en de opvolging van het project en de projectvereniging kunnen ze een belangrijke rol
spelen, zeker omdat de beleidsperiode voor dit convenant gelijk zal lopen met de doorlooptijd van de cultuurbeleidsplannen van
elke gemeente (2008-2013).
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 47

** Toeristische diensten
Gemeente Toeristische diensten/-verantwoordelijken Telefoon/contact
Grobbendonk Toerisme Grobbendonk 014/51 39 64
Herentals Toerisme Herentals 014/21 90 88
Herenthout Katia Delen 014/51 22 55
Lille VVV Lille 014/88 20 10
Nijlen Marc Engelen/Annelies Tack 03/410 02 30
Olen Inge Gerlo 014/27 94 21
Vorselaar VVV Vorselaar 0495/18 69 83
Net zoals cultuurbeleidscoördinatoren kunnen toeristische diensten en –medewerkers zorgen voor de valorisatie van het
erfgoed in de regio. Toeristische diensten/VVV’s spelen vaak in op het erfgoed d.m.v. themawandelingen, activiteiten, enz.
** Bibliothecarissen
Gemeente Bibliothecarissen Telefoon/contact
Grobbendonk Rita De Ridder 014/50 74 90
Herentals Jan Tegenbos 014/85 97 50
Herenthout Joris Peeters 014/50 10 40
Lille Arlette Laenen 014/88 19 20
Nijlen Hilde Van der Donck 03/410 03 60
Olen Katleen Van Eecke 014/21 61 24
Vorselaar Karel Michielsen 014/51 22 99
Vorselaar - KHK Bruno Peeters, bibliothecaris KH Kempen 014/50 81 60
Bibliothecarissen kunnen actief meewerken aan projecten inzake erfgoed:
- Bibliothecarissen kunnen meewerken in een archievenoverleg;
- Bibliotheken zijn vaak een herberg zijn van heel wat documenten en archieven;
- Bibliothecarissen hebben ervaring met publiekswerking en presentatietechnieken;
- In de bibliotheken kunnen themadagen en –weken worden opgezet rond erfgoedthema’s.
** Scholen
Gemeente School/scholen/schoolgemeenschappen Adres
Grobbendonk Kleuteronderwijs Klavertje 3
Basisschool Klavertje 3
Basisschool Klim-op
Basisschool Klim op
Basisschool Mariaschool
Basisschool De Wijngaard
Herentals Kleuterschool De vriendjestuin
Kleuteronderwijs
Kleuteronderwijs
Basisschool KOSH
Basisschool De Evenaar
Langenheuvel 14B, Bouwel
Dorp 57, Bouwel
Berdenweg 5, Bouwel
Bovenpad 7, Grobbendonk
Bergstraat 12, Grobbendonk
Wijngaardstraat 1/C,
Grobbendonk
Boerenkrijglaan 16, Herentals
Drijvelden, Herentals
Ring 5, Noorderwijk
Collegestraat 37, Herentals
Collegestraat 46, Herentals
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 48

Basisschool Wijngaard
Basisschool De Evenaar
Basisschool Dol-Fijn
Basisschool De Leertuin Molekens
Basisschool Ringeling
Basisschool Zandkorrel
Basisschool ‘t Mierennest
Basisschool De Wegwijzer
Basisschool De Wegwijzer (4-5-6)
Basisschool De Vesten
Basisschool Freinetschool
Middelbaar onderwijs St-Jozefcollege
Middelbaar onderwijs St-Jozefinstituut
Middelbaar onderwijs Francesco-Paviljoen
Middelbaar onderwijs Technisch Instituut Scheppers
Middelbaar onderwijs Instituut van de Voorzienigheid
Middelbaar onderwijs Middenschool
Middelbaar onderwijs KTA
Middelbaar onderwijs KTA
Middelbaar onderwijs KTA
Herenthout Vrije kleuterschool
Basisschool ‘t Klavertje
Basisschool Klim Op
Basisschool VLS De Luchtballon
Lille Gemeentelijke Lagere School Lille
Vrije Basisschool “De Springplank”
Leefschool “De Vlindertuin”
Kardinaal Van Roey Instituut
Gemeentelijke Basisschool Gierle
Vrije Basisschool “De Wingerd”
Vrije Basisschool “’t Klavernest”
Nijlen Gemeentelijke Basisschool Nijlen
Gemeentelijke Basisschool Nijlen
Gemeentelijke Basisschool Kessel
Secundair GI Technisch- en Handelsonderwijs
Sint-Calasanz Instituut, (kleuter, lager en secundair)
Vrije Basisschool ‘De Zandloper’
Vrije Basisschool Kessel
Vrije Basisschool Kinderpad
Basisschool “De Zevensprong”
Basisschool “Bisterveld”
Basisschool “De Regenboog”
Wijngaard 9, Herentals
St-Jansstraat 124, Herentals
Nonnenstraat 16, Herentals
Populierenlaan 1, Herentals
Ring 5, Noorderwijk
Zandkapel, Noorderwijk
Ring 59/1, Noorderwijk
Streepstraat 2, Morkhoven
Rode Leeuwstraat, Morkhoven
Augustijnenlaan 31, Herentals
Heesveld 9, Herentals
Collegestraat 46, Herentals
Burchtstraat 14, Herentals
Bovenrij 30, Herentals
Scheppersstraat 9, Herentals
Wolstraat 27, Herentals
Poelstraatje 1, Herentals
Augustijnenlaan 32, Herentals
Menenstraat 1, Herentals
Markgravenstraat 25,
Herentals
Zusterstraat 1, Herenthout
Vonckstraat 44, Herenthout
Albertstraat 8, Herenthout
Schoeterstraat 22, Herenthout
Rechtestraat 59, Lille
Hoeksken 30, Lille
Berg 10, Lille
Rechtestraat 52, Lille
Schoolstraat 43, Gierle
Wijngaard 11, Poederlee
Oostmalsebaan 37,
Wechelderzande
Kerkeblokken 7, Nijlen
Klokkenlaan 25, Nijlen
Kessel-Dorp 42/a, Kessel
Gemeentestraat 41, Nijlen
Nonnenstraat 21, Nijlen
Zandlaan 46, Nijlen
Emblemsteenweg 1a, Kessel
Kinderpad 1, Bevel
Albertkanaalstraat 31, Nijlen
Nieuwstraat 26, Kessel
Oude Bevelsesteenweg 99,
Nijlen
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 49

Olen Basisschool De Kriebel
Basisschool De Knipoog
Basisschool De Toermalijn
Basisschool Willem Tell
Basisschool De Kleine Wijzer
Vorselaar Gemeentelijke Basisschool De Knipoog
Kleuterschool Duizendpoot
Kleuterschool Wervetuin
Basisschool Windekind
Middelbaar onderwijs Kardinaal Van Roey Instituut
Katholieke Hogeschool Kempen
Schoolstraat 1, Olen
Stationsstraat 1, Olen
Lichtaartseweg 129, Olen
Voortkapelseweg 2, Olen
Drogebroodstraat 5, Olen
Cardijnlaan, Vorselaar
Lepelstraat 38a, Vorselaar
Van de Wervelaan, Vorselaar
Lepelstraat 38a, Vorselaar
Mgr. Donchelei, Vorselaar
Lepelstraat 2, Vorselaar
De regio beschikt niet alleen over de reguliere basisscholen maar tevens over een aantal scholen in het bijzonder onderwijs,
middelbaar onderwijs (Herentals, Nijlen en Vorselaar) en één hogeschool (Vorselaar).
Scholen kunnen actief worden betrokken bij projecten inzake erfgoed:
- Eindwerken en papers (middelbaar onderwijs, hoger onderwijs)
- Educatieve spelletjes en lespakketten
- Medewerking aan projecten en themadagen
- Vorming in het kader van erfgoed (zie voorbeeld Erfgoeddag 2008 waarbij scholen gratis de expositie kunnen bezoeken
voor en na de Erfgoeddag)
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 50

C.3. Erfgoeddragers: archieven, musea, erfgoedprojecten en publicaties
** Archieven: inhoud en statuut
Naar aanleiding van deze intentienota zijn volgende archieven onderzocht:
- archieven gemeenten (en deelgemeenten)
- archieven OCMW's
- archieven kerkfabrieken
- archieven heemkringen
- archieven ziekenhuizen
- archieven scholen
- archieven fotoclubs
- collecties: bijv. Van der Veken en Fraikin
- private archieven: kasteelheren, kloosters, notarissen, pastoors, e.a.
VOORBEELD: HERENTALS
Herentals heeft één archief, het stadsarchief. Het is gehuisvest in het voormalige Augustijnenklooster. Het
personeelskader van het stadsarchief omvat een stadsarchivaris niveau A en twee administratief
medewerkers niveau C.
In het stadsarchief bewaart de stad het gemeentelijke archief en kunstpatrimonium. Het stadsarchief
beschikt over een bibliotheek die zich op regionale geschiedenis concentreert. Deze bibliotheek bevat onder
meer tal van tijdschriften van heemkringen. In het stadsarchief kunnen stamboomopzoekers (genealogie)
ook terecht voor parochie- en bevolkingsregisters.
* Overzicht:
- Stad Herentals, 1294 e.v.
- Gemeente Noorderwijk, 1439 e.v.
- Gemeente Morkhoven, 1470 e.v.
- Oud-Gasthuis van Herentals, 1253 e.v.
- Begijnhof, 1266 e.v.
- OCMW Kerkarchief Sint.-Waldetrudis, 1313 e.v.
- Archief Kasteel Noorderwijk, 1494 e.v.
* Bijzonderheden:
- Centrum voor Historische Wetenschap
- Centrum voor de Studie van Land en Volk van de Kempen
* Inhoud:
(1) Archiefbescheiden uit het Ancien-Régime
Het archief van de stad Herentals tijdens het Ancien-Régime (1291 - 1795)
Dit archief omvat twee delen.
a) De documenten die steeds te Herentals bewaard werden (vooral administratieve en fiscale stukken
evenals de oude parochieregisters, ambacht- en gildearchieven, en de godshuizen). Dit deel bevat
242 nummers.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 51

) Het gerechtelijke schepenarchief dat ingevolge de Franse wet van 27 maart 1791, artikel 40 in 1910
werd overgedragen aan het Rijksarchief te Antwerpen. Gezien deze overdracht eerder onzorgvuldig
gebeurde bevinden zich tussen deze stukken ook talrijke documenten van administratieve aard. In
totaal bevat dit deel 271 nummers.
Door de overeenkomst tussen het Algemeen Rijksarchief te Brussel en de stad Herentals d.d. 30
juni 1992 werd dit gerechtelijke archief alsook nog een aantal stukken met betrekking tot Herentalse
burgerlijke en religieuze stukken voor de duur van dertig jaar in bruikleen gegeven aan het
stadsarchief van Herentals.
Stukken afkomstig uit diverse Herentalse archiefbestanden, voorheen bewaard in het fonds “Geestelijke en
andere instellingen” op het Rijksarchief te Antwerpen
1. Klooster der augustijnen (1613 - 1791): 4 nummers
2. Minderbroeders (1621 - 1787): één nummer
3. Klooster van de norbertinessen Onze-Lieve-Vrouw van het Besloten Hof te Herentals (1447 -
1791): 4 nummers
4. Sint-Waldetrudiskerk (1400 - 1787): acht nummers
5. Geestelijkheid van Herentals in het algemeen (1327 - 1790): vier nummers
6. Kapellen en kluis (1611 - 1732): een nummer
7. Vrome fundaties (1550 - 1787): een nummer
8. H. Geesttafel (1550 - 1788): vier nummers
9. Begijnhof (1554 - 1790): zeven nummers
10. Gasthuis (1282 - 1787): vijf nummers
11. Godshuis H. Drievuldigheid (1395 - 1775): twee nummers
12. Godshuis Sint-Anna (1450 - 1738): twee nummers
13. Leprozerie Sint-Jan-Ter Lazerijen (1643 - 1772)
14. Sint-Maria Magdalenagodshuis (1580 - 1781): twee nummers
15. Sint-Pietersgodshuis (1554 - 1773): twee nummers
16. Broederschappen en gilden (1428 - 1753): vijf nummers
2. Het archief van de Sint-Waldetrudiskerk (1313 - 1840): bevat 143 nummers
3. Het archief van het Begijnhof (1266 - 1796): bevat 98 nummers
4. Archief van de pastorie van het begijnhof (1461 - 1911): bevat 20 nummers
5. Het archief van het Oud Gasthuis (1253 - 1801): bevat 73 nummers
6. Archief van de pastorie van het Gasthuis (1590 - 1641): bevat 17 nummers.
Het historisch archief van Herentals in zijn totaliteit is van groot belang omdat de stad tijdens het ancien
régime gedurende meer dan zes eeuwen de rol van hoofdstad voor geheel de Kempen heeft vervuld.
7. Het oud gemeentearchief van Noorderwijk (1439 - 1795): bevat 122 nummers
Door de overeenkomst tussen het Algemeen Rijksarchief te Brussel d.d. 30 juni 1992 werd dit
archief voor dertig jaar in bruikleen gegeven aan het stadsarchief van Herentals
8. Kerkarchief van Sint-Bavo Noorderwijk
Dit archief omvat twee delen:
(1) Stukken van de Sint-Bavoparochie die in 1999 overgedragen werden aan het stadsarchief
door het bisdom Antwerpen (1630 - 1911). Deze stukken werden in bruikleen gegeven door
het bisdom Antwerpen op 4 juli 2000. Dit deel bevat negen nummers.
(2) Diverse documenten betreffende de kerk van Noorderwijk (1642 - 1719) door het
Algemeen Rijksarchief voor de duur van 30 jaar in bruikleen gegeven aan het stadsarchief
van Herentals op 30 juni 1992. Dit deel bevat één nummer.
9. Het oud gemeentearchief van Morkhoven (ca. 1470 - 1762)
Door het Algemeen Rijksarchief voor de duur van 30 jaar in bruikleen gegeven aan het stadsarchief
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 52

van Herentals op 30 juni 1992.
Dit deel bevat vier nummers.
10. Kerkarchief Sint-Niklaas Morkhoven (1588 - 1796)
Dit archief omvat twee delen
(1) Stukken van de Sint-Niklaasparochie die op 4 juli 2000 aan het stadsarchief werden
overgedragen door het bisdom Antwerpen (1588 - 1796). Dit deel bevat 69 nummers.
(2) Diverse documenten betreffende de kerk van Morkhoven (1657 - 1787) door het Algemeen
Rijksarchief voor de duur van dertig jaar in bruikleen gegeven aan het stadsarchief van
Herentals op 30 juni 1992. Dit deel bevat twee nummers.
11. Kasteelarchief Noorderwijk (1494 - 1792)
Drieëndertig stukken (hoofdzakelijk cijns-, leen- en renteboeken) aangekocht door het stadsarchief
in opdracht van het gemeentebestuur van de stad Herentals op een openbare veiling te Brussel op
16 oktober 1982.
Dit archiefbestand bevat 34 nummers.
12. Kerkarchief van Sint-Lambertus Grobbendonk (1521 - 1796 / 1831)
Deze stukken werden in 2006 in bruikleen gegeven door het bisdom Antwerpen op 25 juni 2001.
Dit archiefbestand bevat tien nummers.
13. Kerkarchief van Onze-Lieve-Vrouw Bouwel (1601 - 1763 / 1956)
Deze stukken werden in 2006 in bruikleen gegeven door het bisdom Antwerpen. Dit archiefbestand
bevat zeven nummers.
14. Kerkelijk archief van Olen
Twee registers (1671 - 1920). Deze twee nummers werden in 2001 door het bisdom overgedragen
aan het stadsarchief van Herentals.
Van al deze archieffondsen is een inventaris beschikbaar. Een aantal zeer kostbare stukken dienen op
microfilms, microfiches of op fotocopies geraadpleegd te worden.
(2) Hedendaagse archieven
1. Gemeentearchief van de stad Herentals (1795 e.v.)
2. Gemeentearchief van Noorderwijk (1795 - 1976)
Dit archief omvat twee delen:
(1) De documenten die tot de fusie met de stad Herentals (1 januari 1977) op het
gemeentehuis van Noorderwijk bewaard werden.
(2) De documenten die door het gemeentebestuur van Noorderwijk aan het Rijksarchief van
Antwerpen werden overgedragen. Door een overeenkomst tussen het Algemeen
Rijksarchief en de stad Herentals d.d. 30 juni 1992 werden deze stukken voor de duur van
dertig jaar in bruikleen gegeven aan het stadsarchief van Herentals. Dit deel bevat 202
nummers.
3. Gemeentearchief van Morkhoven (1795 - 1976)
Dit archief omvat twee delen:
(1) De documenten die tot de fusie met de stad Herentals (1 januari 1977) op het
gemeentehuis van Morkhoven bewaard werden.
(2) De documenten die door het gemeentebestuur van Morkhoven aan het Rijksarchief van
Antwerpen werden overgedragen. Door een overeenkomst tussen het Algemeen
Rijksarchief en de stad Herentals d.d. 30 juni 1992 werden deze stukken voor de duur van
dertig jaar in bruikleen gegeven aan het stadsarchief van Herentals. Dit deel bevat in totaal
93 nummers.
4. Het archief van het OCMW-Herentals en van zijn rechtsvoorgangers (gast- en godshuizen, Bureel
van Weldadigheid / Armbestuur, (1796 - 1925) COO (1925 - 1976) en 1976 e.v.
De archieven van de Morkhovense en Noorderwijkse burelen van Weldadigheid (armbestuur en
COO’s maken deel uit van de respectieve gemeentearchieven.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 53

5. Archief van de kerkfabriek van Sint-Waldetrudis te Herentals (1796 e.v.)
6. Archief van de kerkfabriek Sint-Niklaas Morkhoven
Een aantal documenten (1811 - 1990) werden opgenomen in de inventaris van de stukken die op 4
juli 2000 door het bisdom Antwerpen aan het stadsarchief van Herentals werd overgedragen.
7. Archief van de kerkfabriek van Sint-Lambertus, Grobbendonk (1800 - 1947): 12 nummers.
Deze stukken werden op 25 juni 2001 door het bisdom Antwerpen overgedragen aan het
stadsarchief van Herentals.
8. Archief kerkfabriek Onze-Lieve-Vrouw Bouwel (1794 - 1970)
Dit archiefbestand bevat 74 nummers. Deze stukken werden in 2001 door het bisdom Antwerpen
overgedragen aan het stadsarchief van Herentals.
(3) Afdeling verenigingsarchieven
1. Liberale Harmonie Herentals (vóór 1921: Muziekgenootschap Harmonie van Herenthals (1827 e.v.)
2. Koninklijke Harmonie Sint-Cecilia (1839 e.v.)
3. Koninklijke Toneelkring de ‘Vrije Boom’ (1902 - 1970)
4. Davidsfondsafdeling Herentals-stad (1903 e.v.)
5. Herentalse Geschiedkundige Kring (1972 e.v.)
6. Centrum voor de Studie van Land en Volk van de Kempen (1966 e.v.)
(4) Dag- en weekbladen
Microfiches
- Het Kempenland (1863 - 1982)
- Het Nieuws- en Advertentieblad van Herentals (1876 - 1928)
- De Aankondiger (1933 - 1940)
Microfilms
- Reklaamblad (1967 - 1985)
(5) Microfilms en microfiches
* Microfilms en microfiches Herentals
1. Weesakten (1582 - 1729)
2. Alfabetische lotinglijsten (1816 - 1864)
3. Notariaat Andries Gheerincx (1620 - 1659)
4. Notariaat Franciscus van Hove (1763 - 1796)
5. Notariaat Petrus Heylen (1761 - 1796)
6. Notariaat Joannes Baptista Fraikin (1797 - 1815)
7. Schepenakten / goedenisboeken (1455 - 1796)
8. Aangifte van nalatenschappen, koop en verkoop van geërfde goederen, met vermelding van
familienamen en sterftedata (1818 - 1875)
9. Bevolkingsregisters (1802 - 1912)
10. Akten van de burgerlijke stand 1805 - 1920
* Microfiches Herentals:
- Burgerlijke stand (1805 - 1900)
- Bevolkingsboeken (1846 - 1960)
11. Gemeenteraadszittingen (1818 - 1988)
12. Verslagen van het schepencollege (1818 - 1980)
13. Indices gemeenteraadszittingen (1900 - 1988)
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 54

* Noorderwijk
Microfilms
- Schepenregisters / goedenissen (1439 - 1796)
- Notariaat Heyns 1540 1546
- Verslagen schepencollege en gemeenteraad
schepencollege (1848 - 1976)
gemeenteraad (1833 - 1976)
- Bevolkingsregisters
1820 - 1890
1890 - 1970
Microfilms en microfiches
Bevolkingsregisters (1890 - 1970)
Akten van de burgerlijke stand (1797 - 1920)
* Morkhoven
Microfilms
Notariaat P. Wils 1690 - 1725
- Bevolkingsregisters 1820 - 1866
- Schepencollege 1818 - 1965
- Gemeenteraadszittingen 1825 - 1976
Microfiches en microfilms
- Bevolkingsregisters 1890 - 1970
- Akten van de burgerlijke stand 1800 - 1920
Veel andere archieven zijn heel fragmentair verspreid.
VOORBEELD: Vorselaar
* Bestuurlijk:
• Algemeen Rijksarchief Brussel: Fonds Leenhof van Brabant
• Algemeen Rijksarchief Brussel: Arenbergfonds
• Rijksarchief Antwerpen: Oud Gemeentearchief Vorselaar
• Archiv Fürstlich Salm-Salmsche Verwaltung Archiv, Wasserburg Anholt – D 46417 Isselburg, fonds :
Herrschaft Rotzlar
• Archief Provincie Antwerpen, fondsen eredienst – gerecht/politie/Boerenkrijg – vergunningsplichtige
inrichtingen
• Familiearchief Arenberg, Archief en Cultureel Centrum van Arenberg, Ijzerstraat 8 – 7850 Edingen
* Kerkelijk:
• Rijksarchief Antwerpen: Oud kerkarchief Vorselaar
• Archives Départementales du Nord, 22, rue Saint-Bernard – F 59045 Lille Cédex : Fonds de l’ Evêché
puis archévêché de Cambrai + Fonds du Châpitre métropolitain de Cambrai
• Archief kerkfabriek Sint-Pieter Vorselaar
• Archief pastorij Vorselaar
• Archief Bisdom Antwerpen – dekenij Herentals – parochie Vorselaar : archivaris Jos Van den
Nieuwenhuizen, Sint-Willibrordusstraat 27 - Antwerpen
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 55

** Musea en collecties
Gemeente Museum/collectie Telefoon/contact
Grobbendonk Archeologisch museum
Diamantmuseum
Herentals Begijnhofmuseum
Schedelhof
Collectie beelden Karel August Fraikin
Herenthout Houtambachtmuseum “De Wimpe”
Ruime collectie heemkring Sandeleyn
Lille Collectie beelden Nicolaas Van der Veken
Nijlen Erfgoedsite Fort van Kessel
Slijperij Lieckens
Olen Radiomuseum
Stropersmuseum
Heemkamer Jack Verstappen
Vorselaar Zonder voorwerp
GROBBENDONK
Daniëlle Horemans
Toerisme Grobbendonk
De Infirmerie, Begijnhof
Ward Geldof
Jan Goris/Jan Cools
René Meylemans
Norbert Horemans
Victor Van Duppen
Rudy Van Nunen
Annelies Tack
Piet Van Opstal
Leon Van den Brande
Rik Anthonis
** Diamantmuseum Grobbendonk
Het museum heeft een unieke collectie authentieke werktuigen verzameld, gebruikt voor de bewerking van
diamant. Het museum heeft geen professionele arbeidskrachten.
** Archeologisch Museum Grobbendonk
Er wordt een beeld getoond van de vroegste culturen in ons dorp. Getuigen hiervan zijn enkele voorwerpen
in silex (vuursteen) zoals pijlpuntjes, schrapers, meslemmers en een prachtige neolitische bijl. De bezoeker
kan kennis maken met een rijke verzameling archeologische voorwerpen uit de Gallo-Romeinse periode.
Dankzij de talrijke archeologische opgravingen heeft men heel wat informatie over de vroegere Romeinse
nederzetting in Grobbendonk. Naast de oude munten met afbeeldingen van de Romeinse keizers is er ook
een rijke verzameling “Terra-Sigillata” of rood glanzend aardewerk. Ook het alledaagse vaatwerk zoals
potjes, kruiken, schaaltjes en urnen en de voorwerpen in brons en ijzer geven een beeld van de leefwijze
van onze vroegere dorpsbewoners.
Na talrijke onderzoeken is met zekerheid geweten dat de nederzetting 200 jaar heeft stand gehouden,
namelijk van 50 tot 250 na Christus. De eerste vondsten werden reeds in 1908 ontdekt. De belangrijkste
archeologische opgravingen vonden plaats tussen 1956 en 1983. Sedert oktober 2000 werd er terug gestart
met noodopgravingen.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 56
-

HERENTHOUT
** Nationaal Houtambachtenmuseum
In menige realistisch uitgevoerde reconstructies toont het museum ‘De Wimpe’ de dagdagelijkse
bezigheden in een schrijnwerkerij – klompenmakerij – wagenmakerij en smidse kuiperij, zoals dat het geval
was omstreeks de eeuwwisseling. Levensgrote beelden (in eigen beeldhouwatelier gemaakt) met
authentieke kledij en werktuigen brengen u in de sfeer van dit ambachtelijke wereldje. Als de klompenmaker
met zijn blokmes begin te werken aan een stel klompen, en de kuiper zijn duigen klaar schaaft voor een vat,
zitten we middenin deze gezellige bedrijvigheden van weleer. Het Houtambachtenmuseum schetst een
prima beeld, terwijl je rustig geniet van een hapje of een drankje.
HERENTALS
In het bestuursakkoord zijn elementen van roerend erfgoed mee opgenomen. De concrete actiepunten
moeten nog worden uitgewerkt vanuit de dienst cultuurbeleid, OCMW en de cultuurraad. Een van deze
actiepunten is de uitbouw van het Begijnhofmuseum. Een ander actiepunt is de verdere werking aan de
plannen voor de binnenrestauratie van de Lakenhal. De restauratie moet het gebouw volledig in zijn oude
glorie herstellen, toegankelijk maken voor rolstoelgebruikers en de zolderverdieping terug geschikt maken
voor de beelden van het Fraikinmuseum. Voor deze restauratie wacht het stadsbestuur op de goedkeuring
van een subsidie door de Vlaamse Regering. Afhankelijk daarvan worden de werken uitgevoerd.
Binnenrestauratie Lakenhal fase 1: toegankelijkheid - afhankelijk van de subsidiëring van de werken. Het
definitieve ontwerp is ingediend in januari 2006 voor de toekenning van een restauratiepremie (410.000 €).
** Beelden van Fraikin
De plaastermodellen uit deze -in de wereld unieke!- collectie van de 19 de eeuwse beeldhouwer Fraikin zijn
eigendom van het stadsbestuur. Het museum is momenteel gesloten. Het zal heropend worden na de
voltooiing van de restauratiewerken van de binnenzijde van het Lakenhalle. De Fraikincollectie omvat 401
beelden van verschillende grootte en 93 sokkels.
** Begijnhofmuseum
Dit museum werd ondergebracht in het vroegere Convent van het begijnhof, Begijnhof nr. 13. Bij de opening
op 6 juni 1984 bevatte het museum 110 kunstvoorwerpen afkomstig uit de collecties van het Begijnhof en
het Oud Gasthuis. In de voormalige infirmerie van het Begijnhof werd een museum ingericht voor het
roerend bezit van het OCMW. Het Begijnhofmuseum zal hoogstwaarschijnlijk in de loop van deze
legislatuur (2007-2012) worden gerestaureerd. Het OCMW verwacht de goedkeuring van het definitieve
ontwerp “restauratie begijnhofmuseum” in het voorjaar van 2008.
** Schedelhof
In de Herentalse deelgemeente Morkhoven heeft Ward Geldof zijn eigen museum gevestigd: het
Schedelhof. Het privémuseum werd opgericht in 1981. U wandelt tussen 1200 schedels en skeletten van
zoogdieren, vogels en reptielen uit alle werelddelen. Heel gewoon of heel exotisch, heel klein of juist heel
groot.
NIJLEN
** Fort Van Kessel
Het Fort van Kessel is een voormalig fort van tweede orde met aangehechte revers caponnière. Gebouwd
als betonnen pantserfort in de periode 1909 – 1914 maakte het deel uit van de Hoofdweerstandstelling rond
de stad Antwerpen die tevens dienst deed als nationale verschansing. In het interbellum werd het fort
ingericht als infanteriesteunpunt om deel uit te maken van de Versterkte Stelling Antwerpen.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 57

De 15 ha grote site is gelegen te midden van de mooie prachtige natuur en is een oase van rust. Het oude
fort, omgeven door een mooie waterpartij, is het best bewaarde fort met aangehechte revers caponnière
waarvan er trouwens maar twee gebouwd werden. Binnen de vestinggracht zijn de sporen van de
beschieting in 1914 nog zeer duidelijk zichtbaar.
** Slijperij Lieckens
Het project ‘Schitterend geslepen’ spitst zich toe op het immateriële erfgoed, zeg maar de mondelinge
overlevering van de cultuurhistorie van de diamantbewerking. Op langere termijn is het de bedoeling dat de
voormalige slijperij Lieckens in de Spoorweglei hierin een rol gaat spelen. Dit gebouw werd enige tijd
geleden door de gemeente aangekocht. De gemeente Nijlen werkt voor dit project samen met Grobbendonk
en het Diamantmuseum van Antwerpen. In Antwerpen bevinden zich dan de topstukken en de juwelen, in
Grobbendonk komt de techniek aan bod en in Nijlen komt de nadruk te liggen op de verhalen en het sociale
aspect.
OLEN
** Olens Radiomuseum
De totale waarde van de collectie van het Olens Radiomuseum wordt door beheerder Piet Van Opstal
geschat op zo’n 10 miljoen oude Belgische franken (= +/- 24790 euro). Het Olens Radiomuseum beschikt
over een inventaris van de collectie die ze in haar bezit heeft. Het gaat over iets meer dan 3000 stukken
(waarvan 720 stukken zijn tentoongesteld), tijdschriften en een archief.
Het museum is in privé-handen en wordt beheerd door een vzw van vrijwilligers. De collectie zelf wordt
binnenkort geschonken aan het Olens gemeentebestuur maar in de praktijk zal er momenteel niets
veranderen aan de werking en het beheer. Het museumgebouw is eigendom van beheerder Piet Van
Opstal.
** Stropersmuseum
Dit is een mooie privécollectie met stropersgerief van vroeger, die tentoongesteld is in de zolderruimte
boven de garage van de eigenaar. De collectie is enkel bezoekbaar door hele kleine groepen en enkel op
afspraak.
** Heemkamer Jack Verstappen
Archief genealogie, bibliotheek van heemkring De Linde, brevier pastoor Adriaan Heylen (lijst beschrijving
gehuchten, lijst inwoners). Gevestigd in oude pastorie.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 58

** Erfgoedprojecten en tentoonstellingen
GROBBENDONK
- ‘Schitterend geslepen’: project rond diamantverleden Kempen
- Deelname aan themadagen (Open Monumentendag)
- Tentoonstelling ‘150 jaar spoorwegen in de Kempen’ + gelijknamig boek
- Tentoonstelling VIOE: onze bodem ontcijferd, 15 jaar archeologisch onderzoek in de provincie Antwerpen
- Tentoonstelling oude zichtkaarten van Grobbendonk en Bouwel
- Museumweek, tentoonstelling van archeologische vondsten van Grobbendonk uit privé bezit en musea
- Historische en archeologische wandelvoordracht te Grobbendonk
- Tentoonstelling bevrijdingsfeesten
- Project Trage Wegen - openstelling oude kerkepaden
HERENTALS
1. Erfgoeddag
** Erfgoeddag ‘Waarde(n) van erfgoed’ op: 22 april 2007
- Tentoonstelling: De stedelijke kunstcollectie in kasteel Le Paige
- Opendeur in het Begijnhofmuseum en Begijnhofkerk: De begijnen, hoe leefden ze, wie waren ze?
- Tentoonstelling: Maria in beeld in het Franciscanessen klooster
- Tentoonstelling: Antependia in hun luister hersteld in de St.-Waldetrudiskerk
- Tentoonstelling en rondleiding: Kroniek van een succesverhaal in het Stadsarchief
- Tentoonstelling: Het Leemen Huyseke
- Begeleide stadswandelingen met aandacht voor de waarde van het stedelijk patrimonium en de
activiteiten van Erfgoeddag
** Erfgoeddag ’in Kleur’ op 23 april 2006
- Tentoonstelling: Kleurenrijkdom in de Herentalse documenten en in de Herentalse kunst in het
stadsarchief
- Begijnhof en kunstpatrimonium begijnhofkerk
- Begeleide stadswandelingen met aandacht voor toekomstige en uitgevoerde restauraties.
- Tentoonstelling in het Schedelhofmuseum
** Erfgoeddag ‘Gevaar!’ op 17 april 2005
- Locatieproject in en rond kasteel Le Paige geïnspireerd op het gedicht ‘The Raven‘ van Edgar Allan
Poe. Duisternis, dood, gevaar, angst, zwarte vogels, … vormen het thema van de voorstelling.
- Tentoonstelling in het Schedelhofmuseum
- Fotowedstrijd om zoveel mogelijk foto’s van de activiteiten rond Erfgoeddag 2005 te verzamelen.
- Begeleide stadswandelingen langs locaties die met ‘gevaar’ hebben te maken.
** Erfgoeddag ’t Zit in de familie’ op 18 april 2004
- Tentoonstelling: het familieportret van de familie Flamen was samen met andere portretten te
bezichtigen in de Lakenhal.
- Tentoonstelling over matrijzen van familiewapens van de Herentalse schepenen uit de zestiende en
zeventiende eeuw in het stadsarchief.
- Begeleide wandelingen in het arboretum van kasteel Le Paige
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 59

2. Dag van de Beiaard
Op 20 juni 2004 organiseerde de cultuurdienst de Dag van de Beiaard. In de stadskrant van juni 2004 werd
de bevolking opgeroepen om hun favoriete nummers door te geven in het artikel ‘de beiaard als jukebox?’.
De belforttoren werd opengesteld voor het publiek.
3. Open Monumentendag
Herentals heeft vanaf de eerste maal deelgenomen aan de Open Monumentendag in 1989.
In april 1995 startte Herentals met een werkgroep Open Monumentendag met vijf medewerkers en Nicky
Kienen als coördinator.
Thema’s en belangrijke openstellingen en/of tentoonstellingen
- 1995: ‘Openbaar’ - link gebouwen die openbaar zijn - openstellingen gekaderd in dit thema: Lakenhal,
Begijnhof, Oud Gasthuis, Kerk, Besloten Hof, Stadsarchief,…
- 1996: ‘Zorg en zin voor kleur’ - wandeling in monumenten en gebouwen met bouwmaterialen en
decoraties in verschillende kleuren.
- 1997: ‘Monumenten en arbeid’ belangrijk in dit kader was de Hogewegmolen - tentoonstelling in het
kader van arbeid voornamelijk ook rond de restauratie van de Lakenhal.
- 1998: ‘Feesten als cultureel erfgoed’ - er werd gewerkt rond 200 jaar Boerenkrijg en een
fototentoonstelling opgezet rond de viering van 150 jaar Boerenkrijg in Herentals – er trok een massale
stoet door Herentals die door duizenden toeschouwers werd gevolgd. In dit kader werd in de Lakenhal
ook de film ‘Voor outer en Heerd’ getoond waar verschillende Herentalsenaren in meespeelden.
- 1999: ‘Door de eeuwen heen’ - kunst op reis langs Europese wegen rond De Franckens en Fraikin
gewerkt - Le Paige dat nog in restauratie was werd voor de eerste maal opengesteld aan het grote
publiek en trok duizenden belangstellenden - Kasteelhoeve Noorderwijk - Besloten Hof (klooster voor
een gedeelte opengezet met stukken uit de archieven van de zusters o.m. gekalligrafeerde boeken uit
de 15de en 16de eeuw.
- 2000: ‘Tijd’ - de kerk en de pas gerestaureerde kerktoren van de Sint-Niklaaskerk in Morkhoven werden
in de kijker gezet, ook de Zandkapel.
- 2001: ‘Metaal’ - Voormalige fabrieken van Aerschot in de kijker gezet - in het laatste stukje pand dat
bewaard is gebleven in de Nonnenstraat organiseerden we een fototentoonstelling en een
tentoonstelling van metalen kunstwerken, werkmaterialen e.d. die nog dateerden van de
metaalfabrieken van Aerschot (op 1 ½ dag kregen we meer dan 1500 bezoekers voor deze
tentoonstelling en een 100-tal mensen waren aanwezig op de opening).
- 2002: ‘Symbolen’ - symbolenwandelingen - openstelling kerktoren in Noorderwijk.
- 2003: ‘Steen’ - steenkapperij Van Hove, zandsteen put Limpens, Toren Sint- Bavokerk, voormalige
kapel school Sint-Jansstraat,…
- 2004: ‘Van nature een monument’ - in samenwerking met Grobbendonk - verschillende wandelingen
langs ruïne Den Troon en belangrijke natuurelementen die nog aanwezig zijn op het militair domein
i.s.m. het 29ste Bataljon en Natuurpunt en openstelling gewone monumenten.
- 2005: ‘Hout’ - Oude Gasthuiszolder fototentoonstenstelling en houten maquettes van de Herentalse
monumenten - Professorenrefter Sint-Jozefscollege - gewone monumenten.
- 2006: ‘Import-Export’- tentoonstelling Lakenhal belangrijke ondernemingen vroeger in Herentals -
wandeling ‘Vreemde gasten in de natuur’ op zoek naar ingeweken planten en dieren in de natuur -
‘exotische bomen en planten’ begeleide wandeling in Arboretum - de Afrikagang werd opengesteld bij
de Zuster Franciscanessen.
- 2007: ‘Wonen’ - tuin Molenwaterhof - voormalig Karmelitessenklooster - tentoonstelling rond voormalig
Begijnhof en oude Pastorie (Burchtstraat 5) - openstelling enkele huizen op het Begijnhof.
4. Restauraties onroerend erfgoed
- Lakenhal: fase A en B (toren, noordgevel, dak): 1992-1994 / fase C (overige gevels): 1994-1997
- Kasteel Le Paige: 1996-1999
- Begijnhofkerk: 2002-2005
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 60

HERENTHOUT
- Heemkring Sandeleyn heeft een lange traditie in thematentoonstellingen
- Open Monumentendag
- Erfgoeddag 2008: “gans het jaar in verwachting van … duivenmelder” (duivensport)
- Medewerking aan project “Schitterend geslepen”
LILLE
- Jaarlijkse tentoonstelling nav de voorstelling van het jaarboek van de HK
- Open Monumentendag
- Streekbezoeken VVV
- Archeologische tentoonstelling in het Gemeentehuis
- Slagmolen te bezoeken
- Erfgoeddag 2008: “Wordt verwacht”
NIJLEN
- Deelname aan “Open Monumentendag”
- ‘Schitterend geslepen’: project rond diamantverleden Kempen
- Beeldbank Mechelen (vanaf 2009): moet dit niet herbekeken worden??
- Monoloog in het fort: ‘Het Vaderland moest groter zijn’ (2006)
- Totaalspektakel ‘De Moord van Nijlen’ (2006)
- Erfgoeddag 2008: “Wordt verwacht”
- Open fortennamiddagen (jaarlijks)
- Occasionele tentoonstellingen n.a.v. Open Monumentendagen en andere erfgoedprojecten
OLEN
- Organisatie jaarlijkse Kartoenale
- Tentoonstelling Heemkring n.a.v. Olen Jaarmarkt
- Occasionele tentoonstellingen naar aanleiding van heemfeesten, Erfgoeddag, Open-Monumentendag…
- Erfgoeddag 2008: “Wordt verwacht”
VORSELAAR
- Medewerking aan project “Schitterend geslepen”
- Deelname aan congressen en themadagen:
o.a. Open Monumentendag, bezoek Rotselaar, Erfgoeddag 2008, Week van de Smaak 2007, …
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 61

** Schitterend geslepen
De samenwerking tussen Grobbendonk en Nijlen ligt aan de basis van het project. Het project behandelt
een onderwerp (Kempens diamantverleden) dat ook zeer relevant is voor het convenant. Het
diamantverleden is belangrijk voor elke van onze zeven gemeenten. Vooral Grobbendonk, Herenthout,
Nijlen en Vorselaar waren echt uitgesproken slijpersdorpen.
Het project draait, net zoals het convenant, in de eerste plaats rond cultureel erfgoed (immaterieel en
roerend erfgoed). Bovendien gaat het, net zoals het convenant, om inventariseren, registreren, bewaren en
ontsluiten. 'Schitterend geslepen' besteedt vooral aandacht aan het mondelinge erfgoed en dit is ook voor
het convenant een belangrijk aandachtspunt. Daarin kan het project ‘Schitterend geslepen’ dus expertise
aanbrengen.
** Publicaties
GROBBENDONK
- Awena Berichten, tijdschrift van de heemkundige kring (halfjaarlijks)
- Het Beukenootje, Francis Drijbooms
- Geschiedenis van Grobbendonk, P.J. Goetschalckx
- Een prikje op de eeuwigdurende tijdsschaal : Bouwel in de voorbije 100 jaar!, Francis Drijbooms
- Van banrecht en maalplicht in Grobbendonk tot eigen Bouwelse windmolen: historiek van de Bouwelse
windmolen en molenhuizen, Francis Drijbooms
- Bouwel, landelijk station langs de spoorlijn Lier-Turnhout: 150 jaar spoorweggeschiedenis (1855-2005),
Francis Drijbooms
- Bouwelse cartografie in diverse verzamelingen van de 16 de tot de 20 ste eeuw, Francis Drijbooms
- ’t Toreke: kosterhuis, dorpsschool, herberg, Francis Drijbooms
- Archeogro I en II - Gallo-Romeinse bewoningssporen te Grobbendonk, G. De Maeyer
- Sprokkelen in het verleden, G. De Maeyer
- Marcus, een historisch verhaal, G. De Maeyer
- Archaeologica Belgica: Gallo-Romeins graf te Grobbendonk, Prof. Dr. J. Mertens
- Archaeologica Belgica: de Romeinse vicus op de Steenberg te Grobbendonk, Prof. Dr. G. De Boe
- Archaeologica Belgica: nieuw onderzoek (steenbouwfase) in de Romeinse vicus te Grobbendonk, Prof. Dr.
G. De Boe
-Archaeologica Belgica: de terra-sigillata van Grobbendonk, M. Vanderhoeven
- Hades: Gallo-Romeinse pottenbakkersoven op de Steenberg te Grobbendonk, Hugo De Greef
- Hades: Medisch bronzen instrument en stenen tablet, gevonden op de Gallo-Romeinse vicus te
Grobbendonk, Dr. P. Janssens
- Hades: de terra-sigillata van Grobbendonk, Prof. Dr. H. Thoen
- Hades: de Gallo-Romeinse sondagevondsten te Grobbendonk, Dr. P. Janssens, lic. H. Van Crombruggen
- Noordgouw: het Merovingisch grafveld, Dr. P. Janssens
- Noordgouw: het Gallo-Romeins grafveldje van Grobbendonk, Dr. P. Janssens
- Noordgouw: de Romeinse bewoning in de provincie Antwerpen, tussen Schelde, Rupel, Nete en Aa, Kathy
Biemans
- Noordgouw: uit de rekeningen van de bouw van de kerk van Grobbendonk, F. Verbiest
- Oudheidkundige Repertoria: bibliografisch repertorium van de oudheidkundige vondsten in de provincie
Antwerpen (1965 –1966), vanaf de vroegste tijden tot en met de Noormannen, M. Bauwens-Lesenne
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 62

- Acta Archaeologica Lovaniensia: het ontstaan en de onwikkeling van de Romeinse vicus te Grobbendonk,
Prof. Dr. G. De Boe
- Onze Lieve Vrouw ten Troon te Ouwen, Floris Prims
- Parochieregisters Grobbendonk, Wilfried L.A. Taeymans
- Grobbendonk: Het historische verhaal van een kleine gemeenschap, Guido Van Dyck
- Grobbendonkse annalen, Karel Van Uytven
HERENTALS
Jaarboek I (1986)
Oorsprong en evolutie van het Herentalse stadswapen Jan-Modest Goris
De industrialisatie in Herentals (1750-1914) Jef Van Den Bosch
De geschiedenis van de Herentalse infirmerie op het Begijnhof tijdens de XVIIde en XVIIIde eeuw
Hilde Sels
De lindebloesem van de kasteeldreef te Noorderwijk had ook een economische waarde Edwin Coremans
Het pijnlijke avontuur van Pieter Oosterbaan, een Hollandse collegeleerling te Herentals in
1578
Jan Cools
De laatste levensdagen van de Herentalse molens, (XIXde - XXste eeuw) Harry de Kinderen
Jaarboek II (1987)
Lodewijk Jozef Heylen (1772-1844) Jan-Modest Goris
De industrialisatie van Herentals (1750-1914) (Deel II - Vervolg) Jef Van Den Bosch
De geschiedenis van de Herentalse infirmerie op het Begijnhof tijdens de XVIIde en XVIIIde eeuw (Deel II - Vervolg)
Hilde Sels
Een prijsboek van het Herentalse Augustijnencollege uit 1706 Jan Cools
Uit het verleden van de Herentalse molens Harry de Kinderen
Het Hertals dialect Jef Van Den Bosch
Slotakkoord van meer dan zeven eeuwen Begijnhof te Herentals. De laatste begijntjes op
het Herentalse Hof
Jan-Modest Goris
Herentals in oude prentkaarten Jan-Modest Goris
Jaarboek III (1988)
De postgeschiedenis van Herentals tot 1842 August Peelaerts
Van dichten comt mi cleine bate... Belevenissen van marktzanger Cornelius Janssens Jan Cools
Het Hertals dialect Jef Van Den Bosch
Herentals in oude prentkaarten Jan-Modest Goris
Tot de nederlandsche jeugt... .Strijdgedicht van P. Corbeels (1790) Jan-Modest Goris
Jaarboek IV (1989)
Dekenij Herentals (1670-1773). Bijdrage tot de studie van het kerkelijk leven in het bisdom Frans Penders
Antwerpen
Het Hertals dialect Jef Van Den Bosch
Slotakkord van meer den zeven eeuwen Begijnhof te Herentals. De laatste begijntjes op het Jan-Modest Goris
Herentalse Hof (Deel II - Vervolg)
Herentals in oude prentkaarten III: het Kasteel ‘Le Paige’ Jan-Modest Goris
Motie van de Herentalse Geschiedkundige Kring betreffende de vrijwaring van het kasteel
en park ‘Le Paige’
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 63

Jaarboek V (1990)
Het politieke leven te Herentals (1918-1940) Christina Megens
Dekenij Herentals (1670-1773). Bijdrage tot de studie van het kerkelijk leven in het bisdom
Antwerpen (Deel II - Vervolg)
Frans Penders
‘Den douche’ van Sint-Job. Een vleesontsmetter te Herentals (1900-1914) Jan Cools
Onze-Lieve-Vrouw van het stadhuis te Herentals Jan-Modest Goris
Het Hertals dialect Jef Van den Bosch
Stad Herentals kocht een vijzel van Frans Claes uit 1598. Enkele beschouwingen over het
leven en werk van vader en zoon Frans Claes
Jan-Modest Goris
Herentals in oude prentkaarten IV: De Herentalse windmolens Jan-Modest Goris
Jaarboek VI (1991)
Dekenij Herentals (1670-1773). Bijdrage tot de studie van het kerkelijk leven in het bisdom
Antwerpen (Deel III - Slot)
Frans Penders
Schatten op een collegezolder. Het 19de eeuwse herbarium van dokter G.C. van
Haesendonck uit Tongerlo in het Sint-Jozefscollege te Herentals
Jan Cools
Over de brandweer in Herentals in de Hollandse Tijd August Peelaerts
Het ontstaan en de eerste uitvoering van het lied ‘Kempenland’ (J. Simons -
A. Preud’homme)
Jan-Modest Goris
Het Hertals dialect Jef Van den Bosch
De posthelikopter te Herentals (1950-1959) Jos Gepts
Frans Verbiest J. M. Goris
De Sint-Antoniusgrotten te Herentals (1914-1990) Jan Cools
Het register van de kapelanieën van de HH. Michel en Gudule en van de HH. Petrus en
Paulus te Herentals
+ Frans Verbiest
Jaarboek VII (1992)
Het Jordaensjaar ook te Herentals. Twee vergeten schilderijen in de St.-Waldetrudiskerk Jan Cools
Drie doeken van de Antwerpse meester Jan Cossiers in de St.-Waldetrudiskerk te
Herentals
Jan Cools
Het politieke leven te Herentals (1918-1940) (Deel II - Slot) Christina Megens
Bijgeloof en exorcisme in de dekenij Herentals (1670-1773) Frans Penders
Bibliografie dr. Jan-Modest Goris, met een ten geleide van Hugo Verhaegen
Het verbouwingsverhaal van het Augustijnenklooster tot Stadsarchief Leo Geens
Het legaat Le Paige: toch een oplossing
Herentalse Geschiedkundige Kring dringt aan op de aanstelling van een bekwaam en
ervaren architect die vaart zet achter het restauratiedossier van de St.-Catharinakerk
Paul Snoeys
De stichtingsgeschiedenis van de Herentalse Geschiedkundige Kring Jan-Modest Goris
Het Hertals dialect Jef Van den Bosch
Fotografeerde kunstfotograaf Xavier Puls in 1988 de laatste kruisweg van de Kruisberg, die
eeuwenlang te 15 u. aanving? Enkele beschouwingen bij een unieke fotoreportage en bij
een typisch Kempische devotie van 1968 tot 1992
Jan-Modest Goris
Het register van de kapelanieën van de HH. Michiel en Gudule en van de HH. Petrus en
Paulus te Herentals
+ Frans Verbiest
Jaarboek VIII (1993-1998)
De oorsprong van het domein Ter Vesten te Herentals gaat terug tot 1775 Jan-Modest Goris
Heidebrand. Geschiedenis van het Herentalse Studentengild (1905-1944) + Frans Verbiest
Enkele volksverhalen en legenden uit Herentals en omgeving Renaat Bulckens
De grote Bert Van Hove, een pionier in de geschiedenis van de Belgische motorsport Jan-Modest Goris
Het Hertals dialect Jef Van den Bosch
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 64

Jaarboek IX (1999)
De behandeling van het schilderij ‘De Bruiloft van Kana’ van Jan Cossiers (1600-1671) Regine Guislain-Witterman
Sporen van het oorlogsrumoer rond Breda in het oudste kerkregsiter van Bouwel Francis Drijbooms
Enige interessante documenten aangaande de beginperiode van de Herentalse ‘Harmonie
van de Kerk’
Jan Cools
Uit het verleden van de Bovenpoort en de Zandpoort, de twee overgebleven Herentalse
stadspoorten
Jan Cools
Het Hertals dialect Jef Van den Bosch
Excelsior! Historie van de koninklijke harmonie Sint-Cecilia uit Herentals (1795-1995) Jan-Modest Goris
Zo was Herentals in de jaren 1942-1954 Jan-Modest Goris
In dankbare herinnering aan Emil Julius Müller Jan-Modest Goris
Het laatse begijntje te Herentals overleden Jan-Modest Goris
Jaarboek X (2000)
Rond het Sint-Anna-altaar. Inleiding tot de bijdragen naar aanleiding van de restauratie van
het Sint-Annapaneel en het altaar in de Sint-Waldetrudiskerk te Herentals
Jan Cools
Technologisch onderzoek en behandeling van het paneel ‘De Maagschap van de H. Anna’ Lies De Maeyer
Onderzoek van de afwerkingslagen op het Sint-Anna-altaar, het Sint-Annabeeld en de muur
achter het altaar
Hugo Vanden Borre
Het paneel ‘De Maagschap van de H. Anna’ in de Sint-Walderudiskerk te Herentals Natasja Peeters
Plaatsing en verplaatsing van de altaren in de Sint-Waldetrudiskerk te Herentals van de
17de tot de 20ste eeuw
Jan Cools
Kerkmeubilair van meester-schrijnwerker Jacobus Verbuecken (1627-1700) in Herentals en
omgeving
Jan Cools
Heidebrand. Geschiedenis van het Herentalse Studentengild (1905-1944) (Deel II) + Frans Verbiest
Een besloten hofken. Twee afsluitmuren van het begijnhof gerestaureerd Jan Cools
Bibliografie Jozef-Remi Verellen, stadsarchivaris te Herentals (1948-1965) Jan-Modest Goris
De Vaart, een drukke verkeersader dwars door Herentals tijdens het interbellum Jules Müller
Het Hertals dialect Jef Van den Bosch
Een stuk verdwenen stadsvest even opnieuw zichtbaar Jan-Modest Goris
Jef Lievens: van ‘Het Kempenland’ tot ‘Koppen uit de keizerlijke stede'
Motie van de Herentalse geschiedkundige Kring van 12 augustus 1999 betreffende de
persberichten nopens een eventuele verkoop van de Stadsbrouwerij ‘Het Schaliken’
Jan-Modest Goris
Inhoud van de Historische Jaarboeken van Herentals I - X (1986-2000) volgens auteurs Jan-Modest Goris
Jaarboek XI (2001)
‘Frivol ende absurd?’ Een conflict tussen de historieschilder Frans Francken en de
brouwers van Herentals over het altaarstuk van de Verrijzens in 1605
Natasja Peeters
De muziekcollectie van de Sint-Waldetrudiskerk en enkele Herentals archiefdocumenten;
stille getuigen van een rijk muzikaal verleden
Katrien Steenlandt
De evolutie van een stedelijk landschap. Het oude kerkhof rond de Sint-Waldetrudiskerk te
Herentals van vroeger tot nu
Jan Cools
Heidebrand. Geschiedenis van de Herentalse Studentengild (1905-1944) (Deel III) + Frans Verbiest
Jeddollekes Toon Esch
Pol Heyns, Kempisch letterkundige en volkskundige (1906-1960) Jan-Modest Goris
Pol Heyns als volkskundige Jozef Van Haver
Pol Heyns, letterkundige en journalist Gaston Durnez
De bezetting van Herentals tijdens de Eerste Wereldoorlog August Peelaerts
Het Hertals dialect Jef Van Den Bosch
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 65

Jaarboek XII (2002)
De Zwitserse kolonie in Herentals (1912-1950) Jules Müller
Het volksonderwijs te Herentals van de vijftiende eeuw tot het einde van het Ancien Régime Jan Cools
Het familibedrijf van Joseph Van Aerschot en zonen, decoratieschilders Linda Van Langendonck
Van klokkenververs, peestekers, messentrekkers, nestbevuilers en andere Herentalse
spotnamen. Enkele humoristische bespiegelingen rond de Herentalse spotnamen
Renaat Bulckens
Nog over jedollekes. Een rechtzetting Toon Esch
Sint-Gregoriusklok in het begijnhof uit het klooster Nazareth te Waalwijk afkomstig? Marius van Loon
Dichtung und Wahreit in de Herentals gedenkschriften van Ernest Claes. Enkele kritische
beschouwingen bij het werk van Ernest Claes naar aanleiding van een pas opgedoken
manuscript van Pol Heyns ‘Ernest Claes en Herentals (1928)’
Jan-Modest Goris
Het Hertals dialect Jef Van Den Bosch
Jaarboek XIII (2003)
Ten Geleide Jan-Modest Goris
Naar een wetenschappelijk verantwoorde synthese van de geschiedenis van het Gasthuis
van Herentals. De historiografie van het Herentalse Gasthuis
Jan-Modest Goris
Een gasthuis in de Nederij (dertiende-zestiende eeuw). Met de moed om op te staan en
door te gaan
Anneleen De Staercke
De oudste oorkonden van het Herentalse Gasthuis. Een keuze van documenten in
Nederlandse vertaling
Jan Cools
Statuten en ordonantiën van het Herentalse Gasthuis. Tekstuitgave volgens het enige
bewaarde afschrift met aantekeningen
Jan Cools
Het Gasthuis van Herentals in een politieke storm. De Franse periode (1795-1815) Karel Veraghtert
De gebouwen van het Gasthuis van Herentals in de negentiende en twintigste eeuw Jan Cools
De gasthuisschuur te Herentals Mimi Debruyn
De gezondheidstoestand van het kanton Herentals rond 1845. Een merkwaardig medisch
verslag van dokter J.B.J. Heylen
Jan Cools
Het leven van de Herentalse Gasthuiszusters in de twinigste eeuw Mia Tegenbos
Het AZ Sint-Elisabeth tussen 1970 en nu Herman Heylen
Vlucht naar Ieper (10-28 mei 1940) Clara Vanden Bosch
(Zr. Juliana)
Herinnering aan het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog Irma Maes (Zr. Angela)
De kleding van de gasthuiszusters Irma Maes (Zr. Angela)
De arts patiënt. Kroniek van een gezondheidsverstoring anno 2000 Denie Avonds
Naamlijst van de gasthuiszusters van Herentals (1327-2003) Jef Leysen
Naamlijst van de kapelaans en pastoors bij de gasthuiszusters van Herentals (1282-2003) Jef Leysen
Naamlijst van de voorzitters, secretarissen en ontvangers van de COO en het OCMW
(vanaf 1925) en van de ziekenhuisdirecteurs, hoofdgeneesheren en hoofden van het
verpleegkundig departement (vanaf 1961)
Mia Tegenbos
Jaarboek XIV (2004)
Een stuk Herentalse stadsomwalling opgegraven. Noodonderzoek Katrien Van Iseghem
Tweehonderd jaar fortificaties te Herentals Roger Pluys
Het onderwijs te Herentals in het Frans tijdvak (1792/1794-1814). Bijdrage tot de
geschiedenis van het lager onderwijs te Herentals
Jan Cools
Een unicum: Herentals, stad met vijf kanalen Michel Willocx
De Zwiterse kolonie in Herentals (1912-1950) (Deel II - Slot) Jules Müller
Heidebrand. Geschiedenis van het Herentalse Studentengild (1905-1944)(deel IV) + Frans Verbiest
Van klokkenververs, peestekers, messentrekkers, nestbevuilers en andere Herentalse
spotnamen. Enkele humoristische bespiegelingen rond de Herentalse spotnamen (Deel II
- Slot)
Renaat Bulckens
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 66

Terug naar Biblebom Antonius Esch
Huldetoespraak voor Ernest Claes naar aanleiding van diens vijfenzestigste verjaardag Jan-Modest Goris
uitgesproken door Pol Heyns op de jaarvergadering van de Vereniging van Kempische
Schrijvers (1950)
Het Hertals dialect Jef Van Den Bosch
Jaarboek XV (2005)
Carolus van Espinosa en het Herentalse Gasthuis Ernest Persoons
Commissie van Burgerlijke Godshuizen en het beheer van de onroerende goederen Jasperine Willems
Herentals, de Kempen en de oude oehoe in het Studentenkosthuis 'Bij Fien Janssens' van
Ernest Claes
Viktor Claes
Herbergen in Herentals tijdens de eerste helft van de 20ste eeuw Jules Müller
Het Hertals dialect (deel XIII) Jef Van den Bosch
Jaarboek XVI (2006)
De Commissie van Burgerlijke Godshuizen van Herentals en het beheer van de onroerende
goederen (1795-1815) (Deel II en slot)
Jasperine Willems
Heidebrand. Geschiedenis van het Herentals Studentengild (1905-1944) (Deel V en slot) Frans Verbiest (+)
Enkele aspecten van de relaties tussen ’s Hertogenbosch en Herentals tijdens het Ancien
Régime vanuit Herentals perspectief
Jan - M. Goris
Louis (Ludwig) Neefs als leerling van het gepatroneerd Sint-Jozefscollege te Herentals
(1951-1952)
Jan - M. Goris
Vertellingen rond het Herentals begijnhof Renaat Bulckens
In memoriam Renaat Bulckens Jan – M. Goris
Het Hertals dialect XIV Jef Van Den Bosch
Andere publicaties
De Boerenkrijg (anastatische uitgave) H. Conscience
Herentals Goed Bekeken J.M. Goris
Herentalse Bijdragen nr. 2 - Stadsfinanciën te Herentals J.M. Goris
Herentalse Bijdragen nr. 3 - Enkele aspecten van de rechtspraak te Herentals J.M. Goris
Herentalse Bijdragen nr. 4 - Plunderde wethouder Constantijn Rubens de St.-Waldetrudiskerk ? J.M Goris
Herentalse Bijdragen nr. 5 - Gemerkte beelden van Nicolaas Vander Veken M. Mommeyer
Herentalse Bijdragen nr. 6 - Doorslaggevende factoren bij de benoeming van
stadssecretarissen
J.M. Goris
Herentalse Bijdragen nr. 7 - Het ‘meien’ in de Antwerpse Kempen J.M. Goris
Herentalse Bijdragen nr. 8 - Herentalse van welvarend industrieel centrum tot arme
garnizoenstad
J.M. Goris
Bernardientje De Vries P. Heyns
Metaalverleden van Herentals J. Cools
Hoe Herentals de 2 de Wereldoorlog beleefde Jan Vincx
Bouwgeschiedenis van het Sint Catharinabegijnhof te Herentals Jan Cools
Paul Bellemans
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 67

HERENTHOUT
- Tijdschrift ’t Sandelijntje
- “Stoetmicroob”
- Het Sint-Pietersklokje
- ’t Heurtuits boekske de Schaokel (10x/jaar)
1. WOUTERS F., Suske steekt zijn licht op (1963)
2. DONNET A., Notice sur Herenthout (1919)
3. VERBIST A., Vint-cinq mois de captivité en Allemagne (1919)
4. DE BEER J., Quelques sceaux de Herenthout (1951)
5. HELSEN J., De dorpskeure van Herenthout (1933)
6. DE SUTTER T., Mei 1940 in Berlaar en o.a. Herenthout (1980)
7. VERBIEST F., Pleidooi voor een (water)molen
8. VAN ECCELPOEL R., Herenthout vroeger en nu (handschrift) (1971)
9. DE SCHUTTER J., Bombardement van Herenthout op 11 mei 1940 (1985)
10. Geschiedenis van de Herenthoutse karnavalstoeten (1968)
11. Jubileumfeesten 1872-1972 van de fanfare Sint-Pieters- Herenthout (1972)
12. Herenthout zoals het vroeger was (1983)
13. Register bijenteelt Herenthout (1936)
14. Kas St. Ambrosiusgilde Herenthout (1929-79)
15. Verslag St. Andriesgilde (1929-60)
16. Kasboek van de Kempische biemaatschappij vanaf 1895
17. Stand regelen biëntelers Gilde provincie Antwerpen – zetel Herentals (1948)
18. Idem Herenthout (1912)
19. Kopie briefwisseling St. Ambrosiusgilde
20. VAN HERENDAEL F., Weer bloeit de Herenteer (gedichten o.a. over Herenthout) (1982)
21. BAETEN A., De terugkeer van de verdwenen schilderijen (1980)
22. H.K. Sandelyn, Jaarboek I, II, III, IV, V, VL (1971, 73, 75, 77, 79, 81)
23. Reglement der lagere gemeenteschool Herenthout (1922)
LILLE
- De Lilse Kajotters
- Opgravingen
- Hegge
- Heksenwandelingen
- Jaarboeken Heemkundige Kring
- Contactbladen HK
- Afzonderlijke boeken:
Lilse Sportraad: Lille het Croatendorp
Karel van Rooy: Geschiedkundige aantekeningen over Gierle, 1909
J. Verheyen: Gierle, een bijdrage tot heemkennis, 1941
Louis de Pooter
en Raymond Piedfort: Gierle een dorp in de kempen, zj.
Greet Proost: Bijdrage tot de toponomie van Gierle, 1975
Ingrid Van Gorp: Gierle, een dorp in de Kempen, 1984
Ann Hermans: Lille de macht, Gierle de pracht
Els Janssens: Gierle, de sleutel van mijn hart, 1993
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 68

An De Roover: De melkerij van Gierle, 1997
Etienne Van Caster: De familie Stappaerts uit Gierle, 1986
Karel Neefs: De familie Raeymaekers te Gierle
Etienne Van Caster: Grafschriften Gierle (XVI-XIXe eeuw), 1984
Harry De Kok: Gids voor het oude Turnhout & omgeving, 1980
J.F. Kieckens; Recherches sur Pierre de Thimo, 1896
Boerengilde Gierle: Reglementen der gilde, der veeverzekering, 1898
Maatschappij der onderlingen bijstand: Sint-Joris verzekering Gierle, 1908
Karel Neefs: Gierle… de tijd van toen, 1992
Karel Neefs: De soldaten van Gierle onder Napoleon, zj
Herrygers,
VdWeerd, Willems: Langs Vlaamse wegen, zj
Bibliotheek-Lille: De grote leerweek 2002
Frans Wouters: Poederlee Vroeger en nu.
Frans Wouters: 875 jaar parochie Poederlee
Jos Aerts: 100 jaar school
Jules Van Olmen: Parochie Sinte Amelberga 1123-1998 (875 jarig bestaan)
Jules Van Olmen: ’75 jaar vrij katholiek onderwijs’ 1910-1985
Jules Van Olmen: ‘Wechelderzande’ VTB uitgave, 1966
Hervé Daras: ‘Onderzoek naar de sagenmotieven in het hert v/d Antwerpse Kempen’
Gilberte Geysen: ‘Schilder A.J. Heymans
- Soldatenblaadjes ’t Krawaatje, de Zandfluiter, het Gierennest, Heggegalm en ‘t Molleke
- Andere publicaties, eindwerken en scripties
- Fotoboek n.a.v.Jaar van het Dorp 1978 Poederlee
- Fotoboek Hegge 1962
- Van den hoogwaardigen H. Sacrament inder Hegge Walter Van den Branden 1987
- Het Gildeboek 2006
NIJLEN
- Driemaandelijks Tijdschrift Heemkundige Kring ‘De Poemp’
- Jaarboeken Heemkundige Kring ‘Salvator’
- Jaarboek Kessel (1978 , 1979, 1980, 1981)
- Culturalia Kessel (1979, 1980, 1981, 1982)
- J.B. Stockmans, Geschiedenis der gemeenten Kessel, Bevel, Nylen, Emblehem en Gestel (Lier 1910).
- Beknopte Geschiedenis van Kruiskensberg onder Bevel volgens de oorkonden der kerk (Heist-op-den-
Berg 1904)
- Leo Nestor, Nijlen, ons lieflijk dorpje (1987)
- Hypolite Budts, Walter Caethoven, Frans Lens, Jef Peeters, Marcel Wuyts (red.), Sprokkels uit Bevel,
Kessel, Nijlen (Nijlen 2000)
- Frans Lens, De Kesselse Kerken: St. Lambertuskerk, de O.L.Vr. parochie (1969)
- Frans Lens, De Bist te Kessel. Van hof tot kasteel (2001)
- Kessel in oude prentkaarten (Heemvrienden Kessel 1972)
- Kessel in oude prentkaarten 2 (Heemvrienden Kessel 1977)
- Kessel, Nijlen, Bevel, zoals het vroeger was. Een greep uit de verzameling oude prentkaarten van Lode
Van Dessel (1988)
- Kessel, Berlaar, Koningshooikt in oude prentkaarten (Het Laatste Nieuws)
- Met kaart en camera in Kessel (Culturalia Kessel 1976)
- Marcel Wuyts, Rudy Van Nunen en Jacky Naets, Fort van Kessel (1991)
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 69

- Eerste verkenning van het Fort van Kessel (Culturalia Kessel 1975)
- Fort van Kessel (Culturalia Kessel 1976)
- 150 jaar spoorwegen in de Kempen 1855-2005 (2005)
- Fort van Kessel (Thema en leerstofkern 3 e graad basisschool Gidsenwerking Fort Kessel 2006)
- Fort van Kessel (Thema en leerstofkern secundair onderwijs Gidsenwerking Fort Kessel 2006)
- Jos Dillen, Kessels taaleigen (onuitgegeven 1998)
- Boerenkrijgmonument - Monument van de gesneuvelden. Interimrapport (onuitgegeven 1998)
- Kruiskensberg. Interimrapport (onuitgegeven 1998)
- Kruiskensberg. Interimrapport (onuitgegeven 1998/2)
- Archief Nijlen-Kessel-Bevel. Interimrapport (onuitgegeven 1998)
- Bibliografie Nijlen-Kessel-Bevel (onuitgegeven 1995)
OLEN
Publicaties
- LOX, H., Van stropdragers en de pot van Olen. Verhalen over Keizer Karel, Leuven, Davidsfonds (1999)
- Van Odlo tot Olen. Duizend jaar dorpsleven. (1995)
- 1864-1964 Geschiedenis van O.L.Vr.-Olen
- 1864-1989 125 jaar O.L.Vr.-Olen
- Zo was … Olen. (1973)
- De Sint-Martinuskerk te Olen (1976-1977)
- Van Heidegrond tot industrieparochie. (1990)
- Publicaties Heemkring: lindebladen sinds 1974
- Een halve eeuw fanfareleven te Sint Jozef Olen (1974)
- 25 jaar Chiro in O.L.Vrouw.-Olen (1954-1979)
- 50 jaar zondag (50 jaar Chiro O.L.Vr.-Olen)
- De teloorgang van de Chirohoek.
- Hoe schoon was “ons” school – 75 jaar onderwijs in de Sint-Jozefsparochie (1915-1990)
- Oolensche Bijdragen – deel I (1938)
- Oolensche Bijdragen – deel II (1941)
- Sint-Antoniusgilde Olen (1627-1977)
- Sint-Jozef-Olen. Mijn dorp in de Kempen (1984)
- Van d’Akkere tot Zandberghoeve – Hoevenamen in de Kempen (1994) (waaronder Olen)
- Volksdevoties en volksgebruiken in Oud-Herentals en omtrek (1994) (waaronder Olen)
- Liber Amicorum Jozef Laureys (1976)
- De Pot met drie oren (1975)
- Lindeblad (1985)
- Rekonversie pastorie Sint-Martinus Olen (1985) (diplomawerk – niet uitgegeven)
- De Pottenproever (Suske en Wiske)
- Onuitgegeven licentiaatsverhandelingen:
- Evolutie van de Olense woonwijken in de twintigste eeuw (1987)
- Sociaal-Economische geschiedenis van Olen (1789-1830)
- Sociaal-Economische geschiedenis van Olen (1830-1890)
- Sociaal-Economische geschiedenis van Olen (1890-1940)
- Studie van het machtsverwervingsproces op lokaalvlak in Olen 1945-1994 (1998)
- Toponymie van Oolen (1940)
- Studie van het machtsverwervingsproces op lokaal vlak in Olen 1945 – 1994
- Archief van Umicore
- Gilde Sint Antonius
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 70

VORSELAAR
- Tijdschriften Heemkundige Kring ‘Joris Matheussen’
Driemaandelijks tijdschrift (meer dan 20 jaargangen)
- Publicaties Heemkundige Kring ‘Joris Matheussen’
- “Vorselaar vroeger”
- “Het heden groet het verleden”
- “Mie Broos” (monografie)
- “Van Vorsselaer tot Vorselaar”
- “Waar men gaat langs Vorselaarse wegen”
- Andere publicaties, eindwerken en scripties
- Dorpskrant (12 edities) ter gelegenheid van “jaar van het dorp” (werkgroep jaar vh dorp, 1978)
- Boek “Vorsselaer” (E.H. Van Olmen, 1929)
- Publicaties over en door het klooster (Zusters der Christelijke Scholen)
- Publicaties over kasteel De Borrekens
- Toponiemenstudie - Nest Van den Broeck
- Thesis “Verhalen en sagen” - Agnes Michielsen
SCHITTEREND GESLEPEN - JEROEN JANSSENS (SELECTIE)
- ‘Schitterend Geslepen’, of de impact van diamant in de Kempen. Haalbaarheidsonderzoek in
functie van de inventarisatie, registratie en ontsluiting van het (immateriële) erfgoed rond de
diamantbewerking in de Kempen (Nijlen, oktober 2007).
- Jeroen Janssens, De Belgische natie viert. De Belgische nationale feesten, Leuven, 2001, 269 p.
- Sébastien Dubois en Jeroen Janssens, met medewerking van Alfred Minke, De Belgische
Vertoning. Symbolen, rituelen, mythen (1830-2005), Brussel, 2005, 107 p.
- Jeroen Janssens, ‘Van boekendepot tot openbare bibliotheek. De bibliotheken van de Écoles
centrales’, in: Pierre Delsaerdt en Evelien Kayaert (eds.), Abdijbibliotheken. Heden – Verleden –
Toekomst. Handelingen van het congres in Antwerpen, Anwerpen, 2005, 77-97.
- Jeroen Janssens, ‘De herdenking van 1830. Een Belgische, Brusselse, Waalse of Franstalige
traditie?’, in: Peter Rietbergen en Tom Verschaffel, De Erfenis van 1830, Leuven, 2006, 121-136.
- Jeroen Janssens, ‘Pierre Paul Rubens (1577-1640)’, in: Septentrion, 35 (2006) 39.
- Jeroen Janssens, ‘“Voor ons is ‘t vaderland de ontelbare menigte van ’t werkende volk.” Arbeiders,
nationalisme en de Belgische onafhankelijkheidsvieringen van 1880, 1905 en 1930’, ter perse.
CONCLUSIE
- Deze regio bezit vooral veel mogelijkheden, heeft veel potentie. Tot voor kort was het misschien niet de
meest actieve regio wat erfgoedwerking betreft maar met behulp van een erfgoedconvenant kan daar snel
verandering in komen.
- Op kleinschalige basis zijn er toch heel wat kleine projecten opgezet. Ook inzake publicaties kan de regio
al heel wat voorleggen. De actieve heem- en geschiedkundige kringen hebben daar een belangrijke functie
in vervuld.
De volledige teksten vindt u in de bijlagen. Deze conclusie werd ook mee verwerkt in de SWOT, missie, visie en doelstellingen
verder in dit document.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 71

4. SWOT-ANALYSE VAN DE REGIO
Hieronder vindt u een kritische sterkte-zwakte-analyse van de erfgoedwerking in onze regio. Zowel de
werking, potentie en actoren komen aan bod, alsook het aanbod zelf (de inhoud, elementen uit de
omgevingsanalyse). We hadden er geen probleem mee in deze analyse zelfkritisch te zijn. We beseffen
goed dat er nog veel werk is in onze regio. Het belangrijkste is dat we daarvoor geloven in
intergemeentelijke samenwerking en het erfgoedconvenant als middel om de komende jaren een stap
vooruit te zetten.
4.1. Sterktes
Actoren en werking
- Sterke samenwerking (zie hoofdstuk 1)
- Gelijkwaardige partners
- Groot politiek en administratief draagvlak (zie hoofdstuk 1)
- Sterke en nog zeer actieve heemkringen
- Methodologische ondersteuning: KH Kempen, scholen (leerkrachten geschiedenis e.a.)
- Grote scholengemeenschappen (o.a. Herentals, Nijlen en Vorselaar met ook secundair en
hoger onderwijs)
- Veel potentie
- Veel onontgonnen terrein
- Kleinschalige maar sterke regio: ook erfgoed in kleinere gemeenten; typisch landelijke regio
- Veel geïnteresseerde burgers, professionaliteit aanwezig
- Veel “honger” bij heemkringen
Inhoud en omgevingsanalyse
- Gevarieerd aanbod inzake erfgoed
- Toch heel wat (kleinschalige) collecties en musea aanwezig
- Goed uitgebouwd en gestructureerd archief in Herentals
- Verrassend roerend erfgoed aanwezig in de regio (bijv. Fraikincollectie/beelden Van der Veken)
- Vooral veel immaterieel erfgoed aanwezig in de regio (typisch Kempense volksgebruiken/tradities)
4.2. Zwaktes
Actoren en werking
- Niet één grote centrumstad
- Weinig professionele erfgoedwerkers
- Weinig echte erfgoedwerking (maar decreet net katalysator)
- Weinig professionele inzet in archieven, musea, erfgoedwerking
Inhoud en omgevingsanalyse
- Weinig professionele archieven
- Niet overal inventarissen van musea en archieven
- Nog geen samenwerking tussen archieven en musea
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 72

4.3. Kansen
Actoren en werking
- Eerste sensibilisering bij het publiek werkt al aanstekelijk
(bijv. oproepen inzake Erfgoeddag en werkgroep erfgoedconvenant kenden veel succes)
- Netwerking van de diverse actoren en organisaties
- Professionalisering van de diverse actoren en organisaties
- Nog meer betrekken van andere organisaties/groepen
(bijv. cultuurbeleidscoördinatoren, professionals, scholen)
- Door het eventuele convenant kunnen rekenen op de voltijdse en professionele inzet van erfgoed-
medewerkers (aanwerving van twee erfgoedcoördinatoren).
- Erfgoedconvenant als kans en middel om erfgoed op een hoger niveau te tillen, archiefwerking te
professionaliseren en actoren met elkaar te laten samenwerken.
- Statuten voorzien in een “brede” interpretatie van erfgoedwerking
(bijv. link met cultuurbeleid e.a.)
- Mogelijkheid openlaten om de regio nog te verbreden en een sterke regionale actor te worden.
Inhoud en omgevingsanalyse
- Vernieuwde aandacht voor erfgoed an sich door de media-aandacht (“Monumentenstrijd”) en de
nostalgische terugblikken op geschiedkundige feiten en immateriële elementen (bijv. herdenking
lichtmistraditie, viering jubileum jaarmarkt, processies, oude ambachtendagen, e.a.)
- Ook toeristische kansen: bijv. erfgoedwandelingen
- Valorisatie van het thema in allerlei publieksgerichte initiatieven
- De koppeling met de cultuurbeleidsplannen 2008-2013
- Link met natuurtoerisme (o.a. Natuurpunt-groep “Nete en Aa”)
- Koppeling met andere belendende projecten inzake plattelandsontwikkeling, cultuur en toerisme
- Deze constructie maakt het mogelijk om met de regio andere financieringsmiddelen te zoeken om
projecten inzake erfgoed op te zetten en te financieren (o.a. Leader/PDPO, VCM, Vlaamse
overheid, provincie, Europa, Toerisme Vlaanderen, TPA, …)
- Nieuw decreet (‘Kempens Karakter’ heeft onder meer ingespeeld op de nieuwe ideeën inzake
depotwerking i.s.m. provincies)
4.4. Bedreigingen
Actoren en werking
- Vrijwilligheid in heemkringen
- Hokjesmentaliteit: ieder voor zich werken
- Te weinig voeling met het erfgoed in privéhanden
- Gebrek aan degelijke huisvesting voor archieven, erfgoed, heemkringen, …
(nochtans is zichtbaarheid een zeer belangrijke katalysator)
Inhoud en omgevingsanalyse
- Bronnen geraken stilaan op
- Al te laat voor sommige dingen
- Archieven die nog meer versnipperd geraken
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 73

5.1. Missie van “Kempens Karakter”
Van de projectvereniging (uit de statuten):
5. MISSIE EN VISIE
Het hoofddoel van “Kempens Karakter” is een cultureel erfgoedbeleid uit te bouwen: vanuit een
geïntegreerde aanpak een kwaliteitsvolle en duurzame zorg voor en ontsluiting van het cultureel erfgoed
stimuleren. Dit impliceert het verbreden van het maatschappelijke draagvlak en het uitbouwen van een
netwerk van expertise.
Dit betekent onder meer:
- Stimuleren van het bewaren van cultureel erfgoed in de regio.
- Erfgoedinitiatieven en culturele ontwikkelingen stimuleren die de mogelijkheden van een afzonderlijke
gemeente overstijgen en hiervoor projecten op schaal van de regio ontwikkelen.
- Onderzoek verrichten op het vlak van cultureel erfgoed en de resultaten ontsluiten voor een breed publiek.
- Het afsluiten van een erfgoedconvenant met de Vlaamse Gemeenschap.
- Kwalitatieve communicatiekanalen ontwikkelen voor het culturele aanbod in de regio.
- Een cultureel imago opbouwen gebaseerd op het profiel en de kenmerken van de regio en zodoende
werken aan de uitstraling van de streek.
Specifiek wat het erfgoedconvenant betreft, werd ook een missieverklaring opgesteld:
"Kempens Karakter" is een samenwerking tussen de gemeenten Grobbendonk, Herentals, Herenthout,
Lille, Nijlen, Olen en Vorselaar, kortom het geografische centrum van de Antwerpse Kempen. Dit
intergemeentelijke samenwerkingsverband wil met behulp van het erfgoedconvenant de erfgoedwerking in
de regio verder uitbouwen en versterken.
Onze regio is doordrongen van erfgoed. Erfgoed is hier bovendien geen op zichzelf staand fenomeen maar
het bevindt zich bij én onder de mensen zelf. We beschikken enerzijds over interessant én verrassend
roerend en onroerend erfgoed maar onze regio staat vooral bol van het immateriële erfgoed.
"Kempens Karakter" focust daarom op drie belangrijke thema's: de volksgebruiken (zoals Kempense
tradities en gebruiken), het erfgoed dat voortkomt uit de specifieke landschappelijke context (land van Nete
en Aa, natuurgebieden, Kempische Heuvelrug, ...) en het lokale vakmanschap (kunsten, ambachten t.e.m.
nijverheden en industrie).
De zeven gemeenten willen daartoe intergemeentelijk samenwerken en zien een erfgoedconvenant als een
belangrijke katalysator. Aandachtspunten daarbij zijn:
- de samenwerking tussen de diverse actoren (netwerking en het betrekken van verschillende actoren -
bijv. de heemkringen die in de regio zeer actief zijn);
- de professionaliteit in de erfgoedwerking (“interne versterking” - bijv. de materiële zorg en het registreren
van erfgoed, professionele archiefwerking en afstemming tussen musea);
- de valorisatie van het erfgoed (externe publiekswerking, promotie, activiteiten en communicatie).
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 74

5.2. Visietekst
“geografisch hart van de Antwerpse Kempen”
De zeven gemeenten van “Kempens Karakter” vormen het geografische hart van de Antwerpse Kempen.
Ook inzake de erfgoedwerking vullen ze een lacune op in Vlaanderen en de provincie. Er zijn in de
provincie ook erfgoedinitiatieven in Turnhout, Lier, Mechelen en Antwerpen. Deze regio wil duidelijk de kaart
trekken van een regionale, intergemeentelijke samenwerking met gelijk(w)aardige gemeenten.
Ook geografisch vullen de vier bewegingen elkaar prima aan. De Antwerpse erfgoedcel focust op
Antwerpen als stad, Turnhout zal zijn intergemeentelijk samenwerkingsverband heroriënteren om ook de
samenwerking inzake erfgoed te verbreden (Beerse, Vosselaar, Oud-Turnhout) en de stad Lier bevindt zich
meer ten zuidwesten, in het arrondissement Mechelen.
De regio van Kempens Karakter zal zich duidelijk als een erfgoedregio profileren en laat ook de deur open
om in de toekomst zijn werking te verbreden in de Midden- en Zuiderkempen. Op die manier verkrijgen we
in de provincie en Vlaanderen een mooie dekking van de Antwerpse/Kempense erfgoedwerking.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 75

“immaterieel erfgoed”
De naam “Kempens Karakter” zegt het zelf: de Kempen (en zeker ook onze regio) heeft een heel rijke
traditie en dus ook veel immaterieel erfgoed … de regio zit dus vol “karakter”. Op Dr. Weyns 1 na heeft
niemand het ooit echt goed beschreven maar de Kempen kent een hele rijke en lange geschiedenis. Het is
dan ook niet vreemd dat er nog heel veel kenmerken uit de oude Frankische tijd terug te vinden zijn in onze
streek. Die rijke geschiedenis zorgt voor een rijke traditie … en veel immaterieel erfgoed: de typisch
Kempense volksgebruiken, de tradities, de -vaak christelijk geïnspireerde- feesten en optochten,
volksverhalen, dialecten, …
Dat betekent natuurlijk niet dat er geen roerend erfgoed is, wel integendeel. Het betreft echter veelal
kleinschalig (maar wel verrassend) roerend erfgoed.
Als bijlage 9.7 vindt u een omstandige opsomming van het immateriële erfgoed. In 9.6. vindt u een
overzicht van het roerend erfgoed. Ook de musea en archieven worden in de bijlagen opgesomd.
“drie belangrijke thema’s”
Om de inhoudelijke focus voor de erfgoedwerking in onze regio te bepalen, werd in de schoot van de
stuurgroep een structuur met drie werkgroepen opgericht. De thema’s ervan werden bepaald op basis van
een brede lijst (zie bijlagen) die door de verschillende gemeenten werd opgemaakt:
1) Volksgebruiken en volksdevotie in de Kempense regio
2) Landschappelijk en agrarisch erfgoed in de regio
3) Lokaal vakmanschap, nijverheden en ambachten in de regio
Volksgebruiken en -tradities
Onze Kempense regio beschikt over heel wat interessant erfgoed rond volksgebruiken en volkstradities (zie
bijlagen). Het erfgoed rond de gebruiken, tradities en rituelen die meestal binnen de kleine kring van het
gezin, de familie, de buurt, het gehucht of de parochie werden beleefd, biedt bovendien een opmerkelijke
kijk op het landelijke, (bij)gelovige en speelse karakter van onze streek.
Voorbeeld: erfgoed rond het Goriazingen, de biestkoeken of het biestbrood, de talrijke
processies, de Mariacultus in mei, Verloren Maandag, Vos Roven rond Pasen, Nieuwjaarzingen,
het carnaval in Herenthout, het paapschieten, het caféleven, het buurten (de ‘beus’), de gilden, de
kermissen en jaarmarkten, de vele volksverhalen, enzovoort.
Het erfgoed rond volksgebruiken en -tradities is zowel roerend, immaterieel als onroerend van aard.
Voorbeeld: Het erfgoed betreffende de gebruiken rond de rozenkrans en de Mariacultus aan de
kapelletjes in mei heeft zowel een roerend karakter (cf. foto’s, voorwerpen, …), een immaterieel
karakter (cf. de gebruiken zelf, het streekgeheugen, …) als een onroerend karakter (cf. de talrijke
kapelletjes in de regio).
In het algemeen stellen we vast dat de kennis over en de betekenis van het erfgoed rond volksgebruiken en
-tradities verdwenen is of dreigt te verdwijnen, al is er vooral bij de oudere generaties nog heel wat
knowhow aanwezig.
1 Dr. Jozef Weyns was brein en bouwer van het Vlaams Openluchtmuseum Bokrijk, bezieler van de heem- en volkskunde in Vlaanderen. Hij
stierf te Bokrijk op 15 juli 1974. Hij liet een encyclopedie van de materiële volkscultuur na in de vorm van het boek ‘Volkshuisraad in Vlaanderen’
na. Dit ontzaglijke werk in vier delen vermeldt naam, vorm, gebruik, volkskundig belang en geschiedenis van de huishoudelijke voorwerpen.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 76

Landschappelijk en agrarisch erfgoed
In het gebied zijn er bijzonder veel natuurgebieden met hoge landschappelijke waarde. Een
erfgoedconvenant is vanzelfsprekend niet bedoeld om die gebieden te verwerven of te onderhouden.
Natuurkennis erover opdoen is geen erfgoedmaterie. Wel kunnen we het roerende of immateriële luik ervan
benadrukken door o.a. de geschiedenis ervan te onderzoeken via archieven, de vroegere bewoning en
bestemming (landbouw) ervan na te gaan, de verhalen (volksverhalen) over die gebieden te achterhalen,
mondelinge informatie erover te registreren via interviews. Eventueel kunnen de overblijfselen van vroegere
bestemmingen worden bewaard (bijv. de houtkanten, oude wegen, kerkepaden, stroperspaden, …).
Archeologisch onderzoek kan immateriële gegevens opleveren over de heel vroege bewoning (er waren in
de regio bijv. nogal wat Romeinse nederzettingen).
De resultaten kunnen gebundeld worden en bijdragen tot beter inzicht en begrip van de landelijke regio.
Door die resultaten wereldkundig te maken, kan de belangstelling en het respect bij de bevolking en de
jeugd (educatief aspect) aangewakkerd worden.
Inspiratie: wisselwerking tussen natuur & cultuur
Vele boeiende natuurcomponenten in de Kempen zijn uit een traditionele wisselwerking van natuur en
cultuur voortgekomen. Op die manier kan 'natuur' ook een link leggen naar de twee andere inhoudelijke
thema’s, met name volksgebruiken en lokaal vakmanschap. Dat is zeer uniek en bijzonder voor onze regio.
Joël Burny heeft enkele jaren geleden een origineel en interessant boek uitgegeven onder de titel "Bijdrage
tot de historische ecologie van de Limburgse Kempen (1910-1950): tweehonderd gesprekken samengevat”.
Het boek is een samenvatting van de neerslag van een grote reeks gesprekken in de Belgisch-Limburgse
Kempen gevoerd met 96 oudere inwoners. Bij deze mensen is in detail geïnformeerd naar de manier
waarop de boeren in de eerste helft van de 20e eeuw omgingen met o.m. de waterlopen, het grasland in
beekvalleien, droge en vochtige heiden en visvijvers. Met deze synthese na de enquête is voor het eerst
een grote en uit eerste hand verzamelde hoeveelheid informatie over deze onderwerpen beschikbaar
gekomen. Een op die manier ontstane tekst over het traditioneel beheer van heiden en graslanden bestond
in 1999 alleszins voor geen enkele andere Europese heideregio.
Deze inzichten passen prima in ons kader. Het uitgommen van de harde grens tussen natuur en cultuur
wordt vanuit een erfgoedbenadering logisch en tegelijk bijzonder boeiend.
Archeologie
Opvallende oude landschapsstructuren, kleine landschapselementen en ‘houtig erfgoed’ zijn doorheen de
hele regio in groten getale aanwezig. De rivier is hierbij mede een bepalende factor geweest. Echter
schaars zijn de plaatsen waar reeds aan systematisch onderzoek werd gedaan (o.a. in Gobbendonk).
Alle zichtbare sporen in het landschap die het resultaat zijn van een vroegere landinrichting of landgebruik
inclusief de houtige gewassen, solitair of gegroepeerd, die er onlosmakelijk deel van uitmaken (bijv.
houtwallen), een historische eenheid vormen met een bouwkundig (erfgoed)element of een immateriële
erfgoedwaarde hebben (bijv. herdenkingsboom) dienen bewaard (onaangeroerd) te blijven tot de kansen
zich aanbieden om tot grondig onderzoek over te gaan.
Hoewel het archeologisch onderzoek zelf de doelstellingen van het convenant overstijgt, blijft het bewaren
van de potentiële vindplaatsen een prioriteit, temeer aangezien die plaatsen zelf grotendeels bekend zijn
maar helaas nog niet beschermd.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 77

Ambachten, nijverheden en kunsten
Kenmerkend voor onze Zuid-Kempische regio, zoals trouwens voor heel de Antwerpse Kempen, is de
kleinschaligheid van het overgrote deel van de ambachtelijke bedrijvigheid en van de handel. Tot het einde
van de negentiende eeuw reikte de industriële activiteit in de meeste dorpen niet veel verder dan het
aambeeld van de hoefsmid. Tekenend voor het armoedige leefmilieu zijn frequent voorkomende beroepen
zoals bezembinder, mandenvlechter of klompenmaker en dat illustreert de armoedige
levensomstandigheden van het kleinsteedse proletariaat vóór 1914.
Naast vele kleinschalige beroepen die we overal in de Kempen aantreffen, kenden onze zeven gemeenten
ook enkele economische activiteiten die hen in mindere of meerdere mate van de rest van de regio
onderscheidden: eeuwenoud is de ontginning van ijzeroer, dat veelvuldig te vinden was in de vallei van de
Nete en de Aa. In de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw gebeurde het afgraven van
ijzermaal in opdracht van grote maatschappijen uit Wallonië en Duitsland. Plaatselijke ondernemers traden
op als tussenpersoon. Na de Eerste Wereldoorlog werd in Herentals zelfs een fabriek opgericht voor het
zuiveren van ijzererts, ‘den aggloméré’, en waren er gieterijen. Het arme Kempische ijzererts kon niet
opboksen tegen het hoogwaardige Zweedse staal en andere kwaliteitsproducten en de industrie ging teloor.
Tegen het einde van de negentiende eeuw drong de diamantbewerking vanuit Antwerpen door tot Nijlen.
Vrij vlug zwermde ze uit naar andere gemeenten, eerst en vooral in de vorm van grote ateliers en
vervolgens ook in tal van familiebedrijfjes. De diamant heeft veel welvaart in de streek gebracht.
Hier kan een mooie link worden gelegd met het project ‘Schitterend geslepen’ dat in Nijlen en
Grobbendonk is opgestart. Dit convenant kan perfect voortbouwen op de expertise en knowhow die is
opgebouwd in het diamantproject.
Andere industrieën hebben in de loop der tijden voor een redelijk grote uitstraling gezorgd: de
lakennijverheid (veertiende - vijftiende eeuw) in Herentals, linnen- en kantnijverheid en in de eerste helft van
de twintigste eeuw de opvlucht en de neergang van de schoennijverheid in Herentals. Grote bedrijven als
de radiumfabriek en de andere afdelingen van de Métallurgie in Olen en de bouwmachinefabriek Moser in
Herentals waren de voorboden van een nieuwe tijd van industriële expansie.
Onze zeven gemeenten hebben ook tal van kunstenaars gehuisvest. Over het algemeen bleef hun activiteit
echter tot één dorp en zijn omgeving beperkt. Zo is er de Wechelse school voor pleinairisten geweest, het
schildersgeslacht Francken en C.A. Fraikin werd een beroemde beeldhouwer.
Enige geslachten van kunstambachtslieden hebben ook sporen achtergelaten in onze gemeenten. In de
zeventiende eeuw waren verscheidene generaties De Laet van Grobbendonk als timmerlieden en
schrijnwerkers actief, de Verbueckens evenals de Van Roeys uit Vorselaar voorzagen de kerken van sierlijk
meubilair. Ook waren er in Herentals rond 1600 de klokkengieters Frans Claes vader en zoon, van wie nog
weinig bekend is.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 78

“samenwerking”
Deze intentienota is het resultaat van een eerste, maar wel zeer brede, samenwerking. Het was een plezier
om met zoveel mensen te werken aan een nieuw thema als erfgoed.
Wat de erfgoedactoren zelf betreft is afstemming en samenwerking een prioriteit. De werking die werd
opgezet naar aanleiding van de Erfgoeddag 2008 en deze intentienota moet in dezelfde sfeer worden
voortgezet. Voor velen was het de eerste keer dat er specifiek rond erfgoed werd samengewerkt:
- Heemkringen zijn nog erg actief in de regio maar kenden niet echt een traditie van samenwerking.
- Er zijn slechts weinig professionele medewerkers die voltijds hun aandacht schenken aan erfgoed,
musea en/of archieven.
- Tot voor kort werkte ieder op zijn eigen terrein. Nu moet de klip worden genomen om samen aan
gemeenschappelijke doelstellingen en activiteiten te werken.
- Er kunnen nog tientallen medewerkers bij worden betrokken. Verbreding van de werkgroepen is
zeker aan de orde. Bibliothecarissen, museummedewerkers, archivarissen, heemkundigen en
cultuurbeleidscoördinatoren kunnen in de toekomst een zinvolle bijdrage leveren aan het project.
“professionaliteit”
Naar aanleiding van deze intentienota werd een zeer omstandige lijst van het erfgoed opgesteld in de zeven
gemeenten. Die tijdsintensieve oefening bracht enkele pijnpunten aan het licht:
- Er zijn heel wat verschillen tussen de gemeenten;
- Er zijn heel wat lacunes in de lijsten van het erfgoedaanbod; er ontbreken ook nog bronnen;
- De professionaliteit van de archiefwerking kan zeker beter;
- De update van de oplijstingen zijn een pijnpunt.
Kortom: er is al heel wat werk verricht maar de regio kan best wat professionaliteit en professionele inbreng
in de erfgoedwerking gebruiken. Momenteel kan de regio in zijn geheel slechts heel minimaal rekenen op
de inzet van voltijdse professionele krachten. Via een erfgoedconvenant kan mogelijk een deel van de
achterstand worden ingehaald. Dat kan via de inzet en begeleiding van de erfgoedmedewerkers en
sensibilisering van de verschillende erfgoedeigenaars om zelf ook te investeren en oog te hebben voor de
erfgoedzorg.
“valorisatie”
In de eerste plaats moet er dus aan de basis worden gewerkt: aandacht voor erfgoed, inventarissen,
actoren en organisaties laten samenwerken, uitwisselen van informatie, professionaliteit brengen in de
werking, behoud en beheer, … Kortom: “erfgoedzorg” in de breedste betekenis van het woord.
Nadien moet dit erfgoed ook voor een deel worden teruggegeven aan de mensen, het publiek. Niet alleen
de lokale inwoners zelf, maar ook mensen die nieuw in de regio zijn komen wonen, bezoekers, toeristen,
scholen, enz. zijn doelgroepen voor de projecten die worden opgezet. Een gepaste publiekswerking zorgt er
ook voor dat erfgoed uit zijn enge interpretatie kan worden gehaald (erfgoed als een elitair iets) en nuttige
verbanden kunnen worden gezocht met het cultuur- en toerismebeleid. Tot slot is de betrokkenheid van de
burgers (sensibilisering) ook belangrijk om een draagvlak te creëren voor de werking en nog extra
erfgoedbronnen te vinden (vaak is er nog heel wat erfgoed bij de mensen zelf te vinden).
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 79

6. DOELSTELLINGEN, ACTIES EN EFFECTEN
In het algemeen willen we als regio met behulp van een erfgoedconvenant:
- De sterktes van de regio volop uitspelen;
- De zwaktes verbeteren;
- Het samenwerkingsverband intern versterken (afstemmen, professionaliseren);
- Extern een publiekswerking opzetten, het erfgoed en de werking errond valoriseren.
Concreet wordt dit vertaald in een aantal strategische doelstellingen die telkens werden uitgewerkt in
operationele doelstellingen. In een intentienota is het in principe nog niet de bedoeling om al tot op het
actieniveau te gaan. Niettemin hebben we van deze nota echt wel werk willen maken (zelfs al een stap
richting een beleidsplan) en zijn er in de verschillende werkzaamheden toch al heel wat concrete projecten
en dossiers naar voor gebracht. We willen ze u niet onthouden. Het geeft ook inzicht in de weg die we met
Kempens Karakter de komende jaren willen uitgaan.
6.1. Strategische doelstellingen
DOELSTELLING 1: Samenwerking en netwerking stimuleren bij de verschillende (interne en externe)
actoren in de regio.
DOELSTELLING 2: Prioritaire aandacht voor een goed behoud en beheer van het erfgoed uit de regio.
DOELSTELLING 3: Het inhoudelijke profiel van de regio “Kempens Karakter” verder ontwikkelen:
voortbouwen op de troeven en de eigenheid van de regio.
DOELSTELLING 4: Inzetten op publiekswerking met oog voor verschillende doelgroepen.
DOELSTELLING 5: Een degelijk regionaal erfgoedbeleid ontwikkelen en laten aansluiten
bij het integrale (cultuur-)beleid van de regio.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 80

6.2. Operationele doelstellingen
STRATEGISCHE DOELSTELLING 1:
“Samenwerking en netwerking stimuleren bij de verschillende (interne en externe) actoren in de regio”
1.1. Erfgoedactoren in de regio verder in kaart brengen en betrekken bij de werking
1.2. De expertise van die actoren in kaart brengen
1.3. Het vrijwilligerswerk in de regio maximaal ondersteunen en valoriseren
1.4. Een professionele archiefwerking organiseren als een voorbeeld van samenwerking in de regio
1.5. (Externe) “betrokkenen” oplijsten en betrekken bij de werking
1.6. Communicatie als middel om samenwerking en netwerking te bewerkstelligen
STRATEGISCHE DOELSTELLING 2:
“Prioritaire aandacht voor een goed behoud en beheer van het erfgoed uit de regio”
2.1. Het globale overzicht van het erfgoedaanbod vervolledigen
2.2. Onderzoek naar de materiële toestand van het erfgoed (roerend erfgoed en archieven)
2.3. Depotwerking in de provincie Antwerpen
2.4. Registratie en/of beschrijvingen van het erfgoed
STRATEGISCHE DOELSTELLING 3:
“Het inhoudelijke profiel van de regio “Kempens Karakter” verder ontwikkelen:
voortbouwen op de troeven en de eigenheid van de regio”
3.1. Voortbouwen op het project en de expertise van “Schitterend geslepen”
3.2. Aanzetten geven tot historisch onderzoek en initiatieven rond dat historisch onderzoek bevorderen
3.3. De Kempense volksgebruiken en –tradities als centrale focus
3.4. “Lokaal vakmanschap” als (ver)nieuw(end) thema
3.5. Landschappelijk erfgoed als bron van roerend en immaterieel erfgoed
STRATEGISCHE DOELSTELLING 4:
“Inzetten op publiekswerking met oog voor verschillende doelgroepen”
4.1. Een dynamische en moderne publiekswerking opzetten voor ‘Kempens Karakter’
4.2. Een grote documentatiebank als een zichtbaar en duurzaam product
4.3. Verschillende doelgroepen aanspreken in de publiekswerking
4.4. Promotie van het erfgoed in de regio
STRATEGISCHE DOELSTELLING 5:
“Een degelijk regionaal erfgoedbeleid ontwikkelen en laten aansluiten bij het
integrale (cultuur-)beleid van de regio”
5.1. Een breed erfgoedbeleid uitzetten voor de Kempen: de erfgoedcel als centrale spil
5.2. Een visie op een integraal (cultuur-)beleid
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 81

STRATEGISCHE DOELSTELLING 1:
Samenwerking en netwerking stimuleren bij de verschillende (interne en externe) actoren in de regio
1.1. Erfgoedactoren in de regio verder in kaart brengen en betrekken bij de werking
Er is in voorbereiding van deze intentienota al heel wat opgelijst per gemeente. De voorlopige lijst van
erfgoedactoren vindt u in hoofdstuk 3.C. van de omgevingsanalyse.
Deze lijst is wellicht niet exhaustief. Via sensibilisering en communicatie kunnen we wellicht nog nieuwe
erfoedactoren vinden. Via het netwerk dat we opbouwen kunnen we ook zelf actief op zoek gaan naar
nieuwe partners en organisaties. Belangrijk is ook na te gaan wat de noden en behoeften van die
verschillende actoren zijn. Mogelijk kan een erfgoedconvenant daar op inspelen.
Eens een goede basislijst is opgebouwd, mogen we niet bij de pakken blijven zitten. Het blijft gedurende
de ganse werking van ‘Kempens Karakter’ een continue zoektocht naar verbanden, overleg,
ervaringsuitwisseling, ... Onder meer met KAPA, de provinciale dienst erfgoed en Heemkunde Vlaanderen
zal verdere samenwerking worden nagestreefd. De erfgoedcel die gevormd gaat worden, moet dus ook een
netwerkplatform worden voor allerlei interne en externe doelgroepen zie doelstelling 5.1.
1.2. De expertise van die actoren in kaart brengen
Sowieso is deze oefening nooit af. Heel wat professionals, organisaties, heemkringen, vrijwilligers en
archief- en musea-verantwoordelijken moeten opnieuw worden gecontacteerd. Lijsten moeten up-to-date
worden gemaakt en er moet een duidelijk overzicht komen van “wie wat doet” en waar eventueel lacunes
zijn. Zodoende moet een duidelijke competentie- en expertisekaart worden opgebouwd.
** Voorbeeld:
- Dit overzicht van actoren met contactgegevens en hun respectievelijke expertise worden gebundeld
in een databank die voor alle erfgoedpartners in het gebied op een handige manier kan worden
gebruikt (consulteerbaar vanuit een intranet op de website www.kempenskarakter.be).
1.3. Het vrijwilligerswerk in de regio maximaal ondersteunen en valoriseren
Een kritische succesfactor is zeker ook de maximale inzet en valorisatie van het vele vrijwilligerswerk
in de regio (o.m. bij heemkringen). Vanuit erfgoedcel “Kempens Karakter” moeten voldoende impulsen en
stimuli worden gegeven in de richting van de vele vrijwilligers. Het waren ook diezelfde vrijwilligers die deze
nota mee hebben opgemaakt en zorgden voor het noodzakelijke draagvlak in het brede erfgoedveld.
1.4. Een professionele archiefwerking organiseren als voorbeeld van samenwerking in de regio
Een mooi voorbeeld van interne communicatie en samenwerking is de archiefwerking die we in de regio
‘Kempens Karakter’ willen opzetten.
Momenteel bestaat slechts één professionele archiefinstelling (Herentals). Daarnaast zijn er wel veel
archieven maar doorgaans beperkt en weinig professioneel of wetenschappelijk onderbouwd. Archivarissen
en andere archiefverantwoordelijken moeten elkaar ontmoeten in een archievenoverleg. Interne
communicatie, overleg en ervaringsuitwisseling staat centraal.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 82

Doelstelling moet zeker zijn om de drempel tot archieven veel lager te maken (consulteren door
geïnteresseerden). Vanuit het overleg kunnen ook sensibiliseringsacties worden opgezet naar eigenaars
(“het belang van het archief”). In dat verband kan ook een verband worden gelegd met het initiatief dat door
het provinciebestuur van Antwerpen werd opgezet (samenwerking tussen provinciebestuur Antwerpen/
dienst erfgoed, het Provinciaal Bibliotheekcentrum en Heemkunde Gouw Antwerpen vzw).
Op die manier proberen we te komen tot een wat meer regionale archiefwerking. Misschien moet het
niet onmiddellijk een doelstelling zijn om alles direct fysiek samen te brengen maar we kunnen in ieder
geval wel streven naar maximale samenwerking, afstemming en overleg. Op die manier kan de
archiefwerking in onze regio op een hoger en professioneel niveau worden getild.
1.5. (Externe) “betrokkenen” oplijsten en betrekken bij de werking
Er is in voorbereiding van deze intentienota al heel wat opgelijst per gemeente. De voorlopige lijst van
“andere betrokkenen” vindt u in hoofdstuk 3.C. van de omgevingsanalyse.
We gaan in deze intentienota ook duidelijk voor een brede interpretatie van erfgoed (zie doelstelling 5.2)
… en dus ook voor brede omkadering van de erfgoedwerking. Verschillende actoren, ook minder voor de
hand liggende actoren wat erfgoed betreft, moeten worden betrokken in het project of de valorisatie ervan.
Kerkfabrieken, scholen, verenigingen, cultuurdiensten, e.a. hebben allemaal wel te maken met erfgoed en
erfgoedzorg. Daartoe zullen vanuit het erfgoedconvenant tal van infovergaderingen worden georganiseerd
en zal de erfgoedcel vooral zijn rol als netwerker waarnemen. zie doelstelling 5.1
De doelgroep van scholen en het publiek zelf worden nog omstandig behandeld in doelstelling 5 maar
belangrijke partners zijn zeker ook de lokale besturen en de verantwoordelijke politici. Van bij het begin van
dit project was het grote politieke draagvlak en de dito medewerking in de opmaak van deze nota een
enorme troef. Het is belangrijk dat draagvlak te behouden en in de structuren van de erfgoedcel en
projectvereniging het engagement te vragen van gemotiveerde en geëngageerde politici en ambtenaren.
1.6. Communicatie als middel om samenwerking en netwerking te bewerkstelligen
Zoals hierboven en verder nog uitgebreid wordt aangestipt, krijgt communicatie in dit project en de
werking van de erfgoedcel de hoogste prioriteit. In het betrekken van de verschillende actoren is
communicatie van belang (knowhow/ betrokkenheid/erfgoedcel als netwerk/platform) maar ook in de
valorisatie ervan (sensibilisering publiek/externe communicatie/promotie/imago).
Communicatie is niet onmiddellijk een doel op zich maar vooral ook een middel.
** Voorbeeld:
- Een jaarlijks werkingsverslag kan zorgen voor het politieke draagvlak voor het project. Een goede
communicatie met en terugkoppeling naar de gemeenten en verantwoordelijke politici is een must.
Daarnaast is de interne communicatie met en tussen alle betrokken erfgoedactoren van belang.
Infovergaderingen, overlegmomenten, een interne nieuwsbrief en thematische vergaderingen kunnen
instrumenten zijn om de vele actoren ook daadwerkelijk te laten samenwerken.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 83

STRATEGISCHE DOELSTELLING 2:
Prioritaire aandacht voor een goed behoud en beheer van het erfgoed uit de regio
2.1. Het globale overzicht van het erfgoedaanbod vervolledigen
Met deze basisinventaris bedoelen we een totaaloverzicht van het erfgoed en de erfgoedbronnen in
onze regio: “wat bestaat er allemaal en waar bevindt het zich?”.
Immers, niet al het erfgoed bevindt zich in de gemeenten zelf. Het is ook belangrijk om op die andere
bronnen beter zicht te krijgen. Er zijn ongetwijfeld nog archiefbronnen die nog niet bekend zijn. Verder
onderzoek en promotie van onze werking kan soelaas brengen. Een oplijsting is dus nooit af. Een
erfgoedconvenant kan de motor zijn om continu op zoek te blijven gaan.
Hier kan het convenant een toegevoegde waarde leveren:
- tijd voor een degelijke oplijsting (totaaloverzicht, lacunes wegwerken);
- de nodige professionaliteit toevoegen (overleg, eenvormigheid van de lijsten, codering, …).
2.2. Onderzoek naar de materiële toestand van het erfgoed (roerend erfgoed en archieven)
Eens we een basislijst hebben, is het belangrijk om de materiële toestand van met name het roerende
erfgoed en de archieven na te gaan. Immers, niet alles kan tegelijk worden gedaan. Een onderzoek is dus
de eerste stap.
** Inspiratie:
a) In de provincie Antwerpen loopt momenteel het BEA-project, in samenwerking met het Provinciaal
Bibliotheekcentrum (PBC). Het project heeft tot doel het toekomstige behoud en beheer van
historische boekcollecties in bewaarbibliotheken te onderzoeken. Het project beoogt aanbevelingen
inzake de visie op behoud en beheer van de collectiehouders. Aan de hand van steekproeven
volgens de Fussler-methode wordt een instrument ontwikkeld om op een efficiënte, uniforme en
betrouwbare manier een schaderegistratie op collectieniveau te doen.
b) De erfgoedcel “Waasland’ heeft een onderzoek laten uitvoeren waarbij op collectieniveau wordt
bekeken welke collecties aanwezig zijn in hun werkingsgebied en wat de toestand is van deze
collecties (in hoeverre zijn ze ontsloten en geïnventariseerd; in welke omstandigheden worden ze
bewaard; enz). Mogelijk kan deze manier van werken worden vertaald naar ‘Kempens Karakter’.
Op basis van het onderzoek kan nadien een stappenplan worden opgemaakt. Zoals de
omgevingsanalyse aangeeft, bezit de regio toch wel wat roerend erfgoed. Veel kerkelijk erfgoed maar ook
enkele bijzondere collecties (o.a. Fraikincollectie Herentals, beelden Nicolaas Van der Veken Lille en het
archeologisch vondstenmateriaal in onder meer Grobbendonk) en veel (maar wel gefragmenteerde)
archieven. Belangrijk is dat dit roerende erfgoed goed wordt bewaard. Het is een basisvereiste voor een
goede erfgoedwerking.
De techniek van erfgoedzorg is daarin belangrijk. Restauratie en conservatie van het roerend erfgoed is
belangrijk naar de toekomst. (Private) erfgoedeigenaars moeten worden aangesproken om het erfgoed
goed te bewaren (via studiedagen, sensibilisering, e.a.). Op die manier moet de regio in zijn geheel op een
meer bewuste en professionele manier omgaan met dat waardevolle roerende erfgoed.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 84

VOORBEELD: Archeologische vondsten 2 als bijzonder roerend erfgoed.
De archeologische vondsten moeten goed worden geconserveerd. Dat behoeft aparte technieken.
Momenteel is heel wat archeologisch vondstenmateriaal (en ander roerend erfgoed) er slecht aan toe. Als
openbaar bestuur heeft elke gemeente nochtans een verantwoordelijkheid voor het archeologische
patrimonium binnen haar grondgebied, zowel het zichtbare als het onzichtbare, zowel het bekende als het
onbekende. Elke gemeente wordt op een gegeven ogenblik in meerdere of mindere mate geconfronteerd
met archeologische sites en bodemvondsten, al dan niet in een museale context.
Archeologisch onderzoek vergt, door zijn vaak onvoorspelbaar karakter, een flexibele aanpak die dikwijls
een bestuursniveau overstijgt. Een bovenlokale aanpak (intergemeentelijk, regionaal of provinciaal) kan een
adequaat middel zijn om enerzijds lokale erfgoedwerking en -initiatieven te sturen en in een bredere context
te plaatsen en anderzijds versnippering van de inspanningen tegen te gaan.
Er moet gepast worden gereageerd op noden die zich aandienen. Dringende problemen kunnen
misschien worden aangepakt binnen het bestek van de erfgoedconvenant maar het is evenzeer belangrijk
om de eigenaars te responsabiliseren en te sensibiliseren.
** Voorbeelden:
- Studiedagen met private erfgoedeigenaars;
- Cursussen conserveertechnieken;
- Overlegforum met alle betrokkenen uit de regio;
- Ervaringsuitwisseling en uitnodigen van experten uit andere erfgoedcellen.
2.3. Depotwerking in de provincie Antwerpen
Eén van de mogelijke oplossingen wat het roerende erfgoed en de archeologische vondsten betreft, is
een depotwerking. De Vlaamse Gemeenschap voorziet in het nieuwe erfgoeddecreet een impulssubsidie
voor de provincies om de regiefunctie inzake depotwerking op zich te nemen. We willen als ‘Kempens
Karakter’ een gesprek aanknopen om samen te bekijken of er in onze regio een voorbeeldproject kan
worden opgezet. Samen kunnen we op basis van de noden van het cultureel erfgoed, van de cultureelerfgoedorganisaties
en van de lokale besturen, een werking opzetten.
Dit kan door in te spelen op wat bestaat, door thematisch te bundelen (bijv. één depot voor het kerkelijk
cultureel erfgoed), of door het cultureel erfgoed dat dezelfde zorg vraagt, samen te brengen (bijv. één depot
voor paneelschilderkunst), door geografische bundeling (inzetten op regionale depots in samenwerking met
de lokale besturen), …
Kempens Karakter plant in het voorjaar van 2008 hierover een gesprek met de provincie Antwerpen en
de bestendig afgevaardigde, Ludo Helsen.
2 Noot: Zeker het archeologisch erfgoed is gebaat bij een geïntegreerde aanpak: zolang het zich nog in de bodem bevindt wordt het wettelijk als
onroerend erfgoed beschouwd. Tijdens de opgraving en de verwerking blijft het deze status behouden, maar daarna – in depot of museum -
ressorteert het onder het roerend erfgoed. We focussen ons in dit dossier heel duidelijk op de gemeenschapsmaterie maar willen hieromtrent
ook een integraal beleid opzetten met de verschillende gemeenten. Van daaruit kunnen dan ook beleidsaanbevelingen gebeuren naar
gemeentebesturen toe (o.m. inschrijven van archeologische erfgoedwaarden in landschaps- en beheersplannen).
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 85

2.4. Registratie en/of beschrijvingen van het erfgoed
Naast de basisinventaris (zie 2.1) waarin zowel het roerende, onroerende, immateriële als het
landschappelijke erfgoed staat opgesomd en de analyse daarvan (2.2), is er ook werk aan de basis zelf:
namelijk de registratie. Daarvoor is software beschikbaar.
De registratie is hier en daar al gebeurd (zie de omstandige lijsten in de bijlagen) maar vaak op een
onvoldoende professionele manier. Er is heel wat energie, vrijwilligheid en goede wil aanwezig maar vaak
ontbreekt het de heemkringen en ook professionals aan tijd, hulp en zeker de noodzakelijke methodologie.
Een professionalisering dringt zich dus op. De erfgoedcel kan hierin ondersteuning bieden maar wellicht
moet ook externe kennis worden ingezet.
** Voorbeelden:
- Samenwerking en ervaringsuitwisseling met KAPA (Kring Archivarissen Provincie Antwerpen)
- Overleg en expertise uit het Rijksarchief;
- Expertise uit de provinciale diensten erfgoed (provincie Antwerpen bijv.);
- Onderzoeksinstellingen zoals bvb. Kadoc en de universiteiten (cf. een voorbeeld van een dergelijke
samenwerking is de mooie Brabantcollectie van de Universiteit van Tilburg);
- Registrator van elders het proces in onze regio laten begeleiden en vorming voorzien om nadien de
vrijwilligers in te zetten;
- Sowieso moeten prioriteiten worden gesteld; alles in één keer registreren is niet mogelijk;
- Iedere actor blijft zelf verantwoordelijk (bijv. gemeenten inzake archief); de erfgoedcel kan wel zorgen
voor begeleiding en ondersteuning.
In strategische doelstelling 1 werd op dat vlak al het idee van een archievenoverleg aangestipt. Ook musea
kunnen veel intensiever samenwerken in onze regio.
Immaterieel erfgoed
Naast het roerend erfgoed is er -zeker in deze regio- heel wat belangrijk immaterieel erfgoed. Ook tradities
en volksgebruiken moeten worden beschreven en bewaard voor de toekomstige generaties.
Heel wat verhalen, tradities en gebruiken dreigen te verdwijnen omdat niemand ze registreert of erover
publiceert. Heel wat van die dingen zijn terug te vinden in interviews met ouderen die nog op een heel
waardheidsgetrouwe manier kunnen vertellen over vroeger. Het is natuurlijk zaak om die dingen te checken
en wetenschappelijk te plaatsen maar we kunnen anderzijds moeilijk het belang van het registreren van
mondelinge overlevering (sagen, verhalen, vertellen over gebruiken van vroeger) overschatten. Menige
interviews hebben aangetoond dat dit heel waardevolle informatie oplevert. Ook in het project ‘Schitterend
geslepen’ rendeerde deze methodiek prima. Heel wat heemkringen uit de regio hebben soortgelijke
ervaringen.
** Voorbeelden:
- In het kader van ‘Schitterend geslepen’ worden in 2008 al heel wat interviews gedaan bij getuigen die
over het diamantverleden van de regio kunnen getuigen.
- In Vorselaar heeft de Heemkundige Kring in 2007 een tiental uitgebreide interviews gedaan bij mensen
die al iets ouder zijn (maar nog heel wat verhalen kennen over ‘Vorselaar vroeger’).
- Heemkunde Vlaanderen organiseert in het kader van hun project 'Lokaal geheugen' (een project rond
de collecties van kleine musea of heemkringen met een klein museum) lessen “mondelinge
geschiedenis”. Voor Antwerpen gaat de cursus door in Nijlen, een gemeente uit onze werkingsgebied.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 86

STRATEGISCHE DOELSTELLING 3: Het inhoudelijke profiel van de regio “Kempens Karakter”
verder ontwikkelen: voortbouwen op de troeven en de eigenheid van de regio
3.1. Voortbouwen op het project en de expertise van “Schitterend geslepen”
“Schitterend geslepen” is een project dat subsidies ontving binnen het subsidiereglement van het
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap (ontwikkelingsgerichte projecten). Zowel voor fase 1 als voor fase
2 van het project kende de Vlaamse regering een subsidie van 40.000 euro toe aan de gemeente Nijlen.
“Schitterend geslepen” werd opgestart op initiatief van de gemeenten Grobbendonk en Nijlen, maar
ondertussen kan het rekenen op de medewerking van gemeentebesturen, verenigingen en vrijwilligers uit
de hele Kempense regio.
In oktober 2009 zal fase 3 van “Schitterend geslepen” in principe ten einde lopen, maar dat mag niet het
eindpunt zijn. De werking, knowhow en inhoud van het project moet worden opgenomen en verder
worden uitgewerkt binnen “Kempens Karakter”. Het is uiteraard niet de bedoeling om een cross-subsidiëring
op te zetten. Er moet een duidelijke afbakening en chronologische overgang worden bepaald tussen
“Schitterend geslepen” en “Kempens Karakter”.
** Voorbeelden:
- Optimale inzet van de expertise inzake registratie en valorisatie van mondeling erfgoed, die binnen het
diamantproject werd verworven;
- Een dynamische en moderne publiekswerking op basis van het diamantair erfgoed (interviews, foto’s,
alaam, archieven enzovoort), dat binnen “Schitterend geslepen” werd verzameld en geregistreerd;
- Het diamantair erfgoed als eerste thema van een on-line erfgoeddatabank;
- De uitbouw van het diamantmuseum van Grobbendonk en Slijperij Lieckens in Nijlen als regionale
ankerpunten voor het diamantair erfgoed.
3.2. Aanzetten geven tot historisch onderzoek en initiatieven rond dat historisch onderzoek bevorderen
Het historisch onderzoek naar de geschiedenis van de regio moet vanuit de erfgoedcel “Kempens
Karakter” worden gestimuleerd en gecoördineerd. Het is alvast belangrijk dat het historisch onderzoek op
een degelijke, wetenschappelijk onderbouwde manier wordt uitgevoerd.
** Voorbeelden:
- Historisch onderzoek in eigen beheer, in samenwerking met de enthousiaste heemkringen in de regio;
- Historisch onderzoek uitbesteden aan anderen, in nauwe samenwerking met universiteiten, hogescholen
en professionele historici;
- Een goede, wetenschappelijke en eenvormige inventarisatie, registratie en beschrijving van het erfgoed,
zodat ideale randvoorwaarden voor het historisch onderzoek gecreëerd worden zie doelstelling 2.
Zoals de omgevingsanalyse aangeeft, bestaat een vulgariserend en/of wetenschappelijk basiswerk
over de geschiedenis van onze Kempense regio voorlopig niet. De realisatie van een dergelijk basiswerk
zou nochtans een belangrijke stimulans en inspiratiebron betekenen voor alle actoren binnen “Kempens
Karakter”.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 87

3.3. De Kempense volksgebruiken en -tradities als centrale focus
Onze regio wordt gekenmerkt door een bijzonder interessant en rijk aanbod aan immaterieel erfgoed.
Vooral de Kempense volksgebruiken, tradities, rituelen, liederen en dialecten bieden een opmerkelijke kijk
op de landelijke, (bij)gelovige en speelse eigenheid van de streek zie hoofdstuk 3.B. van de
omgevingsanalyse.
De inventarisatie en het behoud van het erfgoed rond de Kempense volksgebruiken en –tradities is
een belangrijk aandachtspunt, want de kennis over en de betekenis van dit erfgoed is verdwenen of dreigt
te verdwijnen. De herinneringen en verhalen van de bewoners hieromtrent (mondeling erfgoed) moeten
dringend worden geregistreerd. Ook de roerende en onroerende sporen van de immateriële gebruiken,
tradities en rituelen moeten in kaart worden gebracht. Een integrale aanpak is bijgevolg absoluut
noodzakelijk.
De aandacht voor de Kempense volksgebruiken en –tradities betekent niet dat “Kempens Karakter”
vanuit een nostalgische reflex het eigen verleden wil cultiveren. Het ‘traditionele’ erfgoed moet integendeel
in een eigentijds kader worden geplaatst, zeker in onze regio die de afgelopen decennia werd gekenmerkt
door grote migratiestromen. De nieuwe inwoners van onze regio hebben net zoals de jongere generaties
vaak eigen gebruiken en tradities. Op die manier ontstaat er een interessante mix van gedeeld erfgoed, die
voortdurend verandert. De confrontatie van het oude en het nieuwe, van het eigene en het andere is
alleszins een belangrijk uitgangspunt voor de regionale erfgoedwerking.
De inventarisatie en registratie van de Kempense volksgebruiken en –tradities moet de basis vormen
voor historisch onderzoek en een aantrekkelijke publiekswerking rond dit thema. zie kader.
PROJECT: Kempense volksgebruiken en -tradities als een eerste focus
Het immateriële erfgoed vormt het hart van het erfgoedaanbod in de regio. Het maakt deel uit van de
mensen zelf. Die typisch Kempense volksgebruiken en –tradities kunnen zodoende uitgroeien tot het
“brandmerk” van de regio.
Het eerste grootschalige project binnen “Kempens Karakter” zal aan het thema van de Kempense
volksgebruiken en –tradities worden gewijd. Dit betekent dat het thema gedurende de looptijd van dit eerste
project het belangrijkste vertrekpunt vormt voor:
- de werking op het vlak van behoud en beheer, met bijzonder aandacht voor het mondeling erfgoed en het
‘zwerfgoed’
- de publiekswerking, met de realisatie van een waaier aan erfgoedproducten en -activiteiten. De
mogelijkheden zijn legio: themadagen, publicaties, tentoonstellingen, lespakketten, enzovoort. Op die
manier kunnen diverse doelgroepen kennis maken met het regionale erfgoed en “Kempens Karakter” zie
4.1. en 4.2.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 88

3.4. “Lokaal vakmanschap” als (ver)nieuw(end) thema
Het cultureel erfgoed rond het lokale vakmanschap in de streek is een boeiend en veelbelovend
thema, dat binnen “Kempens Karakter” verder moet worden uitgewerkt. Enkele gekende geslachten van
kunstambachtlieden, de kleinschalige ambachtelijke bedrijvigheid en de diamantbewerking zijn hiervan de
meest sprekende voorbeelden zie 5.2. visietekst.
De inventarisatie van, het behoud van en het wetenschappelijk onderzoek naar het erfgoed rond het
thema ‘lokaal vakmanschap’, moeten dit weinig gekende maar belangrijke aspect van het Kempense
verleden in beeld brengen. Op die manier moet ook de evolutie van het lokale vakmanschap worden
geduid. De confrontatie met het heden kan hierbij een interessant vertrekpunt zijn.
De belangrijke link met “Schitterend Geslepen” werd hierboven al behandeld.
3.5. Landschappelijk erfgoed als bron van roerend en immaterieel erfgoed
Het onroerend landschappelijk erfgoed in de regio is een belangrijke bron van roerend en immaterieel
erfgoed. Vooral de talrijke volkse verhalen en mythes in verband met dit landschappelijk erfgoed bieden
heel wat perspectieven voor een integrale en geïntegreerde erfgoedwerking binnen “Kempens Karakter”.
Het onroerend landschappelijk erfgoed moet als bron van en als ankerpunt voor dit roerend en
immaterieel erfgoed worden geïnventariseerd, bewaard en ontsloten voor een breed publiek. Een nauwe
samenwerking met Natuurpunt dringt zich alvast op, want het landschappelijk erfgoed bevindt zich op het
kruispunt van cultuur, erfgoed en natuur.
“Kempens Karakter” wil de wisselwerking tussen het landschap en de menselijke activiteit en de
veranderingen van beide doorheen de tijd in kaart brengen en onderzoeken. Het heden fungeert hierbij als
kader en vertrekpunt.
** Voorbeelden:
- Uitwerken van een intergemeentelijk beleid rond het behoud en beheer van het onroerend, roerend en
immaterieel landschappelijk erfgoed, in samenwerking met Natuurpunt;
- Een vernieuwende publiekswerking rond dit erfgoed, met de talrijke scholen als een belangrijke doelgroep;
- Stads-, gemeente- en natuurgidsen;
- Kennis (beschikbaar en te achterhalen) over natuurgebonden toponiemen al dan niet vermengd met
volksverhalen (bijv. 'addernesten' in Herentals, Kattenberg);
- Bestrijding van ‘hinderlijke dieren’ die nu grote zeldzaamheden zijn geworden (cf. gemeentearchief: “er
premies werden uitbetaald voor het vangen van otters die met de vis gingen lopen” …);
- Historisch onderzoek naar en publiekswerking rond het landschap en de natuur van de regio als
inspiratiebron voor kunstenaars;
- Link met het archeologische vondstenmateriaal en archeologische inzichten.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 89

STRATEGISCHE DOELSTELLING 4:
Inzetten op publiekswerking met oog voor verschillende doelgroepen
4.1. Een dynamische en moderne publiekswerking opzetten voor ‘Kempens Karakter’
Eén van de twee erfgoedmedewerkers in de erfgoedcel zal zich vooral toeleggen op de externe
communicatie, publiekswerking, promotie … en productontwikkeling. Een voorbeeld daarvan is de
organisatie van activiteiten en evenementen. Allerlei erfgoedactiviteiten kunnen worden uitgewerkt.
** Voorbeelden:
- Tentoonstellingen (‘verborgen schatten’) en vertelavonden (‘getuigen vertellen’);
- Themadagen en themajaren: bijv. Erfgoeddag 2009 (thema = vriendschap) en 2010 (thema = fake?);
- Nostalgische feesten en tradities herdenken en doen herleven vanuit erfgoedperspectief (samen met
verenigingen, gilden, cultuurraden, …; 3
- Week van de smaak met streekproducten, voorleesweek in de bibliotheek, kunst- en kitschdag, …;
Activiteiten, themadagen en evenementen zijn prima, vaak nostalgisch en leggen ook verbanden met
bijv. cultuur en toerisme maar het nadeel is wel dat ze vluchtig/tijdelijk van aard zijn. Naast die
projectwerking moet er dus ook ruimte zijn voor duurzamere erfgoedproducten. Tastbare dingen die een
langere tijd meegaan en ook een duidelijk product (in de letterlijke zin dan) zijn van de erfgoedwerking.
Voorbeelden zijn: lespakketten, publicaties, erfgoedgezelschapsspel, eventueel zelfs ontwikkeling van
streekproducten i.s.m. horeca, landbouw, ...
** Voorbeelden:
- Kempense opendeur erfgoed, jaarlijkse ‘diamantdag’
- Regionaal kookboek
- Dialectenwoordenboek
- Klein museumpje met enkele verrassende schilderijen, voorwerpen …
- Regiopublicaties over bijv. landschappelijk erfgoed (bijv. “Kanalen en rivieren in de Kempen”)
- Basispublicatie over de geschiedenis van deze regio
Het project “Schitterend geslepen” verdient hier zeker ook een speciale vermelding. Het zou niet
verstandig zijn om een project waarin de Vlaamse Gemeenschap al heeft geïnvesteerd niet verder te
cultiveren. Na afloop van het huidige project kan het erfgoed van diamant en de diamantnijverheid verder
worden onderzocht en gevaloriseerd (zie ook doelstelling 3.1).
4.2. Een grote documentatiebank als een zichtbaar en duurzaam product
Digitalisering van documenten, foto’s, postkaarten en archiefstukken is zeer waardevol … maar
tijdrovend. De nodige ICT-ondersteuning en vorming is zeker aan de orde.
Nadien is het kwestie zo snel mogelijk een beeldbank op te zetten zoals die ook bestaat in een aantal
andere erfgoedcellen. We opteren er echter voor iets ruimer te gaan en de documentatiebank uit te breiden
met andere items dan alleen foto’s.
3 Het is niet de bedoeling die nostalgie te cultiveren en te poneren “dat het vroeger zoveel beter was”. Het is eerder een element
van sensibilisering, educatie (bijv. naar jeugd toe) en bewustwording (bijv. nieuwe mensen die in de regio zijn komen wonen). Het
is dus geenszins de bedoeling dit soort activiteiten commercieel-toeristisch te oriënteren … wel vanuit een erfgoedperspectief.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 90

Ook audio-fragmenten, verhalen, scans van postkaarten, pdf-documenten van publicaties en
archiefstukken, … kunnen er een plaats krijgen. De documentatiebank kan worden gekoppeld aan een
website die voor de erfgoedcel ‘Kempens Karakter’ zal worden gebouwd (www.kempenskarakter.be).
4.3. Verschillende doelgroepen aanspreken in de publiekswerking
Onze regio werd de laatste decennia gekenmerkt door een grote inwijking van bewoners uit andere
gemeenten, regio’s en landen. De kennis over het lokale en regionale erfgoed wordt bij de jongere
generaties alsmaar kleiner. De oudere generaties met veel kennis over het lokale en regionale erfgoed
zullen op relatief korte termijn wegvallen. Kempens Karakter moet dus inzetten op diverse doelgroepen.
** Verschillende doelgroepen:
- kenners (meer halen uit de streek, samenwerking, nieuwe thema’s en projecten, professionele
ondersteuning, de erfgoedcel als een netwerk/platform voor iedereen die met erfgoed bezig is);
- de heemkringen voor opzoekingen en andere methodologische ondersteuning;
- scholen (als doelgroep én partner);
- de eigen inwoners (die nostalgisch willen terugblikken);
- de nieuwe inwoners (waar zijn we beland? wat kenmerkt onze nieuwe omgeving?);
- inwijkelingen, allochtonen, nieuwe nationaliteiten, minderheden (culturele diversiteit als leidraad);
- kinderen en jongeren die best in een vroeg stadium worden gesensibiliseerd;
- de toerist die de streek wil leren kennen;
- …
Inwoners
Inwoners 1991 1994 2000 2006
Grobbendonk 9.765 10.183 10.466 10.774
Herentals 24.484 25.016 25.528 26.112
Herenthout 7.868 8.049 8.309 8.412
Lille 13.756 14.271 15.064 15.569
Nijlen 19.632 19.936 20.461 20.921
Olen 10.390 10.623 10.908 11.391
Vorselaar 6.912 7.077 7.353 7.389
TOTAAL 92.807 95.155 98.089 100.568
Vreemdelingen
Vreemdelingen 1994 2000 2006
Grobbendonk 166 151 190
Herentals 445 474 664
Herenthout 52 56 93
Lille 216 250 309
Nijlen 143 174 249
Olen 121 155 177
Vorselaar 56 79 100
TOTAAL 1199 1339 1782
Migratie
Migratie 1994 2000 2006
Grobbendonk 446 384 459
Herentals 1.077 995 1.131
Herenthout 263 265 341
Lille 562 479 737
Nijlen 628 683 896
Olen 370 382 555
Vorselaar 272 260 346
TOTAAL 3618 3448 4465
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 91

Scholen als partner en doelgroep op zich
Onze regio kent een sterke onderwijstraditie. Zoals in de omgevingsanalyse duidelijk merkbaar is, zijn er
heel wat scholen in de regio. Niet zo verbazingwekkend wat de basisscholen betreft, maar zowel Herentals,
Nijlen als Vorselaar hebben wel een bijzondere centrumfunctie inzake onderwijs. In Herentals is een grote
scholengemeenschap actief en in de kleine gemeente Vorselaar (7400 inwoners) zijn niet minder dan 3500
studenten en leerkrachten actief (incl. hoger onderwijs – Katholieke Hogeschool Kempen).
Leerkrachten en leerlingen zijn dus automatisch een belangrijke doelgroep … maar ook een belangrijke
partner. Ze kunnen meehelpen in de methodologische ondersteuning, onderzoek, het maken van
eindwerken/thesissen, aandacht in cursussen, bijstand van de geschiedenisleerkrachten, enz.
Vanzelfsprekend zijn de eigen inwoners ook een belangrijke doelgroep: als eigenaar, erfgenaam of
geïnteresseerde in erfgoed. Zij moeten optimaal worden betrokken bij de werking. De eerste initiatieven in
die richting zijn zeer hoopvol. Oproepen in het kader van deze intentienota en Erfgoeddag 2008 konden
rekenen op heel wat reactie. Erfgoedwerking is iets nieuws in de regio … maar met een minimale
inspanning kunnen we nog veel engagement en interesse losmaken bij de mensen. Sensibilisering,
promotie en communicatie is belangrijk … maar ook de organisatie van evenementen kan nieuwe ‘klanten’
opleveren..
** Voorbeelden:
- Mensen meer betrekken bij wijk- en gehuchtkapelletjes (ook belangrijk roerend erfgoed!) door meer te
investeren in buurtwerking;
- Mensen warm maken/sensibiliseren voor erfgoed: mensen hun waardevolle dingen laten tonen op
zogenaamde “kunst en kitsch”-dagen (zo krijg je ineens ook een overzicht) en interesse voor erfgoed
losmaken en bij de mensen de gevoeligheid voor erfgoedzorg wakker maken).
4.4. Promotie van het erfgoed in de regio
De erfgoedcel moet zelf een actieve rol spelen in de promotie en het naar buiten brengen van het
erfgoed. Dat werd al meerdere malen opgemerkt in de voorbije pagina’s.
** Voorbeelden:
- Website www.kempenskarakter.be;
- Elektronische nieuwsbrief;
- Promotie activiteiten: folders, flyers en affiches voor evenementen, …;
- Beeld-, audio- en verhalenbank;
- Foto- en archieven-/documentenbank;
- Infokrantje over de erfgoedwerking in de verschillende gemeenten (inwoners);
- Enzovoort.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 92

STRATEGISCHE DOELSTELLING 5: Een degelijk regionaal erfgoedbeleid ontwikkelen en laten
aansluiten op het integrale (cultuur-)beleid van de regio
5.1. Een breed erfgoedbeleid uitzetten voor de Kempen: de erfgoedcel als een centrale spil
De erfgoedcel moet de motor van een breed erfgoedbeleid in onze regio worden. De erfgoedcel is het
knooppunt waar vrijwilligers, professionals, administraties, politici en andere partners elkaar kunnen
‘ontmoeten’, waar behoud, beheer, wetenschappelijk onderzoek, publiekswerking en communicatie
samenvloeien en waar erfgoed, cultuur, toerisme en natuur elkaar raken.
De erfgoedcel moet zowel de interne als de externe erfgoedactoren optimaal bij de werking van
“Kempens Karakter” betrekken. Als netwerkplatform moet het de interne en externe samenwerking
voortdurend versterken. De erfgoedcel heeft een belangrijke adviserende functie ten aanzien van alle
betrokkenen. Het verzamelt, kanaliseert en verspreidt expertise in heel de regio.
Interne en externe communicatie is een van de kerntaken van de erfgoedcel. De standplaats van de
erfgoedcel moet uitgroeien tot een open erfgoedhuis, waar iedereen terecht kan. Hetzelfde geldt uiteraard
voor de eigen website, de ‘virtuele standplaats’.
5.2. Een visie op een integraal (cultuur-)beleid
Cultureel erfgoed is een verzamelbegrip dat zowel het roerend, het onroerend als het immaterieel
erfgoed omvat. We pleiten voor een beleid dat een visie ontwikkelt op het geheel van het erfgoed (integraal)
en rekening houdt met eventueel medegebruik door andere sectoren (geïntegreerd).
De integrale aanpak garandeert een samenhang door het bewaren of herstellen van verbanden en
kadert de erfgoedcomponenten binnen een groter geheel. Samenwerking met aanverwante
beleidsdomeinen zoals ruimtelijke ordening, toerisme, onderwijs, jeugd, senioren, onroerend erfgoed,
natuur en milieu zorgt voor een verankering van het cultureel erfgoedbeleid.
Vanuit die optiek kan de erfgoedcel mogelijk hier en daar beleidsaanbevelingen doen en in debat
treden met lokale besturen. Ook andere betrokkenen (zie 1.2.) kunnen op deze manier op een
laagdrempelige manier worden betrokken. Erfgoed mag geen op zichzelf staand gegeven zijn maar moet
ingekapseld zijn binnen een brede visie.
PROJECT: Erfgoed en toerisme hand in hand
Ook toerisme is een bevoorrechte partner. Erfgoedwerking moet kunnen gevaloriseerd worden en daarin is
toerisme een natuurlijke bondgenoot. Anderzijds creëert het erfgoed vaak ook een imago voor een regio.
De Kempen zal wellicht grotendeels worden beschouwd als de stille, groene Kempen (vandaar het liedje
‘De stille Kempen’) en de regio met zijn typische volksgebruiken die meestal een landelijke of christelijke
inslag kenden.
Specifiek wat het roerend en immaterieel erfgoed betreft, willen we de erfgoedwerking duidelijk
inkapselen in een integraal cultuurbeleid. Er moet maximaal worden gezocht naar verbanden met andere
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 93

deeldomeinen van het cultuurbeleid: samenwerking tussen cultuur, archief, bibliotheek, cultuurcentra,
verenigingsleven, …
Ook in de valorisatie geldt hetzelfde: erfgoed geeft een meerwaarde aan culturele initiatieven. Een
greep uit de vele mogelijke verbanden: themawandelingen, zingwandelingen met streekliederen,
babbelavonden over erfgoedthema’s, vormingssessies voor verenigingen en cultuurraden, voorstellingen
met een link naar het erfgoed, feesten en markten die de tradities van vroeger in de kijker plaatsen, …
Een mooie opportuniteit is de link met de cultuurbeleidsplannen. Die volgen ongeveer dezelfde
periode (2013). Vast en zeker kunnen er heel wat verbanden worden gelegd met de erfgoedwerking van
‘Kempens Karakter’. De actieve betrokkenheid van de cultuurbeleidscoördinatoren is een must.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 94

6.3. Verwachte effecten
Algemeen
- Erfgoed is een belangrijk beleidsdomein geworden in de regio, niet alleen bij de actoren zelf maar
iedereen die mee verantwoordelijkheid draagt (bijv. gemeentebesturen, erfgoedeigenaars)
Inhoud
- Beter uitgewerkte inhoudelijke thema’s (vertaald in publicaties, tentoonstelling, onderzoek, …)
- Kennisopbouw in de regio: een databank met het erfgoedaanbod
- Meer professionaliteit in de erfgoedwerking
- Betere archiefwerking
- Betere bewaaromstandigheden voor het roerend en archeologisch erfgoed
Samenwerking
- Netwerking/uitgebouwd platform van actoren
- Kennis gedeeld met collega-erfgoedcellen en andere erfgoedorganisaties (over het muurtje gekeken)
- Een groot draagvlak bij de verschillende actoren om verder te investeren in erfgoed
- Musea die samenwerken
- Scholen die betrokken zijn bij het erfgoed uit de streek
- Heemkringen die herleven en nieuwe mensen in hun werking hebben opgenomen
Publiekswerking
- Publiek betrokken bij de werking
- Zichtbare en duurzame erfgoedprojecten en –producten
- Een gunstig effect op het imago/de uitstraling van de regio
Beleid
- Actieve werking in relatie tot andere beleidsdomeinen zoals toerisme en cultuur
- Verdere intergemeentelijke samenwerking in de regio
- Gemeenten die zich bewust zijn van erfgoedwerking en er ook in belendende beleidsdomeinen
rekening mee houden
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 95

7.1. Structuur ‘Kempens Karakter’
** Voortzetting werking ‘Kempens Karakter’
7. VORMGEVING VAN EEN ERFGOEDCEL
Het grote enthousiasme waarmee de verschillende partners hebben samengewerkt, werkt aanstekelijk. Een
erfgoedconvenant zal vast een sterke katalysator zijn om nog meer partners rond de tafel te brengen.
Anderzijds mag “Kempens Karakter” niet enkel samenhangen met het al dan niet kunnen opstarten van een
erfgoedconvenant. De verschillende partners hebben zich geëngageerd om sowieso dit verhaal aan te
grijpen om meer samen te werken en samen acties op te zetten. Dat is zeker de verdienste van de
projectvereniging tot nu toe.
Nu zijn vier dingen aan de orde:
- Verbreding: nieuwe partners, erfgoedactoren zoeken en betrekken;
- Verdieping: inhoudelijk verdiepen, basislijsten opmaken en professionaliseren, themagericht werken;
- Communicatie en netwerking: “Kempens Karakter” moet een platform, een netwerk zijn; een goede
communicatie/promotie van de werking is een absolute must andere actoren en geïnteresseerde
burgers moeten makkelijk hun weg kunnen vinden naar “Kempens Karakter”;
- Structureren werkzaamheden: “Kempens Karakter” moet nu een structuur krijgen: personeel, een
standplaats, een formeel/juridische structuur voor de projectvereniging en een duidelijke plaats voor de
heemkringen, archivarissen, experten en andere erfgoedactoren die inhoudelijk de drijfveer van de
werking blijven.
** Algemene Vergadering en Raad van Bestuur
De projectvereniging die in 2007 werd opgericht, kent een structuur van een Algemene Vergadering en een
Raad van Bestuur. Deze structuren werden ingevuld. Er werd afgesproken om de werkzaamheden voor de
intentienota te laten vormgeven door de brede plenaire groep van heemkundigen, politici,
cultuurbeleidscoördinatoren en erfgoedexperten.
De projectvereniging heeft ondertussen zijn beslissingsorganen samengesteld. We hebben ervoor gezorgd
dat niet alleen de ‘formeel/evidente’ mensen een plaats krijgen in de beslissingsorganen, maar dat vooral
echt gemotiveerde politici zich mee engageren.
De interne organen van de projectvereniging (Algemene Vergadering/Raad van Bestuur) zorgen voor:
- de administratieve vormgeving van de projectvereniging;
- het aansturen van het gehele verhaal en het ontwikkelen van een beleidsvisie;
- het aansturen van de personeelsleden;
- de link met de betrokken gemeenten (draagvlak/steun in activiteiten);
- de financiering van de projectvereniging en haar activiteiten.
** Overleg- en adviesforum ‘Kempens Karakter’
Zoals reeds eerder werd aangehaald, is de troef van deze intergemeentelijke projectvereniging zeker en
vast het brede engagement uit de basis: heemkundigen, geïnteresseerde burgers, professionelen,
experten, betrokken politici, cultuurbeleidscoördinatoren, enz. De betrokkenheid van al deze mensen moet
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 96

het sterke punt blijven. Daarom achten we het absoluut noodzakelijk om naast de formele structuur van een
projectvereniging in de werking van ‘Kempens Karakter’ ook een belangrijk overleg- en adviesforum op te
richten. Daarin wordt een brede groep actoren uitgenodigd om het verhaal van ‘Kempens Karakter’ mee op
te volgen … en vorm te geven. Veel inhoudelijke knowhow en ervaring bevindt zich immers hier.
Eventueel kunnen binnen dit forum ook thematische werkgroepen worden opgericht. Zowel in voorbereiding
van deze intentienota als in de voorbereiding van Erfgoeddag 2008 heeft dat al zeker zijn vruchten
afgeworpen.
Dit forum is een bijkomend argument om van communicatie en netwerking een absolute prioriteit te
maken in de werking van ‘Kempens Karakter’. Het vergroot ook het draagvlak voor het project.
7.2. Vorming erfgoedcel
Voor de erfgoedwerking wordt in het kader van een erfgoedconvenant een erfgoedcel opgericht. Die
erfgoedcel moet zeker een netwerkfunctie krijgen. Er moet veel gecommuniceerd worden (zowel intern als
extern). Ervaringsuitwisseling met collega-erfgoedcellen en bezoeken aan erfgoedprojecten in binnen- en
buitenland kunnen zorgen voor een verruiming van het zichtveld.
Een goede huisvesting (en bereikbaarheid) moet zorgen voor de nodige zichtbaarheid van ‘Kempens
Karakter’ zie 7.3.
Er moet ook oog zijn voor de organisatie zelf. De aanwerving van het personeel, de competentieontwikkeling
in de organisatie, het kennisbeheer en organisatieontwikkeling (processen, kwaliteit
dienstverlening) moeten voortdurend een aandachtspunt zijn voor het bestuur van de erfgoedcel.
Een performante organisatie zorgt voor een hoger rendement. Mogelijk kan vanuit die organisatie de regio
ook nog meer naar elkaar toegroeien en kunnen ook andere projecten in de sfeer van (cultureel) erfgoed
worden opgezet (bijv. subsidiedossiers).
7.3. Standplaats erfgoedcel
Voorlopig neemt Vorselaar, als trekker van het eerste uur, de administratieve zetel waar voor “Kempens
Karakter”. Naar 1 januari 2009, de mogelijke start van het dossier, worden nieuwe afspraken gemaakt. Dat
engagement is al aangegaan en bilateraal besproken.
We overleggen met de stad Herentals om bij de start van een Erfgoedcel het geografische en historische
centrum van de regio ook de trekkersrol te laten opnemen. In dat geval zou Herentals dus het centrum
kunnen worden (en de standplaats van de Erfgoedcel).
Herentals is goed bereikbaar (via trein, bus en auto) en is ook het historische hart van onze regio. Met de
stad Herentals wordt gezocht naar een geschikte locatie. We opteren wel voor een plaats los van
gemeentelijke administraties (administratieve centra, gemeentehuizen).
De erfgoedcel kan mogelijk worden gehuisvest in ’t Hof (Grote Markt 41, Herentals) of de site waar ook het
stadsarchief (Augustijnenlaan 1, Herentals) is gehuisvest. Daarover zal een gesprek met de stad Herentals
worden aangeknoopt. Zodoende kan de objectiviteit worden gewaarborgd en kan de projectvereniging ook
werken aan een eigen imago en werking.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 97

7.4. Aanwerving personeel
De inzet van personeel is noodzakelijk om de erfgfoedwerking echt op een hoger niveau te tillen:
uitwisseling van expertise, de ontwikkeling van methodes voor de ontsluiting van cultureel erfgoed, het
organiseren van activiteiten op het vlak van sensibilisering, promotie, communicatie en culturele ontsluiting.
Indien we de kans krijgen om met de Vlaamse overheid een erfgoedconvenant af te sluiten, zullen we dan
ook onmiddellijk overgaan tot de aanwerving van drie medewerkers:
A: 1 persoon - voltijds - universitair of gelijkgesteld
B: 1 persoon - voltijds - universitair of gelijkgesteld
C: 1 persoon - halftijds - middelbaar onderwijs (administratieve ondersteuning)
De profielen voor de twee voltijdse erfgoedmedewerkers kunnen nog in verschillende richtingen worden
ingevuld. Er werd reeds een competentieprofiel opgemaakt met het oog op de aanwervingen.
Mogelijkheid 1
Mogelijk wordt één duidelijke erfgoedcoördinator aangeworven die vooral het netwerken en leiden van de
erfgoedcel als taak meekrijgt (incl. publiekswerking). Iemand met ervaring in de socio-culturele sfeer
(verenigingsleven) strekt dan tot aanbeveling. In dat geval wordt de andere medewerker gerecruteerd met
vaardigheden en knowhow inzake behoud en beheer van erfgoed.
Mogelijkheid 2
Een andere mogelijkheden bestaat erin dat er twee erfgoedcoördinatoren worden aangeworven:
- 1 persoon - profiel: inventariseren/conserveren/bewaren
- 1 persoon - profiel: publiekswerking en sensibilisering
Kennis en vaardigheden
Voorlopig kiezen we ervoor eerder een opsomming te maken van vaardigheden die het team in zijn geheel
moet bezitten, vaardigheden afgestemd op de specifieke noden van onze erfgoedcel/regio:
- netwerker zijn (cf. veelheid van erfgoedactoren en andere betrokkenen);
- diplomatisch zijn (cf. politieke engagementen in de projectvereniging);
- ervaring met socio-culturele leven (cf. betrokkenheid heemkringen, verenigingen);
- beheerstechnische vaardigheden: dagelijkse opvolging, financiën en administratieve uitvoering;
- inhoudelijke kennis: behoud en beheer van erfgoed – archiefwerking;
- innovativiteit en creativiteit;
- communicatief ingesteld;
- ervaring met het opmaken van beleidsplannen;
- goede verslaggever (cf. Vlaamse overheid, gemeenten, beslissingsorganen projectvereniging);
- …
De bedoeling is dat de twee coördinatoren vooral inhoudelijk hun job kunnen uitvoeren. Daarom zal ook
worden voorzien in administratieve ondersteuning (secretariaat, permanentie, financiën) vanuit de
partnergemeenten. Zodoende kan het administratieve luik tot een absoluut minimum worden beperkt en kan
maximale aandacht gaan naar de inhoudelijke (erfgoed)werking.
Om de permanentie en de dagdagelijkse administratie op te vangen, wordt wel voorzien in een bijkomende
halftijdse (administratieve) kracht. Met het oog op communicatie, de opvolging en organisatie van
activiteiten, enz. lijkt ons dit zeker geen overbodige luxe. Zeker in het begin zullen wij de inzet van
menselijke kapitaal heel erg kunnen gebruiken.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 98

8.1. Inzet van middelen
8. INZET VAN MIDDELEN EN BEGROTING
De projectvereniging zal kunnen rekenen op een financiële bijdrage van de gemeenten, logistieke steun
(technische diensten, materiaal) en huisvesting (gebouw, bureel zie 7.3.).
** Financieel
We willen als regio ook zelf een financiële bijdrage leveren aan het project. We zijn partners om samen te
werken aan erfgoed en de resultaten/benefits hebben zowel een return voor het Vlaamse beleid als
lokaal/regionaal. Het geeft ook blijk van een duidelijk engagement van de verschillende partners in het
project zie 8.2.
** Logistiek
Samenwerking staat voorop. De medewerking die aan dit verhaal wordt verleend, is zeer divers:
terbeschikkingstelling van huisvesting, vergaderruimten, valorsiatie activiteiten in beleidsplannen en
begrotingen, logistieke steun (oproepen en andere vermeldingen in gemeentelijke publicaties), huisvesting
(van de erfgoedcoördinatoren), het dekken van reguliere werkingskosten én financiële of logistieke
ondersteuning bij concrete projecten (bijv. tentoonstellingen, ICT, …).
** Professionele inbreng
Naast de voltijdse inzet van deze drie medewerkers (twee erfgoedmedewerkers en een halftijdse
administratieve ondersteuning), gaan de zeven partnergemeenten ook een bijkomend engagement aan …
meer bepaald wat de inzet betreft van de kerngroep die het dossier heeft voorbereid: gemeentelijke
ambtenaren, andere vrijwilligers, heemkringen, professionals, erfgoedactoren, bibliothecarissen en
cultuurbeleidscoördinatoren. Deze mensen zullen het project mee blijven dragen en zich onvoorwaardelijk
inzetten voor het welslagen van de verschillende project Zie hoofdstuk 3.C - erfgoedactoren.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 99

8.2. Begroting van het project
INKOMSTEN
Naast de middelen uit het convenant met de Vlaamse overheid willen de projectvereniging en de zeven
partnergemeenten die er deel van uitmaken, zelf ook een bijdrage leveren in het proces:
** financiële middelen (minimaal +/- 0,15 euro per inwoner)
+/- 15.229,65 € (101.531 inwoners * 0,15 euro/inwoner)
** inzet van administratief personeel (o.a. financiën, personeel, secretariaat, ICT-ondersteuning)
ter waarde van 20.000 € (+/- halftijdse medewerker waardoor in totaal voltijdse administratieve
ondersteuning kan worden gegarandeerd)
= pro memorie voorzien in begroting (“p.m.”)
** logistieke bijstand (o.a. inzet technische dienst, zalen, vergaderruimtes en patrimonium)
ter waarde van 4.000 € (voor derden: 42€/u werken aan derden door technische dienst)
= pro memorie voorzien in begroting (“p.m.”)
** huisvesting voor de erfgoedcoördinatoren en administratief medewerker (erfgoedcel)
ter waarde van 6.000 € (voor derden: 500€/maand voor apart pand elders in de stad)
= pro memorie voorzien in begroting (“p.m.”)
Omschrijving 2009-2014
1. MINISTERIE VLAAMSE GEMEENSCHAP
* Middelen erfgoedconvenant Vlaamse Gemeenschap 300.000 €
2. EIGEN INBRENG
* Inkomsten uit de werking
Als er activiteiten worden georganiseerd, kan de regio ook
inkomsten genereren. Die worden dan terug geïnputeerd
in de uitvoering van de intentienota. Idem wat bijkomende
subsidies (PDPO, Leader …) of andere middelen betreft.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 100
p.m.
* Financieel
Financiële dotatie partnergemeenten 15.229,65 €
* Huisvesting en uitrusting
Huisvesting t.w.v. 6.000 € p.m.
* Logistieke bijstand
Personeelsleden (financiën, administratie, personeel, ICT)
t.w.v. 20.000 €
Technische diensten, patrimonium, materiaal
t.w.v. 4.000 €
TOTAAL 315.229,65 €
+ 30.000€ in natura
(zie p.m. - pro memorie)
p.m.
p.m.

UITGAVEN
Zie aanvraagformulier vooraan het dossier. Hieronder vindt u een meer gedetailleerd overzicht van de
uitgaven die we voorzien in de werking van “Kempens Karakter”.
1. LOONKOSTEN
Omschrijving 2009 Jaar 2010 t.e.m. jaar 2014
Twee universitaire erfgoedcoördinatoren 110.000 € 110.000 €
Eén halftijdse administratief medewerker 20.000 € 20.000 €
Inbreng personeel gemeenten (ICT, p.m. p.m.
2. WERKINGKOSTEN
* Erfgoedcel
Vorming en opleiding personeel 5.000 € 2.500 €
Verplaatsingskosten personeel 500 € 500 €
Allerlei administratieve kosten, verzekering, … 500 € 500 €
* Huisvesting en uitrusting
Huisvesting p.m. p.m.
Bureaumeubilair voor 3 personen 7.500 € 0 €
Kosten (telefoon, internet, kantoorbenod.) 1.000 € 1.000 €
Informatica (PC's 3 personen, printer, …)* 15.000 € 2.000 €
* Representatie en communicatie
Representatie Kempens Karakter (alg.) 2.500 € 2.500 € ***
Communicatie (nieuwsbrief, website) 5.000 € 5.000 €
* Intentienota, projecten en promotie activiteiten
Uitvoering intentienota & projectwerking 110.229,65 € 140.229,65 €
Activiteiten: inzet technische diensten en patrimonium p.m. p.m.
Drukwerk en promotie activiteiten 10.000 € 15.000 €
Beeldbank: opbouw, programmatie, server** 15.000 € 4.500 €
Vorming en opleiding actoren 3.000 € 1.500 €
Inhuren expertise, uitbesteden opdrachten 10.000 € 10.000 €
TOTAAL
315.229,65 €
315.229,65 €
+ 30.000€ in natura
(zie “p.m.” - pro memorie)
* PC's voor drie medewerkers, 1 laptop voor presentaties, 1 beamer, 1 scanner, laserprinter en kleurenprinter +
aankoop opname-apparatuur voor interviews (2x) : Solid State Recorder van Marantz (1000 euro) + externe
microfoon (200 euro) + een transcriptiepedaal van Marantz (500 euro)
in de berekening werd rekening gehouden met de verschillende afschrijvingspercentages (20 & 33%)
** Cijfers cf. marktleider Pictura
*** Jaarlijkse bijeenkomst met alle erfgoedactoren uit de regio om het draagvlak te houden, een jaaragenda voor te
stellen en bilaterale contacten en netwerking mogelijk te maken.
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 101

9. BIJLAGEN
1. Charter “Zeven gemeenten werken samen aan erfgoed”
2. Statuten projectvereniging, Raad van Bestuur en gemeenteraadsbesluiten
3. Uittreksels uit cultuurbeleidsplannen en gemeenteraadsbesluiten
4. Verslagen en presentaties
5. Overzicht geschiedenis werkingsgebied
6. Overzicht roerend erfgoed werkingsgebied
7. Overzicht immaterieel erfgoed werkingsgebied
8. Overzicht onroerend bouwkundig erfgoed werkingsgebied
9. Overzicht onroerend landschappelijk erfgoed werkingsgebied
10. Bronnen en publicaties uit werkingsgebied
Zie apart bijlagenboek
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 102

9.1. Charter “Zeven gemeenten werken samen aan erfgoed”
Zie bijlage:
- charter
- persartikels
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 103

9.2. Statuten projectvereniging, Raad van Bestuur en gemeenteraadsbesluiten
Zie bijlage:
- samenstelling Raad van Bestuur
- verslag goedkeuring intentienota Raad van Bestuur
- statuten ‘Kempens Karakter’
- oprichtingsovereenkomst
- uittreksels uit gemeenteraden (goedkeuring statuten)
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 104

9.3. Uittreksels uit cultuurbeleidsplannen en gemeenteraadsbesluiten
Zie bijlage
- uittreksels uit cultuurbeleidsplannen (of algemene beleidsprogramma’s)
- uittreksels uit de gemeenteraden (goedkeuring plannen)
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 105

9.4. Verslagen en presentaties
Zie bijlage (enkel de belangrijkste verslagen)
** Werkgroep volkgebruiken (volkstradities)
- Verslag werkgroep volksgebruiken (1ste plenaire bijeenkomst)
- Verslag werkgroep volksgebruiken (2de plenaire bijeenkomst)
- Verslag werkgroep volksgebruiken (3ste plenaire bijeenkomst)
- Verslag werkgroep volksgebruiken (visietekst)
** Werkgroep nijverheden en ambachten (lokaal vakmanschap)
- Verslag werkgroep vakmanschap (1ste plenaire bijeenkomst)
- Verslag werkgroep vakmanschap (2de plenaire bijeenkomst)
- Verslag werkgroep vakmanschap (visietekst)
** Werkgroep landschappelijk erfgoed
- Verslag werkgroep landschappelijk erfgoed (1ste plenaire bijeenkomst)
- Verslag werkgroep landschappelijk erfgoed (2de plenaire bijeenkomst)
** Presentaties
- Powerpoint-presentaties infovergaderingen en plenaire vergaderingen: zie bijlage
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 106

9.5. Overzicht geschiedenis werkingsgebied
Zie omstandige inventaris als bijlage
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 107

9.6. Overzicht roerend erfgoed werkingsgebied
Zie omstandige inventaris als bijlage
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 108

9.7. Overzicht immaterieel erfgoed werkingsgebied
Zie omstandige inventaris als bijlage
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 109

9.8. Overzicht onroerend bouwkundig erfgoed werkingsgebied
Zie omstandige inventaris als bijlage
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 110

9.9. Overzicht onroerend landschappelijk erfgoed werkingsgebied
Zie omstandige inventaris als bijlage
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 111

9.10. Bronnen en publicaties uit het werkingsgebied
Zie omstandige inventaris als bijlage
Intentienota erfgoedconvenant “Kempens Karakter” p. 112