Download PDF

ARCHEOLOGIE CULTUURLANDSCHAP MONUMENTENZORG
DE HISTORISCHE CANON
EN STEDELIJKE
DE VOOR- EN
WOONCULTUUR
VROEGSTE GESCHIEDENIS
VAN NEDERLAND
JAARGANG 2 I NUMMER 7 I APRIL 2009
ONAFHANKELIJK VAKBLAD VOOR ERFGOEDPROFESSIONALS
HET VERLEDEN
INDACHTIG
MONUMENTENZORG
UIT DE BRAND
IN HET

Vitruvius:wie
erachter
staat
staat
voorop.
Een SPONSOR VAN VITRUVIUS geniet voordelen:
Bereik 4x per jaar uw doelgroep met een vakblad van hoogstaand niveau,
gemaakt i.s.m. de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en
Monumenten (RACM) en organisaties van naam
Profileer uw organisatie als betrokken bij goede kennisuitwisseling
en als cultuur-minnend
Krijg de mogelijkheid tot publiceren, adverteren en meehelpen richting geven
Steun een vernieuwend platform
(tot op heden het enige dat archeologie+cultuurlandschap+monumentenzorg verbindt)
Profiteer van het sterke imago van Vitruvius.
Bel de uitgever Educom 010-425 6544 en zeg:
‘Wij staan erachter’. Educom zet u erin.

A R C H E O L O G I E C U LTUURLANDSCHAP MONUMENTENZORG
20
PROF. DR. J. BAZELMANS
50+3
DE HISTORISCHE CANON
VAN NEDERLAND
28
DRS. S. DIEPENDAAL - DRS. H. KREMER
AYLBADA
EN TAKUMA
14
PROF. IR. E. LUITEN
HET VERLEDEN
INDACHTIG
www.vakbladvitruvius.nl
Hier vindt u alle voorgaande
edities en deze zijn
gratis te downloaden.
KORT PAG 4-9: Minister Plasterk beschermt archeologische vindplaatsen •
Werelderfgoedstatus grachtengordel Amsterdam • Pactgemeenten beschermen
gezamenlijk bodemschatten • Boerderijenstichtingen en agrarisch erfgoed •
Grootste hunebed moet opgegraven • Symposium Stucwerk en Pleister
VOOR U GELEZEN/ RECENT VERSCHENEN
PAG 10-13, 43-47
A G E N D A
PAG 40-42
34
H.A.G. VAN DE VEN
UIT DE
BRAND
REAGEREN
REACTIES OP ARTIKELEN
IN DEZE UITGAVE
KUNNEN TOT 15 MEI
2009 NAAR DE UITGEVER
WORDEN GESTUURD.

EEN UITGAVE VAN
SUB-SPONSORS
Rijksdienst voor
Archeologie,
Cultuurlandschap en
Monumenten (RACM)
Postbus 1600
3800 BP Amersfoort
Tel. 033-421 7421
www.racm.nl
NV Amersfoortse Maatschappij
tot Stadsherstel
Postbus 842, 3800 AV Amersfoort
Tel. 033-460 5020
www.stadsherstelamersfoort.nl
Synthegra bv
Doetinchemseweg 61A
7007 CB Doetinchem
Tel. 0314-36 99 40
www.synthegra.com
MEDE-ONDERSTEUNERS
Past2Present-
ArcheoLogic
Pelmolenlaan 12-14
3447 GW Woerden
Tel. 0348-437 788 Fax 437 789
info@archeologic.nl www.archeologic.nl
Vitruvius is een informatief,
promotioneel, onafhankelijk
vaktijdschrift dat beoogt kennis
en ervaring uit te wisselen,
inzicht te bevorderen en
belangstelling te kweken voor
de vakgebieden archeologie,
cultuurlandschap en
monumentenzorg.
Uitgeverij Educom BV
2 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
Mathenesserlaan 347, 3023 GB Rotterdam
Tel. 010-425 6544 info@uitgeverijeducom.nl
Fax 010-425 7225 www.uitgeverijeducom.nl
Projectbureau
Belvedere
Postbus 389
3500 AJ Utrecht
Tel. 030-230 5010
www.belvedere.nu
Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken
Tel. 033-253 9439
info@restauratiefonds.nl
www.restauratiefonds.nl
Nijverheidsweg-Noord 114, 3812 PN Amersfoort
Postbus 1513, 800 BM Amersfoort
Tel. 033-299 8181
Fax 299 8180 www.archeologie.nl
COLOFON
UITGEVER/
BLADMANAGER
Robert Diederiks
REDACTIE
Drs. J.E. Abrahamse
Drs. H.G. Baas
mw. Drs. P.J. Braaksma
R.P.H. Diederiks
Ir. M. van Hunen
mw. Drs. M. Kapelle
Dr. H.C.M.Kleijn
Dr. R.C.G.M. Lauwerier
S.A. Muller
mw. Dr. E.M. Theunissen
REDACTIERAAD
Dr. C.H.M. (Chris) de Bont
Wageningen Universiteit
Drs. H.M.P. (Jeroen) Bouwmeester
Synthegra
Drs. D.E. (Dorien) Fröling ADC
Drs. B. (Boudewijn) Goudswaard
Past2Present/Archeologic
Dr. R.J. (Reinout) Rutte TU Delft
Prof.Dr.Ir. M. (Theo) Spek
RACM, Rijksuniversiteit
Groningen
Ir. F.G.M. (Frank) Véhof NRf
Ir. G.A. (Gerdy) Verschuure-Stuip
TU Delft
ABONNEMENTEN
Nederland 4 nrs/jaar E 45.-
België 4 nrs/jaar E 55.-
Voor betaling wordt een
factuur verzonden. Vermeld
bij correspondentie altijd het
abonneenummer (zie de
factuur). Tijdige betaling
garandeert regelmatige
toezending. Abonnementen
lopen automatisch door.
Opzeggingen (uitsluitend
schriftelijk per aangetekend
schrijven) dienen uiterlijk
twee maanden voor afloop
van de abonnementsperiode
in ons bezit te zijn.
LEZERSSERVICE /
NABESTELLINGEN
Adresmutaties/abonnementen
en nabestellingen doorgeven
via info@uitgeverijeducom.nl
© Copyrights Uitgeverij Educom BV
April 2009.
Niets uit deze uitgave mag worden
gereproduceerd door middel van
boekdruk, foto-offset, fotokopie,
microfilm of welke andere methode
dan ook, zonder schriftelijke
toestemming van de uitgever.
ISSN 1874-5008

V AN DE REDACTIE
VITRUVIUS
VARIETY IS THE SPICE OF LIFE
Een nieuwe lente, een nieuwe Vitruvius. Nieuw is de vormgeving
die nu wat meer rust uitstraalt. Nieuw is ook dat de Rijksdienst
voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) subsponsor
is geworden; de dienst neemt nu een iets andere positie ten
opzichte van het blad. Hiermee wordt het nog iets duidelijker – en misschien
ten overvloede – dat Vitruvius géén RACM-nieuwsbrief is.
Onveranderd blijft ons inziens de variëteit aan artikelen, de rubrieken
en de kwaliteit ervan. Belangrijker is natuurlijk dat u – lezer – dat ook
vindt. Uw opmerkingen kunt u sturen naar: info@uitgeverijeducom.nl
3 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
Vitruvius blijft natuurlijk Vitruvius, maar dit tweede nummer van 2009
laat zien dat er ook voldoende flexibiliteit is om grotere aanpassingen
door te voeren. In gezamenlijkheid tillen we dit vaktijdschrift naar een
steeds hoger niveau.
Wilt u hieraan een bijdrage leveren in de vorm van een artikel, kort
bericht of boekrecensie, meldt u bij de uitgever via bovenstaand
e-mailadres.
Tot slot: op www.vakbladvitruvius.nl vindt u alle voorgaande edities en
u kunt ze kostenloos downloaden.
— De redactie

K ORT
Minister Plasterk beschermt
archeologische vindplaatsen
Op 15 januari 2009 heeft minister Plasterk
van Cultuur in het Museon in Den Haag
een lijst van 23 archeologische vindplaatsen
bekend gemaakt, die voorgedragen worden
voor wettelijke bescherming.
De vindplaatsen zullen dit jaar als rijksmonument
beschermd gaan worden. Ze vullen een
wezenlijke lacune (op) in het huidige bestand
van beschermde archeologische monumenten.
Het grootste deel van deze lijst bestaat uit
Romeinse monumenten en ligt langs de
Limes. Het gaat onder andere om militaire forten,
een wachttoren (foto), een scheepswrak,
een tempel en de resten van een aquaduct. Een
inhaalslag op dit gebied ligt voor de hand,
omdat in de ons omringende landen al delen
van de Romeinse rijksgrens op de UNESCOlijst
van het Werelderfgoed geplaatst zijn.
In Nederland zijn circa 1500 archeologische
Het dossier voor de voordracht van de
Amsterdamse grachtengordel voor de
Werelderfgoedlijst is overgedragen aan
Unesco. De Nederlandse Permanente Vertegenwoordiger
in Parijs leverde het ruim 600 pagina’s
dikke dossier af bij het Werelderfgoedcentrum
, dat de aanvraag nu in behandeling
gaat nemen.
In het voordrachtsdossier worden de cultuurhistorische
en uitzonderlijke universele waarden
van de 17e eeuwse grachtengordel van
Amsterdam beschreven. De structuur van
grachten, wegen, bruggen, grachtenpanden en
kavels van het gebied rond Singel, Herengracht,
Keizersgracht en Prinsengracht is een
internationaal icoon voor de stedenbouw, dat
na vier eeuwen nog steeds in tact is. De status
van Werelderfgoed zou een internationale
erkenning van de cultuurhistorische waarde
van dit deel van Amsterdam zijn. Ook staat in
het dossier beschreven hoe Rijk, gemeente
Amsterdam, Stadsdeel Centrum en Hoogheemraadschap
Amstel, Gooi en Vecht deze
waarden in stand gaan houden.
Cultureel en natuurlijk erfgoed kan op de Werelderfgoedlijst
komen als het van ‘uitzonderlijke
universele waarde’ is en
daarom behouden moet
worden. Door plaatsing
op de lijst groeit de
naamsbekendheid van
een locatie, wat meer
toeristen kan trekken.
4 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
vindplaatsen wettelijk beschermd. Recent
onderzoek van de Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten
(RACM) laat zien dat de reeds bestaande groep
van archeologische monumenten niet evenwichtig
is samengesteld. Kort gezegd: zichtbare
resten, zoals hunebedden, grafheuvels en
huisterpen zijn oververtegenwoordigd, terwijl
onzichtbare resten, zoals nederzettingen en
grafvelden uit vrijwel alle perioden, ondervertegenwoordigd
zijn. Minister Plasterk rekent
het tot zijn taak de komende jaren tot een
representatiever bestand te komen.
In navolging van de Wet op de archeologische
monumentenzorg streeft de minister bovendien
naar behoud in situ. Dit betekent dat
archeologisch erfgoed zo veel mogelijk wordt
bewaard op de plaats waar het is aangetroffen,
Voordracht werelderfgoedstatus
grachtengordel Amsterdam bij Unesco
De gezamenlijke overheden
en eigenaars zijn
verantwoordelijk voor
de bescherming en
instandhouding van het
erfgoed. Op dit moment
zijn zeven Nederlandse
objecten en gebieden
Werelderfgoed: Willemstad op de Nederlandse
Antillen, voormalig eiland Schokland in
Flevoland, de Stelling van Amsterdam, de
molens van Kinderdijk, het Ir. D.F. Woudagemaal
in Lemmer, de droogmakerij De
Beemster en het Rietveld Schröderhuis in
Utrecht. Het natuurgebied de Waddenzee is
door Nederland en Duitsland samen genomineerd
voor de Werelderfgoedlijst; die aanvraag
is sinds februari 2008 in behandeling bij het
Werelderfgoedcomité van Unesco.
om zo de archeologische waarden te kunnen
behouden. De bodem is de beste garantie voor
een goede conservering van archeologische
resten.
PERMANENT ERTEGENWOORDIGER
BIJ DE UNESCO, BAS TER HAAR
(R), BIEDT HET DOSSIER AAN
AAN DE HEER FRANCESCO
BANDARIN, DIRECTEUR VAN
HET WERELDERFGOED-
CENTRUM VAN UNESCO
Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en
Wetenschap en de Gemeente Amsterdam stelden
de voordracht van de 17e eeuwse grachtengordel
gezamenlijk op. In de zomer van
2009 bezoekt ICOMOS, een adviesorgaan van
het Werelderfgoedcomité, Amsterdam voor
een inspectie van het voor te dragen gebied.
Het comité besluit in 2010 of dit unieke stuk
Amsterdam inderdaad op de Werelderfgoedlijst
geplaatst wordt.

K ORT
PACT VAN DUIVENVOORDE
Pactgemeenten
beschermen
gezamenlijk
bodemschatten
De gemeenten Leidschendam-Voorburg,
Wassenaar en Voorschoten zetten zich
gezamenlijk onder de naam ‘Pact van Duivenvoorde’
in voor een duurzaam behoud van het
unieke gebied Duin, Horst en Weide. Eén
van de resultaten van deze samenwerking is
de archeologienota en de werving van een
archeoloog.
De archeologienota ‘Het Bodemarchief ontrafeld’
is onlangs vastgesteld door de gemeenteraden
van Wassenaar, Voorschoten en Leidschendam-Voorburg.
Uit de bodemopbouw
van het gebied, de gedane vondsten en de
bewoningsgeschiedenis komt naar voren hoezeer
hier sprake is van bijzondere cultuurhisto-
5 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
rische en archeologische kwaliteiten. Deze zijn
gemeentegrensoverschrijdend. Mede vanwege
de ‘samenhang’, maar ook om te komen tot een
eenduidig beleid, hebben de drie gemeenten er
voor gekozen gezamenlijk beleid te ontwikkelen
en uit te voeren.
De archeologienota van het Pact van Duivenvoorde
is tot stand gekomen in nauw overleg
met de lokale archeologische werkgroepen, de
historische verenigingen, de Provincie Zuid-
Holland en de Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten.
De archeoloog krijgt als opdracht mee om het
in de nota vastgelegde beleid te implementeren
in de ruimtelijke ordeningstrajecten bij de
drie gemeenten en zorg te dragen voor de
opbouw van goede en toegankelijke documentatie
en kaartmateriaal.
Om iedereen kennis te laten maken met de bijzondere
ontstaansgeschiedenis van het gebied
zal er vanaf juni een tentoonstelling onder het
motto: ‘Archeologie krijgt een gezicht’ in
samenwerking met de historische verenigingen
en lokale musea worden georganiseerd.
Vondsten vanaf de prehistorie tot aan de middeleeuwen
zullen tentoongesteld worden en de
rijke bewoningsgeschiedenis van het gebied
zichtbaar gemaakt.
Unieke kwaliteiten Duin, Horst
en Weide
Het gebied Duin, Horst en Weide is een overwegend
landelijk gebied met een bijzonder
cultuurlandschap tussen de stedelijke concentraties
van Leiden, Den Haag en Zoetermeer.
De drie gemeenten vinden dat met dit cultuurhistorisch
en landschappelijk waardevol
gebied zorgvuldig moet worden omgegaan.
Het gebied heeft unieke kwaliteiten, die het
waard zijn behouden te blijven. Denk hierbij
aan de onbebouwde duinen van ‘duin’, de grote
kastelen en landhuizen van de ‘horst’ en de
lange polderlinten met boerderijen van het
‘weide'gebied. Mede hierom heeft het Rijk het
gebied zowel vanuit ruimtelijk oogpunt
(Rijksbufferzone) als vanuit cultuurhistorisch
en monumentaal oogpunt (beschermd dorpsgezicht)
aangewezen als een gebied, dat bijzondere
aandacht en bescherming verdient. Door
de vaststelling van de nota ‘Het bodemarchief
ontrafeld’ zal hier met het bijbehorende
bodemarchief op eenduidige en zorgvuldige
wijze aandacht aan worden besteed.
Eerdere initiatieven van het Pact van Duivenvoorde
waren de Cultuurhistorische Impuls
‘Duin, Horst en Weide’, het Boerenerfgoedproject
en de Kunst en Vormgevingsroute.

K ORT
Boerderijenstichtingen op de
bres voor agrarisch erfgoed
De gezamenlijke boerderijenstichtingen
reageren kritisch op de nieuwe plannen
van Minister Plasterk. Zij voorzien dat de
modernisering van de monumentenwet,
MoMo geheten, verkeerd zal uitpakken voor
het monumentale boerderijenbestand in het
land.
Het gaat niet goed met de monumentale boerderijen
in Nederland. De meeste panden hebben
een grote achterstand in het onderhoud en
er is veel leegstand. Het rijk maakt zich hierover
ook zorgen. In de MoMo nota van de
minister wordt bevestigd dat het met de onderhoudstoestand
van boerderijen, ten opzichte
van andere groepen monumenten, slecht is
gesteld. Geëigende maatregelen om dit te verbeteren
ontbreken echter. Het rijk mist inzicht
over hoe dit komt en wat daar het beste aan
gedaan kan worden. De boerderijen- en erfgoedstichtingen
in de regio’s hebben dagelijks
contact met eigenaren van rijksmonumentale
boerderijen. Zij weten wat de knelpunten zijn
en wat er moet veranderen. Na gedegen onderzoek
stellen zij in een gemeenschappelijke
brandbrief aan OC&W, dat boerderijen een
‘onzichtbare’ groep monumenten vormen. Op
basis van dit onderzoek, uitgevoerd door
Bureau Helsdingen in Vianen met medewerking
van de boerderijenstichtingen uit het
hele land, komt men tot aanbevelingen gebaseerd
op vijf speerpunten:
1. Boerderijen moeten binnen de rijksmonumenten
als één specifieke groep worden
behandeld, evenals de kerken en molens.
2. Een eenvoudiger subsidieregeling met meer
6 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
opbrengst en minder administratieve rompslomp.
3. Hergebruik van boerderijen moet gestimuleerd
worden en niet worden gefrustreerd.
4. De rietdekker moet net als de schilder naar
het 6% BTW tarief.
5. De gebiedskennis van boerderijenstichtingen
en het SHBO archief moet beter benut
worden.
In opdracht van de Stichting Boerderij & Erf
Alblasserwaard- Vijfheerenlanden heeft
Bureau Helsdingen zich grondig verdiept in
de voorstellen van de minister. De resultaten
zijn zorgwekkend. Om hierop constructief te
kunnen reageren richting Den Haag en tevens
een vuist te kunnen maken, werden alle andere
boerderijenstichtingen benaderd. Deze
betuigden adhesie en leverden inhoudelijke
bijdragen voor de reactie naar de minister. Wat
opviel was de grote eensgezindheid van de
stichtingen. Alle neuzen stonden direct dezelfde
kant op. Dit is opvallend omdat de problematiek
in de regio’s nogal verschilt. Zo is in
Noord-Brabant met hulp van de Provincie een
goed werkende boerderijenlijn opgezet. Hier
kunnen eigenaren van boerderijen terecht met
hun vragen. In Drenthe daarentegen is het
akelig stil.
Boerderijen één groep
binnen rijksmonumenten
Sinds jaren wordt er in subsidieland onderscheid
gemaakt tussen boerderijen waarin een
agrariër woont en woonboerderijen waarin een
burger woont. De agrarische boerderijen vallen
onder de categorie ‘overige’ Zij zitten in
één groep met begraafplaatsen, stadhuizen en
grenspalen. De woonboerderijen behoren tot
de grote groep ‘woonhuizen’. De boerderijenstichtingen
willen dat alle circa 6000 rijksmonumentale
boerderijen samen één groep
gaan vormen. Hierdoor zijn zij als groep niet
meer onzichtbaar en kunnen hun specifieke
problemen ook effectief aangepakt worden.
Boerderijen hebben van oudsher een directe
relatie met het landschap en verdienen daarom
als groep een aparte benadering.
Eenvoudiger subsidieregeling
Boeren die in een rijksmonument wonen
komen in aanmerking voor een Brim-subsidie.
Deze subsidieregeling is een enorme “paarse
krokodil”. Om subsidie aan te vragen voor
gewoon onderhoud (schilderwerk, riet vervangen
en kleine reparaties) moet er bij de RACM
(Rijksdienst van Archeologie Cultuurlandschap
en Monumenten) een rapport worden
ingeleverd dat gemiddeld 70 pagina’s dik is.
Zonder ondersteuning van een ingehuurd
bouwkundig adviesbureau is deze aanvraag
voor een eigenaar niet te doen.
Hergebruik boerderijen stimuleren
Momenteel beëindigen in Nederland iedere
dag vijf boeren hun agrarische bedrijf. Een
deel van de boerderijen wordt verkocht. De
nieuwe eigenaar mag er echter pas gaan wonen
of een ander bedrijf vestigen als het bestemmingsplan
veranderd is. Dit is een langdurige
procedure. Daarnaast is er voor herbestemming
geen subsidie beschikbaar en ook de
belastingaftrek voor het onderhoud van het
pand vervalt. Hierdoor wordt de herbestemming
van deze panden gefrustreerd. Daardoor
staan er momenteel veel en vooral grote boer-

K ORT
derijen leeg. Leegstand leidt altijd tot verval
en verdwijnen van een boerderij. Hierdoor
verarmt zowel ons landschap als het erfgoedbestand!
Rietdekker net als schilder 6% BTW
In Nederland zijn er naar schatting 91.000
historische boerderijen. 7% hiervan zijn rijksof
gemeentelijk monument. De overige 93%
van de historische boerderijen krijgen geen
financiële ondersteuning of bescherming. En
dat terwijl ook zij essentieel zijn voor de
schoonheid van ons platteland, zoals in 2003
Jaar van de Boerderij door het rijk werd aangetoond.
De onderhoudskosten van deze boerderijen
zijn enorm. De grootste post is meestal
het rietdekken: een zeer arbeidsintensief
Sinds 1968 is er geen hunebed in Nederland
meer groots onderzocht. ‘Archeologie
is gebaat bij een opgraving van één hunebed
per generatie, om te beginnen met die van
Borger’. Dat is de stelling van de directeur van
het Hunebedcentrum, Hein Klompmaker.
Geheel oneens met deze stellingname is
Wijnand van der Sanden, provinciaal archeoloog
in Drenthe. Hij meent, dat opgraven het
vernietigen van het bodemarchief is en dat
eerst de onderzoeksmethoden van archeologen
moeten verbeteren. Zo tekent zich in Drenthe
een controverse af in de wereld van de archeologie.
Dit blijkt uit het boek en de filmtrailer
‘Het geheim van het grootste hunebed’. Het
boek en de filmtrailer werden op 17 februari jl.
officieel gepresenteerd in het Hunebedcentrum.
7 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
ambacht. De rietdekker zou als de schilder in
het lage 6% BTW tarief moeten vallen.
Kennis boerderijenstichtingen
en SHBO beter benut
De brede praktijkkennis van de regionale
boerderijenstichtingen wordt door de RACM
(Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap
en Monumenten) en de overheden te
weinig benut. Het bijzondere archief met oude
foto’s en bouwtekeningen van de SHBO
(Stichting Historisch Boerderijen Onderzoek)
is momenteel niet toegankelijk. Het is aan de
RACM om deze waardevolle informatiebron,
zoals beloofd, weer openbaar toegankelijk te
maken voor voorlichting en advisering aan
ambtenaren en boerderijbewoners.
Twee aanleidingen zijn voor de meningsverschillen
verantwoordelijk. In september
2008 hebben Nederlandse archeologen op
initiatief van het Hunebedcentrum deelgenomen
aan een opgraving van een hunebed in
Zweden, nabij het plaatsje Falköping. En dan
is er nu dus ook nog het boek van Lukas
Koops. Beide elementen – opgraving en boek –
geven het Hunebedcentrum aanleiding om het
adagium, dat opgraven vernietigen is, in aanmerking
komt voor discussie en heroverweging.
Schrijver Lukas Koops onderneemt in
zijn boek een zoektocht naar de gevolgen van
hoe een veertienjarige puber in 1983 wat
scherfjes en botjes peuterde uit het grootste
hunebed van Nederland. Ruim 25 jaar bleef
het T-Forddoosje vol prehistorisch materiaal
op zolder liggen. Toen kwam het vervolgens als
Om deze speerpunten onder de aandacht te
brengen bij de politiek en het publiek laten de
gezamenlijke boerderijenstichtingen nu één
landelijk geluid horen. De boerderijenstichtingen
zetten zich in voor het behoud van alle
streekeigen boerderijen en erven met hun
authentieke erfelementen, zoals monumentale
toegangspoorten en -lanen, boomgaardjes,
moes- en siertuinen, hooibergen, wagenschuren,
zomer- en bakhuisjes, boenstoepen,
welputten, hennepakkers, enz. enz. De streekeigen
boerderijen vormen een eenheid met het
omringende landschapstype. Zij zijn cultuurhistorisch
en landschappelijk van grote waarde
en mede bepalend voor de toeristisch recreatieve
potentie van elk gebied.
Borger - grootste hunebed moet opgegraven
schenking in het bezit van het Hunebedcentrum,
dat er onderzoek naar verrichtte. Het
boek is mede mogelijk gemaakt door Provincie
Drenthe.
Het onderzoek naar de vondst van de puber
leverde het spectaculaire gegeven op, dat in het
grootste hunebed van Nederland een na-bijzetting
heeft plaatsgevonden in de Bronstijd,
ruim 2000 jaar na de bouw van het hunebed.
Drie kleine botfragmenten (rond 950 v.Chr.)
van een gecremeerde, menselijke schedel
vormen de basis voor deze opzienbarende conclusie.
In 1685 beweerde de Groningse dichteres
Titia Brongersma al, dat ze crematieresten
had gevonden in het hunebed van Borger. Ze
is nooit geloofd.
Het Hunebedcentrum heeft het voornemen
om van dit opzienbarende verhaal een documentaire
te realiseren. Met hulp van het Prins
Bernhard Cultuurfonds Drenthe kon er een
trailer van de voorgenomen documentaire
gemaakt worden, onder meer met opnamen
van de hunebedopgraving in Zweden.
Van de 53 Nederlandse hunebedden zijn in de
loop van eeuwen zo’n 13 exemplaren archeologisch
onderzocht c.q. opgegraven. De laatste
opgraving van een compleet hunebed vond
plaats in 1968. De gehele inventaris van dit
hunebed (D26, Drouwenerveld) is onderdeel
van de permanente expositie van het Hunebedcentrum.
Om schatgraverij tegen te gaan
zijn alle ‘kamers’ van nog niet opgegraven hunebedden
verzegeld met grasbetonblokken.

K ORT
Symposium Stucwerk en Pleister
Het jaarlijkse instandhoudingsymposium
van de RACM wordt dit jaar gewijd aan
Stucwerk en pleister. Dit symposium wordt op
14 oktober gehouden in het Koninklijk
Instituut voor de Tropen (KIT) in Amsterdam.
Het thema stucwerk en pleister is een rijk
onderwerp dat zowel de gevels van gebouwen,
als de wanden en plafonds in het interieur
betreft. Dit veelzijdige thema is interessant en
van belang voor de wereld van de monumentenzorg,
de stucwerkbranche en de wetenschappelijke
wereld van de architectuur- en interieurhistorie.
Tijdens het symposium zal uitgebreid worden
ingegaan op zowel de cultuurhistorische als de
technische kant van stucwerk en pleister. Zo
zal een overzicht worden geven van stucwerk
in het interieur door de eeuwen heen en van
geprefabriceerde decoratieve elementen van
firma’s zoals Silberling die in de tweede helft
van de 19de eeuw in zwang raakten. Ook
gekleurde pleistersystemen zoals stucco lustro,
stuc marmer en scagliola worden belicht, evenals
de kleurig uitgemonsterde cementbepleisterde
buitengevels.
Daarnaast uiteraard veel aandacht voor de
technische kant van het thema. Specialisten
zullen vertellen over de materiaalkundige en
uitvoeringstechnische aspecten van de consolidatie
van aangetast stucwerk, over het (op)nieuw
aanbrengen van verdwenen stucwerk en de
technieken en materialen die de restauratiestukadoor
daarvoor beschikbaar heeft en over
het standaardbestek voor restauratiestucwerk
dat het Neerlandsch Stucgilde in samenwerking
met andere partijen heeft ontwikkeld.
Natuurlijk is er ook ruim aandacht voor zoutschade,
maatregelen om deze schade te beperken
en het gedrag van de verschillende typen
pleistersystemen die geschikt zijn voor zoutbelaste
ondergronden. Tot slot zal door de
Rijksdienst een visie geven op de diverse
aspecten van de instandhouding van stucwerk
en de vaak lastige keuzen waar eigenaren en
monumentenzorgers in de praktijk voor
komen te staan, zoals het al dan niet toepassen
van ‘black box’-pleistersystemen.
Uiteraard zorgen niet alleen technisch problemen
zoals aantasting door vocht en zout voor
instandhoudingsdilemma’s, maar ook een
functieverandering van het gebouw of wijzigende
opvattingen over de cultuurhistorische
waarde van afwerklagen. Keuzen voor partieel
herstel of vernieuwen, materiaalgebruik, hersteltechnieken
en afwerking zijn zelden eenduidig;
het is een ware kunst om alle aspecten
die een rol spelen evenwichtig mee te laten
wegen in het uiteindelijke plan. Evenals vorig
jaar zult u niet zonder inspirerend naslagwerk
naar huis gaan.
Informatie en aanmelden kunt u in het voorjaar
vinden op de site van de RACM. Voor vragen
en opmerkingen over het symposium kunt
u terecht bij Michiel van Hunen van de RACM
030-698 3285, m.van.hunen@racm.nl.
Opgraving Merovingisch grafveld Borgharen
Op een zonnige dag in oktober 2008 ging
de schop in de grond om een deel van het
te beschermen Merovingische grafveld in het
Limburgse Borgharen op te graven. Dit klinkt
als een contradictie, maar is in feite het resultaat
van een combinatie van een tegenstribbelend
monument en diverse partijen die hun
verantwoordelijkheid nemen.
Het vroegmiddeleeuwse grafveld was in 1995
bij proefsleuvenonderzoek in het kader van de
Maaswerken, binnen de resten van een
Romeinse villa aangetroffen. Vanwege de waarde
van deze waarschijnlijk samenhangende
fenomenen paste Rijkswaterstaat de plannen
aan, zodat grafveld en villa in situ behouden
konden blijven en droeg de Rijksdienst voor
Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten
de vindplaats voor als rijksmonument. Bij het
8 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
onderzoek werd echter ook geconstateerd dat
de conditie van de skeletten achteruitgaat en
behoud geen optie is.
Oplossing voor dit probleem is behouden wat
kan, en veiligstellen wat niet in situ bewaard
kan worden. Concreet betekent dit dat in
enkele jaren het kwetsbare grafveld met de
grootste zorgvuldigheid wordt opgegraven,
bestudeerd en gepubliceerd en dat de rest van
het rijksmonument intact wordt gelaten.
Omdat er geen ‘veroorzaker’ is die de kosten
draagt, nemen de gemeente Maastricht, de
Universiteit van Amsterdam en de Rijksdienst
gezamenlijk de verantwoordelijkheid dit
belangrijke erfgoed veilig te stellen. De
gemeente zorgt voor de publiciteit en de conservering
van de voorwerpen, de universiteit
levert inhoudelijke expertise en doet het ske-
letonderzoek en de Rijksdienst doet de rest.
Naast het veiligstellen van het grafveld wordt
de opgraving gebruikt om allerlei methoden
en technieken te testen. Zo is er geëxperimenteerd
met een klein röntgenapparaat – een
hand-held XRF-, digitale scanning van vondsten
en fotogrammetrie. Zo gaan opgraving en
proeftuin samen.
Bij de eerste campagne is onder andere een
graf van een jonge vrouw aangetroffen dat
voorzien was van sieraden met meer dan 120
kralen, een kaurischelp en een houten kistje
met beslag, maar ook een sleutel, een bronzen
schaal en enkele bijgezette dieren. Komende
zomer ligt de focus bij het veldwerk op het
vaststellen van de omvang van het grafveld en
op mogelijke differentiatie in de mate van conservering
van het bot.

K ORT
Brochure over scheurend
baksteenmetselwerk
herzien
Bij historische baksteenconstructies komen verschillende vormen
van schade voor. Zo is scheurvorming een veelvoorkomend probleem,
maar ook afpoederen, afschilferen en afbrokkelen van baksteen
en mortel treden regelmatig op.
In de brochure Baksteenmetselwerk: scheuren en herstel wordt ingegaan op
de bouwtechnische en constructieve oorzaken van scheuren, en op de
mogelijkheden tot herstel. Deze vijfde druk is stevig herzien en geheel
verrijkt met nieuwe afbeeldingen.
De brochure is gratis te verkrijgen via info@racm.nl.
Erfgoed Akademie van start
edereen is erfgoedfilosoof.’ Met die woor-
‘Iden maakte Fons Asselbergs (foto) een
start met de gedachtewisseling in de Erfgoed
Akademie. ‘In de huidige ruimtelijke inrichting
van Nederland is erfgoed voortdurend in
het geding, als kans en als bedreiging. Als erfgoedprofessional
moet je in dit soort situaties
verantwoordelijkheid durven nemen of verantwoording
durven afleggen,’ aldus Fons
Asselbergs. De Erfgoed Akademie biedt een
setting voor professionals om de eigen opvattingen
rondom behoud en ontwikkeling van
erfgoed te scherpen aan de opvatting van anderen
en zo als geheel het niveau van het vak
vooruit te helpen.
Er is een maatschappelijke behoefte aan meer
‘sturing met kwaliteit’ waarin erfgoedprofessionals
een belangrijke positie vervullen.
Hierdoor verandert de rol van leverancier van
cultuurhistorische kennis en informatie naar
die van transformatiedeskundige die participeert
in processen van planvorming tot en met
uitvoering en daarin te maken krijgt met
verschillende publieke en private opdrachtgevers,
deskundigen én burgers. Deze veranderende
rol vraagt om aanvullende nieuwe
kennis en vaardigheden van de erfgoedprofessional.
Daarom hebben de Rijksadviseur voor het
Cultureel Erfgoed en projectbureau Belvedere
het initiatief genomen om de Erfgoed
Akademie op te richten. Dit initiatief wordt
gedragen door de RACM, Federatie Grote
9 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
Monumentengemeenten, Erfgoed Nederland,
de Erfgoedinspectie, het Nationaal restauratiefonds,
de Technische Universiteit Delft, ®MIT,
de Vrije Universiteit Amsterdam, het Interprovinciaal
Overleg, het Nirov, de Hogeschool
Utrecht en het Ministerie van OCW / Directie
Cultureel Erfgoed.
Opzet en inhoud van de cursus
Het programma van de cursus richt zich op de
overdracht van kennis, de mogelijkheid tot
reflectie en het verkrijgen van inzicht in de
cultuurhistorie. Ook traint het in aanscherping
van vaardigheden die nodig zijn om te kunnen
opereren in de ruimtelijk-economische wereld
waar het cultuurhistorisch belang ingebracht
wordt.
In de cursus worden een aantal thema’s verder
uitgediept; wat is authenticiteit, wat is
behoud, over wiens erfgoed spreken we en hoe
maak ik keuzes in de historische gelaagdheid.
Het speelveld is gebiedsontwikkeling, herbestemming,
herontwikkeling, reconstructie
en landelijk gebied. Met smaakmakende sprekers
worden de cursisten op recente ideeën en
kennis getrakteerd. Setting van deze discussies
wordt gevormd door boeiende projecten die
bezocht en besproken worden; herbestemd
industrieel erfgoed, probleemwijken, een
gebiedsontwikkelingsproject en een project
waarbij sprake is van de transformatie van het
landelijk gebied. Hier worden de dilemma’s
concreet.
Als rode draad door de cursus loopt verder een
filosofische reflectie op het eigen denken en
handelen met behulp van het Griekse trivium
van de vrije kunsten: retorica, dialectica en
grammatica. Tenslotte nemen de cursisten
allen hun eigen casus mee, die ze in dialoog- en
intervisiesessies verder kunnen brengen.
De eindwerkstukken van de cursisten worden
aan het eind van de cursus gepresenteerd en
gepubliceerd.
De droom van Fons Asselbergs, voormalig
Rijksadviseur van het Cultureel Erfgoed, is
daarmee uitgekomen. De Erfgoed Akademie is
februari jl. gestart. Na afloop van de pilotcursus
besluiten de betrokken partijen of en hoe
de Erfgoed Akademie een vervolg krijgt.

VOOR U GELEZEN
Canons van het Nederlandse landschap
Auteurs Henk van Blerck en Harry Harsema (redactie), Met tekstbijdragen
van Gerrie Andela, Henk van Blerck, Chris de Bont, Harry Harsema,
Karel Leenders, Marc Nolden, Theo Spek en Dirk Sijmons
Recensent Henk Baars
Uitgave Uitgeverij Blauwdruk
Details Paperback met flap, japans gevouwen, ISBN 978-90-75271-30-0. Prijs € 29,50
Het ontstaan van het Nederlandse landschap
Een canon in 12 thema’s en 50 vensters
Auteurs J.A.M. van den Ancker
Recensent Henk Baars
Uitgave Werkgroep Canon – Geoheritage NL en Buro voor Explanation Design.
Buijten en Schipperheijn - Zie ook www.canonvanhetlandschap.nl
Details Paperback, 36 pagina’s, ISBN 978-90-74980-20-3. Prijs € 5,95
In 2008 zijn twee publicaties verschenen die de
titel ‘Canon van het landschap’ in zich dragen. In
het kader van eerste Internationale Triënnale
Apeldoorn is onder leiding van voormalig
Rijksadviseur voor het Landschap Dirk Sijmons
een ‘canon’ van het Nederlandse landschap
samengesteld. Sijmons liet zich bij de selectie
van landschappen bijstaan door historisch geograaf
Theo Spek en architectuurhistoricus
Gerrie Andela.
In samenwerking met de twaalf provincies zijn
totaal 60 (plus 1) landschappen geselecteerd die
staan voor de meest bijzondere en karakteristieke
landschappen van ons land. Terecht merkt
Minister Plasterk in zijn voorwoord op dat deze
canon niet de pretentie heeft dé canon van het
Nederlandse landschap te zijn. Het landschap
en de waardering ervan zijn immers aan verandering
onderhevig, en subjectief. Doel van deze
canon was dan ook vooral om de variatie en de
rijkdom van het Nederlandse landschap te
tonen en met de beelden de discussie te stimuleren
over de toekomst van het Nederlandse
landschap. De ‘plus 1’ slaat overigens op de
10 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
Slufter van Texel, die Dirk Sijmons tijdens de
opening van de gelijknamige fototentoonstelling
eigenhandig heeft toegevoegd. De reden hiervan
was dat de duinen als landschapstype ontbraken.
Als we wat inzoomen op de 61 landschappen die
tezamen de landschapscanon vormen, dan valt
op dat de kleur groen overheerst. In het voorwoord
wordt hier door de minister ook iets over
gezegd. Als we namelijk kijken naar de feitelijke
cijfers over het grondgebruik van ons dichtbevolkte
land, dan blijkt 65% nog altijd agrarisch
gebruikt te worden, en is 10% bos. Die bijna 17
miljoen Nederlanders gebruiken met elkaar
maar zo’n 9% van ons oppervlak! Doordat het
merendeel van die bevolking in steden woont, en
op en neer reist via spoorwegen en snelwegen,
ontstaat het gevoel van een totaal verstedelijkt
en verrommeld landschap, maar zowel de cijfers
als de foto’s ontkrachten dit overheersende
idee. Overigens is wel een aantal ‘rode’ landschappen
opgenomen, maar de focus is nu eenmaal
heel anders dan bijvoorbeeld het ongeveer
gelijktijdige verschenen boek ‘Nature as artifice’,
ook een fotoboek over het Nederlandse
landschap. In dit boek staat de kunst van het
fotograferen voorop, en is vooral gezocht naar
expressies van de moderne samenleving die
zich uiten in het landschap. Dat heeft ook geleid
tot een spannend boek over het Nederlandse
landschap, maar gaat nadrukkelijk niet over
representativiteit.
De 61 gebieden die passeren kunnen wel gezien
worden als representant van onze landschapsgeschiedenis.
Enkele zeer recente landschappen laten zien dat
deze traditie nog altijd actueel is, zoals in de
natuurontwikkelingsgebieden langs de grote
rivieren. Dit voorbeeld wordt ook vaak aangehaald
vanuit het perspectief van “vernietiging
van historisch cultuurlandschap”, maar zoals
gezegd betreft het hier geen selectie van historisch
waardevolle cultuurlandschappen, maar
zijn het gebieden die “ergens voor staan”. In die
zin is elke foto een les in geschiedenis over onze
voorouders.
Uiteraard kun je van mening verschillen over de
uiteindelijke keuze die gemaakt is. Zelf zou ik
bijvoorbeeld het landschap bij de Hondsbossche
Zeewering (als les over de historische kustverdediging)
hebben toegevoegd aan de canon, of
een specifiek industrieel landschap als dat van
de Botlek. Maar zoals het bij een canon gebruikelijk
is: het gaat in feite niet om de uiteindelijke
selectie van 61 landschappen, maar meer om de
discussie die er (hopelijk) ontstaat over de betekenis
en waardering van het landschap.
Naast de 61 prachtige foto’s van de geselecteerde
landschappen en de verklarende tekstjes, bevat
het boek een tweetal inleidingen, van Dirk
Sijmons en Gerrie Andela (over de veranderende
waardering van het landschap), en een uitleiding
van Henk van Blerck, de initiatiefnemer.
Prachtig boek!
Minder ambitieus lijkt de andere landschapscanon’
te zijn: een nog net in 2008 verschenen
vouwfolder, met als titel ‘Het ontstaan van
Het Nederlandse landschap. Een canon in 12
thema’s, in 50 vensters’. Hoewel dit niet in de
titel valt terug te lezen, gaat het hier om een
aardkundige canon, dus één waarbij het landschap
wordt bezien vanuit het perspectief van
de geologie, geomorfologie en de bodem. De
lijst van de werkgroepleden bevat dan ook vooral
fysisch geografen, geologen en bodemkundigen.
De titel ‘canon van het aardkundige landschap’
was dan ook beter geweest, omdat andere
aspecten geheel onderbelicht blijven.
De twaalf thema’s en de vijftig vensters maken
de lezer duidelijk welke natuurlijke processen
onze landschappen vormden. Via vensters wordt
ingezoomd op locaties waar je die processen –
of de resultaten daarvan - nog kunt waarnemen.
De vouwfolder heeft dan ook een hoge educatieve
betekenis, en poogt minder dan die van
Sijmons een selectie te zijn van de meest
karakteristieke landschappen van ons land.

VOOR U GELEZEN
Rivieren & Inspiratie
Auteurs Robbert de Koning en Liesbeth Eshuis (samenstelling)
Recensent Henk Baars
Uitgave Programmadirectie Ruimte voor de Rivier. Bestellen enkel via de
website van Uitgeverij Eburon (www.eburon.nl/rivieren_en_inspiratie)
Details Hardcover, 110 pagina’s, geïllustreerd, ISBN 978-90-5972-294-1. Prijs € 17,95
Het programma Ruimte voor de Rivier gaat
primair over het creëren van meer ruimte voor
het water om het rivierengebied beter te
beschermen tegen overstromingen. Als gevolg
van klimaatsveranderingen krijgen de rivieren
meer water te verwerken, waardoor de kans op
overstromingen toeneemt. Het traditionele antwoord
hierop, het ophogen van de dijken, biedt
geen oplossing voor de langere termijn, waardoor
men op zoek is gegaan naar nieuwe oplossingen:
de rivier moet meer ruimte krijgen,
bijvoorbeeld door het verleggen van dijken,
het graven van nevengeulen of het verlagen
van uiterwaarden.
Uiterlijk in 2015, dat is dus al over 6 jaar!, moeten
langs de grote Nederlandse rivieren zo'n 40
“rivierverruimende maatregelen” zijn gerealiseerd.
Hierbij gaat men in alle gevallen uit van
het begrip ‘ruimtelijke kwaliteit’, een containerbegrip
waar iedereen zo zijn eigen beelden en
oplossingen bij heeft. Voor de één is het een
soort oernatuur in de uiterwaarden, voor de
ander gaat het vooral om behoud van het traditionele
uiterwaardenlandschap. In dit boek
wordt een groot aantal voorbeelden van elders
gepresenteerd die als inspiratie kunnen dienen
voor de inrichting van het Nederlandse rivierengebied.
De voorbeelden zijn met name geselecteerd
op hun toepasbaarheid voor Nederland.
Ze zijn “na zorgvuldige selectie” gekozen door
het Q-team”, een aantal mensen dat invulling
moest geven aan het begrip van ruimtelijke
kwaliteit. Via de website van Ruimte voor de
Rivier (www.ruimtevoorderivier.nl) kunnen we
zien dat dit Q-team bestaat uit Dirk Sijmons
(landschapsarchitect), Frans Klijn (fysisch geograaf),
Maurits de Hoog (stedenbouwkundige),
Dick de Bruin (rivierkundige) en Sjef Jansen
(ecoloog). De uitwerking en het advies zijn
verzorgd door Robbert de Koning Landschapsarchitect
BNT en Liesbeth Eshuis van ARCADIS.
Het inspiratieboek is opgebouwd rond een aantal
thema’s, zoals riviersystemen, stedelijke
waterfronten of waterbelevenissen. Wat betreft
het onderdeel ‘riviersystemen’ worden voorbeelden
aangehaald uit Duitsland, Polen, Italië
en Frankrijk. Rivieren die wat betreft de natuurlijke
processen die spelen veel overeenkomsten
vertonen met de rivieren in Nederland. Hierbij
is met name gekeken naar de gemiddelde
rivierwaterafvoer, de mate van sedimentafzet
en de vorm van de rivierbedding.
Het probleem dat ik altijd heb met dit soort
voorbeeld- en inspiratieboeken is dat men voorbeelden
uit het buitenland gebruikt, terwijl hét
kenmerk van ons rivierenlandschap is dat het
zo typisch voor Nederland is. Het kan best zo
11 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
zijn dat de Oder, de Po of de Vistula op het vlak
van waterafvoer, sediment of rivierbedding
vergelijkbaar zijn, maar verder zijn de rivieren
totaal onvergelijkbaar met de Rijn, Waal, Maas
of IJssel. Is het kenmerk van ons rivierenlandschap
nu juist niet dat we hier een echt cultuurlandschap
van hebben gemaakt? Dat de uiterwaarden
eeuwenlang in gebruik zijn, soms zelf
bewoond, en dat daarin enorm veel sporen van
menselijke activiteiten aanwezig zijn, zowel
boven als ondergronds?
En is het kenmerk ook niet dat we dit prachtige
landschap enorm onder handen hebben genomen.
Grootschalige zand- en grindwinning
hebben enorme gaten in het landschap achtergelaten.
Beken en rivieren zijn stuk voor stuk
‘genormaliseerd’, waardoor de waterafvoer versneld
plaatsvond. Steeds meer beek- en rivierlandschappen
zijn belast met bedrijventerreinen
en nieuwbouwlocaties, met alle gevolgen van
dien voor de waterhuishouding en waterbergingsmogelijkheden.
Vervolgens wordt de
afgelopen 20 jaar door natuurorganisaties en
waterschappen (in nauwe samenwerking
met klei-, zand- en grindbedrijven, iets waar
overigens met geen woord over wordt gerept
in dit boek) weer hard gewerkt aan herstel van
met name de boven- en benedenlopen van
beken, door hermeanderingsprogramma’s,
de aanleg van vistrappen en broekbosjes.
In dit inspiratieboek ontbreekt het aan positieve
en negatieve voorbeelden uit ons eigen rivierengebied.
Moeten nieuwe opgaven niet veel meer
uitgaan van het cultuurlandschap zoals dat
door de mens in de loop der eeuwen vorm is
gegeven? En van de positieve en negatieve
ervaringen die zijn opgedaan met `grootschalige’
en `minder grootschalige’ werkzaamheden in
deze landschappen?
In de studie Levend Verleden (1989) zijn de verschillende
Nederlandse landschapstypen in een
internationaal perspectief geplaatst. Het rivierengebied,
met zijn stroomruggen en kommen,
is in tegenstelling tot het landschap dat zich
voortzet aan de andere zijde van de Neder-
lands-Duitse grens veel meer een eenheid. Het
Nederlandse rivierengebied vormt volgens deze
studie, internationaal beschouwd, een zeldzaam
en bijzonder landschapstype. Bijzonder is het
intensieve gebruik van het rivierenlandschap
door de eeuwen heen, waarbij buitendijks werd
gewoond en gewerkt. De uiterwaarden zijn veel
meer dan elders onderdeel van de agrarische
bedrijfsvoering geweest.
Zou je bij een nieuwe inrichting dus niet veel
meer moeten uitgaan van het eigene, het specifieke
van ons rivierenlandschap? De landschapsecologische
benadering die men nu
voorstaat plaatst de rol van de mens op het
tweede plan. Het lijkt nu vaak te gaan om de
aanleg van nevengeulen, of begrazing door
Poolse Konikpaarden en Schotse Gallowayrunderen
(Millingerwaard). Maar is dit wat
men onder ruimtelijke kwaliteit verstaat? Een
sjabloon van pseudo natuurlijkheid? Zoals men
zelf al aangaf: de één wel, de ander niet. Maar
waar is de rol van “de ander” in dit boek? De
nadruk ligt wel heel erg op de natuurlijkheid
van de systemen. De cultuurhistorische betekenis
van dit bijzondere landschap komt niet of
nauwelijks aan de orde. En waar is de burger in
dit verhaal? Het zijn ontwerpers en techneuten
die met oplossingen komen aandragen, waarbij
de groep van deskundigen onevenwichtig is
samengesteld. Ik zou meer willen pleiten voor
een benadering waarbij voor elk van de projecten
wordt uitgegaan van het specifieke van de
locatie, waarbij een gedegen historische analyse
van de riviergeschiedenis inzicht geeft in de
genese van het cultuurlandschap, en waarbij
daadwerkelijk inspraak en betrokkenheid van
burgers leidt tot oplossingen die passen bij
gebiedsspecifieke problemen.
Los van deze persoonlijke kanttekeningen bevat
het boek tal van leuke voorbeelden van over de
hele wereld die mogelijk binnen de verschillende
Ruimte voor de Rivierprojecten wel degelijk
inspiratie kunnen bieden voor oplossingen.
Soms heeft dit meer het karakter van landart,

VOOR U GELEZEN
of zijn het waterbouwkundige werken die
reflecteren die wel degelijk passen bij de ingenieursmentaliteit
van ons land. Inspirerend zijn
de Aziatische voorbeelden van tijdelijke waterbergingsgebieden,
zoals retentiebekkens in de
stad (Japan) of sportvelden in de uiterwaarden
(Taiwan). Of van een groene rivier (Bonnet Carré
Spillway) in New Orleans, die is ingericht voor
Limesweg
Auteurs Marieke Berkers en Maike van Stiphout (redactie)
Recensent Joep Hendriks
Uitgave Architectura & Natura, Amsterdam
Details Paperback, 241 pagina’s full colour met uitklapbare kaartdelen. ISBN: 978-90-7686-350-4. Prijs € 35,-
Bijna 8,5 meter kaartmateriaal, schaal 1:20.000.
Zo wordt in Limesweg voor het eerst het hele
Nederlandse traject van de Romeinse limes
weergegeven. Dit alleen al maakt het boek,
waarmee eind november 2008 het project ‘De
limes anno nu, een biografie’ is afgesloten, een
bijzonder vormgegeven publicatie. Het project,
uitgevoerd door DS Landschapsarchitecten uit
Amsterdam op initiatief van de directeur Maike
van Stiphout en mede mogelijk gemaakt door
een projectsubsidie in het kader van Belvedere,
had tot doel verhalen over de limes te verzamelen
en onder de aandacht te brengen van bewoners,
eigenaren, ontwerpers en bestuurders.
Geleid door de vraag wat nu nog fysiek en mentaal
van de limesweg overgebleven is, liep men
met een afwisselend team van onder andere
landschapsarchitecten, lokale bestuurders en
archeologen in 18 dagetappes van Katwijk naar
Lobith. Onderweg werden bewoners en eigenaren
van percelen, die op de route van de limesweg
gelegen zijn, ingelicht over het bijzondere
monument dat zich onder hun voeten bevond.
De resultaten van deze wandelingen zijn op
initiatief van Stichting Letterlijk overgezet op
recente topografische kaarten, waarop langs
het vermoedelijke tracé van de limesweg de
locaties van archeologische vondsten, de
namen van publieke perceelseigenaren en de
geplande ontwikkelingen volgens De Nieuwe
Kaart van Nederland vermeld zijn. Deze cartografische
gegevens zijn aangevuld met korte
verhalen van specialisten over het fenomeen
van de Romeinse limes(weg) en gebundeld tot
een publicatie. Pakkender dan de achterkaft
dit doet, kan het resultaat niet samengevat
worden: ‘De limesweg, de grensweg van het
Romeinse rijk, is het grootste archeologisch
relict in Nederland. De weg ligt vrijwel geheel
verborgen in de ondergrond en is verspoeld
door de rivieren. Dit boek bevat gedetailleerd
kaartmateriaal, met cruciale GPS-coördinaten,
essays van archeologen, ontwerpers, historici
en anekdotes van bewoners. ‘Limesweg’ hoort
thuis in de boekenkast van de 3772 eigenaren!
Het boek bevat ook onmisbaar feitenmateriaal
voor planners, bestuurders, ontwerpers en
12 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
actieve recreatie. Hoezo nevengeulen aanleggen
en uiterwaarden afgraven? Dit boek heeft als
doel om te prikkelen. Om ideeën te krijgen die
aanzetten tot sprankelende ontwerpen. Maar
misschien is dit wel een verkeerd doel, en zou
het meer moeten gaan om een zeer zorgvuldige
benadering, met ontwerpen die niet sprankelend
zijn, maar juist heel subtiel oplossingen
geïnteresseerden die met dit onzichtbare fenomeen
te maken krijgen. Immers, een kwart
van het traject ligt in gebieden die in de nabije
toekomst herontwikkeld gaan worden.’
De meer dan 150 km lange tocht dwars door
Nederland zal op zijn minst een spannende en
uitdagende onderneming zijn geweest. Wetend
dat er van de originele limesweg tegenwoordig
helmaal niets meer zichtbaar is en dat het
archeologisch aangetoonde deel de tien procent
niet overstijgt, moet dit toch redelijk wat van
ieders inlevingsvermogen hebben gevergd. Net
zo is het voor mij als archeoloog een uitdaging
dit boek op waarde te schatten. Het is immers
de tweede publicatie over de limes die verschijnt
vanuit de Belvedere-gedachte om cultuur
erfgoed tastbaar en inzichtelijk te maken,
voor zowel de spelers op het vlak van de ruimtelijke
ordening als voor de ‘gewone’ geïnteresseerde.
Die eerste publicatie, de Limes Atlas uit
2005, was op een evenzeer onorthodoxe wijze
uitgegeven met als doel een archeologisch
monument met een meer dan 100-jarige
onderzoeksgeschiedenis te belichten. Ik kan
Limesweg – met zijn toepasselijk dubbelzinnige
titel – dan ook moeilijk los zien van de discussie
die door Evert van Ginkel en Frank Strolenberg
enige tijd geleden in de Archeobrief (nr.4,
december 2006 en nr. 2, juni 2007) werd
gevoerd over de tot dan toe geboekte resultaten
van het Limesprogramma.
Maar laat ik eerst ingaan op het boek zelf. Dat
oogt aantrekkelijk door de kleurige afwisseling
van pagina’s met tekst en foto’s en uitklapbare
delen met kaartsegmenten. Na een voorwoord
van Sim Visser, waarin hij gevat het probleem
van die onzichtbare en ontastbare limes verwoord,
laat Jan Kolen in zijn inleiding zien hoe
de historische gelaagdheid van het limeslandschap
zowel problematisch als uitdagend kan
werken voor het ruimtelijke ontwerp: ‘Kan de
limes, ondanks (of dankzij) onze bemoeienis
nog voorbestaan als een ‘buitenstebinnen
gekeerd’ landschap?’ Maike van Stiphout legt
uit hoe de limes haar tijdens het project heeft
geprikkeld als een onzichtbare lijn, van uit de
wetenschap dat de trajectdelen aan weerskant
bieden voor complexe problemen? Die uitgaan
van een zachte transformatie waarbij zoveel
mogelijk onderdelen van het huidige cultuurlandschap
behouden blijven. Het is de vraag of
deze meer genuanceerde benadering van de
transformatie van het rivierenlandschap voldoende
tot uiting komt door de gepresenteerde
voorbeelden in dit boek.
van het Nederlandse deel (in Duitsland en
Groot-Brittannië) al zijn voorgedragen voor de
Werelderfgoedlijst van Unesco. De vraag is wat
er bij ons moet gebeuren, nu de vermoedelijke
ligging van de weg in deze publicatie bekend is
gemaakt. Zij stelt een aanpak voor waarbij een
grotere rol voor de gebruikers van (het traject
van) de limesweg op lokaal niveau is weggelegd.
Niet van bovenaf – door de overheid
gestuurd – musealiseren, maar van onderaf
vormgeven.
Met deze conceptuele thematiek in het achterhoofd
beginnen we aan een zestal historische
en archeologische essays. En deze verhalen zijn
goed! Bovendien gaat Limesweg hier verder
dan de Limes Atlas, die na enkele inleidingen
toch heel veel aan de verbeelding over laat. Het
eerste essay van Cornelis van Tilburg geeft een
kort overzicht van Romeinse wegen in het algemeen
en de plaats die de limesweg daarbinnen
inneemt. Illustratief voor het wegennet is hierbij
het eerste segment van de Tabula
Peutingeriana, in kleur. Hierna volgen de bijdragen
van vier archeologen en een fysischgeograaf
, die elk een segment bespreken van
de limesweg aan de hand van de meest recente
stand van zaken op archeologisch gebied.
Chrystel van Brandenburgh doet dit voor het
traject van Katwijk tot Leiderdorp, Rien Polak
voor het traject van Leiderdorp tot aan De
Meern, Erik Graafstal voor dat van De Meern tot
Vechten, Wilfried Hessing van Vechten tot Wijk
bij Duurstede en Eckhart Heunks neemt het
laatste deel tot aan de grens met Duitsland voor
zijn rekening. Zij geven elk tekst en uitleg bij de
kaartdelen, waarop telkens de vindplaatsen –
indien aanwezig – van een castellum of een
stukje limesweg zijn aangegeven. Tussen de
teksten en de kaarten door wordt het geheel
opgefleurd met vele foto’s van materialen die
een wegdek kunnen bekleden, landschappen

VOOR U GELEZEN
en veel flora, die men her en der
langs de route moet zijn tegengekomen.
Wat vertelt Limesweg ons? In ieder
geval het verhaal van een groot
archeologisch monument dat
ondergronds door verschillende
landschappen slingert en soms
even dagzoomt, daar waar wij de
bodem openen en er onderzoek
kunnen verrichten. Maar ook een
verhaal van een moeilijk te traceren
lijn, zoals het stuk tussen
Vechten en Wijk bij Duurstede,
waar zelfs meer dan één variant
voor het tracé van de limesweg
bestaat. En een lijn die ten oosten
van Wijk voor een groot deel is uitgeveegd
door de erosieve werking
van de Rijn. De vraag is echter of
deze verhalen en beelden voldoende
bouwstenen leveren om – zoals
vanuit het project werd voorgesteld
– de limesweg op lokaal niveau
vorm te geven. En dan niet door de
weg volledig te reconstrueren,
maar telkens op een eigen wijze in
te passen in het straatbeeld. Want
de wetenschap dat de limesweg je
straat kruist of dat er mogelijk resten
van een wachtpost in je achtertuin
gelegen zijn, kan zeker aanspreken.
Maar hoe die limes er nu
in 3D uitzag, blijft in Limesweg
tamelijk onderbelicht en het is dan
moeilijk je iets voor te stellen bij
die Romeinse grens in dat natte
Hollandse landschap. Het aanstellen
van een centrale contactpersoon,
zoals Van Stiphout voorstelt,
is in dit kader zeker geen gek idee.
Deze zou moeten nadenken over
de overeenkomsten tussen de verschijningsvormen
van beoogde
lokale ‘limesweginitiatieven’ en de
uitvoering ervan in de gaten houden.
En dat brengt me bij de hierboven
aangehaalde discussie over het
resultaat van alle aandacht voor de
limes vanuit Belvedereprojecten.
Op zich is het natuurlijk pure winst
dat de archeologie en de limes op
deze wijze voor het voetlicht van
een groter publiek worden
gebracht. Alleen deel ik de mening
van Evert van Ginkel dat concrete
uitwerkingen lang op zich (hebben)
laten wachten. Dit doet natuurlijk
niets af aan de inhoud van dit boek,
maar het schept wel veel verwachtingen.
En daarnaast houd ik er als
archeoloog nog altijd een beetje
onbevredigd gevoel aan over, na
het lezen van eerst de Limes Atlas
en nu Limesweg. Want het liefst
zag ik in plaats van coördinaatkrui-
zen de contouren van castella,
wachtposten en opgegraven stukken
limesweg op de kaarten weergegeven.
En een paar foto’s van de
weg in een opgraving, waarmee de
minimale overblijfselen van de
wegconstructies toch het best
gevisualiseerd kunnen worden.
Of reconstructietekeningen van
het castellum van Valkenburg of
Zwammerdam en één van de
wachttorens bij De Meern, die voor
de geïnteresseerde maar nietingevoerde
lezer zeker ter verbeelding
zullen hebben gesproken.
Het is duidelijk dat de initiatieven
die in het kader van Belvedere
rond de Limes geïnitieerd zijn,
geen afbreuk doen aan het werk
van de archeoloog; ze vullen dit
juist aan. Alleen in andere bewoordingen
en met een andere beeldtaal
dan wij gewend zijn. Er is
onder archeologen wellicht
behoefte aan te veel van hetzelfde
(tentoonstellingen, mooie boeken,
etc.), iedere keer weer aangepast
op basis van de nieuwste opgravingen
en jongste interpretaties. De
subsidies die er beschikbaar zijn
voor de ontwikkeling van strategieën
voor de vertaling van fysiek
archeologisch erfgoed naar ontwerpopgaven
kunnen dan jaloerse
gevoelens oproepen. Een boek als
Limesweg is in de eerste plaats
natuurlijk gericht op een ander
publiek, al moet ik zeggen dat de
essays ook voor de ingevoerde
lezer een helder overzicht geven,
soms aangevuld met de nieuwste
inzichten. Een waardevolle aanvulling
dus, ook voor de boekenkast
van een archeoloog!
Minpunten zijn er nauwelijks, al
had op pagina 172 natuurlijk daadwerkelijk
de plattegrond van het
castellum Meinerswijk afgebeeld
moeten zijn, in plaats van die van
het castellum Zwammerdam voor
de tweede maal (maar nu in kleur).
Daarnaast was een kaart met de
ingewikkelde situatie van de rivierlopen
rond Arnhem in het begin
van de Romeinse tijd een goede
aanvulling geweest op het verhaal
van Heunks. En ik moet zeggen dat
een harde kaft het heen-en-weer
bladeren tussen teksten en kaartbladen
zeker aangenamer zou hebben
gemaakt. Maar dat had het
boek onbetaalbaar gemaakt en dan
was het zijn doel weer voorbij
geschoten: het verhaal vertellen
van de limesweg, aan iedereen.
13 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
Delft. Stad met een rijk verleden. Stad van Vermeer,
Hugo de Groot en Antonie van Leeuwenhoek. Stad met
een levendig en monumentaal centrum. Ook een stad met
een toekomst. Zowel vanwege de ligging in het hart van
de randstad als vanwege de aanwezigheid van bekende
bedrijven en hoogwaardige onderwijs- en onderzoeksinstituten
zoals de Tech nische Universiteit en TNO.
Verleden en heden bepalen sterk het karakter van
Delft als stad met kwaliteit voor bewoners, bezoekers
en ondernemers, als kennisstad.
Delft zoekt per 1 november 2009 een
Bouw- / Architectuurhistoricus (m/v)
van de gemeentelijke commissie
voor welstand en monumenten
De commissie
Binnen de gemeente is één commissie belast met advisering over
de esthetische kwaliteit van te (ver)bouwen bouwwerken en het
omgaan met de monumentale aspecten van de gemeentelijke- en
rijksmonumenten. Sinds juli 2004 is de gemeentelijke welstandsnota
het toetsingskader voor welstandsaspecten. De leden worden
benoemd voor een periode van 3 jaar. Eenmalige herbenoeming
voor 3 jaar is mogelijk.
De functie
De commissie voor welstand en monumenten heeft tot taak om
gevraagd en ongevraagd schriftelijk advies uit te brengen aan het
college van burgemeester en wethouders ten aanzien van:
- vergunningsaanvragen voor bouw en verbouw;
- vergunningaanvragen voor wijzigingen van beschermde monumenten;
- het aanwijzen van beschermde monumenten en beschermde
stadsgezichten;
- andere aangelegenheden, die voor het uiterlijk aanzien en/of
de monumentale waarde van afzonderlijke gebouwen of bouwwerken
van belang zijn of kunnen zijn, zoals stedenbouwkundige
plannen en voorstellen voor de (her)inrichting van de
openbare ruimte en bestemmingsplannen.
Functie-eisen Bouw- / Architectuurhistoricus
- een brede oriëntatie op de vakgebieden bouwhistorie,
architectuur-geschiedenis en monumentenzorg;
- in het bezit zijn van een relevante opleiding
(universitair of HBO-niveau);
- als architectuur- of bouwhistoricus werkzaam zijn, bij
voorkeur niet binnen Delft;
- ervaring hebben met het herkennen van bouwhistorische
waarden;
- in staat zijn tot het analyseren van verbouwings- en restauratieplannen
voor monumenten op bouwhistorische aspecten en
aspecten van monumentenzorg;
- kennis van de gemeente Delft is een pre;
- het vermogen oplossingsgericht te adviseren;
- op de hoogte zijn van het toepassen van het
gemeentelijk welstands- en monumentenbeleid.
Honorering, aanmelding en informatie
Voor de vergaderingen geldt een vaste vergoeding per uur en kan
reiskostenvergoeding van toepassing zijn. De commissie vergadert
eens per twee weken, op de even weken, op donderdagmiddag.
Richt uw brief met C.V. voor 30 april aan: Burgemeester en
Wet houders van Delft, ter attentie van de heer J.P. Smolders,
Hoofd monumentenzorg en bouwkwaliteit, Postbus 78, 2600 ME
Delft. Voor nadere informatie kunt u contact opnemen met het
secretariaat van de commissie, vak team monumentenzorg
en bouwkwaliteit, telefoon 015-2602125.

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
ERIC LUITEN
BELVEDERE-LEERSTOEL TU DELFT
WAT JONGE, HISTORISCH
GEÏNVOLVEERDE
ONTWERPERS LEREN
Het verleden
indachtig
1/2 – PRODUCTIEPARK MEINERSWIJK - WINTER EN ZOMER
ULTUURLANDSCHAP
Het onderzoeks- en onderwijsprogramma van de Belvedereleerstoel bij Bouwkunde in Delft
richt zich op twee aspecten: ten eerste onderzoek doen naar de wijze waarop in het ruimtelijke
ontwerp historische patronen en artefacten worden bewerkt en ten tweede jonge ontwerpers
inhoudelijk voorbereiden op ruimtelijke opgaven waarin de spanning tussen bescherming en
ontwikkeling expliciete aandacht vraagt. Natuurlijk is die spanning op het niveau van gebouwen
al veel langer een onderwerp van architectonische bewerking. Er bestaat een rijk scala aan
methoden en technieken om monumentale objecten te restaureren en renoveren. Belvedere
rekt de probleemstelling op naar stedelijke ensembles en de inrichting van het landschap en
situeert hem midden in de actualiteit van project- en gebiedsontwikkeling.
H
et onderzoeksprogramma, waarvan een
deel door promotieonderzoek wordt ingevuld,
zal leiden tot inzicht in de interpretaties
van historisch materiaal, in de keuzes
die ontwerpers maken, in de ontwerpmethoden
die worden toegepast. Het streven is een
idioom en zo mogelijk een grammatica te destilleren
uit de grote variatie van termen, thema’s
en technieken die door ontwerpers worden
gebruikt om hun omgang met historische
informatie en materiaal te duiden. Dat is
nodig omdat in de beroepspraktijk en de ontwerpopleidingen
over het algemeen impliciet,
zo niet terloops op historische kenmerken van
gebouwen, buurten, steden of landschappen
wordt gereageerd. Wat we de studenten bijbrengen
is dat in elke ruimtelijke opgave een
historische dimensie zit, soms met betrekking
tot de locatie of het gebouw in kwestie, soms
op het niveau van het architectonisch of stedebouwkundig
repertoire dat wordt toegepast in
het ontwerp. Als de studenten bezig gaan met
een afstudeerproject vragen we hun de ontwerpopgave
voortdurend te bezien vanuit het
dilemma bescherming en ontwikkeling. Welke
kwaliteiten zijn de moeite waard te worden
meegenomen in een volgende fase, welke
eigenschappen moeten worden vernieuwd of
vervangen?
In de recente stroom afstudeerprojecten van
negen Nederlandse hogere opleidingen voor
ruimtelijk ontwerpers (landschapsarchitecten
en stedebouwkundigen) is duidelijk de tendens
te zien dat studenten hun opgave graag
plaatsen in het perspectief van behoud en ontwikkeling.
In Blauwe Kamer van afgelopen
augustus is een overzicht opgenomen van de
beste projecten die in het studiejaar 2007-2008
werden afgerond. In de annotatie bij dat overzicht
schrijft Dorine van Hoogstraten dat het
erop lijkt dat 10 jaar Belvedereprogramma
vaste voet aan de grond heeft gekregen in de
opleidingen en in de hoofden van de studenten.
We zien plannen waarin de opgave van
revitalisering van gevoelig cultureel erfgoed
expliciet wordt uitgediept, zoals voor de
Stelling van Amsterdam, de militaire Green
Line op Cyprus, het voormalige Sperrgebiet in

Berlijn en de bazaar in Istanbul. Meer impliciet
komt herinterpretatie en herontwikkeling
van historische patronen en objecten aan de
orde bij afstudeerprojecten als Centrum
Heerenveen, stedelijke krimp in Leipzig en
herontwerp van de polder Schieveen bij
Rotterdam.
Bij Bouwkunde in Delft is bij de oprichting
van de Belvedereleerstoel besloten tot de
invoering van een zogenaamde Belvedereaantekening,
uit te reiken bij het Masterdiploma,
voor afstudeerders die zich op verschillende
manieren hebben verdiept in het
ontwerpen met geschiedenis. Ze worden
geacht mee te doen met de interuniversitaire
Belvederemodule van VU, WU en TU.
Daarnaast moeten ze minimaal 15 studiepunten
verzamelen in Belvederegerelateerde keuzevakken
en in hun afstudeerproject moet een
substantieel deel van de opgave gaan over ontwerpdilemma’s
rond de bescherming of modificatie
van historische kwaliteiten. Wat we
beogen is dat jonge architecten, stedebouwkundigen,
ontwikkelaars, zich bewust worden
van hun eigen positie in de omgang met
geschiedenis, erfgoed en monumenten. We
ondervragen hen op de aard van de bouwkundige
of ruimtelijke bewerking van het bestaande,
bekende en gewaardeerde, en dringen er op
aan dat ze consistent en min of meer verifieerbaar
te werk gaan. De achterliggende veronderstelling
is dat de samenleving – die de lokale,
regionale en nationale geschiedenis als een
nieuwe hype heeft omarmd – dat in toenemende
mate van hen als professionals zal verwachten
en hen daarop zal aanspreken. Dat ze in
staat zijn uit te leggen en aannemelijk te maken
hoe ze de geschiedenis in hun project hebben
benaderd en welke consequenties dat heeft
voor het plan. Het gaat er niet om schoolvorming
te bedrijven. We vragen hun niet zich
volgens een specifiek set van Belvedereregels
te gedragen. Het is aan de studenten om te
bepalen op welk abstractie- en schaalniveau de
bewerking van geschiedenis opportuun is. Ook
Belvedere en ontwerp
Eric Luiten is een van de drie Belvederehoogleraren die in het kader van
het Belvedereprogramma een leerstoel vervullen. Luiten doet dit aan de
Technische Universiteit Delft, Jan Kolen aan de Vrije Universiteit in
Amsterdam en André van der Zande aan Wageningen Universiteit. Aan de
VU ligt de focus op het erfgoedbegrip in een dynamisch perspectief, bij de
WU gaat het om de relatie tussen erfgoed en planning en bestuur en bij
Bouwkunde in Delft wordt de verhouding tussen erfgoed en ruimtelijk
ontwerp geproblematiseerd. De leerstoelhouders treffen elkaar met
grote regelmaat om hun activiteiten op elkaar af te stemmen, samen initiatieven
te bedenken en voor te bereiden én om waar mogelijk
eendrachtig te reageren op relevante ontwikkelingen en gebeurtenissen.
15 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
een volledige verwerping van het historisch
aspect uitmondend in integrale sloop van oude
artefacten als basis voor het ontwerp is gelegitimeerd.
Het gaat erom dat daar een valide
redenering aan ten grondslag ligt. Hoe genuanceerd
en gedifferentieerd de bewerking van
historische weefsels, patronen en objecten kan
zijn, laat de volgende selectie van drie projecten
zien. De makers studeerden allen recent af
aan de faculteit Bouwkunde van de TU en ontvingen
een Belvedereaantekening bij hun
diploma.
Een productiepark voor Meinerswijk
Architect Ruud Smeelen ontwierp voor zijn
afstuderen een nieuwe toekomst voor
Meinerswijk, de zuidelijke Rijnuiterwaarden
tussen Arnhem-Noord en Arnhem-Zuid. Het
gebied herbergt een prachtige collectie
patronen en artefacten die verwijzen naar
verschillende geschiedenissen die zich hier na
en naast elkaar hebben voorgedaan. Op de
schaal van het landschap is er sprake van een
fascinerende reeks ontginningen: de Romeinen
traceerden hier hun noordgrens en bouwden
er een verharde weg en defensiewerken, daarna
voltrokken zich achtereenvolgens een
agrarische ingebruikname, een geschiedenis
van oppervlakkige kleiwinning en baksteenfabricage,
de aanleg van waterwerken voor de
IJssellinie en recent de herbestemming van
drassige kleiputten en weidegronden tot
natuurgebied. Smeelens interesse voor dit
binnenstedelijke rivierdal is gelegen in de
betekenis die het heeft voor de mensen die in
de nabijheid wonen. Meinerswijk blijkt bij
nadere beschouwing een zeer informele,
avontuurlijke ontspanningsruimte te zijn,
moeilijk bereikbaar en slecht toegankelijk.
Allerlei activiteiten die in de klassieke
Arnhemse stadsparken niet passen of verboden
zijn vinden hier plaats.
De recente, gedeeltelijke aankoop door een
projectontwikkelaar was voor de afstudeerder
de aanleiding zich te verdiepen in de bijzondere
kwaliteiten en potenties van het gebied. Hij
heeft in beeld gebracht hoe een volgende ontginning
zich zou moeten voltrekken, tegen de
achtergrond van zijn streven het groene karakter
van Meinerswijk overeind te houden. Het
voorstel is opnieuw de totale oppervlakte in te
zetten als productiefactor maar nu ten behoeve
van snelgroeiend wilgenbos. Smeelen schetst
een scenario waarin een genuanceerd mozaïek
van wilgenplantages, geselecteerd uit een
matrix van wilgensoorten en oogstmethodes,
het terrein een compleet nieuwe aanblik geeft
zonder dat de landschappelijke geheimzinnigheid
wordt aangetast. De oogst van het wilgenhout
in het najaar en de vroege winter vindt
decentraal plaats in kleine zagerijen verspreid
over het gebied. Daarvandaan wordt het hout
verplaatst – bij hoog water per schip – naar een
enorme centrale hal waarin het te drogen
wordt gehangen. De droogplaats is op zijn
beurt geheel opgetrokken uit hout, en staat op
een cruciale, hoger gelegen plek in de bocht
van de Rijn met zicht op de stuwwal en het silhouet
van Arnhem. In de zomer, als gedurende
het groeiseizoen geen bosbouwactiviteiten
plaats vinden, vervult de hal de functie van
ontmoetingsplaats voor mensen die in
Meinerswijk, al of niet georganiseerd, al of
niet heimelijk, hun zomerdagen slijten.
De intelligentie van dit Belvedere-afstudeerproject
is gelegen in de overtuiging dat
bescherming van dit uiterwaardenlandschap
met zijn gelaagde geschiedenis het beste wordt
ondersteund door drastisch in te zetten op
landschapsontwikkeling. Er wordt een nieuwe
occupatielaag aan de bestaande patronen toegevoegd,
die de landelijke uitstraling op langere
termijn verzekert. Smeelen refereert daarbij
subtiel aan eerdere ontwikkelingsfasen van
Meinerswijk. Zo zet hij opnieuw in op utiliteit
en commerciële exploitatie als basis voor
landschappelijke continuïteit. De kleine houtproductie-units
parafraseren qua spreiding en
constructie de IJssellinierelicten. De centrale
droogplaats is in zijn architectuur, functie,
constructie en positie een regelrechte aubade
In dit artikel gaat Luiten in op hoe studenten architectuur en stedebouw
leren vanuit een ontwerpopgave om te gaan met de geschiedenis en de
spanning tussen bescherming en ontwikkeling bij ruimtelijke opgaven.
Hij bespreekt drie recente afstudeerprojecten, aan de hand waarvan
hij laat zien ‘hoe genuanceerd en gedifferentieerd de bewerking van
historische weefsels, patronen en objecten kan zijn’. De drie afstudeerprojecten
zijn het resultaat van de bewustwording van de studenten van
hun eigen positie in de omgang met geschiedenis, erfgoed en monumenten,
het zijn ‘denkoefeningen’, ontwerpend onderzoek, waar geen daadwerkelijke
opdrachtgever bij betrokken was.

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 CULTUURLANDSCHAP
REGIONAAL ONTWERP IN VIER LAGEN
3a – LANDSCHAPPELIJK RAAMWERK
3A – SCHAALVERKLEINING MET BEHULP VAN BEPLANTING OP
DE VOORMALIGE STROOMRUGGEN, LANGS DIJKEN EN KADES;
NATUURONTWIKKELING IN HET GEBIED VAN DE RONDE VENEN
REGIONAAL ONTWERP IN VIER LAGEN
3c – BEBOUWING
16
REGIONAAL ONTWERP IN VIER LAGEN
3b – LANDGEBRUIK
REGIONAAL ONTWERP IN VIER LAGEN
3d– INFRASTRUCTUUR EN VOORZIENINGEN

4a – PLANKAART SPENGEN
17
4c – TRANSFORMATIESCHEMA
4b – SCHEMA SPENGEN
VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
aan de nog aanwezige boerderijen en steenfabrieken.
Smeelen won met dit afstudeerproject
de Archiprix 2008.
Over oude boeren en nieuwe
buren in het Groene Hart
Stedebouwkundige Gepke Heun studeerde
vorig jaar af op een strategie en een ruimtelijk
ontwerp voor de bouw van nieuwe woningen
in het Groene Hart. Haar vooronderzoek had
uitgewezen dat de ruimtelijke en sociale
samenhang in de eeuwenoude lintdorpen in
het venige noordwesten van de provincie
Utrecht sterk onder druk is komen te staan als
gevolg van de schaalvergroting in de landbouw
en de geleidelijke instroom van burgers in
voormalige boerderijen. De analyse van Heun
leidde tot de overtuiging dat die vernieuwing
van het platteland niet langer spontaan en in
goed vertrouwen mag verlopen, maar geregisseerd
ter hand moet worden genomen. Haar
inzet is om nieuwe buurtschappen op te bouwen,
op basis van de uitgifte van landschapsaandelen.
In de nieuwe gemeenschappen zijn
het de bewoners die niet alleen hun particuliere
woongenot komen botvieren maar die gezamenlijk
ook als landschapsbeheerder willen
worden aangesproken. De buurtschappen reageren
ruimtelijk en functioneel nadrukkelijk
op de geomorfologie en de topografie.
Geïnspireerd door de bijzondere eigenschappen
van het dorp Kamerik, twee stroken boerderijen
op hoger gelegen stroomruggen op

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 18
CULTUURLANDSCHAP
afstand van het ontginningslint, schetst de
ontwerper een nieuw regionaal landschappelijk
raamwerk dat de subtiele bodemverschillen
tot expressie brengt. Analoog aan Kamerik
wordt er een tweede hoofdpatroon opgebouwd
dat contramal is van de oude ontginningsstructuur
en waarin nieuwe bewoners zich
groepsgewijs kunnen vestigen. Er ontstaat als
het ware een ruimtelijk potentiaalverschil tussen
oude en nieuwe bewoningslinten. Meestal
liggen de twee netwerken op respectvolle maar
zichtbare afstand, soms kruisen de structuren
elkaar en ontstaan er plekken voor fysieke en
maatschappelijke interactie.
Dit afstudeerproject zet de Belvederebenadering
in op een relatief hoog abstractieniveau. De
vondst is dat in het historische landschap
moeilijk zichtbare maar fundamentele eigenschappen
kunnen worden benut om nieuwe
ontwikkelingen te dragen. Alle ruimtelijke
ingrediënten voor het stedebouwkundige en
landschapsarchitectonische ontwerp werden
gevonden in de bestaande topografie. Daarmee
zoekt het plan dus aansluiting op wat er al is.
Toch verandert het landschap natuurlijk sterk.
De visuele effecten van de strategie van de
twee ontginningsstructuren zijn zodanig dat
de huidige vergezichten vanaf de oude ontginningswegen
op het lege land, worden verkleind.
De horizon komt dichterbij te liggen
en de oriëntatie verandert. Daar staat tegenover
dat er ruimtelijk, sociaal en economisch
een basis voor differentiatie en continuïteit
wordt gelegd.
Mariahoeve revisited
Architectuurstudent Teun van den Ende
richtte zich met zijn afstuderen op de toekomst
van de naoorlogse wijk Mariahoeve in
Den Haag Noordwest. De bouw van Mariahoeve
startte in 1957 op basis van een ontwerp
van ambtelijk stedebouwkundige Van der
Sluys. Het plan wordt gekenmerkt door een
stevig basisconcept dat losjes is uitgewerkt en
vormgegeven. Mariahoeve heeft een rechthoekige
hoofdstructuur met een viertal wijkont-
sluitende wegen, waarvan in de meeste gevallen
de rijbanen door groenstroken zijn
gescheiden. De wijk wordt op deze wijze in zes
nogal introverte buurten verdeeld. Deze hebben
als gemeenschappelijk kenmerk een groene
kern met aan de noordoostzijde flats in vier
lagen en aan de westzijde eengezinswoningen.
In vijf van deze groenkernen staan overhoeks
geplaatste flatgebouwen van twaalf lagen, een
school en buurtwinkelcentrum. De middelste
buurten van Mariahoeve hebben een wijkpark
of een sportterrein. De kwaliteit van Mariahoeve
is redelijk. Het is geen Vogelaarwijk,
maar er zijn wel zorgen over de verlopen houdbaarheidsdatum
van de woningvoorraad, de
kleine schaal van de voorzieningen, de sociale
cohesie. Van den Ende ontdekte dat de troefkaarten
van de wijk er eigenlijk net buiten liggen:
de naburige topwijk Marlot, het landschap
van de Duivenvoordse corridor en het
NS-station Mariahoeve op loopafstand. Zijn
analyse van de wijk leidde tot de overtuiging
dat het renovatieproces van Mariahoeve niet
moet starten bij de aanpak van de woningen,
zoals in vrijwel alle probleemwijken wordt
gedaan, maar bij de vernieuwing van de buurtcentra.
Van den Ende signaleerde dat op het
niveau van de publieke voorzieningen en de
openbare ruimte daaromheen een enorme
kwaliteitsslag kan worden gemaakt en dát met
relatief bescheiden middelen. De veronderstelling
is dat met beter toegankelijke, zichtbare
en bruikbare buurtcentra de sociaal-economische
kracht van de wijk groeit en ook de
aandacht en de zorg van de bewoners voor hun
eigen woonomstandigheden zal verbeteren.
De ontwerper stelt voor de centra te differentiëren
en te openen. In plaats van de huidige,
toevallige samenstelling van kwijnende
winkeltjes en lelijke kantoortjes krijgt elk van
de vijf locaties een specifiek programmatisch
profiel toegewezen. Dat profiel wordt afgeleid
op basis van de aanwezigheid van onderwijs-,
zorg-, bedrijfs- of culturele voorzieningen.
5 – MARIAHOEVE: BUURTCENTRA BESTAAND 6 – MARIAHOEVE: BUURTCENTRA NIEUW
7 – MARIAHOEVE: INDELING EN CONSTRUCTIE VAN BESTAAND BLOK EN HERONTWERP
MET TOEVOEGING VAN ONDERNEMERSHUIS

8a – MARIAHOEVE: STEDEBOUWKUNDIGE ONDERLEGGER
Vervolgens zijn inrichtingsplannen getekend
voor de herstructurering van de openbare
ruimte van de zes locaties en wordt een herschikking
en herbenaming voorgesteld van de
tramhaltes, waardoor de centra veel beter
waarneembaar en bereikbaar worden vanaf de
hoofdroutes door de wijk. Ten slotte wordt
voor een specifieke locatie uitgewerkt hoe een
benauwde tweelaagse galerijflat op een onduidelijk
georiënteerde begane grond van
winkels, kan worden omgebouwd tot een volume
van dubbelhoge bedrijfsruimtes en ruime
maisonnettewoningen met kantoor aan huis.
Je kunt aan de pretentieloze, enigszins onvast
vormgegeven, actuele stadswijk Mariahoeve
nauwelijks het predikaat cultureel erfgoed
verbinden. Maar in het licht van Belvedere is
de benadering en bewerking van de wijk door
Teun van den Ende interessant. In het bijzonder
was het hem te doen het concept achter het
ontstaan van de wijk te doorgronden en zijn
voorstellen daarop te enten. De stedebouwkundige
opzet van de wijk draait om de
indeling in buurten met een eigen centrum
voor de dagelijkse levensbehoeften. De maat
en schaal van dit principe is afgestemd op leefpatronen
uit de zestiger jaren, die in niets
meer lijken op de onze. De schaalvergroting
die zich in onze dagelijkse actieradius heeft
voorgedaan moet als het ware opnieuw worden
‘doorberekend’ naar het Mariahoeve van nu.
Met het gedifferentieerd vernieuwen en herontwikkelen
van de buurtcentra introduceert
Van den Ende een nieuwe compleetheid, maar
nu op de schaal van de stadswijk. Tegelijkertijd
ondersteunt hij de specifieke kenmerken van
dit naoorlogse stadsdeel door zorgvuldig aansluiting
te zoeken bij de samenstellende delen.
19 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
Bevindingen
Het studentenwerk laat zien dat de ontwerpers
goed hebben nagedacht op welk niveau het
adagium ‘behoud door ontwikkeling’ geldig
gemaakt kan worden. Alle drie hebben ze de
ontstaans- en ontwikkelingsgeschiedenis van
de ontwerplocaties grondig bestudeerd alvorens
tot de conclusie te komen dat hun ontwerpopgave
moest aansluiten op de historische
factoren die ooit ten grondslag lagen aan de
gedaante van het landschap en de stad. Ze
willen ontsnappen aan de valkuil van de
historische falsificatie van de leefomgeving.
Hun bevinding is dat het niet zo veel zin heeft
historische patronen te beschermen als de
redenen van hun bestaan zijn weggevallen.
De drie projecten gaan op zoek naar nieuwe
maatschappelijke of ruimtelijke factoren die
inpasbaar zijn in de bestaande structuur. In
Meinerswijk is dat de nieuwe bosbouwkundige
ontginning van het gebied waardoor de maatschappelijke
betekenis behouden blijft. In het
Groene Hart is dat de ruimtelijk geregisseerde
instroom van nieuwkomers die het integrale
beheer van het landschap waarborgen. In
Mariahoeve is dat de opschaling en stroomlijning
van de buurtcentra waardoor de wijkgedachte
nieuw leven wordt ingeblazen. Geen
van de ontwerpers maakt zich druk om het feit
dat hun ingrepen de morfologie van hun locaties
behoorlijk beïnvloeden. Ze laten zich niet
verlammen door stilistische, panoramische of
museale kwaliteiten. Hun stelling lijkt te zijn:
als we op een structureel niveau aansluiting
vinden op de geschiedenis, wordt het resultaat
bijna vanzelf mooi. Dat is een verademing.
Een tweede observatie naar aanleiding van dit
werk is, dat het voor ontwerpers altijd nodig
blijkt te zijn op enig moment in het planproces
8b – MARIAHOEVE: NIEUW VERBAND TUSSEN BUURTCENTRA EN
VERPLAATSTE TRAMHALTES
selectief te worden. De historische informatie
over de actuele werkelijkheid is vrijwel altijd
veelzijdig, genuanceerd, gelaagd en ook rafelig.
De jonge ontwerpers deinzen er niet voor
terug daarin interpreterend en pragmatisch te
werk te gaan. Er bestaat geen historisch primaat
in hun projecten, geen hermetisch betoog
over het verleden. Er is eerst en vooral een
wens om de maatschappelijke waarde en betekenis
van hun locaties of ensembles te vermeerderen.
Net als in de hoofden van bewoners
en gebruikers wordt de geschiedenis in de
hoofden van de ontwerpers een kneedbaar
gegeven. Sommige aspecten, tijdvakken, artefacten
kunnen worden gedupliceerd, uitvergroot
of zelfs overdreven. Andere kunnen worden
gemarginaliseerd omdat ze tegen de achtergrond
van de ambitie van waardevermeerdering
niet effectief zijn. Smeelen kiest voor een
nieuwe landschappelijke laag waarin voor
sommige relicten uit voorgaande lagen een
nieuw bestaan is gegund. Heun is gefascineerd
door de structuur van Kamerik, minder door
oudere of jongere patronen in de omgeving.
Van den Ende zet frontaal in op de buurtcentra
en helemaal niet op de woningvoorraad. Al die
selecties worden goed beargumenteerd en
bewijzen zichzelf in het ontwerp.
De bijzondere meerwaarde van deze afstudeerprojecten
is dat ze zich niet zozeer uitspreken
op het niveau van gebouwen maar betrekking
hebben op grotere gebieden. De balans tussen
bescherming en ontwikkeling wordt daardoor
moeilijker te traceren en is voor meerdere
benaderingen vatbaar. Alleen genuanceerde,
sensitieve ontwerpers kunnen dat aan.
Meer info over onderwijsnetwerk Belvedere:
www.belvedere.nu zoek op onderwijsnetwerk

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
NEDERLAND
50+3
O
JOS BAZELMANS
BIJZONDER HOOGLERAAR ARCHEOLOGISCHE
MONUMENTENZORG AAN DE VU EN WERK-
ZAAM ALS SECTORHOOFD KENNISERFGOED
BIJ DE RIJKSDIENST VOOR ARCHEOLOGIE,
CULTUURLANDSCHAP EN MONUMENTEN
DE HISTORISCHE CANON
EN DE VOOR- EN VROEGSTE
GESCHIEDENIS VAN
ok de voorloper van de officiële canon, de
Canon van het Nederlands verleden van Jan
Bank en Piet de Rooij uit 2004, besteedt
weinig aandacht aan de Nederlandse pre- en
protohistorie. Volgens beide hoogleraren is ‘de
voorgeschiedenis’ zelfs ‘een onoplosbaar mysterie’.
Terwijl het vakgebied van de archeologie
toch verantwoordelijk is voor het onderzoek
naar het meest omvangrijke deel van de
menselijke geschiedenis, van het ontstaan van
de menselijke soort, meer dan twee miljoen
jaar geleden, tot het moment dat sprake is van
een volledige dominantie van het schrift
(figuur 2). Voor Nederland strekt het verhaal
zich uit over meer dan 300.000 jaar.
Archeologen maken studie van de oudste
‘menselijke’ sporen, zoals van goed geconserveerde
concentraties vuursteen in de Maastrichtse
groeve Belvédère. Deze dateren uit de
vroegste fase van het midden-Paleolithicum
(350.000 tot 250.000 jaar v.Chr.) en kunnen worden
toegeschreven aan vroege Neanderthalers.
Maar hun aandacht gaat bijvoorbeeld ook uit
naar begravingen uit de late Middeleeuwen en
de vroegmoderne tijd rond de kerk van het
Gelderse Elst. In geen enkele schriftelijke
bron wordt het grafritueel of de demografische
ontwikkeling van deze dorpsgemeenschap
beschreven. De laatste jaren worden zelfs
resten uit de Tweede Wereldoorlog volgens de
RCHEOLOGIE
‘Teleurgesteld’, zo kunnen we de reactie van veel Nederlandse archeologen typeren op de in
2006 in opdracht van de minister van OCW Maria van der Hoeven opgestelde historische canon.
In vijftig vensters (figuur 1) werd een overzicht gegeven van ‘het geheel van belangrijke
personen, teksten, kunstwerken, voorwerpen, verschijnselen en processen die samen laten
zien hoe Nederland zich heeft ontwikkeld tot het land waarin we nu leven’. Met twee vensters
– hunebedden en de Romeins limes – speelt de archeologie van en in Nederland een beperkte
rol. Archeologen moeten in mijn ogen geen investering plegen in een eigen canon. In alle
bescheidenheid, zo zal ik in deze bijdrage laten zien, hadden archeologen wel minstens drie
extra vensters kunnen bijdragen aan de officiële historische canon.
regels van het archeologische ambacht geborgen.
Zo werden onlangs bij het Limburgse
Mook afvalkuilen uit februari 1945 van de
Canadese First Husars gedocumenteerd.
De publicatie van de historische canon heeft
veel reacties uitgelokt. Het vormt een Neder-
1 – DE HISTORISCHE CANON VAN
NEDERLAND, 2006 (WWW.ENTOEN.NU)
landse variant van de ‘herinneringskoorts’
– het begrip is van de historicus Andreas
Huyssen – waar Europa aan lijdt sinds de val
van de Muur in 1989 (figuur 3). Terecht werd
de vraag gesteld of de staat een canon moet
aanbieden die ‘een beschaafde vorm van
Nederlanderschap en zelfs zelfbewustzijn

schraagt’. De winst van het debat op dit punt
ligt in de betrekkelijk brede consensus dat het
project ten dienste mag staan van een verbeelding
en verankering van de waarden die ten
grondslag liggen aan ons democratisch bestel
maar niet van een welbepaalde Nederlandse
identiteit. Het is echter mogelijk dat op dit
laatste punt de discussie een andere wending
krijgt nu ook wetenschappers, Schuyt, en
ministers van sociaal-democratische huize,
Bos en Plasterk, pleiten voor een vorm van
‘beschaafd nationalisme’. Ook werd kritiek
geuit op het feit dat de canon het zicht op de
wereld buiten Nederland belemmert. Hoewel
verschillende vensters iets laten zien van de
Europese en wereldgeschiedenis, had een aantal
aanvullende archeologische vensters als
vanzelfsprekend de aandacht gevestigd op
Nederland in de wereld. Een blik op de pre- en
protohistorie had duidelijk gemaakt dat Nederland,
de Nederlandse staat en de Nederlandse
gemeenschap jonge verschijnselen zijn. Nederland
vormt geen natuurlijke grootheid, maar
een toevallig product met een wisselvallige en
korte voorgeschiedenis. Dat betekent ook dat
het onderwerp van de canon naar de toekomst
toe geen eeuwigheidswaarde heeft. Een blik op
een reeks van kaarten in een willekeurige historische
atlas maakt duidelijk hoe het vaderland
al snel vervluchtigt naar mate men dieper
in de tijd terug gaat: via de Staat der
Nederlanden, de Republiek, de Bourgondische
Nederlanden en ten slotte het bisdom Utrecht.
Daarvoor is er niets wat ook maar in de verste
verte lijkt op het onderwerp van de nieuwe
canon. Voor de pre- en protohistorie is het
beter om Nederland te beschouwen als een
onlosmakelijk deel van de Noordwest-Europese
laagvlakte (beneden 300 m +NAP): het
omvangrijke kustgebied dat loopt van Noord-
Frankrijk tot ver in Polen en dat is gesitueerd
in een gematigde klimaatzone.
Tussen alfa en bèta
‘Het verhaal van Nederland’ – de canon –
vormde ook een inspiratiebron om te komen
tot alternatieve of andere canons. Tegenwoordig
zijn canons beschikbaar voor bijvoorbeeld
de stad Leiden, de provincie Fryslân, de
Nederlandse muziekgeschiedenis of de aardkunde
van Nederland. Onlangs verscheen De
bètacanon. In deze canon is in vijftig kern-
2 – TIJDSDIEPTE. DE
VOOR- EN VROEGSTE
GESCHIEDENIS VAN
NEDERLAND
Samenvatting
In de officiële historische canon speelt de archeologie en de voor- en
vroegste geschiedenis van Nederland een te bescheiden rol. Jos
Bazelmans, hoofd van de sector Kennis Erfgoed van de Rijksdienst voor
Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten, is van mening dat de
Nederlandse archeologie geen eigenstandige canon moet opstellen. In
bovenstaand essay stelt hij dat de toevoeging van drie ‘vensters’
21
begrippen te vinden wat iedere Nederlander
zou moeten weten van natuurwetenschap en
technologie. Tot grote tevredenheid van archeologen
worden in deze canon twee begrippen
behandeld die in hun vakgebied een grote rol
spelen – ‘de mens’ en ‘landbouw’ – en die in de
historische canon ontbreken of op een ongelukkige
wijze worden besproken. Onder het
kopje ‘Weg van de Savanne’ wordt in hoofdstuk
38 de geschiedenis van de menselijke
voorouders beschreven. Hier vinden we wat in
de historische canon om allerlei redenen het
VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
3 – HERINNERINGSKOORTS
IN EUROPA. SINDS 2001 WORDT
JAARLIJKS AANDACHT BESTEED
AAN HET NEDERLANDSE
SLAVERNIJVERLEDEN EN DE
AFSCHAFFING VAN DE SLAVERNIJ.
(NATIONAAL MONUMENT NEDER-
LANDS SLAVERNIJ-VERLEDEN)
eerste venster had moeten zijn. Het wijst ons
er op dat de historische canon niet alleen door
historici geschreven had moeten worden.
Gechargeerd gezegd: ze hebben geen flauw
benul van het wetenschappelijke onderzoek
naar de geschiedenis van Nederland en (West-)
Europa voor 1500 na Chr. Ook laat het ons zien
dat er nog een lange weg te gaan is als het gaat
om het samenbrengen van een evolutionairbiologisch
en een historisch perspectief. Samen
met ethologen zijn archeologen uitstekend in
staat om alfa en bèta bij elkaar te brengen.
en de ingrijpende wijziging van één venster van Van Oostroms canon kan
volstaan. Samen met het bestaande vijfde venster over de Romeinse
limes vormen vensters over het ontstaan van mensachtigen, de menswording,
huis en haard in pre- en protohistorie en over Indoeuropese
stamsamenlevingen de rode draad van een lang verhaal dat voor de
geschiedenis van Nederland wel 300.000 jaar omvat.

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 ARCHEOLOGIE
4 – VENSTER 1 - VUISTBIJL, MIDDEN PALEO-
LITHICUM (OUDER DAN 150.000 JAAR), RHENEN
Het is hier niet de plaats om alsnog volledig
vorm te geven aan de ontbrekende vensters
voor de pre- en protohistorie van Nederland.
Wel wordt een eerste aanzet gegeven. Om
discussie uit te lokken, maar vooral om te laten
zien waarom het verhaal over de pre- en protohistorie
zo interessant én belangrijk is. Het
kan ons een eerste houvast bieden als het gaat
om de uiteenlopende waarden die bij elkaar
komen in het op het eerste gezicht ongemakkelijke
begrip ‘beschaafd nationalisme’.
Venster op het vroegste verleden
Bij de beschrijving van het eerste venster moet
het exclusieve perspectief op Nederland verlaten
worden. Het fenomeen waarop het venster
betrekking heeft, speelde zich af in Afrika. Het
gaat over het proces van menswording, eerst en
vooral op het ontstaan van het geslacht Homo:
alle soorten, waaronder de moderne mens, die
we rekenen tot de hominiden. Dit proces reikt
wel zes tot acht miljoen jaar terug: het moment
waarop de mens een laatste voorouder deelt
met verschillende andere primaten. Rond vier
miljoen jaar geleden ontstond de gemeen-
5 – VENSTER 2. ‘TRIJNTJE’, GRAF VAN EEN 40-60 JAAR OUDE VROUW, LAAT MESOLITHICUM, HARDINXVELD
6 – VENSTER 3. BOERENGEHUCHT UIT DE IJZERTIJD IN HET RIVIERENGEBIED (KELVIN WILSON)
22
schappelijke voorouder van de hominiden: de
rechtoplopende Australopithecus. Uit deze ‘zuidelijke
aap’ ontstonden 2,5 tot 1,7 miljoen jaar
geleden na en naast elkaar diverse hominide
soorten. Eén van hen, Homo Erectus, maakte en
gebruikte werktuigen en vuur én begaf zich als
eerste ook buiten Afrika (‘Out of Africa 1’).
Een andere nazaat was de Neanderthaler. Zijn
aanwezigheid sinds 500.000 jaar geleden in
grote delen van Europa is goed gedocumenteerd.
Zoals hierboven opgemerkt, zijn ook in
Nederland de vuurstenen artefacten gevonden
van deze soort. Jammer genoeg slechts hoogst
zelden in hun oorspronkelijke context. Een
passend icoon voor dit venster is de vuistbijl
(figuur 4), een betrekkelijk gecompliceerd en
veelzijdig werktuig dat door onze verre hominide
voorouders over grote gebieden van de
wereld en over honderdduizenden jaren werd
gehanteerd.
Hoewel er duidelijke grenzen te trekken zijn
tussen diverse geslachten en soorten, is het
genetische verschil tussen primaten en hominiden
en uiteindelijk de mens niet groot. Uit
ethologisch onderzoek blijkt tevens dat de verschillen
op sociaal en cognitief gebied klein
zijn. Niet alleen voor de ontwikkeling van de
mens is een combinatie van natuur en cultuur
maatgevend: ook bij andere primaten spelen
imitatie, leerprocessen en culturele overdracht
een rol. Ook door het werk in de archeologie
wordt het eeuwenoude dogma van de onbetwistbare
grens tussen mens en dier met kracht
en met redenen omkleed ter discussie gesteld.
De mens: ontstaan en verspreiding
Een tweede venster betreft de menselijke soortvorming:
het ontstaan van de moderne mens of
Homo sapiens. Ook dit proces speelt zich in
Afrika af. Daar ontstond, wellicht al 150.000 tot
200.000 jaar geleden, de menselijk soort. Na de
soortvorming, in het bezit van volledige taalvaardigheid,
en pas na 60.000 jaar voor heden
verspreidde Homo sapiens zich vanuit Afrika in
een reeks van stappen over vrijwel de gehele
aarde (‘Out of Africa 2’). Kenmerkend voor de
vroege moderne mens was een ingewikkelder
en intensiever werktuiggebruik, waarbij niet
alleen gebruik gemaakt werd van steen maar
ook van been, gewei en ivoor. Technologische
ontwikkelingen voltrokken zich in een steeds
hoger tempo. Bijzonder zijn de eerste aanwijzingen
voor het gebruik van sieraden en voor
kunst.
In Europa trof de mens de Neanderthaler aan,
een verwant uit het geslacht Homo, waarvan de
mens zich in genetische, sociale en culturele
zin fors onderscheidde; de wegen van beide
soorten hadden zich immers al meer dan een
half miljoen jaar geleden gescheiden. De Homo

neanderthalensis stierf zo rond 30.000 jaar
geleden uit onder nog onopgehelderde
omstandigheden. Daarmee ontstond pas de
voor de moderne mens zo vertrouwde, maar
eigenlijk uitzonderlijke situatie dat hij/zij
de enige representant op aarde is van het
geslacht Homo.
De oudste resten van de moderne mens in
Nederland stammen uit de periode van na ca
13.000 v.Chr. (het laat-Paleolithicum). Vanaf
die tijd is – met enkele kleine eeuwenlange
onderbrekingen tijdens het einde van de laatste
IJstijd – sprake van een aaneengesloten
menselijke bewoning van ons gebied.
Niemand anders dan ‘Trijntje’ (figuur 5), de
oudste archeologisch gedocumenteerde persoon
uit het verleden van Nederland, kan
staan voor de in dit venster beschreven ontwikkelingen.
In evolutionaire zin gaat het
hier om zeer recente gebeurtenissen. Gelet op
het korte tijdsbestek sinds ‘Out of Africa 2’ is
er weinig ruimte voor genetische verandering
ten opzichte van onze voorouders van rond
60.000 jaar geleden. Onontkoombaar is daarom
de conclusie dat alle mensen ter wereld in
genetische zin gelijk geboren worden.
In de aanloop naar en tijdens de betrekkelijke
langzame menselijke soortvorming speelden
veranderingen in de genetische make-up en in
de culturele bagage samen een rol. Na de verspreiding
van de soort uit Afrika zijn de genetische
veranderingen binnen de soort zeer
klein geweest en is de menselijke ontwikkeling
volledig bepaald door processen van culturele
innovatie en overdracht. Enigszins gechargeerd:
de mens geeft zelf vorm aan zijn eigen
ontwikkeling. Via complexe processen van
afscheiding, (gescheiden) ontwikkeling en
(hernieuwd) contact en onderwerping is wereldwijd
een complex mozaïek ontstaan van culturen
en cultuurgroepen. De archeologie staat
nog maar aan het begin van de vergelijkende
studie naar de overeenkomsten en verschillen
in de ontwikkeling van mens en samenleving
in de verschillende delen van de wereld.
Huis en haard
Het derde venster lijkt vertegenwoordigd in de
historische canon. Het eerste venster heeft
immers betrekking op de hunebedden en op
de ‘revolutionaire’ overgang van een bestaanswijze
die gebaseerd is op jagen, vissen en verzamelen
naar een die is gebaseerd op landbouw.
Toch kan bij dit venster een aantal kritische
kanttekeningen worden geplaatst. Hoewel
de hunebedden ongetwijfeld een bijzonder
fenomeen vormen – en uiteraard moet iedere
Nederlander weet hebben van het bestaan en
de betekenis van hunebedden – mag niet de
23 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
7 – VENSTER 4. ‘VORSTENGRAF’ VAN OSS, VROEGE IJZERTIJD
indruk ontstaan dat de bewoning in Nederland
begint met de bouwers van deze monumentale
grafkelders. Hiermee reproduceert de canon
een sterk verouderd beeld dat in het onderwijs
tot in de jaren zestig gemeengoed was, maar
waarmee in de wetenschap al tientallen jaren is
afgerekend. De eenzijdige en exclusieve aandacht
voor de hunebedden als het gaat om
onze vroegste geschiedenis doet ook geen recht
aan een diepere voorgeschiedenis en aan de
enorme vooruitgang in het archeologisch
onderzoek in Nederland. Archeologen zijn op
basis van grootschalig onderzoek van nederzettingen
en grafvelden in staat voor de meeste
regio’s binnen Nederland een gedetailleerd
beeld te geven van de ontwikkeling van lokale
boerengemeenschappen van enkele duizenden
jaren voor Christus tot diep in de Middeleeuwen.
Archeologen hadden waarschijnlijk liever
geopteerd voor een venster waarin de boerderij,
het vee, het erf en de omliggende in- en outfields
centraal staan (figuur 6). Onze geschiedenis is
over een periode van wel vijfduizend jaar, en
tot ver in de twintigste eeuw, vooral een verhaal
van kleine boerengemeenschappen.
Archeologen schrijven de canon liever met een
kleine dan met een hoofdletter ‘C’. En daarbij
is niet de nieuwe wijze van voedselproductie
het belangrijkst, maar de ervaring vast te
wonen op één plek: het ontstaan, met andere
woorden, van de praktijk en het idee van ‘huis
en haard’. Voor het belangrijkste deel van de
pre- en protohistorie gaat het overigens voor
Nederland over betrekkelijk kleine aantallen
mensen. Het is moeilijk voorstelbaar maar
Nederland werd tot in de vroege Middeleeuwen
bewoond door enkele tienduizenden
mensen, met uitzondering van de Romeinse
tijd toen het aantal opliep tot wellicht een
kwart miljoen. Door een eeuwenlang, intensief,
en vaak desastreus gebruik van het landschap
was de hand van de mens wel al vroeg
overal zichtbaar.
Overigens verdient de overgang naar de landbouw
voor de Nederlandse delta enkele belangrijke
aantekeningen. Opnieuw lag Nederland
ver buiten het gebied waar voor Europa en
Azië de oorspong ligt voor deze nieuwe
bestaans- en levenswijze. Voor de autochtone
bevolking was een onvoorwaardelijke en volledige
overgang naar een agrarische voedselproductie
namelijk helemaal niet vanzelfsprekend.
Minstens duizend jaar bleef een wijze
van voedselverzameling dominant waarin
oude en nieuwe voedselbronnen werden
gecombineerd. In dat verband is het ook goed
te beseffen dat de overgang naar een bestaanswijze
als boer niet alleen te begrijpen is als een
positieve stap in de menselijke beschaving: het
betekende ook de definitieve stap uit het
Paradijs. In vergelijking met jagers en verzamelaars
zijn landbouwers gedwongen een veel
groter deel van hun tijd te besteden aan economische
activiteiten. De overgang naar landbouw
betekende ook het einde van de egalitaire
vormgeving van de samenleving. Ook de
oorsprong van een versterkt besef van het

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 24
ARCHEOLOGIE
verschil tussen ‘wij’ en ‘zij’ ligt in de hierboven
beschreven ontwikkelingen besloten.
Stamsamenlevingen in de marge
Met het vierde venster begeven we ons
opnieuw buiten de gebaande paden van de officiële
canon. Bijzondere aandacht verdient het
feit dat Nederland in de loop van de bronstijd
deel wordt van het Indo-europese veld van
talen en culturen. De aard, oorzaak en fasering
van de Indo-europese expansie is nog zeer
omstreden. Duidelijk is wel dat er grote verschillen
bestaan tussen de samenlevingen van
de landbouwers van het Neolithicum en de
vroege bronstijd enerzijds en van de middenbronstijd
en later anderzijds, en niet alleen in
taalkundige zin. In de eerste groep zijn weliswaar
al begerenswaardige objecten van waarde
te vinden – zoals grote (onbruikbare) geslepen
bijlen – maar deze samenlevingen lijken een
sterke nadruk te leggen op het belang van de
gemeenschap als geheel. De gemeenschap ligt
ook ten grondslag aan relatief grote inspanningen,
zoals de bouw van hunebedden. In de
archeologische nalatenschap, bijvoorbeeld in
het grafritueel, zijn vooraanstaande personen
echter niet te vinden. Dat is wezenlijk anders
in de tweede, jongere groep van samenlevingen,
waarvan we voor de jongste vertegenwoordigers
een glimp opvangen in middeleeuwse helden-
8 – VENSTER 5. DE ROMEINSE LIMES,
MIJLPAAL MONSTER
dichten. Het prestige van individuele mannen
is voor de late prehistorie en protohistorie
nadrukkelijk wel archeologisch zichtbaar;
vooral in de strijd, persoonlijke hygiëne, feesten,
rituelen en koningschap. In de graven van
deze mannen vinden we dan ook kostbare
wapens, toiletgereedschap, bijzondere kleding,
sieraden, strijdwagens, paarden, drinkserviezen
en soms objecten die staan voor een sacraal
koningschap. Een treffend voorbeeld binnen
Nederland van de symbolische vormgeving
van verschillen in status is het zogeheten
vorstengraf van het Noord-Brabantse Oss uit
de vroege IJzertijd (figuur 7). Overigens is het
duidelijk dat zich op het latere Nederlandse
grondgebied nooit zeer uitgesproken sociaalpolitieke
verschillen tussen mensen en binnen
groepen hebben ontwikkeld. De mensen
woonden in geïsoleerde boerderijen of gehuchten
van ten hoogste twee of drie boerderijen.
Echte dorpen kwamen tot in de late ijzertijd of
de Romeinse tijd niet voor. In afwijking tot
wat in de grootste delen van Europa gebruikelijk
was, leefde men in Nederland samen met
het vee onder één dak. Deze traditie, waaraan
pas in de loop van de twintigste eeuw een
einde is gekomen, gaat terug tot in de middenbronstijd.
Het is in dit verband opmerkelijk
dat ter bevordering van het welzijn van dieren
het millenniaoude aanbinden van vee binnenkort
zal worden verboden.
Geraakt door de beschaving
Met het vijfde en laatste venster vinden we
aansluiting bij de officiële canon. Het is
terecht dat de Romeinse tijd een plek in de
canon heeft gekregen met het venster over de
Romeinse limes. Een Romeinse mijlpaal vormt
een goedgekozen icoon (figuur 8). Het is in de
eerste eeuw v.Chr. voor het eerst dat de stamsamenlevingen
in de Nederlandse delta te
maken krijgen met een staatssamenleving
waarin het schrift, recht, een staatsmonopolie
op geweld, geïnstitutionaliseerde en gewijde
macht en een handelseconomie een vooraanstaande
rol spelen. Over de belangstelling van
de Romeinen voor ons gebied hoeven we ons
geen illusies te koesteren. Nederland had
slechts een strategische betekenis, als een
belangrijke verbindingszone tussen het Duitse
Rijnland en Brittannië. Daarnaast gold het als
gebied voor de rekrutering van soldaten. De
beroemde, allochtone Bataven, bij uitstek
exponenten van een Indo-europese krijgertraditie,
vormden de groep die de meeste soldaten
leverden. Omstreden is de vraag of in hun leefwijze
en ontwikkeling, die nauw aansloot bij
de tradities van late prehistorie, een zelfbewust
vasthouden zichtbaar is aan eigen culturele
tradities of dat sprake was van onderontwikkeling
door structurele afhankelijkheid en uit-
buiting. Duidelijk is wel dat met het wegvallen
van het Romeinse gezag in Nederland een situatie
ontstond die sprekend leek op de situatie
in de late prehistorie. Weinig omvangrijke
boerengemeenschappen in kleine stamverbanden
– opnieuw in totaal niet meer dan enkele
tienduizenden personen – domineerden het
landschap. Het belang van het Romeinse Rijk
lag niet in haar onmiddellijke nalatenschap
maar vooral in de machtspolitieke mogelijkheden
van de herinnering van wat eeuwenlang
als de oudste beschaving werd beschouwd. De
Nederlandse delta verandert pas onherkenbaar
in de volle Middeleeuwen als door grootscheepse
ontginningen een enorme demografische
transitie vorm krijgt (een zesde venster?)
en de basis wordt gelegd voor de uitzonderlijke
positie van het Nederlandse kustgebied in de
late Middeleeuwen en vroegmoderne tijd.
Geschiedenis en
maatschappelijke waarden
In bovengenoemde alternatieve archeologische
vensters (figuur 9) draait het om de menswording,
de menselijke kolonisatie van de
wereld, de domesticatie van dieren en gewassen,
de totstandkoming van een samenhangend
veld van Indo-europese talen en culturen
en de eerste staats- en imperiumvorming en de
consequenties van deze ingrijpende processen
voor de bewoningsgeschiedenis van het gebied
dat later Nederland werd. Deze processen confronteren
ons op een directe wijze met ons
denken én onze waardering van het contrast
tussen mens en dier, tussen autochtoon en
allochtoon, tussen huis en erf en buitenwereld,
en tussen persoon enerzijds en samenleving en
staat anderzijds. Het gaat hier om een bespreking
van de combinaties van medemenselijkheid
én culturele diversiteit, van zelfbewustzijn
én openheid, en van gemeenschapszin én
autonomie. Dit zijn combinaties van cruciale
maatschappelijke waarden die belangrijk zijn
in de vormgeving van een samenleving die
zich zowel voorstaat op haar democratische
grondslag als haar in een gemeenschappelijke
geschiedenis gewortelde saamhorigheid. Ze
laten zien dat ‘beschaafd nationalisme’ geen
eenvoudig concept is: de constructie van een
eigen nationale identiteit moet vergezeld gaan
van een oriëntatie op en waardering van de
relaties met andere sociale groepen en onze
natuurlijke omgeving. Deze wijze van bespreking
van onze geschiedenis maakt het mogelijk
een tussenpositie te kiezen tussen een te
sterke beklemtoning van het eigene en het
taboe op de bespreking en waardering van culturele
verschillen. Archeologen en onderzoekers
van de natuurlijke historie kunnen hierover
een belangwekkend verhaal vertellen dat uitnodigt
tot overdenking en discussie.

DE HISTORISCHE
CANON
4. –1.800
3. –5.300
2. –8.200
1. –350.000
9 – 50+3: DE HISTORISCHE CANON EN DE VOOR- EN VROEGSTE GESCHIEDENIS VAN NEDERLAND
Verantwoording
In Bazelmans 2007 is een eerste voorstel te vinden
voor vier alternatieve ‘archeologische’
vensters binnen de historische canon. Een
belangrijke inspiratiebron bij de uitwerking
van de vensters werd gevormd door het jongste
werk van de grand old man van de Europese
archeologie, Colin Renfrew (Renfrew 2007).
De voorloper van de officiële historische canon
(zie www.entoen.nu) is Bank en de Rooij, 2004.
Voor de bètacanon, zie Dijkgraaf, Fresco,
Gualthérie van Weezel en Van Calmthout,
2008. Van Heeteren (2008) schreef het hoofdstuk
over de menswording in de bètacanon.
Voor de overbrugging van de kloof tussen
alpha en bèta is aansluiting nodig bij het werk
van ethologen (zie De Waal 2005 en 2007, met
vele verwijzingen naar zijn omvangrijke en
belangwekkende oeuvre).
Een goede toegang tot het onderzoek van de
Nederlandse pre- en protohistorie wordt
gevormd door de Nationale Onderzoeksagenda
Archeologie (www.noaa.nl). Een standaardwerk
voor de Nederlandse prehistorie is
Louwe Kooijmans et al. 2005. Een belangrijke
aanvulling voor de steentijd wordt gevormd
door Deeben et al. 2005. De Limes Atlas
(Colenbrander en MUST 2005) geeft een goed
inzicht in de militiare infrastructuur langs de
Neder-, Kromme en Oude Rijn. Een goede
25 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
opvolger van het sterk verouderde De
Romeinen in Nederland (Van Es 1981) is jammer
genoeg (nog) niet beschikbaar. Voor de
twee steden uit de Romeinse tijd op Nederlands
grondgebied zie Willems et al. 2005
(Nijmegen) en De Jonge, Bazelmans en De
Jager 2006 (Voorburg). Een bijzondere studie
van een Bataafs dorp is Roymans, Derks en
Heeren 2007. Laatstgenoemd werk biedt voor
Romeins Nederland een uitstekende toegang
tot relevante, moderne literatuur uit binnenen
buitenland.
Literatuur
– Bank, J, en P. de Rooij, 2004: Wat iedereen
móet weten van de vaderlandse geschiedenis.
Een canon van het Nederlands verleden,
NRC Handelsblad, d.d. 30 oktober 2004.
– Bazelmans, J., 2007: Waarde en waarden in de
archeologie en de archeologische monumentenzorg,
in J. Rodermond (red.), Perspectief. Maakbare
geschiedenis, Rotterdam.
– Colenbrander, B., en MUST, 2005:
Limes Atlas, Rotterdam.
– Deeben, J., E. Drenth, M-F. van Oorsouw
en L. Verhart (red.), 2005: De Steentijd van
Nederland, Zutphen (Archeologie 11/12).
– Dijkgraaf, R, L. Fresco, T. Gualthérie van
Weezel en M. Van Calmthout, 2008: De bètacanon.
Wat iedereen moet weten van de natuurwetenschappen,
Amsterdam.
– Es, W.A. van, 1981 3 (1972): De Romeinen
in Nederland, Bussum.
– Heeteren, A. van, 2008: De mens.
Weg van de savanne, in R. Dijkgraaf et al.,
De bètacanon. Wat iedereen moet weten van de
natuurwetenschappen, Amsterdam, 169-172.
– Huyssen, A., 1995: Twilight memories.
Marking time in a culture of amnesia, Londen.
– Jonge, W. de, J. Bazelmans en D.H. de Jager,
2006: Forum Hadriani. Van Romeinse stad
tot monument, Utrecht.
– Louwe Kooijmans, L., P.W. van den Broeke,
H. Fokkens en A. van Gijn (red.), 2005:
Nederland in de prehistorie, Amsterdam.
– Renfrew, C., 2007: Prehistory. The making
of the modern mind, Londen.
– Roymans, N., T. Derks en S. Heeren, 2007:
Een Bataafse gemeenschap in de wereld van het
Romeinse rijk. Opgravingen te Tiel-Passewaaij,
Utrecht.
– Waal, F. de, 2005: De aap in ons. Waarom we
zijn wie we zijn, Amsterdam en Antwerpen.
– Waal, F. de, 2007: De aap en de filosoof. Hoe
de moraal is ontstaan, Amsterdam en Antwerpen.
– Willems, W.J.H., H. Van Enckevort,
J. Thijssen en J.K. Haalebos, 2005: Nijmegen.
Geschiedenis van de oudste stad van Nederland.
Prehistorie en Oudheid, Wormer.

HAVIK 37AMERS
’S
Stadsherstel timmert aan de stad’. Dat is de slogan, waarmee
de NV Amersfoortse Maatschappij tot Stadsherstel
zich manifesteert in met name de historische binnenstad
van Amersfoort. Door haar brede taakopvatting bestaat
het bezit van Stadsherstel niet louter uit ‘beschermde’ monumenten,
maar voor een groter deel uit zgn. gemeentelijke monumenten
en beeldbepalende panden, althans objecten, gelegen binnen
het beschermde stadsgezicht van Amersfoort.
In 2007 verwierf Stadsherstel het rijksmonument Havik 37. Tot
het overlijden – enkele jaren daarvoor – van de eigenaar, was dit
pand in gebruik als feestartikelenwinkel en woning op de bovengelegen
etages.
Zo op het eerste gezicht is Havik 37 geen bijzonder historisch
object. Een 19de-eeuwse lijstgevel, zoals er veel zijn in de stad. De
gevel is afgewerkt met pleisterwerk in blokverband, natuursteen
suggererend. Aardig is zeker de vroeg 20ste-eeuwse winkelpui op
de begane grond, met gebogen raamroeden in de bovenlichten en
geslepen glas. Maar er is meer...
Het fraaie tegeltableau met jugendstilmotieven Bij de entree verwijst
een fraai tegeltableau naar de functie van het pand in die
periode. Tussen 1830 en 1925 was hier de firma H. Wolters
gevestigd, een boekhandel en groothandel in behangselpapieren en
religieuze artikelen.
Havik 37 is ‘gestript’, waarna het aan een bouwhistorisch onderzoek
werd onderworpen. De conclusie daarvan is dat de bouwhistorische
ontwikkeling van Havik 37 zich niet eenvoudig laat
ontrafelen. De vele bouwsporen roepen een beeld op van een in
verschillende perioden ingrijpend gewijzigd gebouw, maar anderzijds
te sporadisch om een duidelijk overzicht te krijgen. Alle
eeuwen zijn in dit pand vertegenwoordigd. De datering van Havik
37 voert terug tot de 16 e eeuw.
De opgave, waar Stadsherstel Amersfoort, in een situatie als deze
voor staat is – behalve de restauratie en renovatie van het pand –
het vinden van een passend hergebruik daarvan. In dit geval let dat
Cultureel erfgoed voor de toekomst

heel nauw omdat achter de voormalige winkelruimte zich een – in
oorsprong - rijk gedecoreerde tuinkamer met een fraai bewerkte
rococo schouw bevindt. Zou op de begane grond weer een winkel
worden gerealiseerd, dan valt te verwachten dat de tuinkamer de
functie van opslagruimte zal verkrijgen. Daarom is niet uitgekeken
naar ‘zomaar’ een huurder, maar gezocht naar een gebruiker, die
het object met eerbied wil bejegenen. Dat is gelukt! Nog voordat
de restauratie van start ging heeft zich gegadigde in de sfeer van
dienstverlening gemeld, die belang hecht aan het behoud van de
monumentale waarden in dit object en ook graag bereid is tijdens
Open Monumentendag geïnteresseerden deelgenoot te maken van
wat Havik 37 te bieden heeft.
DRS. FONS DE BACKER
DIRECTEUR
NV AMERSFOORTSE
MAATSCHAPPIJ TOT
STADSHERSTEL
NV Amersfoortse Maatschappij tot Stadsherstel
Muurhuizen 159
Postbus 842
3800 AV Amersfoort
Telefoon 033-460 50 20
Fax 033-460 50 39
E-mail info@stadsherstelamersfoort.nl
www.stadsherstelamersfoort.nl
De bovengelegen etages bevatten veel ruimte. Daarin zal een
drietal (huur)appartementen worden gerealiseerd. Het gehele
project zal uiterlijk voorjaar 2010 voltooid zijn, waarmee de stad
weer een pareltje rijker is.
BRONNEN
– Sandra Hovens Verrassingen achter een 19de-eeuwse gevel
KRONIEK tijdschrift historisch Amersfoort jaargang 9,
nummer 3, september 2007.
– Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis BBA:
Havik 37 Amersfoort, bouwhistorische opname en waardestelling
augustus 2008.
FOORT–een restauratie
2 – XXX
Cultureel erfgoed voor de toekomst

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
SANDER DIEPENDAAL ARCHEOLOOG
MW. HANTZEN KREMER
KNA-ARCHEOLOOG ARCHEOLOGISCH
ADVIESBUREAU SYNTHEGRA
ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK
NAAR TWEE MIDDELEEUWSE
STEENHUIZEN NABIJ UITHUIZEN
(PROV. GRONINGEN)
Aylbada
enTakuma
D
at in de omgeving van de huidige
Menkemaborg in Uithuizen nog twee
steenhuizen hebben gestaan, was bij de
gemeente Eemsmond bekend. Het uitgebreide
onderzoek van de vroeger in Uithuizen woonachtige
historicus Alje Bolt heeft duidelijkheid
gegeven over de locatie van de beide
verdwenen steenhuizen. Bovendien heeft hij
aangetoond dat het de steenhuizen Aylbada en
Takuma betreft. Bolt heeft zijn waarnemingen
deels uit eerste hand. Zo was hij in 1946 getuige
van het slechten van de huiswierde aan de
Treubweg (steenhuis Aylbada) en het dempen
van de daar aanwezige sloot, die als relict van
de gracht kan worden bestempeld. De locatie
van het steenhuis Takuma werd aangegeven
door de toenmalige landbouwer, wijlen de heer
D.L. de Boer. Dit werd bevestigd door het
minuutplan uit 1828, waarop nog een sloot te
zien was die als een relict van de gracht is geïnterpreteerd.
Reden genoeg voor de gemeente Eemsmond
om voorafgaande aan de geplande ontwikkeling
van de tijdelijke huisvesting de terreinen
archeologisch te laten onderzoeken. De hoofdvraag
die de gemeente Eemsmond aan het
RCHEOLOGIE
De Eemshaven is volop in ontwikkeling en ontpopt zich steeds meer als vestigingsplaats voor
bedrijven op het gebied van energie. Zo willen de energiebedrijven NUON en het Duitse RWE de
komende jaren in de Eemshaven elk een energiecentrale bouwen. De werkzaamheden hiervoor
gaan in 2009 van start. Tijdens de bouw, die ongeveer vijf jaar zal duren, komen enkele duizenden
werknemers (grotendeels uit andere landen) naar de Eemshaven. Om deze werknemers op
te vangen heeft de gemeente Eemsmond besloten tot het creëren van tijdelijke huisvesting
nabij Uithuizen. Voorafgaand aan de geplande ontwikkeling van de tijdelijke huisvesting zijn
twee beoogde huisvestingslocaties archeologisch onderzocht.
onderzoek stelde was, wat de cultuurhistorische
waarde van de archeologische resten is en
daaruit voortvloeiend de vraag hoe de gemeente
het best met de archeologische resten kan
omgaan.
Het archeologisch onderzoek mondde uit in
het vrijleggen en documenteren van de archeologische
resten op beide steenhuislocaties in
het voorjaar van 2007 door archeologisch
adviesbureau Synthegra uit Doetinchem.
Het onderzoek zou de precieze locatie van de
steenhuizen aangeven en een beeld geven
1 – LOCATIE TAKUMA
2 – LOCATIE AYLBADA
van de plattegrond en de periode waarin ze
functioneerden.
In de onderstaande tekst wordt de historische
context van de steenhuizen geschetst. Door het
ontbreken van een centraal gezag (Friese vrijheid)
heerste in Noord-Nederland en Noordoost
Duitsland vanaf de middeleeuwen een
groot gevoel van zelfbewustzijn, onafhankelijkheid
en vrijheid. De bewoners regelden
hun eigen zaken. Zo moesten ze zichzelf
beschermen tegen inbraken van de zee waardoor
in de omgeving terpen of zoals ze in
Groningen worden genoemd ‘wierden’ en

dijken werden opgeworpen. De steenhuizen
Takuma en Aylbada liggen in het oude kweldergebied.
Dit gebied wordt gekenmerkt door
relatief hoogliggende kwelderwallen die werden
doorsneden door kleine rivieren en beken.
Dit gebied werd al voor 500 v. Chr. bewoond
maar werd voortdurend bedreigd door overstromingen.
Tussen 800 en 1000 n. Chr. waren
er minder inbraken van de zee en nam de
bevolkingsdichtheid toe. Uithuizen is in deze
periode op een kwelderrug of schoorwal
gesticht. Uithuizen wordt voor het eerst
omstreeks het jaar 1000 genoemd als Uthuson
in de goederenlijst van het klooster Werden
a/d Ruhr in Duitsland. De zeeborg (dijk) rondom
Uithuizen dateert uit circa 1200. Door de
bedijking werd het achterland beschermd en
konden rijkere families in het gebied hun status
en verdediging uitbreiden. Deze rijkere
families of hoofdelingen kunnen worden vergeleken
met de klasse van de lage adel. Dit
kwam ondermeer tot uiting in de bouw van versterkte
huizen. Mogelijk stammen de eerste
versterkte huizen, in houtbouw, uit de 10e tot
de 12e eeuw.
Nadat de baksteenproductie in de late 12e
eeuw haar intrede deed in Noord-Nederland
ging de lokale elite in de loop van de 13e eeuw
over tot het bouwen van versterkte bakstenen
huizen. Deze stenen huizen (Steenhuizen) zijn
rechthoekige torens van circa 7 à 8,5 meter bij
10,5 à 11 meter die op een verhoogd woonplatform
stonden. Het waren eenvoudige torens
die de functies van wonen en verdedigen combineerden.
Rond het woonplatform was een
gracht aanwezig. In de meeste gevallen
bestond de toren uit drie verdiepingen waarbij
de ingang zich op de eerste verdieping bevond.
Tijdens belegeringen kon men de houten trap
die de ingang met het platform verbond in de
toren terugtrekken. De kelder was vaak alleen
toegankelijk via de eerste verdieping.
Mogelijk hebben in Groningen en Friesland in
de middeleeuwen circa vierhonderd tot zevenhonderd
steenhuizen gestaan. 1 In Groningen
werden de steenhuizen tot in de 15e eeuw
gebouwd. 2
3 – STEENHUIS MENKEMABORG
Samenvatting
De Eemshaven is volop in ontwikkeling en ontpopt zich steeds meer als
vestigingsplaats voor bedrijven op het gebied van energie. Zo willen de
energiebedrijven NUON en het Duitse RWE de komende jaren in de
Eemshaven elk een energiecentrale bouwen. Om de werknemers op te
vangen die deze centrales gaan bouwen, heeft de gemeente Eemsmond
besloten tot het creëren van tijdelijke huisvesting nabij het dorp Uithuizen.
Voorafgaand aan de geplande ontwikkeling van de tijdelijke huisvesting
zijn twee beoogde huisvestingslocaties archeologisch onderzocht.
Van beide terreinen was bekend dat er in het verleden steenhuizen
29 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
4 – STEENHUIS OPGENOMEN
IN DE MENKEMABORG
Het merendeel van deze steenhuizen zal
bewoond zijn geweest door de hoofdelingen.
Dit waren personen of invloedrijke families
met veel land. Sommige steenhuizen hebben
mogelijk alleen als toevluchtsoord gediend. De
familie Aylbada wordt al vanaf 1275 in de
kloosterkronieken van Emo en Menko
genoemd. Het huis Alybada werd hoogstwaarschijnlijk
door de oudste zoon Meynco, d.i.
Menko of Menke voortgezet. Deze familielijn
zou lopen naar de Menkemaheerd en vandaar
naar de nog bestaande Menkemaborg. De eerste
Menkema waarvan de naam bekend is, heette
Eppo. Volgens een gevelsteen uit 1614 zou zijn
steenhuis (mogelijk Aylbada) in 1400 zijn
verwoest. Wie de bewoners van het steenhuis
Takuma waren is onbekend.
Tussen 1300 en 1400 heeft het ontbreken van
een centraal bestuurs- en gezagsapparaat
geleid tot vele onderlinge twisten en vetes
tussen de families die de steenhuizen bezaten.
In deze periode werden veel steenhuizen
verwoest. 3 In de 15e eeuw zorgde de steeds
machtiger wordende stad Groningen ervoor
dat steenhuizen nergens tot ongenaakbare kastelen
konden uitgroeien en de stad zouden
kunnen overvleugelen. In deze periode werden
veel steenhuizen van politieke tegenstanders
van de stad door haar gesloopt. Tegen het
einde van de 15e eeuw nam de dreiging van
vuurgeschut toe. Zodoende werden de steenhuizen
militair gezien minder waardevol.
Vanaf de 15e eeuw zien we dan ook een terugloop
in het aantal steenhuizen. 4 Bovendien
ontstond de wens voor een meer op wooncomfort
ingerichte behuizing. In die eeuw
werden ze veelal omgebouwd en uitgebreid tot
borgen (grotere landhuizen). Een voorbeeld
hiervan is de Menkemaborg in Uithuizen. In
figuur 3 en 4 is aangegeven hoe het oude steenhuis
uit de 15e eeuw is opgenomen in de latere
borg. Het oude steenhuis is aangegeven in het
rood.
hebben gestaan. Tijdens dit onderzoek zijn de resten van de steenhuizen
Aylbada en Takuma vrij gelegd en onderzocht. Er was geen sprake van
een daadwerkelijke opgraving. Overeenkomstig de wens van de gemeente
Eemsmond zijn de archeologische resten in de bodem achtergebleven.
Het streven van de gemeente Eemsmond is dat de aangetroffen resten in
de toekomst gevrijwaard zullen blijven van bodemverstorende ingrepen
en dat de vroegere woonplatforms waar de steenhuizen op waren
gebouwd weer zichtbaar gemaakt kunnen worden in het gebied. Zo kunnen
de oude contouren van de steenhuizen in beeld worden gebracht.

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 30
ARCHEOLOGIE
Waren er in de 17e eeuw nog ongeveer 110
borgen, eind 18e eeuw waren dat er nog maar
40. Tegenwoordig is nog maar een handvol
borgen over in Groningen waaronder de
Menkemaborg in Uithuizen. De informatie
over de steenhuizen (de voorgangers van de
borgen) is in Nederland nog beperkter. Van de
vele steenhuizen die in Groningen, Friesland
en het noordoosten van Duitsland hebben
gestaan, is heel weinig bewaard gebleven.
Steenhuizen die redelijk intact zijn gebleven,
zijn onder andere de Schierstins bij
Veenwouden en het Iwemasteenhuis in
Niebert.
De locaties waar de steenhuizen en borgen
hebben gestaan zijn vaak niet meer te herkennen
in het landschap. De stenen van de
gesloopte huizen zijn veelal hergebruikt in de
omgeving. De woonplatforms waar ze op
waren gebouwd, zijn meestal verdwenen door
egalisatie van de terreinen ten behoeve van de
landbouw waarbij tevens de grachten met het
5 – FOTO SCHIERSTINS TE
VEENWOUDEN
6 – SCHEMATISCHE RECONSTRUC-
TIE VAN EEN AANGEAARDE WOON-
TOREN (‘HILLEGERSBERG’ IN DE
OMGEVING VAN ROTTERDAM).
DE RODE LIJN GEEFT GLOBAAL
HET NIVEAU WEER TOT WAAROP
DE RESTEN VAN DE STEENHUIS-
RESTEN VERWIJDERD ZIJN
7 – LUCHTFOTO STEENHUIS AYLBADA
materiaal van de woonplatforms zijn opgevuld.
Hierdoor zijn de terreinen moeilijk te traceren
op het Actueel Hoogtebestand van Nederland
(AHN). Ook is het moeilijk de locatie van een
borgterrein vast te stellen op basis van de
kadastrale minuutplan. Veel van deze terreinen
waren al verdwenen voor de vervaardiging
van de kadastrale minuutplan uit circa 1832.
Wel zijn vaak nog oprijlanen, grachten en singels
zichtbaar. In sommige gevallen is op de
locatie van het vroegere steenhuis een boerderij
gebouwd, in de muren en kelders zijn dan
nog resten van het steenhuis zichtbaar.
Het grootste probleem met het vaststellen van
de exacte locaties van de steenhuizen Aylbada
en Takuma is de egalisatie die op de terreinen
heeft plaatsgevonden. Voor de locatie van het
steenhuis Aylbada is het restant van de woonheuvel,
in de volksmond ‘hoogte’ genoemd in
1946 geëgaliseerd. De kruin van de woonheuvel
werd afgegraven voor het dempen van sloten
en het egaliseren van het westelijk gelegen
land. De aangetroffen puinresten ruimde men
op. De locatie van het steenhuis Takuma werd
vastgesteld aan de hand van de sloot (relict van
de gracht) die nog zichtbaar was op het
minuutplan uit 1828. Niets in de terreinen
wijst op de vroegere aanwezigheid van de
steenhuizen. In figuur 6 is globaal het niveau
weergegeven tot waarop de resten van de steenhuisterreinen
zijn verwijderd. Alleen de sporen
onder de rode stippellijn zijn bewaard
gebleven. Met de bij de egalisatie van de woonheuvel
vrijkomende grond werden de grachten
gedempt.
Het primaire doel van het onderzoek was het
definitief vaststellen van de locaties van de
twee steenhuizen en daarnaast een eerste interpretatie
(plattegrond) te geven van de aangetroffen
resten. Voorafgaand aan het gravend
onderzoek is een bureauonderzoek en inventariserend
booronderzoek voor beide locaties
uitgevoerd door onderzoeksbureau Oranjewoud.
In de boringen werd de woonheuvel
herkend door de aanwezigheid van een antropogeen
pakket met fosfaatvlekken, houtskool
en kalkmortel. Op grond van deze resultaten
werd door Oranjewoud de locatie van het
bewuste steenhuis Aylbada vastgesteld. Er kon
geen uitsluitsel worden gegeven voor de locatie
van het steenhuis Takuma. Op beide locaties
werd in de boringen puin (als gevolg van de egalisatie)
aangetroffen.
Na dit booronderzoek is op beide locaties een
geofysisch onderzoek met behulp van grondradar
uitgevoerd door MEDUSA Explorations
BV. Op de locaties van de steenhuizen Aylbada
en Takuma zijn tijdens het geofysisch onderzoek
geen aanwijzingen gevonden voor funde-

ingen. De resultaten vielen tegen omdat op de
locaties geen sprake meer was van intact muurwerk
waardoor de plattegrond van de steenhuizen
niet kon worden vastgesteld. Hierdoor
was een gravend onderzoek de enige andere
mogelijkheid om zekerheid te krijgen over
de aard en omvang van de mogelijk aanwezige
resten.
De strategie van het gravende onderzoek
bestond uit twee delen. Eerst werden op beide
locaties in kruisvorm twee proefsleuven gegraven.
De sleuven werden over de gehele lengte/
breedte van het terrein aangelegd waarbij de
sleuven elkaar in het midden overlapten.
Hierdoor werd de kans op het missen van de
(vermoedelijk centraal gelegen) resten van de
steenhuizen minimaal. Zodra de resten van de
steenhuizen waren aangetroffen werden deze
volledig vrij gelegd om zo de plattegronden
van de steenhuizen te kunnen bepalen. Tijdens
het onderzoek is getracht de archeologische
resten zo min mogelijk te verstoren. Het streven
van de gemeente Eemsmond is om de
archeologische resten in de bodem te bewaren
en te vrijwaren van bodemverstorende ingrepen.
Daarom zijn bijvoorbeeld de aangetroffen
sporen niet gecoupeerd. Nadat beide locaties
waren vrij gelegd en de resten gedocumenteerd,
zijn van beide locaties luchtfoto’s
genomen.
Tijdens de aanleg van de proefsleuven op
zowel locatie Takuma als locatie Aylbada werd
geconstateerd dat verspreid over de onderzoeksterreinen,
zich in de bovengrond grote
hoeveelheden baksteenpuin bevond. Deze
puinresten zijn de restanten van de steenhuizen.
De ruime verspreiding van het puin is het
gevolg van het afschuiven van de hogere delen
van de terreinen ten behoeve van egalisatie en
het latere gebruik als akkerland. Bij de egalisaties
raakte niet alleen afbraakpuin verspreid,
maar werden ook archeologische grondsporen
opgeruimd. Dit betekent dat ondiep ingegraven
grondsporen verloren zijn gegaan. Van diepere
grondsporen, zoals de grachten, is alleen de
onderzijde bewaard gebleven (figuur 6). De
diepte van de grachten is aan de hand van
grondboringen bepaald. Op beide locaties zijn
de grachten nog 1,5 tot 2,0 meter diep.
Takuma
Het steenhuis Takuma was gelegen op een
woonplatform. Tijdens het onderzoek op het
terrein van het voormalige steenhuis Takuma
zijn geen muurresten aangetroffen. Wel zijn
uitbraaksleuven en puinbanen waargenomen.
Hieruit kan worden afgeleid dat het een rechthoekige
ruimte betreft (toren) met een afmeting
van 7,5 x 14 meter (buitenwerks). Binnen
de rechthoekige ruimte zijn drie cirkelvormige
8 – DE DRIE
CIRKELVORMIGE
PUINCONCENTRATIES
9 –
PLATTEGROND
TAKUMA
31 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
puinconcentraties met een diameter van circa
1,5 meter waargenomen (afbeelding 8). Deze
puinconcentraties kunnen als uitbraaksporen
van funderingen worden geïnterpreteerd. De
omvang van deze puinsporen doet vermoeden
dat dit restanten van de fundamenten (met
mogelijk een overwelfde verdieping) van de
toren zijn. Het is onduidelijk of het hier gaat
om een woon- of een zaaltoren. Het onderscheid
tussen woontorens en zaaltorens is dat
zaaltorens meer dan één vertrek per verdieping
telden. 5
Op het woonplatform is een haardkuil aangetroffen.
Deze haardkuil kon op basis van
daarin aangetroffen korrels verkoold graan
rond 1050 worden gedateerd (900+ / -40 BP) 6 .
Vermoedelijk heeft deze haardkuil in een houten
voorganger van het rechthoekige zaalhuis
gelegen, maar van deze voorganger zijn geen
sporen gevonden. Een mogelijkheid is dat dit
gebouw ondiep gefundeerd (Schwellbalken)
was en dat de resten hiervan zijn vergraven bij
de aanleg van de latere steenbouw.
Naast bovengenoemde sporen is langs de

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 32
ARCHEOLOGIE
randen van het platform, een puinbaan waargenomen
die de aanwezigheid van een ring- of
keermuur doet vermoeden. Ten gevolge van
egalisatie is er geen muurwerk bewaard gebleven.
De puinbaan is enigszins ovaal van vorm
en heeft een grootste diameter van ruim 20
meter. Deze waarnemingen leiden tot de volgende
reconstructie (figuur 9). Het was niet
mogelijk om fasering in de ring- of keermuur
en de zaaltoren te reconstrueren. Dit komt
omdat er slechts één intacte baksteen
(30x13,5x7,5) werd gevonden. Het is mogelijk
dat Takuma uit een ringmuur bestond met een
rechthoekige toren. In de provincie Groningen
zijn geen complexen met een soortgelijke
plattegrond bekend.
Een andere, minder spectaculaire interpretatie
is dat Takuma een woon- of zaaltoren zonder
ringmuur is geweest. Het is namelijk opmerkelijk
dat alleen aan de grachtzijde sporen van de
funderingen zijn teruggevonden. Een mogelijke
verklaring hiervoor is dat het steenhuis aan
de grachtzijde dieper en zwaarder was gefundeerd
dan op het daadwerkelijke woonplatform.
Mogelijk stond centraal op het woonplatform
nog een gebouw waardoor naar de
rand van het platform is uitgeweken. Het puin
aan de rand van het woonplatform kan dan verklaard
worden door de aanwezigheid van een
keermuur. De keermuur zal dan de druk hebben
10 – KAART
VAN JAN
POTTER 1580
11 –
PLATTEGROND
AYLBADA
opgevangen van het hoger gelegen woonplatform.
Een parallel is een woontoren die te
zien is op een kaart van Jan Potter uit 1580. Op
deze kaart staat de Burch van Rijswijk afgebeeld
(figuur 10). Deze toren was ook aan de
gracht gesitueerd. Helaas is deze locatie nooit
goed onderzocht.
Op basis van het vondstmateriaal, in het bijzonder
het lokaal of regionaal vervaardigde
kogelpotmateriaal, kunnen we concluderen
dat er bij Takuma al bewoning moet zijn
geweest in de 12e eeuw. Door het ontbreken
van materiaal zoals, Delfts aardewerk, oosters
porselein, Engels industrieel aardewerk en
Duits luxe steengoed kan worden geconcludeerd
dat het steenhuis Takuma in de nieuwe
tijd niet meer werd bewoond.
Aylbada
De interpretatie van de aangetroffen resten
van het steenhuis Aylbada is een stuk eenduidiger.
Deze passen in tegenstelling tot
Takuma wel in het algemene beeld van de
opzet van een steenhuis (figuur 11). Van dit
steenhuis zijn de hoekfundamenten aangetroffen.
Deze waren ingegraven in het woonplatform.
De fundamenten waren opgetrokken in
bakstenen met het formaat 32 x 15 x 8,5 cm. De
funderingen maakten deel uit van een spaarboogconstructie
waar het steenhuis op rustte
en omsluiten een rechthoekige zaal met een
afmeting van circa 7,5 bij 11 meter (buitenwerks).
De ingang van het steenhuis, die via
een houten ladder te bereiken was, bevond
zich boven het maaiveld, waarschijnlijk op de
eerste verdieping, zodat in tijden van strijd
de ladder kon worden ingetrokken.
Rondom het woonplatform is een uitbraaksleuf
aangetroffen. De ring- of keermuur die
rondom het steenhuis Aylbada ligt heeft een
carrévorm. Deze vorm komt overeen met die
rond het steenhuis te Wedde (figuur 12). Het
steenhuis Aylbada lag net zoals het steenhuis
te Wedde centraal op het woonplatform. Het
steenhuis te Wedde is gebouwd rondom 1300,
de ommuring is toegevoegd in 1360.
12 – PLATTEGROND VAN HET
STEENHUIS TE WEDDE DE
TOREN IS GEBOUWD ROND
1300. DE OMMURING IS
TOEGEVOEGD CIRCA 1360

Voor Aylbada geldt dat het vroegste aardewerk
in de 13e eeuw kan worden gedateerd. Het
jongst aangetroffen aardewerk (en metaalvondsten)
dateren uit de 16e en 17e eeuw. Dit
jongere materiaal is afkomstig uit de puinbanen
die de afbraakfase markeren en de bouwvoor
die na de afbraak is ontstaan.
Tijdens het bovenbeschreven onderzoek zijn
de locaties van de voormalige steenhuizen
Aylbada en Takuma in de gemeente Eemsmond
vastgesteld. Beide steenhuizen kunnen
in de 13e eeuw worden gedateerd. Op het terrein
van het steenhuis Takuma zijn sporen
gevonden die met een mogelijke oudere voorganger
samenhangen. Ondanks het feit dat
beide complexen door latere grondbewerkingsactiviteiten
zijn aangetast, kon de opzet
in hoofdlijnen worden bepaald. Het onderzoek
is geïnitieerd en mogelijk gemaakt door de
gemeente Eemsmond. De gemeente Eemsmond
heeft er tevens voor gezorgd dat van
beide terreinen luchtfoto’s zijn genomen en
dat er een publiekspublicatie van het archeologisch
onderzoek is verschenen. Tenslotte is een
expositie over de resultaten van het archeologische
onderzoek in de Menkemaborg in Uithuizen
georganiseerd.
Kortom het onderzoek is gaan leven bij de
inwoners van de gemeente Eemsmond en de
bewoners van Uithuizen in het bijzonder.
Omdat de gemeente Eemsmond wat betreft de
tijdelijke huisvesting van werknemers in de
Eemshaven op de locatie Takuma heeft gekozen
voor een gefaseerde aanpak is het mogelijk dat
de plannen tussentijds kunnen worden aangepast
aan nieuwe ontwikkelingen. De locatie
Aylbada is bestemd voor een toekomstige
woonlocatie. Hierdoor bestaat nog altijd de
kans dat het advies van dhr J. Molema van de
stichting Libau integraal wordt overgenomen
door de gemeente Eemsmond betreffende de
beide steenhuis locaties. Dit advies behelst dat
de aangetroffen resten in de toekomst gevrijwaard
zullen blijven van bodemverstorende
ingrepen en dat de vroegere woonplatforms
waar de steenhuizen op waren gebouwd weer
zichtbaar gemaakt kunnen worden in het
gebied. Zo kunnen de oude contouren van de
steenhuizen in beeld worden gebracht.
De publiekspublicatie van dit onderzoek is
verkrijgbaar via www.eemsmond.nl.
Voor € 6,- wordt het in kleur geïllustreerde
boekwerk van 64 pagina’s toegezonden.
1 Formsma (1987) 7 5 Janssen (1996) 89
2 Jansen (1996) 85
6 GrA-37032, ref
3 Luurtsema (2008) 11
4 Schroor (2007) 107
CIO/492-2007/HD
13 – VLAK VAN AYLBADA
33 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
14 – DE PUBLIEKSDAGEN DIE TIJDENS HET ONDERZOEK WERDEN GEORGANISEERD WERDEN GOED BEZOCHT
Literatuur
Deze bijdrage is mede gebaseerd op de bronnen die
vermeld zijn in de volgende publicaties:
– Bärenfänger R. (2008), Ostfriesische Verteidigung:
Steinhäuser und Burgen In: Mitteilungen
der Deutschen Gesellschaft für Archäologie des
Mittelalters und der Neuzeit 20.
– Battjes J., H. Ladrak (2005), Van steenhuis tot borg.
De Bouwhistorie van de Menkemaborg.
– Berendsen H. J. A. (2005), Landschappelijk
Nederland.
– Formsma W.J. e.a. (1987), De Ommerlander
Borgen en Steenhuizen.
– Janssen H.L. (1996), 1000 jaar kastelen in
Nederland.
– Kremer H. e.a (2008), Vlakdekkend onderzoek van de
Steenhuizen Takuma en Aylbada te Uithuizen (gr.).
– Koot H. (2008), Opgegraven! Archeologisch
onderzoek in Rijswijk.
– Luurtsema B. (2008), De steenhuizen Aylbada en
Takuma nabij Uithuizen (Gr). Een zoektocht naar twee
middeleeuwse steenhuizen.
– Schroor, M. en J. Meijering (2007), Golden Raand,
Landschappen van Groningen.

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 34 ONUMENTENZORG
HUUB VAN DE VEN
ONDERZOEKER INSTANDHOUDINGS-
TECHNOLOGIE BIJ DE RIJKSDIENST
VOOR ARCHEOLOGIE,
CULTUURLANDSCHAP
EN MONUMENTEN
Uit de
brand
D
e brand heeft huisgehouden in een van de
historische kloosters die Steyl rijk is, het
St.-Gregorklooster (figuur 1). Het gebouw
is van grote betekenis voor Steyl als unieke
klooster-enclave, ontstaan op het einde van de
negentiende eeuw als toevluchtsoord voor
Duitse kloosterlingen. Die waren gedwongen
hun heil over de grens te zoeken door een
verbod van kanselier Bismarck op katholieke
ordes en congregaties. Maar de historische
waarde van het gebouw gaat nog verder: het is
ook van betekenis voor Steyl als eeuwenoude
handelsplaats in wijn tot ongeveer het midden
van de negentiende eeuw. De kern van het
kloostercomplex is namelijk een voormalig
wijnkopershuis uit 1810 (figuur 2). 1 De brand
sloeg vooral toe in het oude wijnkopershuis en
de vroegste uitbreiding van het klooster uit
1876. Twee latere uitbreidingen uit omstreeks
1890 en 1930 2 ontsnapten aan de vuurzee.
Kort na de brand diende zich een nieuwe ramp
aan: een explosieve groei van schimmels op
houten balken, vloerdelen en vooral pleisterwerk.
Al het bluswater dat in de bouwmassa
was verdwenen, begon zich letterlijk af te tekenen
in de vorm van zwarte, bruine, groene en oranje
schimmels. En niet op een enkele plek, maar
Brand kan overal toeslaan, ook in monumenten. Iedere week voltrekt zich gemiddeld in één
rijksmonument een brand. In de vroege ochtend van 10 april 2008 was het raak in het
Limburgse Steyl. Daar woedde in een klooster een grote uitslaande brand. De schade aan het
monument was omvangrijk. Een deel van de kap en de onderliggende verdieping gingen in
vlammen op. De grote vraag is altijd wat te doen na een brand, als de rook is opgetrokken.
De plotselinge, grootschalige opkomst van schimmels ziet er vaak vervaarlijk uit, maar kan
ons tegelijkertijd ook gemakkelijk op het verkeerde been zetten. Met alle onnodige gevolgen
vandien. Daarover gaat dit artikel.
1 – DEEL VAN HET KLOOSTERDORP STEYL MET MIDDENONDER HET DOOR BRAND GETROFFEN ST. GREGOR-
KLOOSTER. TE ZIEN IS HOE EEN GEDEELTE VAN DE KAP DOOR DE BRAND IS INGESTORT (FOTO PETER TIMMER)
2 – TOESTAND VÓÓR DE
BRAND VAN DE EERSTE
BOUWFASE UIT 1810,
HET VOORMALIGE
WIJNKOPERSHUIS
(FOTO BIRGIT DUKERS)
praktisch overal (figuur 3).
Uit vrees voor misschien wel een nog groter
probleem met de intact gebleven balklagen,
dreigde sloop van alle historische stucplafonds
uit 1810. Ook gingen er stemmen op om het
geornamenteerde stuc van twee Empireschouwen
te demonteren. Twijfel rees. Was dit
echt noodzakelijk? Kan het misschien ook
anders? Wat is wijsheid? Zonder op de zaken
vooruit te lopen, kunnen we nu al zeggen dat
het balletje uiteindelijk de andere kant oprolde.
Monumenten: één groot luchtfilter
Terug naar de eerste week na de brand. De
verzekeraar van het klooster liet toen nagaan

3 – EEN EXPLOSIE VAN SCHIMMELS OP STUCWERK ENIGE WEKEN NA DE BRAND
(FOTO BIRGIT DUKERS)
of er door de brand schadelijke stoffen waren
vrijgekomen. Ook schimmels kregen daarbij
aandacht. Van de lucht werden monsters genomen
om de aanwezigheid van levensvatbare
schimmelsporen te achterhalen. 3 Van de binnenlucht
werden zeven monsters genomen, van
de buitenlucht één monster. Het resultaat:
binnen lagen de sporenconcentraties in de
lucht aanzienlijk lager dan buiten.
Dit resultaat is niet verontrustend, zelfs niet
bijzonder. Het is namelijk heel gebruikelijk
dat binnenlucht minder sporen bevat dan
buitenlucht. Nu is binnenlucht uiteraard
afkomstig van buiten, maar er zit altijd iets
tussen. En dat iets is de gebouwschil. Het
geheel van gevels en daken werkt als een filter
waarin schimmelsporen verstrikt raken. Dat is
een goede zaak, want hierdoor vallen de concentraties
van schimmelsporen in de binnenlucht
lager uit. Hogere concentraties van
schimmelsporen in het materiaal van de
gebouwschil wijzen – zolang het er droog is –
dus niet op een probleem. Ze wijzen juist op de
positieve werking van de gebouwschil als
luchtfilter. Helaas wordt dit in de praktijk niet
altijd goed begrepen. 4
Kortom, vooralsnog was er in het klooster
weinig aan de hand. Vooralsnog. Want niet
veel later verschenen op vrijwel alle wanden en
plafonds schimmels. Dit was gewoon met het
blote oog te zien. Er is geen meting aan te pas
Samenvatting
Enkele dagen tot vele maanden na een brand kunnen allerlei schimmels
de kop opsteken die sterk lijken op de veelgevreesde huiszwam,
maar dat niet zijn. Anders dan huiszwam zijn deze schimmels niet in
staat om hout of andere bouwmaterialen aan te tasten. Als er vóór de
brand geen problemen met huiszwam waren, kan het zeker nog één
35 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
gekomen. Was dit wel gebeurd, dan zouden de
concentraties van schimmelsporen in de
binnenlucht zonder twijfel vele malen hoger
hebben gelegen dan die van de buitenlucht.
Concentraties in de lucht binnen hoger dan
buiten wijzen op actieve schimmelgroei in het
gebouw. Daarvan was in het klooster duidelijk
zichtbaar sprake.
Pyronema domesticum
In ieder gebouw komen ontelbare hoeveelheden
schimmelsporen voor. Dat is niet alleen
heel normaal, er valt ook weinig aan te doen.
Ook al werkt de gebouwschil als een filter,
altijd en overal zijn in een pand schimmelsporen
aanwezig. Wachtend op de juiste
omstandigheden om tot ontwikkeling te
komen, om te ontkiemen. Meestal worden die
omstandigheden nooit bereikt en is er dus
niets aan de hand.
Maar na een brand ligt dit anders. Om te
ontkiemen hebben sporen water nodig, iets
waaraan na een brand geen gebrek bestaat. Om
een indruk te krijgen: in het klooster van Steyl
werd tweeënhalf uur na het ontdekken van de
brand het sein ‘brand meester’ gegeven. Weer
zes uur later was de brand volledig geblust. 5
Precieze cijfers zijn moeilijk te geven, maar
het zal duidelijk zijn dat het hier om tienduizenden
liters water gaat. Met als later
gevolg een explosieve groei van schimmels op
4 – VOOR HOUT ONSCHULDIGE OPPERVLAKTESCHIMMELS OP VLOERDELEN EN
BALKEN, ENIGE WEKEN NA DE BRAND (FOTO DIMITRA HIERCK)
5 – BLUSWERKZAAMHEDEN IN DE VROEGE
OCHTEND VAN 10 APRIL 2008, UREN NA HET
UITBREKEN VAN DE BRAND (FOTO BART KLÜCK)
wanden, stucplafonds en balklagen.
Op meerdere plekken werd van verschillende
oppervlakken wat schimmelmateriaal afgenomen
voor onderzoek. Deze zogeheten veegmonsters
werden in een laboratorium op
voedingsmedia uitgezet en in een broedstoof
opgekweekt. 6 Microscopisch onderzoek van
deze monsters wees vervolgens uit dat het ging
om diverse soorten oppervlakte-schimmels
(figuur 4). Dit zijn de schimmels die ook menig
Nederlandse badkamer bevolken. In het onderzoek
werden de volgende soorten aangetroffen:
tot twee jaar duren na een brand voor deze schimmel verschijnt. Weten
om welke schimmelsoorten het gaat en een zorgvuldige droging van
de bouwmassa kan veel onnodig sloopwerk voorkomen, nu én later.
Een voorbeeld van een grote kloosterbrand in het Limburgse Steyl
laat dit zien.

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 36
MONUMENTENZORG
6 – MET BLUSWATER
VERZADIGD STUCWERK
WAAROP KUDDE-
SCHIJFJES GROEIEN,
EEN SCHIMMEL DIE
VOORAL VOORKOMT
NA BRAND
(FOTO DIMITRA HIERCK)
7 – NOODKAP VAN
STEIGERBUIZEN EN
GEPROFILEERDE
DAKPLATEN BOVEN
DE KAPEL
(FOTO HUUB VAN DE VEN)
Aspergillus versicolor, Cladosporium spp. en
Penicillium spp. In de laatste twee gevallen gaat
het om meerdere soorten – in het Latijn species
of kortweg spp. – die niet verder op naam
waren te brengen.
Tijdens het onderzoek werd ook een schimmel
gevonden uit het geslacht Pyronema, mogelijk
het grootsporig kuddeschijfje (figuur 6). 7 Deze
schimmel gaat in het Latijn door het leven als
Pyronema domesticum, een naam die eigenlijk al
genoeg zegt. Meer schimmels werden er in het
klooster niet gevonden. Echter, uit andere
branden blijkt dat het hier meestal niet bij
blijft. Zo komen na brand ook regelmatig
bekerzwammen (Peziza spp.) en inktzwammen
(Coprinus spp.) voor.
Onschuldige dubbelgangers
De ervaring leert dat oppervlakte-schimmels
zich snel kunnen ontwikkelen in de eerste
dagen na een brand. Voor kuddeschijfjes (Pyronema
spp.) is dat een week of twee na een
brand. Bekerzwammen en inktzwammen
blijken in de praktijk pas veel later na een
brand de kop op te steken. Bekerzwammen
meestal zo’n zes maanden later, inktzwammen
acht tot negen maanden. 8 De eerste die vaak
weer verdwijnen zijn de kuddeschijfjes. Zij
delven na enige tijd meestal het onderspit
tegen oppervlakte-schimmels. Het klooster in
Steyl vormde daarop geen uitzondering. Ook
hier konden de kuddeschijfjes het niet winnen
en verdwenen ze geleidelijk van het toneel.
Oppervlakte-schimmels, kuddeschijfjes, bekerzwammen
en inktzwammen kunnen ons
behoorlijk de schrik aanjagen door hun snelle
groei over grote oppervlakken. En of dat niet
genoeg is, doen ze soms sterk denken aan de
veelgevreesde huiszwam (Serpula lacrymans).
Sommige soorten oppervlakte-schimmels en
kuddeschijfjes vormen grote hoeveelheden
witte, pluizige weefsels die lijken op huiszwam,
maar dat dus niet zijn. Bekerzwammen
kunnen opvallende witte draadjes vormen en
inktzwammen ontwikkelen vaak roodachtigbruingele
weefsels. Beide hebben veel weg van
huiszwam, maar hebben niets met deze zwam
te maken.
Oppervlakte-schimmels, kuddeschijfjes, bekerzwammen
en inktzwammen voeden zich met
het huisstof dat voorkomt op materiaaloppervlakken.
Ook als deze schimmels op hout voorkomen,
halen ze daar geen voedingsstoffen uit.
Daardoor zijn deze schimmels – in tegenstelling
tot huiszwam – niet in staat om hout af te
breken of de sterkte van hout te verminderen. 9
Ook pleisterwerk tasten ze niet aan. Wel
kunnen de sporen van oppervlakte-schimmels
een gezondheidsrisico vormen, maar dit beperkt

zich tot enkele soorten van deze schimmels.
Hoge concentraties in de binnenlucht van op
zichzelf onschuldige oppervlakte-schimmels
kunnen bij mensen die daar gevoelig voor
zijn, wel klachten veroorzaken zoals allergie en
irritatie van huid en luchtwegen.
Hoe zit het met de huiszwam zelf? De praktijk
wijst uit dat huiszwam meestal niet eerder is te
verwachten dan een jaar of twee na een
brand. 10 Hetzelfde geldt voor alle andere
schimmelsoorten die houtrot veroorzaken. En
dat biedt kansen. Kansen om de bouwmassa
te drogen en daarmee zoveel mogelijk te
behoeden tegen onnodige houtrotaantasting
en sloop. De angst voor huiszwam of andere
houtrotveroorzakende schimmels is alleen
gegrond als er vóór de brand al een probleem
met deze schimmels speelde. Dan kunnen deze
schimmels zich vanuit een al bestaande actieve
aantasting gemakkelijk verder verspreiden.
Dit bleek in het klooster niet het geval. 11
Een kathedraal van staal
Tegenover de ernstige brandschade die kap en
balklagen van het klooster hadden opgelopen,
stond dat allerlei constructies en elementen
nog goed uit de brand tevoorschijn waren
gekomen. Waar het vuur heeft gewoed, stonden
de meeste wanden nog overeind. De dikke,
massieve muren van het oude wijnkopershuis
hebben daarbij gewerkt als een barrière waar
het vuur tegenop moest kruipen. Dergelijk
massief metselwerk kan, zeker als het voegwerk
goed is, uitstekende diensten bewijzen
om een snelle verspreiding van brand tegen te
gaan. 12 Verder zat het historische stucwerk op
de meeste plaatsen nog goed vast. Dit laatste
is in moderne gebouwen vaak anders.
8 – STEMPELWERK IN EEN VAN DE KLOOSTERVERTREKKEN (FOTO BIRGIT DUKERS)
37 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
Moderne gipspleisters komen namelijk bij
brand gemakkelijk los, 13 terwijl historische
kalkpleisters meestal goed vast blijven zitten.
Verder van de vuurhaard vandaan bleef veel
houtwerk van het klooster gespaard, zoals
balklagen, vloeren, deuren en kozijnen. Deze
houten elementen waren echter door bluswater
meestal zo vochtig geworden, dat hun
goede staat wel eens van korte duur zou
kunnen zijn.
Maar iedere poging om de constructie te drogen
zou tevergeefs zijn zolang hemelwater vrij spel
had. Een deel van de kap en enkele verdiepingsvloeren
waren bij de brand ingestort,
onder andere boven de kapel. Om te voorkomen
dat met iedere regenbui de bouwmassa
vochtiger en vochtiger zou worden, verrees er
een noodkap van stalen steigerbuizen en
geprofileerde stalen dakplaten. Wie nu de
kleine kapel binnenloopt, waant zich in een
reusachtige kathedraal van staal (figuur 7). De
noodkap is zodanig geconstrueerd dat er later
ook de herbouw gemakkelijk onder kan plaatsvinden.
Het drogen van vochtige constructies gaat
alleen goed als vooraf duidelijk is waar de
grootste vochtproblemen zitten. Eerste indicatieve
vochtmetingen in het klooster wezen op
een veelvoorkomende vochtverdeling na
brand: hoger in de constructie was het aanzienlijk
droger dan onderin. Weten waar
vochtproblemen zich concentreren door het
vochtgehalte van hout en metselwerk te meten,
is belangrijk om maatregelen precies daar in te
zetten waar ze het effectiefst zijn. Hoe vreemd
het ook klinkt, zelfs oppervlakte-schimmels
kunnen daarbij helpen. Het zijn namelijk ver-
klikkers van vochtige plekken en graadmeters
voor het verloop van het droogproces. 14
Het drogen van vochtige constructies is vruchteloos
als er reservoirs van bluswater achterblijven
in bijvoorbeeld kelders of (rook)kanalen.
Bouwkundige tekeningen kunnen goed van
pas komen om dergelijke bouwdelen op te
sporen. Om nog even in de sfeer van kloosters
en kerken te blijven, ook in de aanzetten van
kruisgewelven kunnen reservoirs van bluswater
ontstaan. Bovendien bestaat het risico
dat volgelopen gewelven door het gewicht van
het water bezwijken.
Mooi opdrogen
Om een met bluswater verzadigde constructie
goed te laten drogen is een aantal maatregelen
nodig. En vaak niet voor even, maar voor enige
tijd. Want alleen met beleid en het nodige
geduld kan een gebouw na een brand mooi
opdrogen. Het klooster in Steyl zit nu nog
midden in dat proces. Pas later dit jaar zal
blijken hoe een en ander heeft uitgepakt.
Maatregelen om een gebouw te drogen kunnen
alleen plaatsvinden als eerst het noodzakelijke
stut- en stempelwerk is verricht op plaatsen
waar de stabiliteit in het geding is (figuur 8).
Dit is niet alleen belangrijk om veilig in het
pand te kunnen werken, maar ook om te
voorkomen dat waardevolle constructies of
elementen bezwijken.
De belangrijkste maatregel om de bouwmassa
te drogen is het op gang brengen van de ventilatie
door deuren en ramen zoveel mogelijk en
zo lang mogelijk te openen. Vaak is dit niet de
eerste gedachte, maar blijven deuren en ramen
juist hermetisch gesloten om onbevoegden te
9 – OPEENGEHOOPT PUIN IN EEN DEEL VAN HET KLOOSTER.
PUIN VORMT EEN BELANGRIJKE HINDERNIS IN DE DROGING VAN
VOCHTIGE CONSTRUCTIES (FOTO DIMITRA HIERCK)

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 38
MONUMENTENZORG
weren. Dat is vooral goed te zien bij gevallen
van brandstichting, waar ook het klooster in
Steyl slachtoffer van werd. Het openen van
deuren en ramen is niet alleen goed voor de
ventilatie, ook nemen de sporenconcentraties
in de lucht er drastisch door af. Open ook de
deuren van vaste kasten. Dergelijke plekken
waar de lucht stilstaat, zijn namelijk ideaal
voor schimmels.
Hoe goed u ook ventileert, droging blijft
beperkt zolang het puin nog niet is geruimd
(figuur 9). 15 Niet alleen is puin meestal met
bluswater verzadigd, ook hindert het de stroming
van lucht langs materiaaloppervlakken.
Hetzelfde geldt voor vloerbedekking, zeker de
moderne soorten met een rug van foam. Voer
puin en vloerbedekking zonder historische
waarde daarom zo snel mogelijk af. Bedenk
echter dat puin belangrijke bouwhistorische
informatie kan bevatten, die later bijzonder
waardevol kan zijn tijdens de restauratie- en
herstelfase. Wacht daarom met puinruimen tot
lopend bouwhistorisch noodonderzoek is afgerond.
Het ruimen van puin in contact met
vochtig zand, zoals bij kruipruimtebodems,
helpt bovendien ook tegen de ontwikkeling
10 – EMPIRE
SCHOUW UIT 1810
MET OP HET STUC
DONKERE VLEKKEN
VAN OPPERVLAKTE-
SCHIMMELS
(FOTO BIRGIT DUKERS)
van allerlei schimmels.
Bluswater kan soms even desastreus zijn als
een brand zelf. Houtwerk, zoals betimmeringen,
kozijnen, plinten en vloerdelen, dat geen
brandschade opliep, kan door toedoen van
vocht ernstig vervormen, kromtrekken,
scheuren en uiteindelijk ook verrotten. 16
Voorkom dit door goed demonteerbaar timmerwerk
voorzichtig los te halen van wanden die
met bluswater zijn verzadigd. Bewaar het uitgenomen
houtwerk in een droge, goed geventileerde
ruimte waar het langzaamaan – dus
beetje bij beetje – kan drogen. Ga voor geklimatiseerde
ruimten uit van een relatieve luchtvochtigheid
tussen 45-60% en een temperatuur
van 18-20˚C. Zorg voor voldoende luchtbeweging
tussen de opgestapelde onderdelen,
bijvoorbeeld door te werken met blokjes of
latten als afstandhouder. Voorkom te allen
tijde dat uitgenomen timmerwerk in korte tijd
snel droogt, zoals door directe warmte-aanstraling
of geforceerde droogwijzen.
Timmerwerk dat lastiger is uit te nemen
– zoals kozijnen met een dragende functie –
kan meestal beter drogen door het omringende
pleisterwerk te verwijderen of door alle verflagen
eraf te halen. Dit is uiteraard geen optie
als het om historisch waardevolle verf- of pleisterlagen
gaat of als het hout extreem vochtig is.
Het is zaak om bij vochtige houten vloeren
enkele vloerdelen uit te nemen. Dit gaat tegen
dat het zwellende vloerhout bekneld raakt en
daardoor vervormt. Wanneer u op tijd enige
vloerdelen uitneemt, krijgt het hout in de
vloer doorgaans weer zijn oorspronkelijke
vorm terug. 17
Een apart verhaal vormt het stucwerk op
wanden. Historisch stucwerk komt meestal
goed uit een brand tevoorschijn, maar vormt
tegelijkertijd een rem op de droging van metselwerk
dat met bluswater is verzadigd. Vaak zit
er niets anders op dan stuc van zeer vochtige
wanden te verwijderen. Voor waardevol stucwerk
of stucornamenten is dit uiteraard geen
optie. Bovendien levert demontage van stucornamenten,
hoe voorzichtig uitgevoerd ook,
vaak meer schade op dan behoud ter plaatse.
Om die reden is er in het klooster gekozen om
het geornamenteerde stucwerk te handhaven
op de waardevolle schouwen in empirestijl
(figuur 10). Over de schimmels zelf kunnen we
kort zijn. Wanneer dat nodig zou zijn, laten
oppervlakte-schimmels en andere onschuldige
schimmelsoorten zich eenvoudig bestrijden
door een behandeling met een schimmelwerende
oplossing.
En verder
Wees bedacht op alle rondom opgesloten ruimten
zonder noemenswaardige ventilatie die tijdens
de brand of daarna vochtig zijn geworden.
Vaak zijn dit de plaatsen waar hout vroeger
of later een groot risico loopt op aantasting
door schimmels die houtrot veroorzaken. 18
Denk daarbij aan ruimten onder vloeren,
boven plafonds, achter betimmeringen of de
opleggingen in vochtige muren. Het is zaak na
een brand deze rondom opgesloten ruimten
gedeeltelijk te openen of vrij te leggen. Dit om
de ventilatie en droging te bevorderen. Bij een
vloer is het daarbij belangrijk om niet alleen
hier en daar een vloerdeel uit te nemen, maar
ook de vloerdelen aan beide koppen van de
vloer. Dit voorkomt dat er hoeken achterblijven
met stilstaande lucht. In de eerste tijd
na een brand werken balkkoppen vaak als een
soort wondverband: 19 ze nemen uit het omringende
metselwerk veel vocht op. Door de
vloerdelen nabij opleggingen in vochtig metselwerk
te verwijderen, kunnen balkkoppen beter
drogen.
Waar het uitnemen van waardevolle vloerdelen
tot onherroepelijke schade zou leiden, kan de
oplossing aan de onderzijde van de balklaag
liggen door daar het plafond weg te halen. In
het klooster gebeurde overigens precies het
omgekeerde. Stucplafonds onder de vochtige

alklagen belemmerden de droging van het
hout in ernstige mate, maar deze plafonds
waren te belangrijk om te worden gesloopt.
De stucplafonds bleven behouden door balklagen
van bovenaf te drogen door het plaatselijk
openen van de vloer.
Natuurlijke ventilatie is de meest veilige
manier van drogen, maar ook de manier die
het meeste geduld vraagt. Natuurlijke ventilatie
werkt goed bij een groot verschil in dampdruk
tussen de binnen- en buitenlucht.
Meestal is dit verschil echter te gering om
zware constructies en elementen binnen redelijke
termijnen te drogen. Zal het drogen van
houtwerk door natuurlijke ventilatie nog
tamelijk snel gaan, het drogen van massief
metselwerk is vaak een ander verhaal. Daarom
is na een brand meestal geforceerd drogen aan
te raden voor plaatsen waar metselwerk zeer
vochtig is. Geforceerd drogen kan op verschillende
manieren, maar de beste papieren hebben
elektrische ontvochtigers. Deze apparaten
werken alleen als de toevoer van buitenlucht
nihil is. Dit kan vrij eenvoudig door openingen
zoals deuropeningen en rookkanalen dicht
te zetten met tape en polyethyleenfolie. Het
gebruik van elektrische ontvochtigers wordt
belangrijker als waardevolle onderdelen die de
droging belemmeren, zoals stucplafonds,
gehandhaafd blijven. 20 Zie er in dat geval wel
op toe dat de droging niet te snel verloopt.
Zo kunnen bijvoorbeeld verschillen in droogsnelheid
tussen de stuclaag en de drager leiden
tot schade aan het plafond.
Tijdens het gehele droogproces is het belangrijk
om het vochtgehalte van houtwerk in de
gaten te houden en te kijken of zich onverhoopt
toch problemen voordoen met houtrotveroorzakende
schimmels.
Restauratie en herstel
Na de droogfase volgt vroeg of laat het herstel
of de restauratie. Daarbij is het goed op een
aantal zaken te letten. Brandschade aan zwaarder
gedimensioneerd houtwerk zoals balken
beperkt zich soms tot een dunne verkoolde
buitenlaag. Besef goed dat het hout onder de
verkoolde laag feitelijk niets aan sterkte heeft
verloren. 21 Zolang het vuur niet diep is doorgedrongen
in droogscheuren of openstaande
verbindingsnaden, kan dergelijk hout meestal
behouden blijven. De koollaag laat zich eenvoudig
verwijderen door het hout te zandstralen.
Hoewel er nooit helemaal aan te ontkomen
valt, is het beter om natte bouwwijzen tijdens
de restauratie zoveel mogelijk te vermijden.
Hetzelfde geldt voor de toepassing van dampdichte
afwerkingen en materialen. Gebruik
verder geen grote hoeveelheden water om
39 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
oppervlakken schoon of stofvrij te maken.
Verder is het zaak om alle nieuwe betimmeringen,
opleggingen en dergelijke ventilerend te
maken.
Gebouwen die vóór de brand last hadden van
huiszwamaantasting, kunnen na een brand
opnieuw met dit probleem te maken krijgen. 22
Soms zelfs in ernstige mate. Vooral vanuit de
kern van muren kan huiszwam na een brand
opnieuw opkomen. Ook als destijds het metselwerk
grondig is geïnjecteerd met een
bestrijdingsmiddel tegen huiszwam.
Hoe goed men de droging van een constructie
ook aanpakt, vaak is metselwerk nog niet helemaal
droog als de restauratie begint. Soms ook
daalt het vochtgehalte van massief metselwerk
niet meer tot aan het oorspronkelijke niveau.
Laat daarom nieuw hout vooraf verduurzamen,
ook al omdat twintigste-eeuws naaldhout
van nature minder weerstand biedt tegen
houtrot. Verder is het zaak om opleggingen
– ook al is het hout verduurzaamd – ventilerend
te maken.
In de eerste tijd valt er nog weinig van te
merken, maar wat later na een brand krijgt
metselwerk regelmatig te maken met uitbloeiende
zouten. 23 Voor nieuw aan te brengen
stucwerk valt daarom meestal een zoutbestendige
pleistersoort aan te raden.
Geen einde
Weten om welke schimmels het gaat, hemelwater
weren met een noodkap, ruimten ventileren,
waardevol timmerwerk demonteren en
voorzichtig drogen, rondom opgesloten constructies
openleggen en ruimten zo nodig
geforceerd drogen, daar draait het om na een
brand. Het houdt grootschalige houtrot en dus
verdere schade buiten de deur. Zodat een
brand niet het definitieve einde voor een
monument betekent, maar een nieuw begin.
1 Dukers, 2007, p. 15.
2 Dukers, 2007, p. 17.
3 Luchtmonsters genomen in opdracht van de
Duitse verzekeraar zeven dagen na de brand door
expertisebureau Dr. Heinz Schiffers uit Aken.
Gebruikt is een RCS-kiemgetalverzamelaar van de
firma Biotest met als voedingsmedium DG18.
4 Rose, p. 241.
5 Visser, 2008, pp. 247-248.
6 Veegmonsters genomen ongeveer zes weken na
de brand door expertisebureau Dr. Heinz Schiffers.
Laboratoriumonderzoek verricht door Umweltmykologie
GbR in Berlijn. De genomen veegmonsters
werden uitgezet op de voedingsmedia
mout-agar en DG18. De voedingsmedia zijn
bebroed bij 24oC en microscopisch onderzocht
na drie, zes en tien dagen.
7 Van de gevonden schimmel uit het geslacht
Pyronema kon de precieze soort niet worden
bepaald. Het grootsporig kuddeschijfje (Pyronema
domesticum) heeft een voorkeur voor een alkalisch
milieu zoals pleisterwerk, het materiaal waarop de
schimmel is aangetroffen. Een andere mogelijkheid
is het nauw verwante spinragkuddeschijfje
(Pyronema omphalodes).
8 Ridout, 2000, pp. 149-150.
9 Een uitzondering vormen inktzwammen die
voorkomen in het spint van loofhouten tengels
of latten. Tijdens een deel van hun levenscyclus
kunnen deze zwammen in dergelijk hout lichte
aantasting veroorzaken zoals scheurvorming.
10 Ridout, 2000, p. 153.
11 Rond een oude reparatie aan een balklaag
werd wel aantasting door een houtrotverwekkende
schimmel aangetroffen, maar van actieve
aantasting bleek geen sprake.
12 Allwinkle, 1997, pp. 45-46.
13 Tucker, 1981, p. 3.
14 Singh, 1991, p. 27.
15 Ridout, 2000, p. 143.
16 Ridout, 2000, p. 144.
17 Ridout, 2000, p. 147.
18 Singh, 1991, p. 27.
19 Singh, 1991, p. 27.
20 Ridout, 2000, p. 146.
21 Tucker, 1981, p. 4.
22 Singh, 1991, p. 27.
23 Kidd, 1995, p. 54.
Literatuur
– Allwinkle, S. et.al., 1997, Fire protection
measures in Scottish historic buildings.
Technical advice note 11, Edinburgh, pp. 45-52.
– Dukers, B., 2007, Bouwhistorische verkenning
entree Missiemuseum Steyl, Roermond.
– Dukers, B., B. Klück en H. van der Borgh,
2008, Inventarisatie brandschade Schutterijmuseum-Moubishuis
Steyl, Roermond.
– Kidd, S. (red.), 1995, Heritage under fire.
A guide to the protection of historic buildings,
London, pp. 49-55.
– Ridout, B., 2000, Timber decay in buildings.
The conservation approach to treatment, London
en New York, pp. 142-159.
– Rose, W., 2005, Water in buildings.
An architect’s guide to moisture and mold,
Hoboken, pp. 233-252.
– Schiffers, H., 2008a, Sanierungsvorschlag.
1. Mitteilung, Aachen.
- Schiffers, H., 2008b, Untersuchungsbericht.
2. Mitteilung, Aachen.
- Schiffers, H., 2008c, Untersuchungsbericht.
3. Mitteilung, Aachen.
- Singh, J., 1991, Preventing decay after the
fire, in: Fire Prevention, 244, pp. 26-29.
- Tucker, D. en R. Read, 1981, Assessment
of fire damaged structures. BRE information
paper 24/81. Garston.
- Visser, J., 2008, Schutterijmuseum in Steyl
verwoest, in: Brand&Brandweer, 5,
pp. 247-249.

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 40
v.a. 12.02.2009
DARWINJAAR 2009
Op 12 februari jl. werd in Naturalis in
Leiden het startschot gegeven voor
het Darwinjaar 2009. Op die datum
is het precies 200 jaar geleden dat
Charles Darwin werd geboren.
En op 24 november 2009 is het
150 jaar geleden dat Darwin zijn
boek ‘On the Origin of Species by
Means of Natural Selection, or
the Preservation of Favoured Races
in the Struggle for Life’ publiceerde.
Gedurende het Darwinjaar worden
er wetenschappelijke congressen,
tentoonstellingen en lezingen georganiseerd.
Op www.darwinjaar2009.nl meer informatie over de activiteiten
en partners. In het Darwinjaar werken science centra, musea,
openbare bibliotheken en wetenschappelijke instellingen samen.
In het Darwinjaar zijn de volgende tentoonstellingen te zien:
– Artis: Expo en wandelroute ‘Door de ogen van Darwin’
– Museon: ‘Ontdek Darwin in het Museon!’
– Museum Boerhaave: ‘De wereld voor Darwin’, een rondwandeling
door Museum Boerhaave
– Naturalis: ‘Expeditie Darwin - evolutie op eilanden’
– Nationaal Onderwijsmuseum: ‘Van Aap tot Mens: De evolutietheorie
in het onderwijs’
– Natuurhistorisch Museum Maastricht: ‘Darwin, Cuvier en het
Grand Animal de Maestricht’
– Natuurmuseum Rotterdam: ‘H5N1 –
de evolutie van een griepvirus’
– Teylers Museum: ‘De Exotische
Mens - andere culturen als
amusement’
– Universiteitsmuseum
Groningen: ‘Darwins wereld’
Mens, natuur en evolutie
– Universiteitsmuseum Utrecht:
‘De evolutie draait door’
– Zoologisch Museum
Amsterdam: ‘De sporen
van Darwin’
17 en 18.04.2009 Limburgs Museum
LIMBURGSE ARCHEOLOGIE DAGEN
In het Limburgs Museum te Venlo worden op vrijdag 17 en zaterdag 18
april 2009 de eerste Limburgse Archeologie Dagen georganiseerd. Dit
archeologisch congres wil een ontmoetingsplaats zijn voor beroepsen
amateur-archeologen, beleidmakers, beleiduitvoerders, bedrijven
en geïnteresseerden. Er is een markt met archeologische bedrijven
en instellingen. Verder zijn er iedere dag zes korte presentaties over
actuele archeologische onderwerpen en ontdekkingen, een top-10
van archeologische vondsten en de uitreiking van de Guillon-penning.
Deelnemers kunnen kennis en ervaring uitwisselen.
Vrijdag 17 april wordt een dag speciaal voor gemeente-ambtenaren, de
politiek en archeologische bedrijven. Het accent van het programma
ligt op beleid formuleren en uitvoeren, organisatie en de dagelijkse
praktijk. Met name zal aandacht besteed worden aan de nieuwe taken
die de gemeenten hebben gekregen op archeologisch terrein.
Op zaterdag 18 april staan de ontdekkingen en de wetenschappelijke
inhoud van de archeologie in de schijnwerpers. Beroeps- en amateurarcheologen
en geïnteresseerden kunnen elkaar spreken over recente
opgravingen, topvondsten en hoe het publiek te informeren.
Om archeologie dichter bij de mensen te brengen wordt op de
Limburgse Archeologie Dagen een Archeologie Top 10 van Limburg
gepresenteerd. Uit deze selectie kiezen deelnemers aan het congres
de topvondst van het jaar 2009. Archeologie is mensenwerk en daarom
wordt de persoon die veel voor de Limburgse archeologie betekent in
het zonnetje gezet. Deze persoon krijgt de Guillon-penning, vernoemd
naar een van de eerste Limburgse archeologen.
De Dagen zijn een initiatief van het Limburgs Museum, de
Archeologische Vereniging Limburg, de Provincie Limburg, het
Steunpunt Archeologie en het archeologisch advies bureau RAAP.
Meer informatie: www.limburgsmuseum.nl, www.avl.nl

17.4 1.11.2009
Rijksmuseum van Oudheden
‘DORESTAD, WERELDSTAD
IN DE MIDDELEEUWEN’
Wie denkt dat de Middeleeuwen saai en donker
waren, heeft het mis. Dorestad, gelegen op de
plek van het huidige Wijk bij Duurstede, was rond
het jaar 800 een stad die bruiste van de
activiteiten en waar het wemelde van de mensen
en handelaren. In het levendige decor van de
nieuwe familie-tentoonstelling ‘Dorestad.
Wereldstad in de Middeleeuwen’ kan jong en oud kennismaken met
het leven in deze middeleeuwse havenplaats. Archeologische vondsten,
spellen, een kinderroute en een film staan garant voor een avontuurlijke
ontdekkingstocht.
Zo’n 1200 jaar geleden groeide het dorpje Dorestad, gelegen langs de
Rijn, uit tot een bloeiende handelsstad. Er woonden vele rijke koopmannen,
scheepslui en ambachtslieden. Luxe goederen als edelstenen,
wijn en barnsteen gingen van hand tot hand. De bloei van
Dorestad was van korte duur. De stad verzwakte na tientallen plunderingen
door de Vikingen. Aan het einde van de 9de eeuw was Dorestad
van de kaart verdwenen, om pas in 1842 herontdekt te worden tijdens
opgravingen van het Rijksmuseum van Oudheden.
In de tentoonstelling komt de dynamische handelsplaats opnieuw tot
leven. In de decors van de
stad in wintersfeer en de
haven in een zomerse setting
vertellen vele honderden
voorwerpen het verhaal over
de stadsbewoners en de
handelsgeest in de vroege
Middeleeuwen. De rijkdom
van de stad is te bewonderen
in een ’schatkamer’ met
zeldzame kerkschatten en
sieraden, waaronder de
‘fibula van Dorestad’. Deze
mantelspeld van goud en
edelstenen werd in 1969 op
de bodem van een waterput
gevonden. Naast luxe artikelen
zoals glaswerk, gouden
munten en bijzondere handschriften,
zijn eenvoudige voorwerpen te zien zoals gereedschappen,
voorraadvaten, wapens en een wollen want.
Voor kinderen is er van alles te beleven. Zo kunnen munten ontwerpen,
een gebroken vaas restaureren, puzzelen en aan de slag gaan met een
middeleeuws zwaard en gereedschap van archeologen. Voor jong en
oud is er een spel van spellenuitgever 999 Games, lezingen, een
speurtocht, familierondleidingen, een ‘Ontwerp een nieuwe fibula van
Dorestad’-wedstrijd, activiteiten tijdens schoolvakanties en een
Middeleeuwen-assortiment in de Museumshop. Voor de hoogste klas-
41 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
sen van het basisonderwijs en de brugklas van
het voortgezet onderwijs komt er een speciaal
scholenprogramma. Het activiteitenaanbod staat
op www.rmo.nl.
Op basis van de nieuwste wetenschappelijke
feiten maakten archeologische illustratoren
nieuwe schoolplaten, als opvolgers van de voor
de oudere generatie overbekende plaat ‘De
Noor-mannen voor Dorestad’ van H.J. Isings
uit 1927. Tijdens het internationale congres
‘Dorestad in an international Framework’ (24
t/m 27 juni) wisselen wetenschappers met
elkaar van gedachten over de nieuwe onderzoeksgegevens.
Bij de tentoonstelling verschijnt ‘Dorestad, een wereldstad
in de Middeleeuwen’ van de hand van conservator dr. Annemarieke
Willemsen (Walburg Pers, 193 pagina’s, ISBN 978 90 5730 627 3,
€ 29,95 in Museumshop).
8.5 31.10.2009 Grote Kerk Dordrecht
EXPOSITIE ‘CALVIJN EN WIJ’
In Dordrecht zijn de voorbereidingen in volle gang voor een tentoonstelling
over de befaamde zestiende-eeuwse denker en hervormer
van de middeleeuwse kerk Jean Cauvin en over het calvinisme in
Nederland. De expositie ‘Calvijn & Wij’ opent in mei 2009 en is de
eerste in Nederland ooit over dit onderwerp. Dordrecht pakt uit met
de markante Grote Kerk als locatie voor de expositie en met een
gevarieerd cultureel programma in de stad. Wereldwijd wordt dit
jaar Calvijns 500ste geboortejaar herdacht. Dordrecht is met de
tentoonstelling en het cultureel programma het centrum van de
Calvijnherdenking in Nederland.
De presentatie in de Grote Kerk belooft onconventioneel en multimediaal
te worden. De bezoeker wordt eerst geconfronteerd
met het begrip ‘calvinisme’, waarmee typisch
Nederlandse karaktertrekjes worden getypeerd,
en met zijn eigen ideeën en
gevoelens hierover. Staat het voor
soberheid, degelijkheid, ijver,
‘zuunigheid’, dat ene koekje bij
de koffie? Is het typisch
Nederlands? En wat is het verband
met Calvijn en zijn ideeën; is dat er
wel? Vervolgens bieden animaties een
bijna persoonlijke ontmoeting met
de mens Calvijn, en maakt de
bezoeker kennis met zijn leven,
zijn leer, zijn tijd en de betekenis
van zijn werk voor
het protestantisme in
Nederland. De
tentoonstelling
zal aantrekkelijk
zijn

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 42
voor niet-gelovigen die zich in de cultuurhistorische betekenis willen
verdiepen alsook voor mensen met een kerkelijke achtergrond.
Dordrecht en cultureel programma
De organisatoren verwachten meer dan 80.000 bezoekers te trekken
met dit programma. In de monumentale Grote Kerk is de gehele kooromgang
gereserveerd voor ‘Calvijn & Wij’. De kerk is een historisch
passende locatie; Willem van Oranje nam hier in 1573 deel aan het heilig
avondmaal en koos zo de zijde van de calvinisten. Ook werden er in
1619 de uitkomsten van de Dordtse Synode openbaar afgekondigd,
geïnspireerd door Calvijns ideeën. En Dordrecht biedt meer ‘Calvijn’
in 2009. In Het Hof is de fototentoonstelling ‘Calvijn & Ik’ gepland, met
foto’s van wat Nederlanders als calvinistisch ervaren; het Dordrechts
Museum aan de Haven en het Simon van Gijn-museum aan huis tonen
elk een selectie kunstwerken rond Calvijn en de Reformatie; er zullen
tal van culturele activiteiten worden georganiseerd, met film, theater,
muziek en debat. Op 31 mei zal de Nationale Calvijnherdenking in
Dordrecht plaatsvinden met bijdragen van premier Balkenende en
James Kennedy, hoogleraar Nederlandse geschiedenis.
De tentoonstelling is te bezichtigen van 8 mei t/m 31 oktober in de
Grote Kerk te Dordrecht. Meer informatie: www.calvijndordrecht.nl
zo. 19.4 14-16uur Apeldoorn
VERHALEN ACHTER APELDOORNSE
OORLOGSMONUMENTEN Waarom zijn er in Apeldoorn
zoveel oorlogsmonumenten?
Dat is één van de vragen waarop
Jan Heerze (oud-leraar
Nederlands van de Koninklijke
Scholengemeenschap) en Jelle
Reitsma (brigadegeneraal der
cavalerie bd) in deze lezing antwoord
willen geven, de auteurs
van het in ‘06 verschenen boek
‘Apeldoorn ‘40-’45, het verhaal
achter de Apeldoornse oorlogsmonumenten’.
In woord en
beeld komen bekende en
minder bekende monumenten
aan de orde. Het oudste
monument staat er sinds 1945,
het jongste werd opgericht in
november 2007. Welk verhaal
gaat schuil achter die plaquettes, zuilen, muren, bomen en beelden?
Hoe komt het dat we over sommige namen op monumenten bijna
niets weten? Kun je het verhaal meer dan zestig jaar nog achterhalen?
Locatie: CODA, Vosselmanstraat 299. Entree € 7,50.
23-25.5 Brabanthallen
NEDERLANDSE RESTAURATIEBEURS ‘09
De Nederlandse erfgoedsector is volop in beweging. Professionals en
andere liefhebbers van het Nederlandse erfgoed de gelegenheid om
kennis te nemen van de actuele stand van zaken tijdens deze 2-jaarlijkse
beurs. Allerlei partijen die aan de instandhouding, verbetering en
toegankelijkheid van het Nederlandse cultureel erfgoed bijdragen,
komen drie dagen samen in ’s-Hertogenbosch. De beurs brengt vraag
en aanbod bij elkaar op het gebied van het onroerende, roerende,
materiële en immateriële erfgoed. Locatie: Brabanthallen.
1.6 Heel Nederland
LANDELIJKE DAG VAN HET KASTEEL
Op 1 juni a.s. zal de tweede editie van de Landelijke Dag van het
Kasteel zijn. Rond het Pinksterweekend, en vooral op Tweede
Pinksterdag, zullen er op ruim 50 locaties in Nederland allerlei activiteiten
plaats vinden voor het grote publiek. Een aantal kastelen is
opengesteld, in het kader van het thema ‘Het Historisch Interieur’,
maar ook buitenplaatsen, kasteeltuinen en ruïnes zullen eens extra
in de schijnwerpers staan. Het uitgebreide programma is te vinden
op www.kastelen.nl en wordt telkens geactualiseerd.
KASTEEL DOORWERTH (VOORAANZICHT)
Tips en persberichten voor de Agenda kunt u mailen naar info@uitgeverijeducom.nl
A G E N D A

VOOR U GELEZEN
Greetings from Europe. Landscape and Leisure
Auteurs Niek Hazendonk, Mark Hendriks, Hans Venema (redactie)
Recensent Henk Baars
Uitgave 010 Publishers
Details incl. DVD, ISBN 978-90-6450-650-5. Prijs € 24,50
Leisure staat voor de ‘vrijetijdsindustrie’, een
alsmaar groter wordende industrie, waar
wereldwijd enorme bedragen in omgaan.
Iedereen kan zelf waarnemen welke invloed die
vrijetijdseconomie heeft op het landschap. In
Nederland is dit thema al eens op een prettige
manier uitgewerkt door Tracy Metz (Pret!
Leisure and landscape, 2002), maar op
Europese schaal is dit het eerste werk dat een
eerste overzicht biedt van de “problematiek”
van de ongebreidelde groei van het toerisme en
de recreatie en de invloed daarvan op het landschap.
Voorbeelden hiervan zijn de continue
aaneenschakeling van hotels en appartementen
aan de Spaanse costa’s, de vergelijkbare aaneenschakeling
van ‘golfresorts’ aan de
Portugese kust, de tweede huizen op de
Griekse eilanden of de skipistes, skidorpen en
kabelbanen in de Alpen.
Dertig universiteiten uit twintig verschillende
Europese landen werden door Dirk Sijmons,
toenmalig Rijksadviseur voor het Landschap,
benaderd om door ontwerponderzoek uit te
zoeken wat de relatie tussen landschap en leisure
nu precies inhoudt. Het boek start met een
aantal prikkelende essays die een beeld neerzetten
over de relatie tussen de opkomst van
het massatoerisme en de impact daarvan op
het landschap. De essays worden zeer treffend
geïllustreerd door foto’s van Martin Parr. Het lijken
haast vakantiefoto’s zoals iedereen die
43 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
maakt, maar door de invalshoek van het boek
valt opeens op hoe grappig groepen mensen
zijn die “met z’n allen” rust zoeken in de bergen.
Grappig en ontnuchterend, want maken we
zelf ook niet vaak deel uit van zo’n compositie?
Vervolgens komen de ontwerpstudies aan bod,
telkens ingeleid met een analyse van de verschillende
Europese landschappen (kust, bergen,
eilanden, platteland, bossen en rivieren).
Deze analyse maakt zowel de kansen als de
bedreigingen inzichtelijk. De uitkomsten van de
ontwerponderzoeken worden in tekst en beeld
verhaald, en staan in uitgebreidere vorm ook op
de bijgevoegde DVD. Deze bevat ook vele kaartjes,
gelukkig maar, want deze staan in het boek
vaak veel te klein afgebeeld.
Het initiatief van Sijmons heeft geleid tot een
prettig leesbaar en mooi geïllustreerd boek. Het
is uiteraard de vraag in hoeverre de goede
ideeën die hier zijn geopperd worden opgepakt
in een markt die zich kenmerkt door een enorme
concurrentie en om het maken van kortetermijn
winsten. En een markt die blijkbaar voldoet
aan de wensen van de consument, die zich
vooralsnog elk jaar weer gedwee naar de
Spaanse costa’s laat vervoeren. Zijn lokale,
regionale en nationale overheden in staat om
kwaliteit voor kwantiteit te zetten? Wat Sijmons
betreft is hier een grote rol voor Europa weggelegd.
Hij pleit voor een ‘European Transition
Plan for Sustainable Tourism’, een kaderplan
dat individuele lidstaten handvatten moeten
geven om zelf aan de slag te gaan met een
meer duurzame vorm van toerisme en recreatie.
Verder pleit hij voor een verdere implementatie
van de Europese Landschapsconventie, die
richting moet geven aan het behoud, de ontwikkeling
en de toegankelijkheid van de verschillende
landschappen. De Gemeenschappelijk
Europees Landbouwbeleid moet zodanig worden
omgevormd dat boeren ook inkomsten
kunnen genereren uit het beheer en de toegankelijkheid
van het landschap. Als laatste pleit hij
voor een grote(re) rol van de landschapsarchitect
bij de verdere ontwikkeling van de vrijetijdseconomie.
Zoals dit boek probeert aan te
geven kunnen beide elkaar prima gebruiken.

44
R ECENT VERSCHENEN VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
Monumenten van
Romeins Nederland
Uitgave
Waanders Uitgevers
i.s.m. RACM
Details
Paperback, 88 pag.,
90 kleurenfoto’s,
ISBN 978-90-400-8569-7
Prijs € 17,95
Minister Plasterk maakte in
januari 2009 een lijst van 23
archeologische monumenten
bekend die voorgedragen worden
voor wettelijke bescherming.
De nieuw te beschermen
vindplaatsen dragen bij aan de
opbouw van een representatief
archeologisch monumentenbestand;
de lacune in de
bescherming van ‘onzichtbare
archeologie’ wordt hiermee
deels opgevuld. Deze onzichtbaarheid
maakt het soms
moeilijk, maar ook uitdagend
om deze archeologische monumenten
bij een breder publiek
voor het voetlicht te brengen.
Opvallend is de aanwijzing van
een relatief groot aantal vindplaatsen
uit de Romeinse tijd.
Monumentenbestand
uit balans
In 2006 publiceerde de toenmalige
ROB het rapport ‘Uit
Balans’. Uit onderzoek bleek
dat het huidige bestand van
wettelijk beschermde archeologische
monumenten onevenwichtig
van opbouw is, en niet
representatief is voor de
geschiedenis van het
Nederlandse grondgebied en
zijn bewoners. Naast factoren
als wisselende beleidsvisies en
oorzaken van geografische en
geologische aard, is de meest
bepalende factor voor deze
onevenwichtigheid de zichtbaarheid
van archeologische
monumenten. Van de nietzichtbare
complexen is
slechts tien procent wettelijk
beschermd tegen 30% van de
zichtbare. Dit verschil wordt
grotendeels verklaard door
de doorslaggevende rol die de
factoren schoonheid en cultuurhistorische
waarde gespeeld
hebben bij de selectie voor
bescherming. Ook de bescherming
van sites van verschillende
complextypen en uit de
diverse tijdsperioden blijkt te
variëren; zo zijn er uit het
Mesolithicum, de Late Middeleeuwen
en de Nieuwe Tijd
minder dan vijftien procent
beschermd. De conclusie van
dit onderzoek: het bestand van
wettelijk beschermde archeologische
sites is fors uit balans
en verre van representatief voor
de totale bekende voorraad
archeologie.
Tijdelijke beleidsregel
Op 1 juli trad de door de minister
van OCW opgestelde ‘tijdelijke
beleidsregel aanwijzing
beschermde monumenten
2007’ in werking. Hierin werd
benoemd dat archeologische
sites aangewezen kunnen worden
als (inter)-nationaal erkend
monument, op basis van
schoonheid, betekenis voor de
wetenschap en cultuurhistorische
waarde. Bovendien is het
zaak dat het monument een
wezenlijke lacune opvult in het
huidige monumentenbestand.
De RACM heeft in het kader van
deze beleidsregel de minister
geadviseerd om de nu bekendgemaakte
lijst van 23 voor te
dragen voor wettelijke bescherming;
ze dragen bij aan een
representatief archeologisch
monumentenbestand.
Unieke serie Romeinse
monumenten
De nieuw te beschermen vindplaatsen
laten een grote variatie
in aard en datering zien.
Uniek in de lijst is de serie van
Romeinse monumenten. Nog
niet eerder werd in deze
samenhang een groep monumenten
uit deze tijdsperiode
aangewezen. Door de verscheidenheid
aan typen en geografische
ligging vormen deze
sites een veelzijdig beeld van
Romeins Nederland. Uniek en
van internationale betekenis
zijn bijvoorbeeld de resten van
een aquaduct bij Nijmegen,
de Romeinse tempel onder de
grote kerk van Elst en de
monumenten die deel uitmaken
van de noordgrens van het
Romeinse Rijk (de Limes),
zoals de legerkampen (castella)
in Woerden en Utrecht (Domplein),
een deel van de Limesweg
en een Romeins rivierschip
in de Leidsche Rijn en
een kampdorp (vicus) in Leiden.
Dit zijn stuk voor stuk aansprekende
voorbeelden aan
de hand waarvan het verhaal
van Romeins Nederland kan
worden verteld.
Publieksboek
Het is de wens van de minister
om de onzichtbare archeologische
schatten in de Nederlandse
bodem zichtbaar te
maken voor een breed publiek.
Om aan dit verzoek vanuit de
RACM bij te dragen is de lijst
van 23 archeologische monumenten
opgenomen in een
publieksboek: Monumenten
van Romeins Nederland. Het
boek bevat een uniek concept,
want er is juist voor gekozen
om (naast de gevonden objecten,
opgravingsfoto’s en kaarten)
de actuele situatie te laten zien
van de plek waar het archeologische
monument zich bevindt.
Fotografen zijn op pad geweest
en hebben, met name voor de
Romeinse monumenten, foto’s
gemaakt van de vindplaats
zoals deze er nu bij ligt. En dat
is verrassend: deze beelden
laten ons een Nederlands
landschap zien dat soms wél
bewust ingericht is, rekening
houdend met de aanwezigheid
van archeologie, en soms lijkt
het of de omgeving zich niets
heeft aangetrokken van het
bijzondere verhaal van de plek.
Een mooie manier om het
Nederlandse publiek te laten
zien wat de aanwezigheid van
archeologische erfgoed in de
bodem kan doen met ons
landschap, en welk verhaal een
soms onbeduidend lijkende
plek ons kan vertellen.
Radio Kootwijk
Monument in
gewapend beton
Auteurs
Pieter Spits (einden
beeldredactie,
Jacques Linssen en
Henk Wapperom)
Uitgave
Uitgeverij Æneas
Details
Hardcover, 84 pag.,
geheel full colour,
ISBN 978-90-75365-92-4
Prijs € 19,95
Uitgeverij Æneas publiceerde
onlangs het boek ‘Radio
Kootwijk, monument in gewa-

R ECENT VERSCHENEN
pend beton’. Dit deed zij ter ere
van het 60-jarige jubileum van
Cement, vakblad voor ontwerp
en constructie. Het nieuwe
boek beschrijft het ontstaan
van het zendstation, gebouwd
‘in the middle of nowhere’.
Het gaat in op de keuzes in
het ontwerp en de uitvoering
in het begin van de jaren ’20
van de vorige eeuw.
Vanuit het voormalige zendstation
Radio Kootwijk werd in
Bergen op Zoom -
Monumenten,
cultuurlandschappen
en archeologie
Auteurs
J.T. van Eekelen,
M. Vermunt
Uitgave
Trichis
Details
Hardcover, gebonden,
232 pag., full colour,
ISBN 978-90-812416-5-6
Prijs € 35,-
Korte hoektanden,
lange benen en
een sexy brein
de vorige eeuw contact onderhouden
met Nederlands-Indië.
Het inmiddels bijna 90 jaar
oude bouwwerk, ontworpen in
Art Deco stijl, vormt een herkenbaar
silhouet temidden
van de Veluwse natuur. ‘Radio
Kootwijk, monument in gewapend
beton’ beschrijft waarom
het gebouw juist werd opgetrokken
uit gewapend beton.
Ook wordt de impact die de
bouw van het zendstation had
op de omtrek beschreven; niet
Wie dacht inmiddels wel alles
te weten van de monumenten
die Bergen op Zoom rijk is,
heeft met dit boek een aangename
verrassing in handen.
Vanzelfsprekend kunnen in een
Bergs Monumentenboek pronkjuwelen
als het Markiezenhof,
het Stadhuis op de Grote Markt,
de Gevangenpoort en de
Gertrudiskerk niet ontbreken.
Maar dan wisten de deskundige
samenstellers aan deze alom
bekende bouwwerken toch
weer weinig belichte aspecten
te ontdekken.
Bijdragen echter als die over
de onzichtbare maar immer
onmisbare Grebbe, over het
archeologisch schatgraven
onder de zoveelste gedaantevernieuwing
van de Parade,
over het Gouvernements-
Auteurs
Paul Storm
Uitgave
Uitgeverij DrukWare
Details
Gebonden, 192 pag.,
geheel full colour,
ISBN 978-90-78707-07-3
Prijs € 29,95
De mens is een opvallende,
zich slechts op twee benen
voortbewegende, intelligente,
naakte mensaap, die op dit
moment de aarde naar een
45
alleen architectonisch, maar
ook sociologisch was het
gebouw bepalend in de omgeving.
De mensen die er
bouwden, woonden en werkten
vormden een bijzondere
gemeenschap.
Besloten wordt met een
beschouwing van de huidige
situatie en toekomstscenario’s.
Na het wegvallen van de zendfunctie
verkocht KPN Telecom
in 2003 de gebouwen en de
omliggende 400 hectare natuur
gebouw als de deksteen waaronder
slachtoffers van de Grote
Pest in massagraven werden
aangetroffen, over de ooit
hoogste industrieschoorsteen
van ons land en de West-
Brabantse Waterlinie die in de
spanne van een halve eeuw
zesmaal haar importantie
moest bewijzen; in die en
soortgelijke bijdragen worden
voor de geïnteresseerde lezer
werkelijk opzienbarende
bevindingen gemeld. Voordat
hij onze nationale zeeheld werd
vocht Michiel de Ruyter als
jonge jongen in Bergen op
Zoom mee tegen de Spaanse
benden. Colijn lag hier als
soldaat en de grote humanist
Erasmus schreef tijdens zijn
verblijf in Halsteren in een boek
zijn bedenkingen tegen het
catastrofe lijkt te doen afstevenen.
In dit boek gaat Paul
Storm er vanuit dat ons ‘opgeblazen’
slimme brein is ontstaan
onder druk van seksuele
selectie. Kernvraag: is voor het
ontstaan van een dergelijk
wezen als de mens nog een
logische natuurlijke verklaring
te bedenken? Het antwoord: ja.
In dit boek geeft Paul Storm
een eenvoudig model over het
ontstaan van de mens. Een
zienswijze die gebaseerd is
op de ideeën van Darwin over
VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
aan het Rijk. Verschillende
overheden zoeken nu samen
naar een nieuwe bestemming
voor dit unieke en kwetsbare
complex.
Met veel uniek fotomateriaal en
een schat aan gegevens over
dit bijzondere Rijksmonument
heeft het boek ‘Radio Kootwijk,
monument in gewapend beton’
veel te bieden voor een
breed publiek.
toen gangbare onderwijs neer.
Dit boek behandelt een veelheid
aan onderwerpen die
samen een boeiende ontdekkingsreis
garanderen door de
geschiedenis van Bergen op
Zoom en zijn ommelanden.
Bijeengenomen vormen ze een
palet dat door zijn veelkleurigheid
als het ware een nieuwe
kennismaking met ons prachtig
stukje Nederland mogelijk
maakt. Mede dankzij de fotografie
komt het verleden van
Bergen op Zoom in een nieuw
licht te staan.
Nuttige bijlage is een dvd met
de database waarin meer dan
achthonderd monumenten in
en rondom Bergen op Zoom
zijn opgenomen en van uitgebreide
informatie zijn voorzien.
natuurlijke en seksuele
selectie.
Geen toeval dat dit boek uitkomt
in het Darwin-jaar. Een
berg mensachtige fossielen,
verreweg de meeste gevonden
na Darwin’s publicaties, kan
verklaard worden met behulp
van zijn ideeën. Volgens de
makers is dit boek te zien als
een eerbetoon aan Darwin,
150 jaar na het uitkomen van
zijn ‘On the origin of species’
en 200 jaar na zijn geboorte.

46
R ECENT VERSCHENEN VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
Vinex Atlas
Auteurs
Jelte Boeijenga
Jeroen Mensink
Uitgave
Uitgeverij 010 Publishers
Details
Hardcover, 304 pag.,
rijkelijk geïllustreerd,
ISBN 978-90-6450-594-2
Prijs € 59,50
Begin jaren negentig publiceerde
het ministerie van Volkshuisvesting,
Ruimtelijke Ordening
en Milieubeheer de Vierde Nota
over de Ruimtelijke Ordening
Extra. Deze raakte bekend,
beroemd en berucht onder
de naam Vinex. Met in totaal
honderdduizenden woningen
werden vervolgens overal in
het land de zogenaamde vinexwijken
gebouwd. Soms geprezen,
vaak bekritiseerd, maar
altijd onderwerp van debat.
In dit boek is voor het eerst de
totale bouwproductie minutieus
in kaart gebracht. 52 vinexwijken
worden tot in detail
beschreven met historische
luchtfoto’s, plattegronden,
gegevens over de locatie en
recente foto’s van het straatbeeld.
Samen met de uitgebreide
inleiding over de ontstaansgeschiedenis
en de uitvoering
van het vinexprogramma maakt
dit de Vinex Atlas tot een compleet
naslagwerk van deze
unieke ruimtelijke opgave in
Nederland.
In de internationale competitie
Schonste Bucher aus Aller Welt
heeft de Vinex Atlas een gouden
medaille gewonnen. Een zevenkoppige
internationale jury
beoordeelde in Leipzig maar
liefst zevenhonderd bekroonde
boeken uit zesendertig landen,
waaronder de Nederlandse
inzending met de Best
Verzorgde Boeken van 2008.
Het gerechtsportaal
van de
Sint-Walburgiskerk
te Zutphen
Auteurs
Els van Nieuwland-
Landheer
Uitgave
Clavis Publicaties
Details
Gebrocheerd, 54 pag.,
ISBN 978-90-75616-10-1
Prijs € 12,50
Aan de noordzijde van de
Sint-Walburgkerk te Zutphen
bevindt zich een ruim, rijk
uitgevoerd portaal dat een
opvallende gelijkenis vertoont
met het noordportaal van de
Sint-Maartenskerk te
Zaltbommel en in mindere
mate met het noordportaal
van de Sint-Nicolaas of
Bovenkerk te Kampen.
Alle drie de portalen zijn in de
tweede helft van de 15e eeuw
tegen de zijbeuken van de kerken
aangebouwd. Opvallend is
dat de drie portalen geografisch
gezien naar het bestuurlijk-juridische
centrum van de
stad gericht zijn. Op grond van
het ‘voorhal'-karakter, de banken
en de ligging is er voldoende
reden om zich af te vragen
of hier sprake is van gerechtsportalen.
De juridische functie
van het kerkportaal was in de
Middeleeuwen niet uitzonderlijk.
Men vond deze portalen
vanaf de 9e eeuw in heel het
Heilige Roomse Rijk. In dit boek
wordt voor het eerst aangetoond
dat het Zutphense
Mariaportaal als gerechtsportaal
kan worden geïnterpreteerd.

R ECENT VERSCHENEN
Paleis Soestdijk –
Drie eeuwen huis
van Oranje
Auteurs
M. Jansen, K. Kleijn, C.
Krabbe, E. Kurpershoek,
B. Laan, P. Rem, B. Speet,
K. Verboeket, Kunsthistorisch
Bureau
D’ARTS (samenstelling)
Uitgave
Waanders Uitgevers
Details
Gebonden, 384 pag’s, ca.
350 foto’s kleur & z/w,
ISBN 978-90-400-8608-3
Prijs € 49,95
De moskee
Politieke,
architectonische en
maatschappelijke
transformaties
Auteurs
Ergün Erkoçu, Cihan
Bugdaci (fotografie
Christian van der Kooy
en Dick Barendsen)
Na bijna 350 jaar trouwe dienst
heeft Paleis Soestdijk zijn functie
als jachthuis, zomerverblijf en
woon- en werkpaleis van de
Oranjes verloren. Het overlijden
van koningin Juliana en prins
Bernhard in 2004 betekende het
einde van een tijdperk. Dit
moment verdient een blijvende
herinnering en een bijzonder
boek. De rijke geschiedenis van
gebouw, park en bewoners wordt
door een keur van kunsthistorici
tot leven gewekt en prachtig,
vaak ongepubliceerd historisch
fotomateriaal, geeft een overweldigende
impressie van de wereld
achter de alom bekende facade.
Een hedendaagse fotoreeks
toont op indringende wijze de
staat en sfeer van een groot aantal
vertrekken in het verweesde
paleis. Voor de naoorlogse generatie
is de koninklijke familie met
de opgroeiende prinsessen in
Soestdijk het hoopvolle beeld
van een herrijzend Nederland.
Dit monument in boekvorm
maakt die bijzondere sfeer
voelbaar.
Uitgave
Nai Uitgevers
Details
Paperback, 192 pag’s,
full colour,
ISBN 978-90-5662-571-9
Prijs € 29,90
Ongeveer 800.000 moslims in
Nederland hebben in totaal bijna
vijfhonderd moskeeën tot hun
beschikking. Waar moskeeën
vanaf de jaren 70 werden
ondergebracht in oude schoolgebouwen,
fabrieken of kerken,
worden er nu nieuwe moskeeën
gebouwd die de Islam letterlijk
‘zichtbaar’ maken in de samenleving.
De huidige discussie over
de religieuze, maatschappelijke,
politieke en culturele positie van
47
De Zwolse canon -
De geschiedenis van
Zwolle in 50 vensters
Auteurs
Jan van de Wetering
Uitgave
Waanders Uitgevers
Details
Paperback, 116 pag’s,
vnl. kleur geïllustreerd,
ISBN 978-90-400-8612-0
Prijs € 14,95
Ter gelegenheid van het 25jarig
jubileum van de Zwolse
Historische Vereniging verschijnt
dit boek naar voorbeeld
van de Canon van de Nederlandse
geschiedenis. De onder-
de moskee is onderdeel van de
samenleving. Niet alleen in
Nederland, maar ook internationaal.
Dit boek heeft een agenda
voor ogen die verder gaat dan
het vaak gehoorde Euro-
Islamitisch alternatief. Het
eerste deel van dit boek bevat
een unieke inventarisatie van het
fenomeen moskee als architectonische
verschijning en de problematiek
van de moskee in
zowel binnen en buitenland.
Het tweede deel van het boek
zet de moskee op de politieke
agenda; het gaat het politiekmaatschappelijke
debat aan.
Vanuit een interdisciplinaire
benadering geven een politicus,
een theoloog, een socioloog, een
VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
werpen zijn bepaald aan de
hand van een aantal uitgangspunten:
belang, spreiding in
tijd, thema en herkenbaarheid.
Stadsiconen als de Peperbus
en het oorlogsmonument zijn
opgenomen, maar ook Thomas
Kempis, Rhijnvis Feith en
Herman Brood.
De vensters staan niet op zichzelf.
Elk onderwerp wordt in
de tijd geplaatst, zoals bij het
Vrouwenhuis of de arbeiderswoningen
in Assendorp. Zo
ontstaat een beeld van de
Zwolse geschiedenis van de
eerste bewoning tot de eerste
Zwolse moskee en van het
(vermeende) stadsrecht tot
de Blauwvingers.
Daarmee is de geschiedenis
voor dit moment vastgelegd:
zonder pretentie, maar als aanzet
voor discussie en studie.
Voor het onderwijs ontstaat een
handzaam overzicht van de
geschiedenis van de eigen
omgeving. Door de vele illustraties
ontstaat ook letterlijk
een beeld van dat verleden.
filosoof, een antropoloog en een
architectuurhistoricus hun visie
op de architectonische verschijning
van dit (voor Nederland)
nieuwe type gebouw en zetten
uiteen welke sociaal-maatschappelijke
invloeden dit heeft.
De verschillende essays,
columns, interviews, infographics,
bijzondere fotografie en
de in het boek geschetste toekomstvisie
zullen een leidraad
vormen voor de verdere ontwikkeling
van het ontwerp van de
moskee.

Havik 26
Van dit fraaie woonhuis dateert de kern vermoedelijk uit de 16e eeuw.
Het was het sterfhuis van de in die tijd bekende Amersfoortse
apotheker Pieter Hondius (1816-1889).
Stadsherstel verwerft, restaureert en beheert monumenten en
beeldbepalende panden. Zij verhuurt haar bezit als woonhuis, winkel,
atelier, horecagelegenheid of met bijzondere functie. Op deze manier
blijft dit cultureel erfgoed deel uitmaken van ons leven.
NV Amersfoortse Maatschappij tot Stadsherstel
Muurhuizen 159
Postbus 842
3800 AV Amersfoort
Telefoon 033-460 50 20
Fax 033-460 50 39
E-mail info@stadsherstelamersfoort.nl
www.stadsherstelamersfoort.nl
FOTO: ARCHIEF STADSHERSTEL AMERSFOORT