006. Bijlage 5 Keizershoeve II Proefsleuvenonderzoek en ...

Bewoning en begraving in Ewijk
Een proefsleuvenonderzoek en archeologische opgraving
in het plangebied Keizershoeve II, gemeente Beuningen
Onder redactie van
E. Blom, L.M.B. van der Feijst en H.A.P. Veldman
Auteurs:
B. Berk (Birgit Berk Fysische Antropologie)
E. Blom
J.A.A. Bos
M. Bouman
J. Brijker
A.G.F.M. Cuijpers (Vrije Universiteit Amsterdam )
J. van Dijk (Archeoplan Eco)
E. Drenth (ArcheoMedia)
L.M.B. van der Feijst
C. Geerdink (Vrije Universiteit Amsterdam)
R.C.A. Geerts
L.M. Kootker (Archeoplan Eco)
S.A.M. Lemmers (Vrije Universiteit Amsterdam)
M.J.A. Melkert (MarianMelkert)
C. Moolhuizen
W.F. Reigersman-van Lidth de Jeude
P.T.A. de Rijk (ArcheoMedia)
H.A.P. Veldman
L.P. Verniers

Colofon
ADC Rapport 3150
Bewoning en begraving in Ewijk. Een proefsleuvenonderzoek en archeologische opgraving in het plangebied
Keizershoeve II, gemeente Beuningen
Onder redactie van: E. Blom, L.M.B. van der Feijst en H.A.P. Veldman
In opdracht van: KlokOntwikkeling B.V.
Foto’s en tekeningen: ADC ArcheoProjecten, tenzij anders vermeld
© ADC ArcheoProjecten, Amersfoort, november 2012
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt
worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers.
ADC ArcheoProjecten aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend
uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek.
Autorisatie:
H.M. van der Velde
ISSN 1875-1067
ADC ArcheoProjecten
Postbus 1513
3800 BM Amersfoort
Tel 033 299 8181
Fax 033 299 8180
Email info@archeologie.nl

Inhoud
Samenvatting 7
Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied 8
1 Inleiding - H.A.P. Veldman en L.M.B. van der Feijst 9
1.1 Algemeen 9
1.2 Vooronderzoek 10
1.3 Bureau- en booronderzoek 10
1.4 Proefsleuvenonderzoek 2010 11
1.5 Doel van het onderzoek en onderzoeksvragen 16
1.6 Opzet van het rapport 17
2 Methoden - L.M.B. van der Feijst en H.A.P. Veldman 19
2.1 Algemene werkwijze 19
2.2 Specifiek per vindplaats 19
2.2.1 Vindplaats KHII-1 19
2.2.2 Vindplaats KHII-2, KHII-3 en KHII-4 19
2.2.3 Vindplaats KHII-5, KHII-6 19
3 Landschappelijke ontwikkeling - J.M. Brijker, J.A.A. Bos en M. Bouman 21
3.1 Inleiding 21
3.2 Landschappelijke processen – meanderende rivieren 21
3.2.1 Ontwikkeling van vegetatiehorizonten 22
3.2.2 Kronkelwaarden 23
3.2.3 Crevasses 23
3.3 Landschappelijke situering 23
3.3.1 Riviersystemen 23
3.3.2 Historisch onderzoek 24
3.4 Methoden 24
3.4.1 Fysische geografie 24
3.4.2 Botanie 26
3.5 Resultaten fysische geografie 29
3.5.1 Kronkelwaardreliëf 29
3.5.2 Crevassegeulen 31
3.5.3 Ouderdom crevassegeul 31
3.6 Resultaten botanie 33
3.6.1 Samenvatting vegetatie 35
3.6.2 Datering pollenmonster 35
3.7 Landschappelijke reconstructie 35
3.7.1 Mesolithicum – Midden-Neolithicum 35
3.7.2 Midden-Neolithicum – Vroege IJzertijd 35
3.7.3 IJzertijd 39
3.7.4 Late IJzertijd – Romeinse tijd 42
3.8 Samenvatting 44
4 Sporen en structuren - H.A.P. Veldman en L.M.B. van der Feijst 47
4.1 Inleiding 47
4.2 Midden-Neolithicum - Bronstijd 50
4.2.1 Vindplaats KHII-3 50
4.2.2 Vindplaats KHII-4/6 55
4.3 IJzertijd 55
4.3.1 Vindplaats KHII-1 en KHII-2 55
4.3.2 Vindplaats KHII-3 60
4.3.3 Vindplaats KHII-4/6 61
4.4 De Romeinse tijd 63
4.4.1 Vindplaats KHII-4/6 63

4.5 De Middeleeuwen 65
4.5.1 Vindplaats KHII-7 65
4.6 Overige sporen en structuren 65
4.6.1 Vindplaats KHII-4/6 66
4.6.2 Vindplaats KHII-7 66
5 Aardewerk - W.F. Reigersman-van Lidth de Jeude en E. Drenth 69
5.1 Inleiding 69
5.2 Conservering 70
5.3 Werkwijze 70
5.4 Resultaten quickscan 72
5.5 Aardewerk uit de prehistorie 77
5.5.1 Midden-Neolithicum 77
5.5.2 Klokbekercultuur (vindplaats KHII-3) 78
5.5.3 Vroege IJzertijd 79
5.5.4 Midden-IJzertijd (KHII-1 & 2) 80
5.6 Romeinse tijd 81
5.6.1 Verspreiding Romeins aardewerk 83
5.6.2 Late Middeleeuwen / Nieuwe tijd 84
5.7 Conclusie 85
6 Een La Tène-armband - L.P. Verniers 87
6.1 Inleiding 87
6.2 La Tène-armbanden in het Nederrijnse gebied 87
6.3 La Tène-armbanden in de gemeente Beuningen 87
6.4 De La Tène-armband van Ewijk – Keizershoeve II 88
7 Metaal en metaalslak 89
7.1 Metaalvondsten - L.M.B. van der Feijst 89
7.1.1 Prehistorische vondsten 90
7.1.2 De Romeinse tijd 90
7.1.3 Conclusie 94
7.2 Slak - P.T.A. de Rijk 95
7.2.1 Interpretatie 95
8 Natuursteen - M.J.A. Melkert 97
8.1 Inleiding 97
8.1.1 Methode van onderzoek 97
8.2 Resultaten van het natuursteenonderzoek 98
8.2.1 Het geselecteerde materiaal 98
8.2.2 Bewerkt en gebruikt materiaal 99
8.3 De vindplaatsen 100
8.3.1 Vindplaats KHII-2 100
8.3.2 Vindplaats KHII-3 100
8.3.3 Vindplaats KHII-4-6 101
8.4 Herkomst van de steensoorten 106
8.4.1 Lokaal verzameld 106
8.4.2 Steengroeven 106
8.5 Discussie en conclusies 107
8.5.1 Productie, distributie en gebruik van mobilia 107
8.5.2 Rituele praktijken (inclusief deposities en grafritueel) 107
8.5.3 Chronologie 107

9 Vuursteen - E. Drenth 109
9.1 Inleiding 109
9.2 Resultaten 109
9.2.1 Typologie en datering 109
9.2.2 Grondstof 112
9.2.3 De vuurstenen artefacten en de aard van de menselijke activiteiten 113
10 Keramisch bouwmateriaal - R.C.A. Geerts 115
10.1 Inleiding 115
10.2 Het keramisch bouwmateriaal 115
10.2.1 Vindplaats KHII-2 115
10.2.2 Vindplaats KHII-3 115
10.2.3 Vindplaats KHII-4 116
10.2.4 Vindplaats KHII-5 116
10.2.5 Vindplaats KHII-7 116
10.3 Conclusie 116
11 Archeobotanisch onderzoek - C. Moolhuizen 117
11.1 Inleiding 117
11.2 Methoden 117
11.3 Resultaten 117
11.3.1 Cultuurgewassen 117
11.3.2 Wilde plantensoorten 118
11.4 Samenstelling van de botanische resten 119
11.5 Conclusies 120
12 Archeozoölogisch onderzoek - J. van Dijk en L.M. Kootker 121
12.1 Inleiding 121
12.2 Methoden 121
12.3 Algemene resultaten 122
12.4 Resultaten per periode per vindplaats 122
12.4.1 Midden-Neolithicum 122
12.4.2 IJzertijd 122
12.4.3 Romeinse tijd 125
12.5 Discussie en conclusie 125
13 Fysisch antropologisch onderzoek - S.A.M. Lemmers, A.G.F.M. Cuijpers en B. Berk 127
13.1 Inleiding 127
13.2 Materiaal en methode 128
13.2.1 Inhumatiegraven 128
13.2.2 Crematiegraven 130
13.3 Resultaten 134
13.3.1 Inhumatiegraven 134
13.3.2 Crematiegraven 139
13.4 Conclusie en discussie 143
14 Isotopenonderzoek - L.M. Kootker en C. Geerdink 145
14.1 Inleiding 145
14.2 Materiaal en methode 145
14.2.1 Strontiumisotopenonderzoek 145
14.3 Koolstof- en stikstofisotopenonderzoek 146
14.4 Resultaten 146
14.4.1 Strontiumisotopenonderzoek 146
14.4.2 Koolstof- en stikstofisotopenonderzoek 147
14.5 Discussie en conclusie 149

15 Synthese - H.A.P. Veldman en E. Blom 151
15.1 Algemeen 151
15.1.1 Bodemopbouw 151
15.2 Midden-Neolithicum en de Bronstijd 151
15.2.1 Landschap 152
15.2.2 Bewoningsreconstructie 152
15.3 De IJzertijd 154
15.3.1 Landschap en bestaanseconomie 155
15.3.2 Bewoningsreconstructie 155
15.3.3 Het grafveld van Keizershoeve II 156
15.4 Vroeg-Romeinse tijd 157
16 Conclusie en beantwoording van de onderzoeksvragen - H.A.P. Veldman 159
16.1 Algemeen 159
16.2 Beantwoording van de onderzoeksvragen 159
17 Advies ten aanzien van toekomstige ontwikkelingen - E. Blom 167
17.1 Inleiding 167
17.2 Het proefsleuvenonderzoek 167
17.3 Advies 170
17.4 Slotopmerkingen 170
Literatuur 173
Lijst van afbeeldingen 185
Lijst van tabellen 187
Bijlage 1 Waardering van de vindplaatsen 189
Bijlage 2 Beschrijving sporen en structuren 193
Bijlage 3 Resultaten OSL-onderzoek 209
Bijlage 4 Tabellen archeozoölogisch onderzoek 217
Verklarende woordenlijst 219
Afkortingen in de database 220

Samenvatting
In de periode van april tot en met december 2010 is in het plangebied Keizershoeve II te Ewijk, gemeente
Beuningen, in opdracht van KlokOntwikkeling B.V. archeologisch onderzoek uitgevoerd. Dit onderzoek
vond plaats omdat op Keizershoeve II nieuwbouw gepland is.
Na een proefsleuvenonderzoek in het voorjaar heeft in de winter van 2010 een doorstart naar een
opgraving plaatsgevonden. Het onderzoek heeft plaatsgevonden binnen de grenzen van het plangebied
op de locaties die geselecteerd waren voor nieuwbouw.
Uiteindelijk zijn verspreid over het plangebied drie locaties aan te wijzen waar activiteiten hebben
plaatsgevonden vanaf het Neolithicum tot en met de Middeleeuwen.
In het noordoosten liggen vindplaatsen 1 en 2; respectievelijk een crevassegeul uit de Midden-/Late
IJzertijd met daarlangs een grafveld uit de Vroege /Midden-IJzertijd.
In het zuidoosten ligt vindplaats 3 waar nederzettingssporen vanaf het Midden-Neolithicum tot en met de
IJzertijd zijn aangetroffen.
In het westen liggen vindplaatsen 4 t/m 6 waar sporen uit de Bronstijd tot en met de Vroeg-Romeinse tijd
zijn gevonden.
Uit fysisch geografisch onderzoek blijkt dat de activiteiten steeds plaats hebben gevonden op
kronkelwaardruggen, de hoogtes in het landschap. Voor grafrituelen zocht men in de IJzertijd ook de
hoogte van een kronkelwaardrug op. Op het grafveld zijn 14 crematiegraven en 4 inhumatiegraven
(lijkbegravingen) bijgezet. Veelal ontbreken grafvondsten, maar door de aanwezigheid van zowel
inhumaties als crematies en ronde en rechthoekige randstructuren wordt dit grafveld in de Vroege en
Midden-IJzertijd geplaatst. Voor de inhumaties is vastgesteld dat de personen niet uit de omgeving
afkomstig waren. In hoeverre de ‘verbrande’ personen wel ‘lokaal’ waren, kon niet achterhaald worden.
Daadwerkelijke bewoningssporen uit het Midden-Neoliticum zijn niet aangetroffen. Hier is vooral sprake
van een aantal kuilen met aardewerk uit deze periode. Waarschijnlijk heeft er wel bewoning in de
buurt gelegen. De nederzettingssporen op de andere vindplaatsen bestaan steeds uit (niet complete)
huisplattegronden, spiekers, kuilen en greppels.
Voor alle vindplaatsen geldt dat de begrenzingen van de nederzettingen / grafveld niet bereikt zijn omdat
deze buiten het geselecteerde onderzoeksgebied lagen. Dit betekent dat bij toekomstige verstoring op
andere locaties binnen het plangebied mogelijk nog onderzoek zal moeten plaatsvinden.
Tabel 0.1 Overzicht van de verschillende (pre)historische perioden.
Periode Tijd in jaren
Nieuwe tijd 1500 - heden
Middeleeuwen: 450 - 1500 na Chr.
Romeinse tijd: 12 voor Chr. - 450 na Chr.
Laat-Romeinse tijd 270 - 450 na Chr.
Midden-Romeinse tijd 70 - 270 na Chr.
Vroeg-Romeinse tijd 12 voor Chr. - 70 na Chr.
IJzertijd: 800 - 12 voor Chr.
Late IJzertijd 250 - 12 voor Chr.
Midden-IJzertijd 500 - 250 voor Chr.
Vroege IJzertijd 800 - 500 voor Chr.
Bronstijd: 2000 - 800 voor Chr.
Late Bronstijd 1100 - 800 voor Chr.
Midden-Bronstijd 1800 - 1100 voor Chr.
Vroege Bronstijd 2000 - 1800 voor Chr.
Neolithicum (Jonge Steentijd): 5300 - 2000 voor Chr.
Mesolithicum (Midden-Steentijd): 8800 - 4900 voor Chr.
Paleolithicum (Oude Steentijd): tot 8800 voor Chr.
Bron: Archeologisch Basis Register 1992
7

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afb. 0.1 Foto onderzoeksgebied.
Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied
Provincie: Gelderland
Gemeente: Beuningen
Plaats: Ewijk
Toponiem: Keizershoeve II
Kadastrale gegevens: Onbekend
Kaartblad: 39 H / 40 C
Coördinaten: noordwest: 179380 / 431140
8
noordoost: 180039 / 431140
zuidoost: 180039 / 430323
zuidwest: 179380 / 430323
Projectverantwoordelijke: L.M.B. van der Feijst, E. Blom
Bevoegde overheid: Gemeente Beuningen
Deskundige namens de bevoegde overheid: P.F. J. Franzen
ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer (CIS-code): 40366
ADC-projectcode: 4120863 / 4120864
Complex en ABR codering: Vindplaats KHII-1: geul
Vindplaats KHII-2: grafveld
Vindplaats KHII-3: nederzetting
Vindplaats KHII-4: nederzetting
Vindplaats KHII-5: nederzetting
Vindplaats KHII-6: nederzetting
Periode(n): Neolithicum, Bronstijd, IJzertijd, Romeinse tijd, Middeleeuwen
KNA versie: 3.2
Geomorfologische context: Stroomgordel
NAP hoogte maaiveld: +7,50 – 7,80 m NAP
Maximale diepte onderzoek: 2,00 m
Uitvoering van het veldwerk: Proefsleuvenonderzoek: 19 april 2010 – 20 mei 2010 Definitieve
opgraving: 25 oktober 2010 - 16 december 2010
Beheer en plaats documentatie: Provinciaal depot Gelderland te Nijmegen
e-depot link: http://persistent-identifier.nl/?identifier=urn:nbn:nl:ui:13-gxxw-fl

1 Inleiding
H.A.P. Veldman en L.M.B. van der Feijst
1.1 Algemeen
In opdracht van KlokOntwikkeling B.V. uit Druten heeft ADC ArcheoProjecten een proefsleuvenonderzoek
en aansluitend een archeologische opgraving uitgevoerd voor het plangebied Keizershoeve II (afb. 1.1).
In het plangebied is nieuwbouw gepland. Vooronderzoek (zie §1.2) heeft aangetoond dat zich op deze
locatie verschillende vindplaatsen kunnen bevinden, uiteenlopend van nederzettingen tot grafvelden
uit de prehistorie (Steentijd, Bronstijd, IJzertijd) en Romeinse tijd (zie voor periodisering tabel 0.1). De
voorgenomen bouwplannen zullen deze vindplaatsen ernstig beschadigen.
Het plangebied heeft een oppervlakte van ca. 23,3 ha en is in gebruik als akkerland. Het gebied ligt
direct ten noorden van de Ooigraaf en ten zuidwesten van de Blatenplak. Het plangebied ligt ten zuiden
van Keizershoeve I (2009: opgraving van randzone van Romeinse villa en sporen uit de Bronstijd 1 ) en
ten oosten van Keizershoeve III (2009: proefsleuvenonderzoek van bronstijdvindplaats en mogelijk
aanwijzingen voor Vroeg-Romeinse tijd 2 ).
Afb. 1.1 Locatie van het onderzoeksgebied.
Het veldwerk is in verschillende fasen uitgevoerd. Eerst zijn proefsleuven aangelegd waarbij de omvang
van de verschillende vindplaatsen ingeschat werd. Hierna is een definitieve opgraving uitgevoerd waarbij
de vindplaatsen voor zover verwacht qua omvang (binnen de door nieuwbouw te verstoren zones) zijn
onderzocht. Vervolgens is het definitieve onderzoek uitgebreid omdat niet op alle locaties de begrenzing
van de vindplaatsen kon worden bepaald.
1 Blom et al. 2012.
2 Langeveld 2010.
9

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Het proefsleuvenonderzoek is uitgevoerd van 19 april tot en met 21 mei 2010. In die periode zijn de
werkputten aangelegd en onderzocht conform het Programma van Eisen (PvE), dat door B. van der
Linden en I. Hesseling is opgesteld. 3 Dit ontwerp is goedgekeurd door K. Antonise van gemeente
Beuningen te Beuningen. De resultaten van dit onderzoek worden besproken in paragraaf 1.3.
Een deel van de definitieve opgraving is uitgevoerd van 25 oktober tot en met 16 december 2010. In
de toekomst zal nog een aantal kleine deelgebieden worden opgegraven. In de hierboven beschreven
perioden zijn de werkputten aangelegd en onderzocht conform het Programma van Eisen (PvE), dat
door L.M.B. van der Feijst en E. Blom is opgesteld. 4 Dit ontwerp is goedgekeurd door K. Antonise van de
gemeente Beuningen.
In het gebied zijn in totaal, inclusief proefsleuvenonderzoek, 60 werkputten aangelegd met een totale
oppervlakte van 19.300 m 2 .
De vondsten en bijbehorende documentatie die tijdens het gehele onderzoek zijn verzameld, zijn
gedeponeerd in het provinciaal depot te Nijmegen.
Het veldteam tijdens het proefsleuvenonderzoek bestond uit de volgende personen: L.M.B. van der
Feijst (projectverantwoordelijke), W. Jezeer (medior archeoloog), L.P. Verniers (medior archeoloog), J.
Kerpentier-McDonald (senior veldtechnicus), R.C.A. Geerts (junior archeoloog) en J. Emo (veldassistent).
Het veldteam tijdens de definitieve opgraving bestond uit: L.M.B. van der Feijst
(projectverantwoordelijke), A. Veenhof (senior veldtechnicus), J. Warmerdam (junior archeoloog), R.C.A.
Geerts (junior archeoloog) en E. van de Lagemaat (veldtechnicus). Gedurende het project hebben twee
studenten van Saxion Next Hogeschool Deventer (F. Post en R. Vogelzang) stage gelopen.
De bij dit project betrokken fysisch geograaf is J. Brijker en senior archeoloog is E. Blom.
De contactpersoon bij KlokOntwikkeling B.V. is J. Karel. Gemeente Beuningen fungeert als bevoegd
gezag, geadviseerd door M. Kocken (regio-archeoloog van de regio Achterhoek) en P.F.J. Franzen
(regio-archeoloog voor de gemeenten Beuningen, Druten, Groesbeek, Heumen, Millingen aan de
Rijn, Overbetuwe, Ubbergen en Wijchen). Door ADC ArcheoProjecten is een rupskraan met machinist
ingehuurd bij loon- en verhuurbedrijf Gebroeders de Wit.
De sporen en structuren zijn beschreven door L.M.B. van der Feijst en H.A.P. Veldman. Het
vondstmateriaal is bestudeerd door W.F. Reigersman-van Lidth de Jeude (Romeins aardewerk), E.
Drenth (prehistorisch aardewerk en vuursteen), L.M.B. van der Feijst (metaal), R.C.A. Geerts (keramisch
bouwmateriaal, huttenleem en keramische objecten), L.P. Verniers (glas), P.T.A. de Rijk (metaalslak),
J.A.A. Bos, C. Moolhuizen en M.T.I.J. Bouman (botanische monsters), S.A.M. Lemmers, A.G.F.M. Cuijpers
en B. Berk (fysische antropologie; respectievelijk crematie- en inhumatieonderzoek). Hun bevindingen
zijn in de betreffende deelrapporten beschreven. Controle en coördinatie van documentatie en
vondstverwerking is uitgevoerd door M. Nieuwenhuijsen en J.W. Beestman.
1.2 Vooronderzoek
Voorafgaand aan de definitieve opgraving hebben verschillende vooronderzoeken plaatsgevonden.
Hieronder zal worden ingegaan op het bureau- en booronderzoek maar ook op het
proefsleuvenonderzoek dat in 2010 is uitgevoerd. De specialistische uitwerking en de beschrijving van de
belangrijkste sporen en structuren uit het proefsleuvenonderzoek zijn opgenomen in de resultaten van de
definitieve opgraving, in onderhavig rapport.
1.3 Bureau- en booronderzoek
In verband met toekomstige ontwikkelingen in het plangebied Keizershoeve II is een eerste
archeologische inventarisatie in onder andere het onderzoeksgebied uitgevoerd in november 1999
door RAAP Archeologisch Adviesbureau. 5 Tijdens deze archeologische kartering zijn vondsten uit
het Neolithicum (Vlaardingencultuur), IJzertijd en de Romeinse periode aangetroffen. In de hoek
die gevormd wordt door de A50, de A73 en de plas Melssen ligt een aaneengesloten reeks (deels
opgegraven) vindplaatsen. Deze zijn bewoond geweest in de Bronstijd, IJzertijd en Romeinse periode.
3 Van der Linden & Hessling 2010 PvE nummer P090260 (goedgekeurd 22-01-2010).
4 Van der Feijst & Blom 2010, PvE nummer 10-036 (goedgekeurd 27-09-2010).
5 Schute et al. 1999.
10

Verder wees het onderzoek uit dat binnen het huidige plangebied twee monumenten bekend zijn. Deze
monumenten dateren uit de IJzertijd tot en met de Romeinse tijd. De monumenten hebben een hoge
archeologische waarde.
In november 2004 heeft door BAAC onderzoeks- en adviesbureau op Keizershoeve II en III een
karterend onderzoek plaats gevonden. Daarnaast heeft BAAC ter hoogte van de Koningsstraat een
bureauonderzoek uitgevoerd. 6 Tijdens bovenstaande (boor-)onderzoeken zijn binnen monument 4603
vondsten gedaan daterend vanaf het Neolithicum tot en met de IJzertijd. 7 Binnen het monument zijn
eveneens sporen aangetroffen uit de IJzertijd. 8 Het onderzoek heeft hier verder twee vindplaatsen
opgeleverd (vindplaats KHII-1 en KHII-2). Ten noorden en ten zuiden van monument 4603 zijn vondsten
gedaan daterend vanaf de IJzertijd tot en met de Middeleeuwen. 9 Binnen monument 4604 bevinden zich
in het westen de vindplaatsen KHII-4, KHII-5 en KHII-6. In het oosten is KHII-3 gelegen.
Ten noorden van het plangebied heeft op Keizershoeve I in 2009 door ADC ArcheoProjecten
een opgraving plaatsgevonden waarbij een randzone van een Romeinse villa is aangetroffen.
Direct ten westen van Keizershoeve II is op Keizershoeve III in het zelfde jaar een waardestellend
proefsleuvenonderzoek naar de resten van een bronstijdnederzetting uitgevoerd. 10 Om verwarring met
vindplaatsnummering uit deze onderzoeken te voorkomen worden vindplaatsen uit het huidig onderzoek
voorafgegaan door Keizershoeve II (KHII).
Uit voorafgaande onderzoeken in en in de omgeving van Keizershoeve II is onder andere gebleken
dat het plangebied ligt in een brede zone met oever- en beddingafzettingen die tot de Winssense
stroomgordel worden gerekend. De Winssense stroomgordel is een relatief oude (fossiele) rivierloop van
de Rijn die actief is geweest tussen ca. 5390 en 3890 v. Chr., dat wil zeggen Laat-Mesolithicum tot en met
Midden Neolithicum A. Ter plaatse zouden ook (crevasse-)afzettingen van de stroomgordel Distelkamp-
Afferden voor kunnen komen. De afzettingen worden doorsneden (geërodeerd) door een wijdvertakt
stelsel van relatief smalle geulen met een vulling van zandige klei. Dergelijke smalle ondiepe geulen
worden veelal geïnterpreteerd als crevassegeulen. In deze geulen kunnen zich vondstlagen bevinden met
materiaal uit de IJzertijd. De geulen zijn, voor zover waargenomen, 10-20 m breed. Mogelijk zijn de geulen
ontstaan uit de stroomgordel van Distelkamp-Afferden, een voorganger van de Boven-Waal.
Het dorp Ewijk is ontstaan in de Middeleeuwen op een stroomrug van de Waal. De oudste, mogelijk
vanaf de Vroege Middeleeuwen ononderbroken bewoonde gedeelten liggen in de omgeving van de
middeleeuwse kerktoren en het zuidelijker gelegen gehucht Den Aalst. Het dorpscentrum verplaatste zich
later ten noordwesten van de Kerk. Na WO II is Ewijk uitgebreid in westelijke richting. Het plangebied
is vanaf de 9 e of 10 e eeuw in gebruik als cultuurland. Op een kaart uit 1866 is te zien dat het plangebied
grotendeels in gebruik is als bouw- en weideland, de zuidwestelijke hoek is deels bebouwd. De percelen
worden begrensd door bomen en sloten. De situatie in 1903 is vergelijkbaar met die van 1966.
1.4 Proefsleuvenonderzoek 2010
Voorafgaand aan de definitieve opgraving is door ADC ArcheoProjecten een proefsleuvenonderzoek
uitgevoerd. Resultaten van het veldwerk en een globale scan van het vondstmateriaal zijn in een
evaluatierapport beschreven waarna in overleg met opdrachtgever en bevoegd gezag een doorstart is
gemaakt naar een definitieve opgraving. 11
Hieronder zal in het kort worden ingegaan op de resultaten van het proefsleuvenonderzoek waarbij
de onderzoeksvragen als leidraad dienen. De specialistische uitwerking van de verschillende
vondstcategorieën is gelijktijdig met die van de definitieve opgraving uitgevoerd. Resultaten van de
specialistische uitwerking en de rapportage over de sporen en structuren staan opgenomen in de hierna
volgende hoofdstukken.
6 Boshoven 2004; Bergman 2009.
7 Waarnemingsnr. 137.718.
8 Waarnemingsnr. 25.629.
9 Waarnemingsnrs. 56.117, 25.743, 56.101, 56.021, 137.721, 137.719 en 137.220.
10 Blom et al. 2012; Langeveld 2010.
11 Van der Feijst 2010.
11

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afb. 1.2 Alle sporenkaart, proefsleuvenonderzoek Keizershoeve II.
12

Tijdens het proefsleuvenonderzoek is ca. 3930 m 2 (maaiveldoppervlak) onderzocht. Er zijn 28 proefsleuven
gegraven waarbij in totaal 6660 m 2 is aangelegd (vlak 1: 3930 m 2 , vlak 2: 2730 m 2 ). De putten zijn
aangelegd volgens het puttenplan uit het PvE. 12 Op enkele plekken is hiervan afgeweken vanwege
grondeigendom en door landschappelijke fysieke begrenzingen zoals sloten.
Er zijn binnen het plangebied uiteindelijk zeven mogelijke vindplaatsen aangewezen uit de Bronstijd,
IJzertijd, de Romeinse tijd en de Volle Middeleeuwen (KHII-1 tot en met KHII-7).
Een aantal terreinen is na het proefsleuvenonderzoek als niet behoudenswaardig gewaardeerd.
Niet behoudenswaardig
In het noordelijk deel van het onderzoeksterrein (perceel 227) zijn volgens PvE vier proefputten (1-4)
gegraven van 5 bij 5 m. De putten zijn geplaatst ter hoogte van de boringen uit het vooronderzoek waar
de meest kansrijke situatie voor het aantreffen van archeologische waarden leek te bestaan. In de putten
zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen die wijzen op de aanwezigheid van vindplaatsen.
Het perceel is op basis van deze resultaten in overleg met bevoegd gezag als niet behoudenswaardig
geïnterpreteerd.
In het zuidoostelijk deel van het onderzoeksterrein (perceel 213) zijn volgens PvE drie proefsleuven
(putten 18, 19 en 20) aangelegd. Hier is de bronstijdvegetatiehorizont overal aanwezig behalve waar
de crevasseafzettingen deze opgeruimd hebben. De vegetatiehorizont bevindt zich direct onder de
bouwvoor. In de proefsleuven zijn slechts enkele sporen aangetroffen waarvan de datering zich laat
raden. Door de geringe aanwezigheid en de verspreiding van de sporen is in overleg met bevoegd gezag
aan deze locatie geen vindplaats toegewezen. Het perceel is als niet behoudenswaardig geïnterpreteerd.
Onderzoeksvragen
Hieronder worden de onderzoeksvragen behorende bij het proefsleuvenonderzoek behandeld en waar
mogelijk beantwoord. De beantwoording van deze onderzoeksvragen lag immers aan de basis van
het uitgevoerde definitieve onderzoek. Vanuit dat oogpunt is het belangrijk de stand van zaken na het
proefsleuvenonderzoek te bespreken alvorens de onderzoeksresultaten van het DAO te bespreken. Ter
afronding van het rapport zullen de onderzoeksvragen van het DAO behandeld worden (zie hoofdstuk
15).
De eerste acht vragen zijn dusdanig aan elkaar gerelateerd dat ze in één keer beantwoord zullen worden.
Daar waar nodig zal voor een uitgebreidere behandeling van thema’s worden verwezen naar de hierna
volgende hoofdstukken.
Wat is de aard van de aangetroffen archeologische resten?
1. Is het mogelijk de functie van de vindplaats aan te geven; nederzetting, special activity, off-site?
2. Zijn in de uit te graven sleuven archeologische grondsporen en / of vondsten aanwezig?
3. Ligt het vondstmateriaal in situ of is het (deels) secundair gedeponeerd?
4. Wat is de diepteligging ten opzichte van het maaiveld? Wat is de omvang van de vindplaats?
5. Is het mogelijk de horizontale en verticale begrenzingen aan te geven van de te verwachten
vondsten en sporen? Zo ja, waar ligt deze? Wat is de datering van de aangetroffen resten?
6. Wat is de datering van de aangetroffen resten?
7. Is er sprake van een of meerdere bewonings-/gebruiksperioden? Licht dit toe.
8. Is er sprake van duidelijke stratigrafie? Licht dit toe. Wat is de relatie tussen de vindplaats en directe
omgeving?
Naar aanleiding van het proefsleuvenonderzoek waren er zeven mogelijke vindplaatsen aan te
wijzen waarvan zes door inrichtingsplannen ‘bedreigd’ werden. Vindplaats KHII-1 betrof mogelijk een
nederzetting uit de IJzertijd. Op basis van het onderzoek leek de vindplaats volkomen geërodeerd,
slechts de vondstlaag bevond zich nog als opvullingslaag in de crevasse. Voor vervolgonderzoek
werd geadviseerd de mate van erosie te onderzoeken en putten aan te leggen om de locatie van de
nederzetting op te zoeken.
12 Van der Linden 2010: PvE IVO-overig (proefsleuven), Ewijk Plangebied Ewijk, Synthegra S090260.
13

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Vindplaats KHII-2 zou mogelijk een nederzetting uit de Romeinse tijd betreffen, ten westen van de
crevassebocht van KHII-1. Hier kon de begrenzing naar westelijke richting niet worden vastgesteld en
was dus voor het vervolgonderzoek van belang.
200 meter ten zuiden van KHII-1 en KHII-2 werd vindplaats KHII-3 ontdekt, een nederzetting uit de
IJzertijd. Hier werden een perceelsgreppel, een spieker, paalsporen en greppels aangetroffen. De
conservering was matig aangezien de paalsporen nog zeer ondiep waren. Mogelijk was de noordelijke
grens van de nederzetting in de vorm van een greppel aangetroffen. De verdere begrenzing van de
vindplaats in westelijke en zuidelijke richting was in de vorm van het ontbreken van sporen vastgesteld.
De oostelijke begrenzing zou buiten het onderzoeksgebied liggen. Er is geadviseerd de nederzetting in
een vervolg stadium verder te onderzoeken.
Vindplaatsen KHII-4, KHII-5 en KHII-6 lagen ten westen van KHII-1, KHII-2 en KHII-3 op ongeveer
dezelfde locatie. Het betroffen respectievelijk een nederzetting uit de Romeinse tijd, een nederzetting
uit de Bronstijd/IJzertijd en een nederzetting uit de IJzertijd. Een zevende vindplaats was ten oosten van
KHII-4,5 en 6 aangetroffen (KHII-7, een nederzetting uit de Volle Middeleeuwen) maar aangezien hier
geen bodemingrepen gepland stonden, is afgezien deze vindplaats verder te onderzoeken. Indien de
inrichtingsplannen veranderen, zal de vindplaats mogelijk wel verder onderzocht moeten worden.
De Romeinse vindplaats (KHII-4) werd vermoedelijk begrensd door twee evenwijdige greppels op de
zuidoever van de crevasse. Verwacht werd dat de nederzetting zich naar het noorden en noordwesten
zou voortzetten.
De mogelijke bronstijdvindplaats (KHII-5) had dezelfde omvang als KHII-6 gekregen. Indien er sprake
zou zijn van twee vindplaatsen, liggen deze boven op elkaar. Tijdens het veldwerk was het in het
vlak niet mogelijk de sporen (kuilen, stakenrijen, greppels en paalkuilen) per periode van elkaar te
onderscheiden. Veel van de kuilen waren gevuld met nederzettingsafval. De mogelijke begrenzing van
de vindplaatsen in het noorden werd vermoedelijk gevormd door stakenrijen. Een oostelijke begrenzing
werd niet vastgesteld. De zuidoostelijke begrenzing kon niet worden onderzocht omdat deze buiten het
onderzoeksgebied lag (perceel van dhr. Boekhorst).
De nederzetting uit de Volle Middeleeuwen strekt zich uit over de gehele zuidwesthoek van het
plangebied. De kans dat het perceel van dhr. Boekhorst archeologisch interessant is, is zeer groot.
In het zuidoostelijk deel van het plangebied zijn ook proefsleuven gegraven. Hier werden weinig sporen
en vondsten waargenomen. De geringe aanwezigheid van vondsten en de mate van verspreiding van
sporen geeft geen aanleiding hier een vindplaats te veronderstellen. Geadviseerd is rekening te houden
met onverwachte vondsten tijdens de verdere ontwikkeling van het terrein.
9. Zijn er aanwijzingen waarom men deze locatie heeft uitgekozen voor de ter plekke aangetroffen
functie(s)? Zo ja, licht dit toe.
Deze vraag zal in hoofdstukken 3 en 4 beantwoord worden.
10. Wat is de relatie tussen landschappelijke context en gaafheid? Zijn er bijvoorbeeld aanwijzingen voor
erosie als gevolg van een latere overspoelingsfase en /of ploegactiviteit?
Zoals bij het antwoord op vraag 1-8 reeds is beschreven, is bij vindplaats KHII-1 erosie vast gesteld.
Deze erosie zal als verspoeling vanuit de crevasse hebben plaatsgevonden. Hierdoor lijkt de vindplaats
(vermoedelijk een nederzetting) mogelijk geheel geërodeerd. Bij vervolgonderzoek wordt geadviseerd
de crevasse te dateren en de mate van verspoeling en erosie vast te stellen. Op vindplaats KHII-3 lijkt er
sprake te zijn van matige conservering. Mogelijk is de grond hier afgegraven. Op de andere vindplaatsen
zijn geen duidelijke aanwijzingen voor verploeging en / of erosie door verspoeling waargenomen.
11. Bestaat er een relatie tussen deze vindplaats en andere vindplaatsen in de directe omgeving en zo ja,
wat is deze?
De relatie lijkt wel degelijk te bestaan, maar kan beter beantwoord worden in hoofdstuk 4.
12. Welke aanbevelingen kunnen er worden gedaan om te komen tot een betrouwbare
landschapsreconstructie tijdens een eventueel definitief onderzoek? Wat is de gaafheid en
conserveringstoestand?
Naar aanleiding van het proefsleuvenonderzoek is geadviseerd de aangetroffen crevasse en de relatie
tussen de verschillende vindplaatsen en het landschap nader te onderzoeken. Hierbij kan worden
gedacht aan het dateren van de crevasse en de verspoeling die mogelijk heeft plaatsgevonden. Ook
paleo-ecologisch onderzoek ten behoeve van de landschapsreconstructie wordt aanbevolen.
14

13. Wat is de gaafheid en herkenbaarheid van de verschillende spoortypen? Licht dit toe per onderdeel
en geef een verklaring.
Zie antwoord op vraag 21.
14. Wat is de conserveringstoestand van het anorganische vondstmateriaal? Licht dit toe per categorie
en geef een verklaring.
Zie antwoord op vraag 21.
15. Wat is de conserveringstoestand van het organische vondstmateriaal? Licht dit toe per categorie en
geef een verklaring.
16. Wat is de conserveringstoestand van de paleo-ecologische resten en wat is de informatiewaarde
ervan? Licht dit toe per categorie en per type spoor waar het uitkomt en geef een verklaring.
17. Hoe zijn de conserverende eigenschappen van de bodem voor macroresten, organische en
anorganische artefacten? Wat is de kwaliteit van de vindplaats.
Op de vragen 15 tot 17 kan geen antwoord gegeven worden omdat de monsters niet gewaardeerd
zijn omdat er in overleg met opdrachtgever en bevoegd gezag gelijk is doorgegaan met een vervolg
onderzoek. Op Keizershoeve I en III waren de conserveringstoestanden verschillend. De meeste monsters
afkomstig uit geulcontext (boven de grondwaterniveau) kwamen niet voor analyse in aanmerking. De
monsters afkomstig uit waterputten waren vaak wel goed van kwaliteit.
18. Wat is de fysieke kwaliteit (gaafheid en conservering) van de vindplaats?
Zie antwoord op vraag 21.
19. Indien er verstoringen zijn aangetroffen, wat is de omvang van deze verstoringen?
Zie antwoord op vraag 21.
20. Wat is de inhoudelijke kwaliteit (zeldzaamheid, informatiewaarde en ensemblewaarde) van de
vindplaats?
Zie antwoord op vraag 21.
21. Is de vindplaats of bij meerdere vindplaatsen, zijn de vindplaatsen te classificeren als
behoudenswaardig?
Zie bijlage 1 voor de beschrijving van de fysieke en inhoudelijke kwaliteit en de behoudenswaardigheid
van de vindplaatsen. Voor alle benoemde vindplaatsen geldt dat ze als behoudenswaardig worden
beoordeeld.
22. Ten aanzien van welke thema’s uit de NOaA kan deze vindplaats informatie opleveren? Licht dit toe.
Zijn er mogelijke beschermingsmogelijkheden?
De vindplaatsen leveren informatie op ten aanzien van de volgende thema’s uit de NOaA:
— Hoofdstuk 17 De late prehistorie in Noord-, Oost- en Zuid-Nederland en het rivierengebied
1. De ontwikkeling van het cultuurlandschap
2. Productie, distributie en gebruik van mobilia
3. De agrarische bestaansbasis
4. Rituele praktijken, inclusief depositiepraktijken en grafritueel
5. Sociaal-politieke transformaties
6. De constructie van persoonsgebonden, lokale en bovenlokale identiteiten
— Hoofdstuk 18 De Romeinse tijd in het Midden-Nederlandse rivierengebied en het Zuid-
Nederlands dekzand- en lössgebied
1. Romanisering
2. Het cultuurlandschap
3. Materiële cultuur
— Hoofdstuk 21 Het rivierengebied in de Middeleeuwen en vroegmoderne tijd
1. De interactie tussen mens en landschap
2.1. Landschap
2.2 Mens en landschap
2. Nederzettingen en landgebruik
3. Grens- of interactiezone
15

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Samenvattend leveren de vindplaatsen voor het gehele plangebied Keizershoeve voornamelijk
informatie op ten aanzien van de thema’s over landschap. Het landschap heeft voor de bewoners van
de verschillende nederzettingen een belangrijke rol gespeeld ten aanzien van de locatiekeuze etc.
Het landschap heeft zich in de loop der tijd ontwikkeld en de mens heeft zijn bewoningseisen hierop
aangepast. Het (cultuur)landschap is weer van invloed geweest op het soort agrarische activiteiten,
rituele praktijken etc.
Ten aanzien van eventuele bescherming wordt verwezen naar het antwoord op vraag 24.
23. Indien het onderzoek geen archeologische fenomenen oplevert of categoraal beperkte (bijvoorbeeld
alleen losse vondsten), welke verklaring is hiervoor dan te geven? Is er (bijvoorbeeld) sprake
van: a. verstoring van antropogene aard, b. erosie, c. aantoonbare afwezigheid van bewoning en/
of actief landgebruik, d. beperking van de archeologische waarnemingsmogelijkheden door werk
of weersomstandigheden, e. beperking van de archeologische waarnemingsmogelijkheden door
bodemprocessen, f. een combinatie hiervan?
N.v.t.
24. Wat kan de invloed zijn van eventuele fysieke beschermingsmaatregelen (bijvoorbeeld ophoging) op
de archeologische resten?
Voor zover bekend zijn er nog geen concrete bewijzen dat fysieke beschermingsmaatregelen zoals
bijvoorbeeld ophoging de archeologische resten in de grond niet aantasten. De bouwvoor wordt te
allen tijde eerst verwijderd alvorens er grond wordt opgehoogd. Hiermee wordt reeds een deel van het
bodemarchief vernietigd. Daarnaast wordt meestal de eerst nog iets humeuze bouwvoor vervangen
door schoon, zeer waterdoorlatend zand. Hiermee verandert de situatie en conserveringstoestand van
de bodem. Andere vormen van fysieke bescherming zoals bedekken met plastic of enkel het inbrengen
van funderingspalen leveren ook meer beschadiging op. Bij het aanbrengen van plastic wordt tevens
de bodemomstandigheden verandert. Bij het inbrengen van palen wordt vaak zware machinerie ingezet
waardoor de grond verstoord raakt en daarnaast verstoren de palen de bodemomstandigheden en
vernietigen ze delen van het bodemarchief.
1.5 Doel van het onderzoek en onderzoeksvragen
Doel van een archeologische opgraving is het veiligstellen van de wetenschappelijke informatie van een
selectie van de archeologische vindplaatsen die tijdens het inventariserend archeologisch onderzoek
aangetroffen zijn (behoud ex situ) in het plangebied Keizershoeve II.
In het PvE zijn verschillende onderzoeksvragen gesteld, die in dit rapport worden beantwoord op basis
van hetgeen in de werkputten is aangetroffen.
Relatie met NOaA en/of andere onderzoekskaders
Het doel van het onderzoek is onder meer om vast te stellen hoe de betreffende vindplaatsen informatie
kunnen bieden ten aanzien van vragen gesteld in de NOaA.
Het betreft (ondermeer in) hoofdstuk 11: “De vroege prehistorie”, hoofdstuk 17: “De late prehistorie
in Noord-, Oost- en Zuid-Nederland en het rivierengebied” en hoofdstuk 18 “De Romeinse tijd in het
Midden-Nederlandse rivierengebied en het Zuid-Nederlands dekzand- en lössgebied”.
In de NOaA komt de relatie tussen nederzetting en landschap regelmatig aan bod. Hierover kan dit
onderzoek informatie bieden. Een ander thema waarover dit onderzoek gegevens kan opleveren is over
de conservering van organisch vondstmateriaal. Dit komt terug in de doelstellingen van dit onderzoek.
Vraagstelling
De onderzoeksvragen dienen per vindplaats en per archeologische periode te worden beantwoord. De
onderzoeksvragen met betrekking op het landschap betreffen echter het gehele plangebied
Onderzoeksvragen
1. Welke vindplaatsen zijn aanwezig in het onderzoeksgebied? Komt dit beeld overeen met hetgeen is
geconcludeerd naar aanleiding van het proefsleuvenonderzoek? Zo nee, waarom niet?
2. Welke formatieprocessen zijn uiteindelijk van invloed geweest op de opgravingsresultaten? In welke
mate kunnen deze onze interpretatie van de resten vertroebelen?
3. Wat is de aard en precieze datering van de vindplaats?
16

4. Is het mogelijk de functie van de vindplaats aan te geven; nederzetting, special activity area, off-site?
5. Wat zegt de aangetroffen materiële cultuur over de culturele context en de functie van de vindplaats?
Welke activiteiten werden er uitgevoerd ter plaatse van de vindplaats? Wat zegt dit over de
bestaanswijze ter plaatse (agrarische bestaansbasis versus jagen en verzamelen)?
6. Ligt het vondstmateriaal in situ of is het (deels) secundair gedeponeerd?
7. Is er sprake van een of meerdere bewonings-/gebruiksperioden? Is er een chronologische
ontwikkeling van de vindplaats? Licht dit toe.
8. Is er sprake van een duidelijke stratigrafie? Licht dit toe.
9. Wat stelt de vindplaats voor? Betreft het een grote aaneengesloten vindplaats of is er sprake van
kleine clusters archeologische resten met daartussen een diffuse spreiding van archeologische
resten?
10. Bestaat er een relatie tussen deze vindplaats en andere vindplaatsen in de directe omgeving en zo ja,
wat is deze?
11. Wat dragen de resultaten van het onderzoek bij aan de beeldvorming van de periode Neolithicum/
Bronstijd/IJzertijd/Romeinse tijd in het Midden-Nederlands rivierengebied?
Landschap
12. Wat is de landschappelijke situering van de vindplaats?
13. Hoe ziet de geologische/bodemkundige opbouw van het plangebied eruit? Welke genese ligt hieraan
ten grondslag? Kunnen in de analyse van de fysische geografie van het onderzoeksgebied (en
de omgeving) verklaringen worden gevonden voor eventuele bewoningshiaten (bijvoorbeeld een
mogelijke hiaat voor de Late Bronstijd )?
14. Wat is de ontstaanswijze, ouderdom en opvullingsgeschiedenis van de crevassegeulen en wat is hun
relatie tot de vindplaats (en) uit de IJzertijd? Zijn de bewoning en de geulen gelijktijdig? Is er sprake
van erosie van de woonplaats (en) door het ontstaan van de geulen?
15. Zijn er aanwijzingen waarom men deze locatie heeft uitgekozen voor de ter plekke aangetroffen
functie(s)? Zo ja, licht dit toe.
16. Wat is de vegetatieontwikkeling in het plangebied en de regionale omgeving gedrurende de periodes
van bewoning?
Indien graven of een grafveld wordt aangetroffen
17. Zijn er begravingszones aanwezig? Is er sprake van individuele graven of een grafveld? Wat is de
aard en de datering van de graven (bv. vlakgraven of los skeletmateriaal zonder dat er sprake is van
een graf)?
Fysieke bescherming
18. Wat kan de invloed zijn van eventuele fysieke beschermingsmaatregelen (bijvoorbeeld ophoging,
afdichting e.d.) op de archeologische resten buiten de opgegraven delen van de vindplaats?
1.6 Opzet van het rapport
Dit rapport betreft een standaardrapport zoals genoemd in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie
(KNA 3.2 -specificatie OS15). In dit rapport worden de resultaten van het onderzoek gepresenteerd,
waarna de eerste conclusies volgen. Na de samenvatting en dit inleidende hoofdstuk volgt een
omschrijving van de onderzoeksmethoden in hoofdstuk 2. Vervolgens zullen de verschillende
deelonderzoeken aan de orde komen. De auteurs staan telkens bij de betreffende hoofdstukken
vermeld. Allereerst zal in hoofdstuk 3 het landschap van Keizershoeve beschreven worden waarna
de sporen en structuren aan bod komen. De hoofdstukken 5 tot en met 10 betreffen de verschillende
materiaalcategorieën die op Keizershoeve II zijn aangetroffen. Respectievelijk zijn dat aardewerk, glas,
metaal, metaalslak, natuursteen, vuursteen en keramisch bouwmateriaal. Ook (verbrand) botmateriaal
van mens en dier en botanische resten zullen worden besproken in de hoofdstukken 11 tot en met 14.
De resultaten van de deelonderzoeken zullen worden samengevat in de synthese, hoofdstuk 15. Tot slot
volgt een conclusie met de beantwoording van de onderzoeksvragen in hoofdstuk 16 en een advies in
hoofdstuk 17.
In dit rapport zijn ook enkele bijlagen te vinden. Deze bijlagen gaan in op de waardering van de
vindplaatsen naar aanleiding van het proefsleuvenonderzoek (bijlage I), de sporen en structuren (bijlage
II), het OSL-onderzoek (bijlage III) en de tabellen van het archeozoölogisch onderzoek (bijlage IV).
17

2 Methoden
L.M.B. van der Feijst en H.A.P. Veldman
Het definitieve onderzoek is uitgevoerd conform de KNA 3.2 en het PvE. Tijdens de opgraving zijn 31
putten aangelegd. De ligging van deze putten was afhankelijk van de oriëntatie van de verwachte
vindplaatsen. Op vindplaatsen KHII-1 en KHII-2 zijn de putten haaks op de crevasse aangelegd in een
noordwest-zuidoost oriëntatie. Op vindplaats KHII-3 was de oriëntatie afhankelijk van de aangetroffen
sporen tijdens het proefsleuvenonderzoek. Op vindplaatsen KHII-4, KHII-5 en KHII-6 was de oriëntatie
voornamelijk noordnoordoost-zuidzuidwest met enige uitzonderingen. Over het algemeen waren de
putten 12 m breed en 40 tot 50 m lang. In het PvE werd voor alle vindplaatsen een algemene werkwijze
voorgesteld waarnaast ook ingegaan werd op een vindplaatsspecifieke werkwijze. Hieronder zal eerst
de algemene werkwijze worden beschreven waarna specifiek per vindplaats ingegaan wordt op de
methoden die daar zijn toegepast.
2.1 Algemene werkwijze
De vlakken zijn machinaal met een graafmachine met gladde bak en schaafbak aangelegd. Tijdens
de aanleg van het vlak zijn vondsten in vakken van 5 x 5 m verzameld. Alleen metaal en bijzondere
vondsten zijn als puntvondsten ingemeten. Grondsporen zijn direct ingekrast. De vlakken (reeds tijdens
het aanleggen) en de stort zijn met behulp van een metaaldetector onderzocht. Vervolgens is het vlak
en ieder spoor daarin gefotografeerd en ingemeten met de Robotic Total Station waarbij om de 3 m een
waterpashoogte is bepaald. In principe zijn alle aangetroffen grondsporen met de hand gecoupeerd
waarbij vondsten zijn verzameld. Alle coupes zijn beschreven, grotendeels getekend op schaal 1:20
en deels gefotografeerd. Het restant van de gecoupeerde sporen is indien nodig bemonsterd voor
archeobotanisch en archeozoölogisch onderzoek en vervolgens met de schep of troffel afgewerkt.
Vondstrijke sporen zijn gezeefd.
Op elke vindplaats zijn profielen gezet om het landschap in kaart te brengen. De locaties van de
profielen zijn in overleg met de fysisch geograaf bepaald. De profielen zijn gefotografeerd, getekend en
beschreven door de archeoloog en fysisch geograaf.
Daar waar structuren deels in de put zichtbaar waren, is de put uitgebreid. Hierdoor zijn voor zover de
structuren zijn herkend de meeste structuren in z’n geheel gedocumenteerd.
2.2 Specifiek per vindplaats
2.2.1 Vindplaats KHII-1
Het puttenplan op deze vindplaats is zodanig georiënteerd dat haaks op de crevassegeul een
profiel gedocumenteerd kon worden. De crevasse is vervolgens in elke put waar deze zichtbaar was
vlakdekkend opgegraven ter vaststelling van de vondstverspreiding en sporen in de vullingen. Hiertoe zijn
de meeste putten in twee vlakken opgegraven.
2.2.2 Vindplaats KHII-2, KHII-3 en KHII-4
Tijdens het onderzoek op vindplaats KHII-2 zijn begravingen aangetroffen. Deze zijn als volgt
gedocumenteerd: De putten waarin graven slechts gedeeltelijk zichtbaar waren, zijn plaatselijk uitgebreid
waardoor het graf in zijn geheel onderzocht en geborgen kon worden. Indien mogelijk zijn de graven
middels de kwadranten-methode opgegraven. Van ingravingen (urnen of crematieresten in een kuil) is
een hoogtemaat van het vlak genomen en een coupe gemaakt die vervolgens is getekend, beschreven
en gefotografeerd. Daarnaast is aandacht besteed aan de eventueel bijbehorende randstructuren.
Hiertoe is vaak een tweede vlak aangelegd.
Voor de andere vindplaatsen geldt dat deze in één vlak zijn opgegraven.
2.2.3 Vindplaats KHII-5, KHII-6
Op deze vindplaatsen zijn over het algemeen steeds twee vlakken aangelegd. Het eerst vlak lag aan
de bovenzijde van de vondstlaag (indien aanwezig). Bijzondere vondsten zijn hierbij direct ingemeten.
Vervolgens is laagsgewijs verdiept naar het sporenniveau. Hierbij is rekening gehouden met het reliëf.
19

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afb. 2.1 Alle puttenkaart, proefsleuvenonderzoek en opgraving.
20

3 Landschappelijke ontwikkeling
J.M. Brijker, J.A.A. Bos en M. Bouman
3.1 Inleiding
Het doel van het landschappelijke onderzoek is een beeld te verkrijgen van de relatie tussen het
natuurlijke landschap en de verschillende bewoningsfasen. Belangrijke vragen hierbij zijn, hoe is het
landschap ontstaan en welke rol hebben de verschillende landschappelijke processen gespeeld bij de
keuze voor de bewoningsplaats door de tijd heen. Voor het beantwoorden van deze vragen wordt gebruik
gemaakt van gecombineerd fysisch-geografisch en botanisch onderzoek.
Het landschappelijke onderzoek van het plangebied Ewijk Keizershoeve II kan niet los gezien worden
van het eerder uitgevoerde onderzoek in de directe omgeving van het plangebied, zoals Keizershoeve I 13
en Keizershoeve III 14 . De resultaten van deze verschillende onderzoeken zullen worden gecombineerd in
deze rapportage.
Dit hoofdstuk is als volgt opgebouwd: Ten eerste worden de processen besproken waaraan de genese
van het landschap ten grondslag ligt, waarna de landschappelijke situering van het plangebied wordt
geschetst. Hierna worden de gebruikte methodiek besproken en worden de resultaten van het huidige
onderzoek besproken. Ten slotte wordt een landschappelijke reconstructie geschetst, zowel ruimtelijk als
door de tijd, op basis van de gegevens van meerdere onderzoeken.
3.2 Landschappelijke processen – meanderende rivieren
Het huidige geologische tijdvak, het Holoceen (ca. 11.000 jaar geleden tot heden) wordt gekenmerkt door
een gematigd klimaat. De voorlopers van de huidige Rijn en Maas hadden een meanderend patroon.
Rivierverleggingen vonden geregeld plaats, waarbij rivierarmen werden verlaten of afgesneden. Op deze
manier ontstonden steeds nieuwe rivierstelsels die het water van Rijn en Maas afvoerden. Als gevolg
van de stijgende zeespiegel en de daaraan gekoppelde stijging van de grondwaterstand werden oudere
Holocene rivierafzettingen geleidelijk aan bedekt door jongere afzettingen. Alle Holocene rivierafzettingen
binnen Nederland worden gerekend tot de Formatie van Echteld. 15
Binnen een meanderende rivier is de stroomsnelheid in de binnenbocht laag en hoog in de buitenbocht.
Door dit verschil wordt er sediment afgezet in de binnenbocht, terwijl in de buitenbocht erosie van de
oever plaatsvindt. Als gevolg van deze erosie en sedimentatie zal de loop van de rivier langzaam gaan
verschuiven. Gedurende periodes van hoogwater treedt de rivier regelmatig buiten haar oevers. Met een
overstroming wordt het sediment buiten de bedding getransporteerd. Het grovere sediment (zand en silt)
wordt vlak naast de bedding afgezet, op de oevers van de rivier. Hierdoor ontwikkelt zich een kalkrijke, uit
zand en zandige- tot siltige klei opgebouwde, oeverwal. Deze oeverwal wordt bij elke overstroming verder
opgehoogd en vormt uiteindelijk een langgerekte rug in het landschap. Oeverwallen van een rivier zijn op
doorsnede dikker dicht bij de rivier en wiggen uit in de richting van de kom. Het fijnere sediment (matig
zware en zware klei) wordt verder van de rivier, in het komgebied, afgezet. Als het waterpeil van de rivier
daalt en het water door de drooggevallen oeverwal van de rivier is afgesneden stagneert de stroming en
kan ook het fijnste sediment bezinken. De laagste delen van het komgebied zijn zeer nat, ook in perioden
dat er geen overstromingen optreden. In de diepste gedeeltes van de kom kan veengroei optreden.
Afbeelding 3.1 geeft een schematische weergave van de ontwikkeling van een meanderend riviersysteem.
De bedding en de oeverwallen van een rivier komen door sedimentatie steeds hoger te liggen. Dit
verschijnsel wordt door de zakking van veen en klei in de kommen versterkt. In het landschap vormen
de fossiele meandergordels langgerekte ruggen, welke veelal duidelijk zichtbaar zijn op bodemkaarten
zijn deze veelal duidelijk herkenbaar. Door de hoge en droge ligging vormen oeverwallen geschikte
vestigingslocaties. In het rivierengebied worden de meeste dorpen en steden dan ook gevonden op
oeverwallen of fossiele stroomgordels.
13 Blom et al. 2012.
14 Langeveld 2010.
15 De Mulder et al. 2003.
21

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
3.2.1 Ontwikkeling van vegetatiehorizonten
Wanneer er gedurende een bepaalde periode in een gebied minder sedimentatie plaatsvindt kan
er zich een permanent vegetatiedek gaan ontwikkelen en bodemvorming optreden op de oeverwal
en in het komgebied. Door fysische rijping, bioturbatie, uitspoeling van elementen en aanrijking
van organische stof wordt een vegetatiehorizont ontwikkeld. Deze zijn ontkalkt en zwak humeus.
De dikte van de ontwikkelde vegetatiehorizont is afhankelijk van vegetatietype, ondergrond,
tijdsduur en sedimentatiesnelheid. Wanneer door hernieuwde sedimentatie een einde komt aan de
bodemontwikkeling blijft de ontwikkelde bodemhorizont zichtbaar als een donker(blauw)grijze laag.
Vegetatiehorizonten worden gevormd in periodes met een stilstand in sedimentatie. Dit zijn dus ook de
22
b
a
rivierbedding
Stroomrug
verzande en dichtgeslibde
rivierbedding
grind
zand
oeverwal op
kronkelwaard
kronkelwaardgeulen
oeverwal op
kom
Stroomgordel
Meandergordel
crevassegeul
kom
stroomdraad
Krommewaard
kom Oeverwal Oeverwal kom
Rivierbedding
Laagwater
zavel
klei
Hoogwater
0
oude ondergrond
stroming
Afb. 3.1 Kaartje (a.) en doorsnede (b.) van een riviersysteem met geomorfologische terminologie. Bron:
Berendsen & Stouthamer 2001.
5m-mv

periodes waarin gebieden geschikt kunnen zijn voor exploitatie. Vegetatiehorizonten worden dan ook
vaak geassocieerd met archeologische niveaus.
3.2.2 Kronkelwaarden
Als gevolg van de variatie van de waterstand in de rivierbedding fluctueert de erosie in de buitenbocht
en de daaraan gekoppelde sedimentatie in de binnenbocht van de rivier. Tijdens perioden van hoogwater
vindt sterke erosie in de buitenbocht van de rivier plaats, terwijl tijdens perioden van laagwater
nauwelijks erosie plaats vindt. Hierdoor schuift de rivierbedding ‘schoksgewijs’ op en ontstaat een
opeenvolging van sikkelvormige ruggen en laagten in de binnenbocht van de rivier. De ruggen worden
kronkelwaardruggen genoemd, de laagtes kronkelwaardgeulen. Deze kronkelwaardgeulen zijn meestal 1
á 2 m diep en zijn watervoerend. Bij afnemend hoogwater wordt klei in deze geulen afgezet, waardoor ze
geleidelijk aan worden opgevuld.
3.2.3 Crevasses
Tijdens perioden van hoogwater stroomt het water via de laagste delen van de oeverwal het komgebied
in. Het kan gebeuren dat door erosie op deze plaats een geul ontstaat. Dit wordt een crevasse genoemd.
Een dergelijke oeverwaldoorbraak kan ook plotseling optreden. Kenmerkend voor crevasses is dat
crevassegeulen doodlopen in het komgebied. De ontwikkeling van een crevasse doorloopt verschillende
stadia. Bij de initiële oeverwaldoorbraak ontstaat een “grote pannenkoek” aan sediment direct achter de
oeverwal, een crevassesplay. Meestal vindt er weinig erosie van het onderliggende sediment plaats. In
deze splay kunnen oppervlakkige geultjes ontstaan die zich langzaam ontwikkelen tot miniatuur rivieren
met kom, oeverwal en bedding. Deze geulen eroderen het onderliggende sediment. Uiteindelijk ontstaan
er grote individuele geulen welke een eind de kom inlopen. Dit is weergegeven in afbeelding 3.2.
3.3 Landschappelijke situering
3.3.1 Riviersystemen
Afb. 3.2 Ontwikkeling van crevasseafzettingen. Bron: Weerts 1996.
Het plangebied bevindt zich in het centrale deel van het Nederlandse rivierengebied. De ondergrond
van het gebied bestaat uit fluviatiele afzettingen van de Rijn uit het Laat-Weichselien en het Holoceen.
In de diepere ondergrond (>4 m –mv) bevindt zich een pakket van grof zand en grind welke is afgezet
in het Laat-Weichselien (~12.000 jaar geleden). In deze periode had de rivier de Rijn een vlechtend,
verwilderd karakter, waarbij de rivier over een brede vlakte stroomde waarbinnen meerdere riviertakken
gelijktijdig actief waren. Hierboven bevinden zich afzettingen van meanderende rivieren (klei, zand, grind)
gedurende het Holoceen. In deze periode is de rivier meerdere malen van loop veranderd. Het gebied
waarbinnen de meanders van een rivierloop hebben gemigreerd wordt de stroomgordel genoemd. De
ondergrond van de stroomgordels wordt gevormd door bedding- en oeverafzettingen. De gebieden
23

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
buiten de stroomgordels zijn de komgebieden van deze voormalige rivierlopen. De ondergrond van het
plangebied wordt gevormd door afzettingen van de Winssense stroomgordel, welke actief was van het
Laat-Mesolithicum tot in het Midden-Neolithicum. De destijdige rivier stroomde in een U-bocht om het
huidige dorp Ewijk heen. Na het verlaten van deze rivierloop vormde de Rijn een nieuwe rivierloop aan de
noordzijde, de stroomgordel van Distelkamp-Afferden. Deze was actief van het Midden-Neolithicum tot de
Midden-IJzertijd. De Distelkamp-Afferden Rijn stroomde noordelijk van Ewijk, ter hoogte van de huidige
van Heemstraweg. Deze stroomgordel wordt op haar beurt weer afgesneden door de tegenwoordige Waal,
welke in haar huidige loop actief is vanaf de Late IJzertijd. De fossiele stroomgordels zijn van oudsher
geschikte vestigingsplaatsen. In principe is bewoning op de voormalige stroomgordels mogelijk vanaf het
verlaten door de rivier. Binnen de stroomgordels bevindt het beddingzand zich op een diepte tussen de 1-2
m – mv, hierbuiten bevindt zich een pakket komklei van meer dan 4 meter dikte. 16 Op afbeelding 3.3 staan
de verschillende stroomgordels rondom het plangebied weergegeven, de ouderdom van deze is gegeven
in tabel 3.1.
Tabel 3.1 Overzicht van de ouderdom van de verschillende stroomgordels binnen het onderzoeksgebied.
Stroomgordel Ouderdom
3.3.2 Historisch onderzoek
Van het land van Maas en Waal is door Pons in de jaren ‘60 van de vorige eeuw een bodemkaart
gemaakt. 17 Afbeelding 3.4 geeft deze bodemkaart weer. Binnen het plangebied is de
bodemopbouw gekarteerd als oude stroomruggronden, de omliggende terreinen zijn gekarteerd
als jonge stroomruggronden en oevergronden. Een opvallende gekarteerde eenheid zijn de oude
bewoningsgronden, welke onder andere voorkomen bij het dorp Ewijk en ter hoogte van het Romeinse
villaterrein.
De oevergronden bevinden zich voornamelijk ten noorden van de van Heemstraweg en omvatten de
(oever)afzettingen van de Waal. Met de oude oevergronden worden de gebieden aangeduid waar de
afzettingen van de Winssense stroomgordel ondiep aan het oppervlak liggen. Op deze locaties zal er
geen of slechts een dun dek van jongere afzettingen overheen liggen. Met de jonge oevergronden
worden de afzettingen van de stroomgordel van Distelkamp-Afferden aangeduid.
3.4 Methoden
3.4.1 Fysische geografie
Voor het fysisch geografisch onderzoek is gebruik gemaakt van gedocumenteerde profielwanden
en kolomopnamen in putwanden. De positie, lengte en diepte van de verschillende profielen was
afhankelijk van het doel waarvoor de put is aangelegd. De profielen zijn handmatig opgeschaafd en
vervolgens ingekrast en gedocumenteerd. Hierbij zijn zowel lithologische lagen als archeologisch
relevante lagen onderscheiden, zoals vegetatiehorizonten, cultuurlagen en eventuele sporen. Alle lagen
zijn bemonsterd en beschreven op textuur, kleur, gehalte organische stof en andere lithologische en
bodemkundige verschijnselen. De profielen zijn beschreven volgens de Archeologische Standaard
Boorbeschrijvingsmethode 18 die de lithologische beschrijving conform NEN5104 19 hanteert. De locatie van
de gedocumenteerde profielen en profielkolommen is weergegeven in afbeelding 3.5.
16 Berendsen & Stouthamer 2001; Cohen et al. 2009.
17 Pons 1966.
18 Bosch 2000.
19 Normalisatie-Instituut 1989.
24
( 14 C jr. BP) *
Ouderdom
(cal. yr. BP) **
Ouderdom
(jr. v. Chr.)
Archeologische periode
Winssen 6430-5105 7341-5841 5391-3891 Laat-Mesolithicum tot het Midden-Neolithicum
Distelkamp-Afferden 4605-2250 5310-2222 3360-272 Midden-Neolithicum tot Midden-IJzertijd
Waal vanaf 2160 vanaf 2140 vanaf 190 Late IJzertijd - heden
* Berendsen & Stouthamer 2001; ** cal. yr. BP: ouderdom op basis van gecalibreerde 14 C-dateringen Before Present (AD 1950).

430500 432000 433500
430500 432000
N
N
0000000000000000000000
Oevergronden
Oevergronden
met met een een een een een een een een zware zware zware zware ondergrond ondergrond ondergrond
ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond
0
Jonge Jonge Jonge Jonge Jonge Jonge Jonge Jonge stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
met met een een zware zware zware zware zware ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond
ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond ondergrond
Winssen
Winssen
1250m 1250m 1250m 1250m 1250m 1250m 1250m 1250m
1250m 1250m 1250m 1250m 1250m 1250m 1250m 1250m 1250m 1250m 1250m 1250m 1250m
Waal
Waal
Afb. 3.4 Het plangebied binnen de bodemkaart van Pons (1966).
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Locatie Locatie plangebied
plangebied
177000 178500 180000 181500
500m 500m 500m 500m 500m 500m 500m
500m
Overslaggronden
Overslaggronden
Overslaggronden
Overslaggronden
Overslaggronden
Overslaggronden
Overslaggronden
Overslaggronden
Overslaggronden
Overslaggronden
Overslaggronden
Overslaggronden
Overslaggronden
restgeul
restgeul
Oude
Oude
bewoningsgronden
bewoningsgronden
bewoningsgronden
bewoningsgronden
bewoningsgronden
bewoningsgronden
bewoningsgronden
bewoningsgronden
Oevergronden
Oevergronden
zeer zeer diep
diep
Villaterrein
Villaterrein
Oude Oude Oude Oude Oude Oude Oude
Oude Oude
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
Jonge Jonge stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
stroomruggronden
zeer zeer diep
diep
Stroomruggronden
Stroomruggronden
Stroomruggronden
Stroomruggronden
Stroomruggronden
op op op op op op op op op op op op komklei
komklei komklei komklei komklei komklei komklei komklei
op op op op op op op op op op op op op op op oude oude oude oude oude oude oude oude oude oude stroomrug stroomrug stroomrug stroomrug stroomrug stroomrug stroomrug stroomrug
stroomrug
stroomrug stroomrug stroomrug stroomrug stroomrug
© © ADC ADC 2011
2011
Afb. 3.3 Stroomgordels in de omgeving van het plangebied, de stroomrichting is naar het westen. Bron: Berendsen & Stouthamer 2001.
© © ADC ADC 2012
2012
178500 180000 181500
25

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
430500 430750 431000
Afb. 3.5 Overzicht van de gedocumenteerde profielen en profielkolommen binnen het plangebied.
3.4.2 Botanie
Uit de bij de opgraving bemonsterde verschillende laklagen zijn pollenmonsters genomen voor botanisch
onderzoek. Er wordt verwacht dat de resultaten van de pollenanalyse van Keizershoeve II goed in te
kaderen zijn met de eerdere resultaten van Ewijk Keizershoeve I en Keizershoeve III. Vanwege de ervaring
met Keizershoeve I is de kans op slecht geconserveerde pollen en sporen echter aanwezig. Daarom is
besloten alle monsters eerst te waarderen. Op basis van de waardering (tabel 3.2) is een keuze gemaakt
26
Legenda
N
0000000
Werkput en profiel DAO
Werkput en profiel IVO-P
50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m
50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m
45
45
75
75
31
31
179500 179750
30
30
33
33
37
37
© © ADC ADC 2012
2012

430600 430700 430800
welke monsters geanalyseerd konden worden. In totaal zijn er negen pollenmonsters gewaardeerd die
afkomstig zijn van twee verschillende locaties (tabel 3.2; afb. 3.6). Van deze negen pollenmonsters was er
uiteindelijk slechts één monster geschikt voor verdere analyse (VNR 528 diepte 28 cm).
Uit de monsterbakken zijn op verschillende niveaus elk twee pollenmonsters genomen voor waardering.
Omdat de laklagen mogelijk vrij arm aan pollen (en macroresten) zijn, is voor de pollenmonsters een
volume van ongeveer 3 cm 3 gebruikt. De monsters zijn volgens de standaard methoden van Fægri &
Iversen door het Laboratorium Sedimentanalyse op de Vrije Universiteit opgewerkt. 20 Voor de analyse is
een microscoop met een vergroting van 400-630x gebruikt. Het pollen is gedetermineerd met behulp van
de standaarddeterminatie werken van Moore et al., Beug en de Northwest European Pollen Flora, vol.
I-VIII. 21 De naamgeving van de plantensoorten is op deze determinatiewerken gebaseerd. Daarnaast zijn
ook resten van schimmels geanalyseerd.
Er is een pollensom van minstens 300 aangehouden waarin bomen, struiken en droge kruiden zijn
opgenomen (= regionale vegetatie). Op basis van de pollensom zijn de relatieve pollenpercentages van
alle plantensoorten berekend. Planten van natte milieus zoals moeras- en open watervegetatie maar ook
grassen en zeggensoorten zijn niet opgenomen in de pollensom omdat deze hoogstwaarschijnlijk tot de
lokale, natte vegetatie behoord hebben en dus vaak oververtegenwoordigd zijn in de pollenmonsters.
De gegevens van deze analyse zijn weergegeven in tabel 3.4. In deze tabel zijn de verschillende
plantensoorten binnen ecologische groepen gerangschikt, zoals bomen en struiken, kruiden,
heidevegetatie en granen. In de tabel zijn de soorten weergegeven met hun wetenschappelijke naam en
hun Nederlandse naam, in het rapport wordt enkel de Nederlandse naam gehanteerd.
N
0000000000000
50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m 50m
50m
vnr vnr 527 527 - - 529
529
179500 179600 179700 179800
Afb. 3.6 Locaties pollenmonsters Ewijk Keizershoeve II.
vnr 133
© © ADC ADC 2012
2012
20 Fægri et al. 1989.
21 Moore et al. 1991; Beug 2004; Punt 1976; Punt & Blackmore 1991; Punt et al. 1988; Punt et al. 1995; Punt & Clarke 1980; 1981; 1984;
Punt 1976-2003.
27

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
28
Tabel 3.2 Resultaten van de waarderingen van de pollenmonsters uit de laklagen; G = goed, R = redelijk, S = slecht, x = talrijk aanwezig, xx= zeer talrijk aanwezig, xxx= dominant, xxxx= zeer dominant.
Analyse Conservering Concentratie brand,
houtskool
Monster locatie Inhoud Geschatte ouderdom op
basis van pollen inhoud
Lithologie Volume
(cm3 )
humeuze klei 3 BEUN-10-133-18 T.128 (xxx), Comp. liguliflorae, Quercus, Pteridium niet mogelijk N R S xxx, Pteridium
humeuze klei 3 BEUN-10-133-33 T.128 (xxx), Plantago lanceolata (xx), Hornungia type, Alnus niet mogelijk N S/R S xxx, Pteridium
niet mogelijk N S S xxxx, Pteridium
3 BEUN-10-529-2 Corylus corr., Pinus corr., Comp. liguliflorae, Poaceae, Pteridium
corr., Riccia, Armeria/Limonium, Juncus zaad, Pre-Kwartaire sporen
lichtbruine
humeuze klei
niet mogelijk N S/R S xxxx
3 BEUN-10-529-28 T.128 (xxx), Comp liguliflorae (xx), Plantago sp., Cyperaceae,
Sinapis type, Botryococcus (alg)
donkerbruine
humeuze klei
niet mogelijk N S/R S xxxx
bruin/ grijze klei 3 BEUN-10-527-11 Alnus, Comp. liguliflorae, Hornungia type, T.128 (xxx), Glomus (xx),
Anthemis type, T. 364 Thecaphora (x)
niet mogelijk N S S xxxx
bruin/ grijze klei 3 BEUN-10-527-36 Comp. liguliflorae, Hornungia type, T.128 (x), Glomus (xx), Pre-
Kwartaire spore, T. 364, Thecaphora (x)
N S S/R xxxx
jonger dan Subboreaal
vanaf Midden-Neolithicum
3 BEUN-10-528-9 Alnus corr, Quercus, Comp. liguliflorae (xx), Hornungia corr. type,
Anthemis type, Cerealia type, Poaceae, Filipendula, Potentilla type,
cf. Rhinanthes, T.128, Spirogyra, Pre-Kwartaire spore
donker grijsbruine
klei
J G R xxx
jonger dan Subboreaal
vanaf Midden-Neolithicum
3 BEUN-10-528-28 Alnus, Plantago lanceolata, Cerealia type (x), Gnaphalium type,
Hornungia type, Aster type, Poaceae (xx), Hydrocotyle, Thalictrum,
T.128, Glomus
donker grijsbruine
klei

Om de palynologische resultaten van de verschillende opgravingen uiteindelijk met elkaar te kunnen
vergelijken zijn totaal-pollensommen berekend. Bij totaal-pollensommen wordt alles, inclusief soorten
uit natte milieus in de pollensom opgenomen. Alhoewel een dergelijke pollensom een overrepresentatie
geeft van de lokale nattere vegetatie is een dergelijke methode wel zeer geschikt om pollenprofielen uit
eenzelfde omgeving te vergelijken. Op deze wijze komt er namelijk ook uit het pollenbeeld naar voren
welke gebieden vochtiger zijn geweest dan anderen en is een duidelijk beeld van de regionale en lokale
vegetatie- en milieuverschillen te verkrijgen.
Om het ruimtelijke patroon zichtbaar te maken zijn van de totaal-pollensommen cirkeldiagrammen
gemaakt. Deze cirkeldiagrammen zijn vervolgens per archeologische periode geplot op de
paleogeografische kaarten (afb. 3.13b, 3.14b, 3.15b en 3.16). In deze cirkeldiagrammen zijn de totale
percentages van de verschillende ecologische groepen weergegeven. In donkergroen zijn de bomen en
struiken weergegeven; in geel, de kruiden; in rood, de granen; in oranje, de overige cultuurgewassen;
in paars de heidevegetatie; in groen de graslandvegetatie en in lichtgroen de vegetatie van
vochtige gronden als elzenbroekbossen en oevervegetatie. Voor een uitgebreide beschrijving van de
palynologische onderzoeken van de overige vindplaatsen wordt er verwezen naar de desbetreffende
rapportages van deze vindplaatsen. 22 In de figuren is per cirkeldiagram aangegeven van welke
opgraving de gegevens afkomstig zijn (KL=Keizershoeve III; KI= Keizershoeve I; KII-=Keizershoeve II;
VALB=Valburg), deze codering wordt gevolgd door het vondstnummer waaruit de data afkomstig zijn.
3.5 Resultaten fysische geografie
In deze paragraaf word kort de karakteristieken van de verschillende aangetroffen lagen geschetst. Dit
gebeurd op basis van de gedocumenteerde profielen en de foto’s van deze. Voor de verbetering van
de leesbaarheid zijn de verschillende gedocumenteerde lagen, met een zelfde genese en ouderdom,
voorzien van gelijke nummers.
3.5.1 Kronkelwaardreliëf
De basis van het profiel wordt gevormd door een pakket van zwak siltig, matig grof grijs zand (S6000).
Dit zijn beddingafzettingen van de stroomgordel van Winssen. Binnen werkput 45 zijn deze afzettingen
aangetroffen op een diepte van 6,80 m + NAP en dieper. Hierboven bevindt zich een pakket van een
zwak zandige lichtbruine klei (S5000). Direct hierboven bevindt zich een laag van een uiterst siltige,
grijs-bruine licht humeuze klei met enkele mangaanspikkels van ongeveer 20 cm dikte (S4000). De top
van deze laag bevindt zich rond de 7,20 m + NAP binnen werkput 45. Beide pakketten (S5000 en 4000)
betreffen oeverafzettingen van de Winssense stroomgordel. Het gehele pakket wordt kleiiger naar boven
toe, wat inhoudt dat de oeverwal steeds hoger werd opgebouwd. In de top van deze oeverafzetting is een
sterk humeuze, donderbruin tot zwarte bodem gevormd, een laklaag of vegetiehorizont (S3000). Door
middel van pollenonderzoek is vastgesteld dat deze laag in de Bronstijd tot ontwikkeling is gekomen. 23
De top van deze laag is dan ook het oppervlak ten tijde van de Bronstijd. Boven de Bronstijd-laklaag
bevindt zich een pakket van een sterk siltige geel-bruine klei (S2000). In dit pakket is de huidige
bouwvoor ontwikkeld (S1000). Het betreft oever- en overstromingsafzettingen welke zijn gevormd in de
Middeleeuwen. De top van deze laag bevindt zich rond de 7,40 m + NAP binnen werkput 45 (afb. 3.7).
In de afzettingen aan de basis is een reliëf aanwezig. Op een aantal plaatsen is het beddingzand (S6000)
ondiep onder het oppervlak aanwezig, op andere plekken is de laklaag zeer sterk ontwikkeld. Dit is het
oorspronkelijke kronkelwaardreliëf van de Winssense stroomgordel. De delen waar het beddingzand
ondiep ligt, zijn de kronkelwaardruggen. Onder andere in werkput 30 bevindt zich een dergelijke rug. In
de naastliggende kronkelwaardgeulen is de laklaag zeer sterk tot ontwikkeling gekomen, dit vanwege de
oorspronkelijk laaggelegen en natte condities. Binnen werkput 33 is een dergelijke geul aangetroffen.
Hiernaast zijn er ook een aantal oorspronkelijke kronkelwaardgeulen welke in de loop van de tijd een
nieuwe, tweede vulling hebben gekregen (werkput 75). Deze geulen hebben waarschijnlijk in de IJzertijd
of in de Romeinse tijd dusdanige (natte) condities gekend dat er een nieuwe laklaag in kon ontwikkelen.
De kronkelwaardruggen en –geulen zijn hoofdzakelijk noord-zuid georiënteerd. De variatie in dit reliëf is
dan ook alleen in oost-west profielen goed te documenteren (afb. 3.8).
22 Ewijk Keizershoeve I in Blom et al. 2012; Ewijk Keizershoeve III in Langeveld 2010; Valburg in Van der Feijst & Veldman 2011.
23 Blom et al. 2012.
29

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
30
Afb. 3.7 Standaardprofielopbouw
binnen werkput 30 en 45.
Afb. 3.8 Kronkelwaardgeulen
binnen werkput 33 en 75, met een
sterk ontwikkelde laklaag.

3.5.2 Crevassegeulen
Binnen het plangebied is een crevassegeul herkend. Deze geul is hoofdzakelijk noord-zuid georiënteerd
en heeft een breedte van 10-15 m. Deze geul heeft een aantal aftakkingen en heeft zich ingesneden
in het oudere landschap en snijdt door de (Bronstijd) laklaag heen. Deze is onder andere duidelijk
aangetroffen binnen werkput 5, 6, 9 en 23 uit het proefsleuvenonderzoek en is opnieuw onderzocht
tijdens de opgraving door middel van een profielsleuf bij vindplaats 2 (afb. 3.9 en 3.10). Deze
crevassegeul is ook al eerder herkend tijdens het onderzoek aan plangebied Keizershoeve I. De geul
heeft een vulling van zwak tot matig siltig zand aan de binnenbocht, dit is het zand dat is afgezet met de
vorming van de geul. Het centrale deel van de geul is opgevuld met matig tot uiterst siltige grijze klei, dit
materiaal is afgezet na de vorming van de geul onder relatief rustige condities.
De crevassegeul heeft de naastliggende hogere gedeelte (vindplaats 2) geërodeerd, wat aangeeft dat de
erosie met zeer veel kracht heeft plaatsgevonden. De crevassegeul heeft in eerste instantie waarschijnlijk
de al aanwezige kronkelwaardgeulen (de lagere delen) gereactiveerd. Dit is onder andere af te leiden
uit het feit dat direct naast de geul de laklaag ($3000) sterk is ontwikkeld en dat het centrale deel van
vindplaats 2 gelegen is op een kronkelwaardrug, het beddingzand ($6000) is hier ondiep onder het
oppervlakte aanwezig.
Het verschil tussen een crevasse- en een kronkelwaardgeul is in dit gebied zeer makkelijk te maken:
een crevassegeul snijdt door een laklaag heen, waarbij bij een kronkelwaardgeul de laklaag over de hele
breedte van de geul heen loopt.
3.5.3 Ouderdom crevassegeul
De ouderdom van de crevassegeul was in het veld niet vast te stellen. De crevassegeul snijdt duidelijk
door de laklaag uit de Bronstijd heen, wat de geul jonger maakt. Voor het bepalen van de ouderdom van
de crevassegeul is het sediment hieruit bemonsterd door datering door middel van OSL. OSL staat voor
Optisch geStimuleerde Luminescentie en kan gebruikt worden voor het dateren van klastisch materiaal
met een maximale ouderdom van ca. 150.000 jaar. Met behulp van OSL wordt de laatste blootstelling
van het sediment aan licht of hitte (zoals zonlicht) vastgesteld. De methode maakt gebruik van een
straling die kwartskorrels kunnen uitzenden. Dit luminescentiesignaal wordt op nul gesteld (gebleekt)
door zonlicht, en bouwt na afzetting en begraving van de korrels op doordat de korrels natuurlijke
achtergrondstraling absorberen uit hun directe omgeving. Op aanraden van de specialist is ervoor
gekozen om twee monsters van dezelfde laag te dateren. 24 Een mogelijk probleem met het dateren van
een dergelijke laag is dat het materiaal slechts over een zeer korte afstand is getransporteerd, mogelijk
enkele tientallen of hooguit enkele honderden meters. In dit geval zou het zeer goed mogelijk zijn dat
het sediment alleen over de bedding van de geul is getransporteerd en daarbij slecht op nul is gezet. Dit
zou mogelijk een te oude datering van de monsters opleveren. De analyseresultaten zijn weergegeven in
tabel 3.3, in bijlage III is het totale dateringsrapport weergegeven.
De OSL-datering van de crevassegeul levert een ouderdom op van tussen de 1229–369 jr. v. Chr. De
geul hoort zodoende bij de actieve fase van de Distelkamp-Afferden Rijn. De meetfout op de datering is
relatief groot. Uit het dateringsrapport blijkt dat een deel van het geanalyseerde sediment niet volledig
aan licht is blootgesteld voor het opnieuw afzetten in de geul zelf. Dit levert een overschatting van de
ouderdom op. Als zodanig is het zeer waarschijnlijk dat de werkelijke ouderdom van de monsters zich
aan de jonge kant van het meetbereik bevindt. Dit levert een ouderdom op in de Midden-IJzertijd.
Tabel 3.3 Resultaten van de OSL-dateringen van de crevasse geul. Bron: NCL rapport 7411.
Monster
nummer
Labcode OSL ouderdom
(jaar voor 2011)
24 Dr. J. Wallinga, directeur Netherlands Centre for Luminescence dating.
onzekerheid Ouderdom (jr. v. Chr.)
551 NCL-7411068 2960 230 1179-719
552 NCL-7411069 2810 430 1229-369
31

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afb. 3.9 De crevassegeul zoals aangetroffen op twee plaatsen binnen het plangebied.
Afb. 3.10 De crevassegeul bij de profielsleuf naast vindplaats 2.
32

Afb. 3.11 Insnijding van de crevassegeul.
3.6 Resultaten botanie
Het geanalyseerde pollenmonster vnr 528 is genomen uit een vegetatiehorizont welke zich heeft
ontwikkeld in de IJzertijd of Romeinse tijd. De monsterlocatie is gelegen in een kronkelwaardgeul. In
tabel 3.4 staan de resultaten van deze pollenanalyse.
Het percentage boom- en struikpollen is vrij laag in dit monster, daarbij komen er slechts enkele boom-
en struiken taxa voor, voorbeelden zijn den, berk, eik en hazelaar. Ook zijn er enkele pollenkorrels
gevonden van es, haagbeuk, walnoot en klimop. Dit geeft aan dat er in het gebied slechts hier en daar
bomen en struiken hebben gestaan. Dit waren met name eik en hazelaar.
Een groot aandeel van de pollensom wordt gevormd door (akker)kruiden. Er wordt met name veel pollen
gevonden van asters, klaproos en kruisbloemigen. Binnen het kruidenspectrum zijn diverse tredplanten
als bijvoet, gewoon varkensgras en smalle en grote weegbree aanwezig. Deze tredplanten zullen hebben
gestaan langs paden en wegen, maar sommigen zoals smalle weegbree kunnen ook in graslanden
hebben gegroeid die veel betreden werden. Andere indicatoren voor verstoring van het landschap zijn
soorten als schapen-/veldzuring. Het merendeel van de plantensoorten die gevonden zijn komen echter
voor op akkers en in moestuinen. Klaproos en kamille komen veelal voor op roggeakkers, waar ook pollen
van is gevonden. Soorten als distel en ganzevoetachtigen hebben een voorkeur voor omgewerkte en
bemeste terreinen, dit kunnen akkers maar ook moestuinen zijn.
Ook is er pollen gevonden van diverse graansoorten als rogge, gerst en tarwe. Deze werden
waarschijnlijk op dichtbij gelegen akkers verbouwd. Van gerst en (emmer)tarwe zijn ook macroresten
gevonden op het terrein van Ewijk Keizershoeve II. 25 Een goede indicatie voor het voorkomen van akkers
en moestuinen zijn de onkruiden welke hierop stonden. Akkeronkruiden hebben namelijk een voorkeur
voor een specifieke ondergrond. Om deze reden kunnen akkeronkruiden informatie verschaffen omtrent
de milieuomstandigheden op de akkers waar zij voorkwamen. De in het monster gevonden diverse
akkeronkruiden geven aan dat de akkers op voedselrijke bodems lagen.
In het lokale pollenspectrum is vooral veel pollen van grassen aanwezig, welke aangeven dat grassen
lokaal en in de regio voorkwamen. In deze graslanden zullen ook soorten als knoopkruid, smalle
weegbree en witte klaver hebben gegroeid. Deze soorten geven aan dat de graslanden betreden werden.
Er zijn echter geen mestschimmels gevonden in dit pollenmonster. De aanwezigheid van mestschimmels
zou kunnen wijzen op de aanwezigheid van grote herbivoren, zoals vee, welke mogelijk in deze
graslanden geweid werden. Het ontbreken van mestschimmels sluit echter niet uit dat deze graslanden
werden begraasd.
Op vochtigere locaties op de kronkelwaard en in de komgronden waren natte graslanden en
oevervegetatie aanwezig. In de overgangsgebieden tussen deze vegetatietypen konden ook oeversoorten
als moerasspirea, schermbloemigen, zeggen, waterweegbree en munt voorkomen. Verder groeiden in
deze lagere en vochtige delen een enkele els of wilg. Het pollen van de waterplant, kroos en resten van
algen is waarschijnlijk met jaarlijkse overstromingen meegekomen. Verder was open water mogelijk
aanwezig in de diepere kronkelwaardgeulen.
25 Zie Moolhuizen in dit rapport.
33

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
34
Tabel 3.4 Resultaten pollenanalyse (VNR 528-28).
Bomen en struiken 9,96
Pinus sylvestris Den 0,38
Betula pubescens type Berk 1,15
Quercus robur groep Eik 3,83
Corylus avellana Hazelaar 3,07
Fraxinus excelsior type Es 0,38
Carpinus betulus Haagbeuk 0,38
cf. Juglans regia type Walnoot 0,38
Hedera helix Klimop 0,38
Kruiden 69,73
Asteraceae liguliflorae Lintbloemigen 33,72
Artemisia Bijvoet 2,68
Anthemis type Kamille 3,83
Aster type Aster 8,81
Cirsium/Carduus Distel 1,15
Rumex acetosella/acetosa type Schapen-/veldzuring 0,38
Plantago lanceolata Smalle weegbree 0,38
Plantago major type Grote weegbree 0,77
Polygonum aviculare type Gewoon varkensgras 0,38
Papaver rhoeas type Klaproos 8,05
Hornungia type Kruisbloemigen 5,36
Sinapis type Mosterd 1,53
Anthriscus sylvestris Fluitekruid 0,38
Chenopodiaceae Ganzevoetachtigen 2,30
Granen en Cultuurgewassen 19,54
Daucus carota Wortel 1,15
Secale cereale Rogge 1,53
Hordeum type Gerst 1,15
Triticum type Tarwe 0,38
Cerealia Granen 13,79
Riccia type Mos 1,53
Heide en veenplanten 0,77
Calluna vulgaris Struikheide 0,77
Pollensom 261
Natte bomen en oeverplanten 37,16
Alnus glutinosa type Els 4,60
Salix Wilg 1,92
Cyperaceae Zeggen 3,45
Filipendula Moerasspirea 13,41
Apiaceae indet. (gecorodeerd) Schermbloemigen 7,28
Lythrum salicaria type Grote kattenstaart 0,77
Mentha type Munt 1,15
Thalictrum flavum type Wijnruit 1,92
Alisma plantago-aquatica type Waterweegbree 1,92
Hydrocotyle vulgaris Waternavel 0,38
Dryopteris type Varen 0,38
Graslandplanten 86,21
Centaurea nigra type Knoopkruid 4,21
Trifolium repens type Witte klaver 0,77
Poaceae Grassen 81,23
Waterplanten en algen 1,53
Lemna Kroos 0,38
T.128 Alg 1,15
Overig
Houtskool xxxx
Glomus, T.207, verstoringsindicator 0,77
Indeterminatae, gecorodeerd pollen 5,36
Exoot (Lycopodium) marker 200,00

3.6.1 Samenvatting vegetatie
In de omgeving van de monsterlocatie was het landschap zeer open met slechts een enkele eik of
hazelaarstruik. Er waren in het gebied akkers en moestuinen aanwezig waar granen als tarwe, gerst en
rogge werden verbouwd. Op en langs deze akkers groeiden veel onkruiden als distels, ganzevoetachtigen,
kamille en klaproos. In de omgevingwaren ruigten aanwezig en langs paden en wegen stonden diverse
tredplanten. Hier groeiden planten als smalle en grote weegbree, gewoon varkensgras en bijvoet. Verder
waren er lokaal graslanden aanwezig met soorten als knoopkruid, witte klaver en diverse soorten grassen.
Deze graslanden werden mogelijk betreden.
Op de kronkelwaard op vochtige locaties en in de komgronden waren natte graslanden en oevervegetatie
aanwezig met moerasspirea, zeggen en een enkele els en wilg.
3.6.2 Datering pollenmonster
Op basis de lage percentages boom- en struikpollen, de aanwezigheid van granen en cultuurgewassen
wordt dit pollenspectrum gedateerd in het Subatlanticum. Dit kan door het voorkomen van walnoot en
haagbeuk verder worden verfijnt naar de Romeinse tijd en sluit goed aan bij de verwachte ouderdom van
de vegetatiehorizont.
3.7 Landschappelijke reconstructie
In deze paragraaf wordt de landschappelijke ontwikkeling van het plangebied geschetst aan de hand
van een aantal paleogeografische kaarten. Deze kaarten zijn gemaakt op basis van de gegevens van het
huidige en de eerder uitgevoerde onderzoeken.
3.7.1 Mesolithicum – Midden-Neolithicum
Afbeelding 3.12 laat de paleogeografische situatie gedurende het Meso- en Neolithicum zien. In deze
periode stroomde een voorloper van de Rijn ter plaatse van het plangebied. Bij de huidige plaats Ewijk
maakte deze rivier een grote bocht om het tegenwoordige dorp heen. Binnen de in afbeelding 3.12
aangegeven meandergordel werd beddingzand afgezet en werden oeverwallen gevormd. De rivier schoof
langzaam westwaarts op binnen de meandergordel. Dit opschuiven van de rivier ging schoksgewijs.
Zodoende is er op meerdere plaatsen de oude oeverwal aan de buitenbocht bewaard gebleven, een
zogenaamde kronkelwaardrug. Buiten de meandergordel werd in het komgebied een dik pakket klei
afgezet. In deze periode was de omgeving van het plangebied niet geschikt voor bewoning.
3.7.2 Midden-Neolithicum – Vroege IJzertijd
Afbeelding 3.13a laat de paleogeografische situatie van de omgeving van het plangebied zien vanaf
het Midden-Neolithicum tot de Vroege IJzertijd. De Rijn had de Winssense meandergordel verlaten en
stroomde in de periode ter hoogte van de huidige Van Heemstraweg, ten noorden van het plangebied.
Deze rivierloop wordt aangeduid als de Distelkamp-Afferden Rijn. De voormalige rivierloop was in deze
periode een relatief hooggelegen en droog gebied. Aan de westzijde van de oude rivierloop bevond zich
een watervoerende restgeul. 26 Waarschijnlijk was het water niet dieper dan een halve meter en was er
geen open verbinding met de rivier. Het grootste deel van het plangebied werd gekenmerkt door een
kronkelwaardreliëf: hooggelegen zandige ruggen met een breedte van enkele tientallen meters van
elkaar gescheiden door smallere laagtes, de kronkelwaardgeulen. Deze laagtes waren niet watervoerend
maar zullen eerder moerassig van karakter zijn geweest. Bewoning vond plaats aan weerszijden van de
Winssense restgeul en op de hoger gelegen kronkelwaardruggen. Deze landschappelijke situatie bleef
gedurende meerdere eeuwen stabiel. In deze periode kon er over het gehele plangebied een bodem
ontwikkelen, welke als een laklaag in de profielen herkend is. Buiten de oude stroomgordel kon veen
groeien in de komgebieden.
26 Blom et al. 2012; Langeveld 2010.
35

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
430000 431000 432000
Afb. 3.12 Paleogeografie van het plangebied gedurende het Mesolithicum en het Neolithicum.
Er zijn uit de Bronstijd een viertal pollenprofielen geanalyseerd (afb. 3.13b), twee monsters zijn
afkomstig van de opgraving bij Keizershoeve III (KL 1007 en KL 1019) en zijn genomen uit een waterkuil
respectievelijk waterput, en twee monsters van Ewijk Keizershoeve II (KI-2 928-25 en KI-2 928-40). Alle
monsters zijn afkomstig uit het gebied van de restgeul van de Winssense stroomgordel. De monsters
afkomstig van Keizershoeve II komen uit hetzelfde profiel waarbij het monster met de code 928-40 ouder
is en dieper is genomen dan het monster met de code 928-25. Ook is monster met code 1019 mogelijk
ouder dan monster 1007 die de Midden-Bronstijd weerspiegeld.
Alle onderzoeken geven een beeld van een vrij open landschap met grote arealen grasland,
kruidenvegetatie, elzenbroekbos en oevervegetatie. De grote arealen elzenbroekbos en oevervegetatie
welke in alle monsters weerspiegeld zijn sluiten goed aan bij de herkomst van de monsters uit en
nabij de restgeul. Langs deze restgeul en op reeds verlande plekken in de geul zal dan ook een open
elzenbroekbos aanwezig zijn geweest. In het elzenbroekbos zelf en op de oevers van de geul kwam
oevervegetatie voor. Ook zullen op de lagere delen van de stroomgordel, de moerassige kommen langs
de stroomgordel en in komgronden graslanden en oevervegetatie aanwezig zijn geweest. In de omgeving
van Ewijk Keizershoeve I waren er in de Bronstijd relatief meer bomen in het landschap aanwezig dan
in de omgeving van Keizershoeve III. Hier zullen dan ook wat bosschages hebben gestaan met eik en
hazelaar, maar over het algemeen is het landschap vrij open. Er waren in de directe omgeving geen
aaneengesloten bossen meer aanwezig.
De monsters van Keizershoeve III en Ewijk Keizershoeve II laten eveneens zien dat gedurende de
Bronstijd het areaal elzenbroekbos en oevervegetatie op beide locaties afnam. Mogelijk werd deze
vegetatie rondom Keizerhoeve II grotendeels vervangen door graslanden, terwijl rondom Keizershoeve
III het areaal grasland gelijkt blijft. In plaats van de elzenbroekbos- en oevervegetatie lijken er op deze
laatste locatie meer akkers (en akkeronkruiden) en heide vegetatie te komen.
36
Legenda
N
000000000000000000
Winssense stroomgordel
Stroomrichting
500m 500m 500m 500m 500m 500m
500m 500m 500m 500m 500m 500m 500m 500m
Laat-Mesolithicum tot Midden-Neolithicum
5391-3891v. Chr.
Winssense Winssense Winssense Winssense Winssense
Winssense Winssense Winssense Winssense
Rijn Rijn Rijn Rijn Rijn Rijn Rijn
Rijn
179000 180000 181000
© © ADC ADC 2012
2012

Legenda
NNNNNNNNNNN
00000000000
In alle profielen zijn kruiden en granen gevonden. Dit geeft aan dat er waarschijnlijk over de gehele
stroomgordel verspreid akkers en wellicht ook moestuinen aanwezig zijn geweest in de Bronstijd. Dat
veel van de aangetroffen kruiden onkruiden afkomstig zijn van akkers en moestuinen komt ook naar
voren uit de positieve correlatie tussen deze twee groepen, indien er meer granen worden gevonden
lijkt ook het areaal kruiden zich uit te breiden. Bovendien neemt het akker areaal (en kruidenvegetatie)
gedurende de Bronstijd op beide locaties toe.
Over grote delen van de stroomgordel en in natte komgebieden waren gedurende de Bronstijd eveneens
graslanden aanwezig. In deze graslanden kon vee grazen. De aanwezigheid van deze grote herbivoren
wordt bevestigd door de aanwezigheid van mestschimmels in de monsters afkomstig van de opgraving
Keizershoeve III.
Een vergelijkbaar beeld over de relatie tussen landschap, klimaat en bewoning is in 1957 door Pons
geschetst. 27 Hij stelt dat deze periode gezien moet worden als een relatief droge periode. Er was relatief
weinig activiteit en sedimentatie in de rivieren, er werden dan ook maar kleine oeverwallen gevormd.
Bewoning was alleen mogelijk op de hoger gelegen delen, zoals voormalige stroomgordels. Het
overgebleven gebied moet worden gekarakteriseerd als zeer moerassig.
27 Pons 1957.
Winssense stroomgordel
Restgeul Winssen
Stroomgordel van Distelkamp-Afferden
Kronkelwaardgeul
Kronkelwaardrug
Stroomrichting
250m 250m
250m 250m 250m 250m
Afb. 3.13 a: Paleogeografie van het plangebied gedurende de Bronstijd.
Midden-Neolithicum Midden-Neolithicum tot tot Vroege-IJzertijd
Vroege-IJzertijd
Vroege-IJzertijd
Vroege-IJzertijd
Vroege-IJzertijd
Vroege-IJzertijd
Vroege-IJzertijd
Vroege-IJzertijd
Vroege-IJzertijd
Vroege-IJzertijd
Vroege-IJzertijd
Vroege-IJzertijd
3360-750 3360-750 3360-750 v. v. v. v. v. v. v. v. v. v. v. v. v. v. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr.
Chr. Chr. Chr. Chr.
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Rijn Rijn Rijn Rijn Rijn Rijn Rijn
Rijn Rijn Rijn Rijn Rijn Rijn
© © ADC ADC 2012
2012
37

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
38
000
Legenda kaart Legenda cirkeldiagrammen
Winssense stroomgordel
Restgeul Winssen
Stroomgordel van Distelkamp-Afferden
Kronkelwaardgeul
Kronkelwaardrug
Stroomrichting
KL 1007
KL 1019
200 200 m
m
1007
1019
928
Midden-Neolithicum tot Vroege-IJzertijd
3360-750 v. Chr.
Bomen en struiken
Kruiden
Cultuurgewassen excl. granen
Granen en schijngranen
Heide en veenvegetatie
Elzenbroekbos en oevervegetatie
Graslandvegetatie
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Rijn
Rijn
KI-2 928-25
KI-2 928-40
© © ADC ADC 2012
2012
Afb. 3.13 b: Paleogeografie van het plangebied gedurende de Bronstijd, met daarin de totaal pollensommen cirkeldiagrammen van de
pollenmonsters uit de Bronstijd.

3.7.3 IJzertijd
Afbeelding 3.14a laat de paleogeografische situatie van de omgeving van Ewijk gedurende de IJzertijd
zien. Ten opzichte van de voorliggende, langdurig stabiele periode zijn er een aantal grote verschillen
opgetreden. Deze periode is de eindfase van de Distelkamp-Afferden Rijn en wordt gekenmerkt door
een fase van versterkte activiteit van de rivier. Er vonden regelmatig overstromingen en hernieuwde
sedimentatie plaats vanuit de Rijn. Hierbij vonden er een aantal oeverwaldoorbraken plaats en werden
er meerdere crevasses gevormd binnen het plangebied. Hierbij werden de al bestaande lager gelegen
delen, de kronkelwaardgeulen, gereactiveerd en verder uitgeslepen. De vorming van de crevasses ging
met zoveel kracht dat ook onder andere de rug bij vindplaats 2 werd geërodeerd. Een aantal andere
kronkelwaardgeulen raakten weer opnieuw watervoerend, evenals de restgeul.
Er is uit deze periode slechts één pollenmonster beschikbaar, afkomstig van de opgraving Ewijk
Keizershoeve I (KI-1 2062), afb. 3.14b. Deze is afkomstig uit een waterput welke gedateerd is rond de 5 e
eeuw v. Chr. De vegetatie wordt in deze fase gedomineerd door kruiden. Ten opzichte van de Bronstijd
lijkt het areaal bomen en struiken in de IJzertijd rondom de locatie van Keizershoeve I gehalveerd.
De afname in bomen en struiken en de toename in kruiden is mogelijk het gevolg van de turbulente
veranderingen welke in deze fase plaatsvonden in het gebied. Er vond veel erosie en hersedimentatie
plaats waardoor er meer ruimte was voor het zich vestigen van pioniervegetatie. Pioniervegetatie bestaat
vaak voor een groot deel uit kruiden. Ook is het goed mogelijk dat, doordat het pollenmonster afkomstig
is uit een waterput, er een geringere invang van pollen was waardoor het beeld enigszins wordt
vertekend. Doordat waterputten slechts een beperkte opening hebben komt er vaak meer pollen van de
vegetatie vanuit de directe omgeving van de waterput in de put terecht. Hierdoor kunnen waterputten
dan ook een vertekend beeld geven van de regionale vegetatieontwikkeling en moet er voorzichtig
omgegaan worden met ruimtelijke interpretaties op basis van dit pollenbeeld. Zeker als deze vergeleken
worden met pollenmonsters uit natuurlijke afzettingen, zoals restgeulen. Zeer waarschijnlijk worden
de hoge kruidenpercentages dan ook grotendeels veroorzaakt door een grotere aanwezigheid van
kruidenrijke vegetatie in de directe omgeving van de waterput.
In de IJzertijd wordt tevens pollen gevonden van granen als gerst en andere cultuurgewassen als venkel,
karwei en dille. De percentages van granen zijn echter afgenomen. Deze gewassen zullen in akkers en
moestuinen op de drogere gronden van de Winssense stroomgordel in de omgeving van de waterput zijn
verbouwd. Door erosie en hersedimentatie was er echter minder grond beschikbaar voor akkerbouw. Zeer
waarschijnlijk heeft de verbouw van granen en andere cultuurgewassen dan ook plaatsgevonden na de
overstromingen.
Opvallend genoeg lijkt het areaal oevervegetatie en elzenbroekbos in deze periode ook te zijn
afgenomen. Dit kan betekenen dat de restgeulen in deze periode grotendeels verland zijn en dat
de elzenbroekbosvegetatie deels is vervangen door grasland. Een andere mogelijkheid is dat het
pollenmonster een vertekend beeld geeft omdat het pollenmonster uit een waterput afkomstig is en
een waterput een geringere polleninvang heeft. Op de lagere delen van de stroomgordel en in de
komgronden was tijdens de IJzertijd grasvegetatie en oevervegetatie, met allerlei overgangsvormen
hiertussen, aanwezig. Ook zullen elzen en wilgen sporadisch zijn voorgekomen langs de
kronkelwaardgeulen.
Eerder is al door Pons beargumenteert dat de periode vanaf 500 v. Chr. wordt gekenmerkt door nattere
condities. In deze periode vergrootte de sedimentatie van de rivieren en vond er sterke oeverwalvorming
plaats. 28 Met behulp van OSL is de vorming van de crevasses gedateerd tussen 1229 – 369 jr. v. Chr.
Zoals hierboven al beargumenteerd is het het meest waarschijnlijk dat de werkelijke ouderdom van de
crevasses zich aan het jonge eind van de range bevind, tussen ~500 - 369 jr. v. Chr. Vanwege de sterke
dynamiek van de rivier en de regelmatige overstromingen was het plangebied in deze periode minder
geschikt voor bewoning.
28 Ibid.
39

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afb. 3.14 a: Paleogeografie van het plangebied gedurende de IJzertijd.
40
Legenda
NNNNNNNNNNNN
00000000000000000000000
Winssense stroomgordel
Restgeul Winssen
Kronkelwaardrug Winssen
Distelkamp-Afferden Rijn
Crevassegeul Distelkamp-Afferden
Kronkelwaardgeul - gereactiveerd
Stroomrichting
250m 250m 250m
250m 250m
IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd
IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd
750-272 750-272 750-272 750-272 750-272 750-272 750-272 750-272 750-272 750-272 750-272 750-272 750-272 750-272 750-272 v. v. v. v. v. v. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr.
Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr.
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Rijn Rijn Rijn Rijn Rijn Rijn Rijn
Rijn
© © ADC ADC 2012
2012

000
KI-1 KL 1019 2062
Legenda kaart Legenda cirkeldiagrammen
Winssense stroomgordel
Restgeul Winssen
Distelkamp-Afferden Rijn
Kronkelwaardrug
Afb. 3.14 b: Paleogeografie van het plangebied gedurende de IJzertijd, met daarin de totaal pollensommen cirkeldiagrammen van de
pollenmonsters uit de IJzertijd.
200 200 m
m
Kronkelwaardrug Winssen
Crevasse Distelkamp-Afferden
Stroomrichting
2062
Bomen en struiken
Kruiden
Cultuurgewassen excl. granen
Granen en schijngranen
Heide en veenvegetatie
Elzenbroekbos en oevervegetatie
Graslandvegetatie
IJzertijd
750-272 v. Chr.
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Distelkamp-Afferden
Rijn
Rijn
© © ADC ADC 2012
2012
41

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
3.7.4 Late IJzertijd – Romeinse tijd
De paleogeografische situatie vanaf de Late IJzertijd is weergegeven in afbeelding 3.15a. Deze
periode wordt weer gekenmerkt door stabiele condities. Er heeft een stroomverlegging van de rivier
plaatsgevonden, de Rijn stroomt ter hoogte van de huidige Waal. De crevassegeulen zijn gesedimenteerd
en vormen relatief hoge zandige ruggen. Het plangebied overstroomde niet of zeer onregelmatig. Over
het hele plangebied vond begroeiing plaats en er kon opnieuw een bodem (laklaag) ontwikkelen.
Deze laklaag is vooral zichtbaar in de lager gelegen diepere (kronkelwaard)geulen. Bewoning vond
hoofdzakelijk plaats op de zandige crevasseafzettingen ten hoogte van Keizershoeve I. Het komgebied
bleef te nat voor daadwerkelijke bewoning en was in gebruik als weidegrond.
Uit deze periode is een drietal pollenmonsters voorhanden (afb. 3.15b). Twee monsters zijn afkomstig
van Keizerhoeve I; één monster is genomen onder een afvoergoot (KI-1 2075) en het andere monster is
afkomstig uit een mestkuil (KI-1 1166; voorheen mogelijke latrine). Het monster van Ewijk Keizershoeve II
(KII 528-28) wat hierboven uitgebreid is beschreven dateert ook uit deze periode.
In alle monsters is het areaal bomen en struiken laag. Dit sluit aan bij het beeld van de voorgaande
periode van een zeer open landschap met nog slechts hier en daar een boom (eik) of struik (hazelaar).
De pollenmonsters uit de mestkuil (KI-1 1166) en uit de vegetatiehorizont (KII 528-28) zijn zeer
vergelijkbaar van inhoud. In deze pollenmonsters wordt een groot aandeel van graslandvegetatie
gevonden. Dit geeft aan dat in de omgeving van de monsterlocatie van deze monsters veel “beweide”
graslanden aanwezig waren. Het monster van onder de goot (KI-1 2075) kent daarentegen een veel groter
aandeel van granen en akkeronkruiden. In de directe omgeving van de monster locatie van dit monster
op de Winssense stroomgordel zullen dan ook de graanakkers hebben gelegen. Het monster uit de
42
Legenda
N
0000000000000000000000000000
Winssense stroomgordel
Restgeul Winssen
Kronkelwaardrug Winssen
Stroomgordel van Distelkamp-Afferden
Crevasse Distelkamp-Afferden
Kronkelwaardgeul
Rivier de Waal
Stroomrichting
250m 250m 250m 250m 250m 250m 250m 250m 250m 250m
250m 250m 250m 250m 250m 250m 250m 250m 250m 250m 250m
Late Late Late IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd - - - - - - - - Romeinse Romeinse tijd tijd tijd tijd tijd tijd tijd tijd tijd tijd tijd tijd
tijd tijd tijd tijd tijd tijd tijd tijd
Vanaf Vanaf Vanaf Vanaf Vanaf Vanaf Vanaf Vanaf Vanaf Vanaf Vanaf Vanaf 190 190 190 190 190 190 190 190 v. v. v. v. v. v. v. v. v. v. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr.
Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr. Chr.
Afb. 3.15 a: Paleogeografie van het plangebied gedurende de Late IJzertijd en Romeinse tijd.
Waal Waal Waal Waal Waal Waal
Waal
© © ADC ADC 2012
2012

KI-1 2075
KI-1 1166
Legenda kaart Legenda cirkeldiagrammen
Winssense stroomgordel
Restgeul Winssen
Kronkelwaardrug Winssen
Crevasse Distelkamp-Afferden
Kronkelwaardgeul
528
2075
1166
rivier de Waal Stroomrichting Graslandvegetatie
Late IJzertijd - Romeinse tijd
Vanaf 190 v. Chr.
Bomen en struiken
Kruiden
Waal Waal Waal
Waal Waal
Waal Waal Waal Waal
Cultuurgewassen excl. granen
Granen en schijngranen
Heide en veenvegetatie
Elzenbroekbos en oevervegetatie
Afb. 3.15 b: Paleogeografie van het plangebied gedurende de Late IJzertijd en Romeinse tijd, met daarin de totaal pollensommen
cirkeldiagrammen van de pollenmonsters uit de Romeinse tijd.
KII 528-28
43

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
mestkuil bevat meer pollen van overige cultuurplanten. Dit is waarschijnlijk niet het directe gevolg van de
aanwezigheid van moestuinen in de omgeving maar eerder het gevolg van de aanwezigheid van mest (en
feces) waarin resten van deze (gegeten) cultuurplanten aanwezig waren.
In vergelijking met de pollenmonsters uit de Bronstijd is het totale areaal kruiden en granen toegenomen.
Dit zal zeer waarschijnlijk verband houden met een intensiever gebruik van het landschap (stroomgordel)
gedurende de Romeinse tijd. Op de akkers en in moestuinen werden graansoorten als gerst,
emmertarwe en rogge verbouwd en groenten, kruiden en andere cultuurgewassen als biet, bieslook,
selderij, dille, pastinaak, maanzaad en hennep of hop.
Het areaal elzenbroekbos en oevervegetatie is in alle pollenmonsters vergelijkbaar. Dit geeft aan dat
op de lagere delen van het landschap (zoals de kronkelwaardgeulen en komgronden) oevervegetatie
aanwezig is geweest met hier en daar een els of wilg. Ook kwam grasvegetatie op de lagere, nattere
delen van het landschap voor.
Daarnaast zijn er nog een drie-tal waterputmonsters (VALB 124, VALB 273 en VALB 343) uit de Laat-
Romeinse tijd voorhanden van de op iets grotere afstand gelegen opgraving van Valburg (afb. 3.16). Deze
monsters bieden, hoewel iets later in de tijd geplaatst, een mooie vergelijking met de vegetatie in de
directe omgeving van Ewijk.
Ook in de pollenmonsters van Valburg is het areaal bomen en struiken laag. De waarden van bomen en
struiken zijn echter wel iets hoger dan in de pollenmonsters uit de Romeinse tijd bij Ewijk. Er moeten in
de omgeving van Valburg gedurende de Laat-Romeinse tijd dan ook iets meer boschages met eiken en
hazelaarstruiken gestaan hebben dan in de omgeving van Ewijk.
Evenals bij Ewijk, wordt ook in de Valburg pollenmonsters het vegetatiespectrum gedomineerd door
grassen. Gedurende de Laat-Romeinse tijd was er in de omgeving van Valburg en Ewijk dan ook veel
grasland aanwezig. Daarnaast worden veel kruiden en wat granen gevonden. Dit geeft aan dat ook in
de omgeving van Valburg verbouw van granen plaatsgevonden. De percentages granen liggen echter
gemiddeld iets lager dan zijn aangetroffen bij Ewijk, maar zijn zeer vergelijkbaar met het monster uit de
IJzertijd waterput (KI-1 2062). Mogelijk was de verbouw van granen bij Valburg iets kleinschaliger of
waren er minder graanakkers als in de omgeving van Ewijk.
Op de vochtige gronden rondom Valburg, zoals de komgronden, worden evenals bij Ewijk, ook in de Laat-
Romeinse tijd restanten van elzenbroekbossen, graslanden en oevervegetatie gevonden.
3.8 Samenvatting
Het landschap rondom Ewijk Keizershoeve is gevormd door de activiteit van de rivier de Rijn gedurende
meerdere millennia. De activiteit van drie stroomgordels is hierbij belangrijk geweest, waarbij elke
stroomgordel een ander landschap heeft achtergelaten. De eerste mogelijkheid tot bewoning is gevormd
door de Winssense Rijn, de bedding- en oeverafzettingen van deze stroomgordel vormden een geschikte
mogelijkheid voor bewoning. Aan de rand van de stroomgordel bleef in de Bronstijd een restgeul open. De
rivier heeft meerdere noord-zuid georiënteerde ruggen en geulen achtergelaten, een kronkelwaardreliëf.
Bewoning vond plaats rondom de restgeul en op de hogere kronkelwaardruggen. Het landschap was in
deze periode vrij open met veel graslanden, elzenbroekbossen en oevervegetatie. In de omgeving van
Keizerhoeve I kwamen nog bosschages met eik en hazelaar voor. In deze periode vond er al verspreid over
de gehele stroomgordel verbouw van granen plaats.
De Midden-IJzertijd kende een periode van zeer sterke rivieractiviteit. De rivier overstroomde regelmatig
en er vonden oeverwaldoorbraken plaats waarbij crevasses werden gevormd. Hierbij werd het oude reliëf
geërodeerd. Deze periode was minder geschikt voor bewoning. Het landschap bleef in deze periode
open en op nieuw onstaan terrein was pioneervegetatie aanwezig. Op de hogere, droge delen van de
stroomgordel vond nog verbouw van granen plaats. Er zijn slechts her en der bomen en struiken als eik
en hazelaar aanwezig. Grote delen van de stroomgordel en komgronden zijn echter bedekt met grasland.
Op de lagere en vochtige delen van de stroomgordel is oevervegetatie aanwezig met hier en daar een
fragment elzenbroekbos.
Vanaf de Late IJzertijd kende de omgeving van het plangebied weer stabiele condities en stroomde de
rivier verder noordelijk. De kern van de bewoning was ook naar het noorden opgeschoven naar de zandige
crevasseafzettingen. In deze periode is er een sterke uitbreiding zichtbaar in het areaal akker. Op deze
akkers werden granen van andere cultuurgewassen verbouwd en kwamen veel akkeronkruiden voor.
44

000
VALB 124
1000 1000 m
m
EWIJK
EWIJK
Afb. 3.16 Paleogeografie van het gebied rondom Valburg gedurende de Laat-Romeinse tijd, met daarin de totaal pollensommen
cirkeldiagrammen van de pollenmonsters uit deze periode.
VALBURG
VALBURG
Legenda kaart Legenda cirkeldiagrammen
Winssense stroomgordel
Restgeul Winssen
Kronkelwaardrug Winssen
Distelkamp-Afferden Rijn
Crevasse Distelkamp-Afferden
Kronkelwaardrug
Stroomrichting
124, 273 & 343
Bomen en struiken
Kruiden
Cultuurgewassen excl. granen
Granen en schijngranen
Heide en veenvegetatie
Elzenbroekbos en oevervegetatie
Graslandvegetatie
Laat-Romeinse tijd
VALB 273
VALB 343
De verbouw van deze gewassen zal dan ook zijn geïntensifieerd ten opzicht van de Bronstijd. Ook in deze
fase zijn er grote arealen grasland aanwezig met slechts hier en daar een boom. De lagere delen van het
landschap lijken ook droger te zijn geworden met een afname in elzenbroekbos en oevervegetatie; deze
vegetatie zal zich enkel in de vochtige kronkelwaardegeulen en komgronden bevinden.
45

430850 430900 430950
4 Sporen en structuren
N
00000
H.A.P. Veldman en L.M.B. van der Feijst
4.1 Inleiding
In dit hoofdstuk staan de aangetroffen grondsporen centraal. Het onderzoek heeft 1979 sporen uit
verschillende perioden en vindplaatsen opgeleverd. De beschrijving van de verschillende sporen en
structuren zal hieronder per periode per vindplaats uiteen worden gezet. De uiteindelijke conclusie en
synthese van de onderzoeksgegevens in combinatie met de resultaten van het specialistisch onderzoek,
zullen in de hoofdstukken 15-17 worden behandeld.
KHII-2
KHII-2
25m
25m
KHII-1 KHII-1 KHII-1 KHII-1
KHII-1
179750 179800 179850
Afb. 4.1 Allesporenkaart vindplaats KHII-1 en KHII-2 (vermoedelijke omvang is aangegeven met een onderbroken lijn).
© © ADC ADC 2012
2012
47
In onderschrift
ASK vindplaats KHII-2 en 3 waarvan de vermoedelijke omvang met een onderbroken lijn is aangegeven

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Tijdens de opgraving zijn zes vindplaatsen onderzocht. Voorafgaand aan het onderzoek waren reeds
vindplaatsen benoemd. Zie hieronder voor de uiteindelijke benoeming.
Vindplaats Aard, datering n.a.v. IVO-P Aard, datering n.a.v. opgraving
KHII-1 Crevassegeul, IJzertijd Crevassegeul, Midden-IJzertijd
KHII-2 Nederzetting, IJzertijd-Romeinse tijd Grafveld, Midden-IJzertijd
KHII-3 Nederzetting, Bronstijd Nederzetting, Midden-Neolithicum-IJzertijd
KHII-4 Nederzetting, Romeinse tijd Nederzetting, Bronstijd, IJzertijd-Vroeg-Romeinse tijd
KHII-5 Nederzetting, Bronstijd Nederzetting, Bronstijd, IJzertijd-Vroeg-Romeinse tijd
KHII-6 Nederzetting, IJzertijd Nederzetting, Bronstijd, IJzertijd-Vroeg-Romeinse tijd
KHII-7 * Nederzetting, Middeleeuwen -
* KHII-7 valt buiten het bereik van dit onderzoek.
Na de opgraving blijken vindplaatsen KHII-2 en KHII-1 bij elkaar te horen als respectievelijk een grafveld
uit de Midden-IJzertijd (KHII-2) langs een crevassegeul (KHII-1). Bij nader inzien is vast komen te staan
dat vindplaats KHII-3 in de Bronstijd en wellicht vroeger (vanaf Midden-Neolithicum) te plaatsen is. In de
Vroege IJzertijd lijkt deze locatie ook bewoond zijn geweest.
Op de locatie waar vindplaatsen KHII-4, KHII-5 en KHII-6 verwacht werden, zijn uiteindelijk
bewoningssporen en vondsten aangetroffen uit de Bronstijd, IJzertijd en Romeinse tijd. Er
bevinden zich daarnaast enkele neolithische en middeleeuwse sporen in deze zone. Al tijdens het
proefsleuvenonderzoek zijn enkele sporen uit de Middeleeuwen aangetroffen. Aangezien dit deel tot het
moment van schrijven (nog) niet verstoord zou worden, worden deze sporen verder in dit rapport buiten
beschouwing gelaten.
In de beschrijving hieronder zal per periode op de verschillende sporen, structuren en vondsten worden
ingegaan. De vindplaatsen KHII-4, KHII-5 en KHII-6 zullen verder in dit rapport samen beschreven
worden als vindplaats KHII-4/6.De sporen en structuren van Ewijk Keizershoeve II zijn voor deze
rapportage in een aantal categorieën samengevat. Er zijn onder andere gebouwplattegronden/huizen
(H), spiekers (SP), waterputten (WA), kuilen (KL), crematiegraven (CR), greppels (GR) en randstructuren
(KG) aangetroffen. Hieronder wordt besproken wat de kenmerken zijn om de verschillende sporen en
structuren in te delen in de hierboven genoemde categorieën.
Gebouwplattegronden/huizen (H)
De enig overgebleven restanten van huizen en gebouwen zijn de zogenoemde gebouwplattegronden.
Uit deze plattegronden kan worden afgeleid hoe het gebouw was opgezet. Hiervan worden meestal
alleen de palen als verkleuringen in de grond teruggevonden. Aan de hand van de diepte en de ligging
van de palen kan soms onder andere de posities van de dakdragende palen worden vastgesteld. Op
‘Keizershoeve II’ zijn in totaal tien gebouwplattegronden aangetroffen.
Hierbij moet worden opgemerkt dat geen van de structuren compleet is aangetroffen. Veelal blijken de
sporen van de verschillende structuren slecht geconserveerd. Op enkele plaatsen kon de put (nog) niet
worden uitgebreid, waardoor de structuur nu incompleet blijkt.
De structuren zijn indien mogelijk in een periode geplaatst op basis van aardewerk, oversnijdingen
en uiterlijk / type bepaling . In veel gevallen konden de structuren niet door middel van aardewerk
nauwkeurig gedateerd worden (Late Bronstijd – Romeinse tijd). In die gevallen waarbij het
vondstmateriaal uit de sporen van de structuur, oversnijdingen en type bepalingen niet toereikend
waren, zijn dateringen gebaseerd op uiterlijk van de plattegrond en kleur / samenstelling van de sporen,
waargenomen in het veld. Hierbij is natuurlijk ook gekeken naar de ligging ten opzichte van eventuele
gelijktijdige structuren en vondsten.
Spiekers (SP)
De plattegronden met een afwijkende structuur van de huisplattegronden en/of met geringe afmetingen
worden geïnterpreteerd als spiekers. Spiekers zijn over het algemeen kleiner dan de zogenaamde
huisplattegronden.
Spiekers zijn opslagschuurtjes met een verhoogde vloer, die vocht en ongedierte uit de voorraad graan of
andere oogstproducten moest weghouden. Er zijn in totaal 48 spiekers beschreven.
48

430600 430700 430800
Klaphekstraat
29
4a
N
Bos
27
0
60V
25m
25m 25m 25m 25m 25m
Afb. 4.2 Allesporenkaart vindplaats KHII-4, KHII-5, KHII-6, KHII-7.
KHII-5 KHII-5 KHII-5 KHII-5 KHII-5 KHII-5 KHII-5 & & KHII-6
KHII-6 KHII-6 KHII-6 KHII-6
KHII-7
KHII-7
1
KHII-4
KHII-4
179400 179500 179600
3
© © ADC ADC 2012
2012
49

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Waterputten (WA) en Kuilen (KL)
Op ‘Keizershoeve II’ zijn meerdere waterputten/-kuilen aangetroffen. Slechts in enkele putten is
dateerbaar vondstmateriaal aangetroffen. Door de diepte en de vorm van het spoor onderscheiden de
waterkuilen zich van zogenaamde waterputten. Waterkuilen zijn minder diep dan waterputten en hebben
geen steile wanden. Daarnaast zijn de waterkuilen vaak breder in doorsnede. In dit rapport zullen zes
waterputten / -kuilen worden beschreven (zie ook bijlage II).
Verspreid over het onderzoeksterrein ‘ Keizershoeve II’ zijn veel sporen aangetroffen die wat betreft vorm,
omvang en diepte tot de categorie kuilen gerekend mogen worden. Slechts een deel van de kuilen kan
aan een structuur worden toegewezen. Aan een groot deel van deze kuilen kan echter geen functie
worden toegeschreven. Uiteindelijk zijn er vijf kuilen in het rapport beschreven.
Crematiegraven (CR) en inhumatiegraven (INH)
Een crematiegraf bestaat uit de begraving van de verbrande (bot)resten van de overledene met of zonder
eventuele (on)verbrande bijgiften. Een inhumatiegraf betreft een begraving van de overledene waarbij
de botresten in anatomisch verband als skelet (met of zonder bekisting) wordt teruggevonden, eventueel
met bijgiften. Op Keizershoeve II zijn 15 crematiegraven en vier inhumatiegraven aangetroffen.
Greppels (GR) en randstructuren (KG)
Op nederzettingsterreinen hebben greppelsystemen over het algemeen meerdere functies. Ze zorgden
voor een structurele ordening binnen het terrein in zijn geheel of de afzonderlijke erven. Daarnaast
zorgden de sloten voor drainage van het bewoonde areaal en hielden ze vee binnen of juist buiten de
nederzetting. In het onderzoeksgebied Keizershoeve II zijn slechts enkele verschillende (delen van)
greppels aangetroffen (N=2). Daarnaast zijn enkele randstructuren waargenomen die als kringgreppel
rondom een graf hebben gelegen (N=5).
4.2 Midden-Neolithicum - Bronstijd
In de periode vanaf het Midden–Neolithicum en in de Bronstijd is het plangebied Keizershoeve (I-III)
bewoond geweest. Tot nu toe is overal bronstijdaardewerk aangetroffen en ook zijn enkele vondsten uit
het Neolithicum verspreid over Keizershoeve gevonden.
De neolithische en bronstijdsporen zijn als vindplaatsen vooralsnog niet duidelijk te begrenzen.
Op Keizershoeve I lopen de bronstijdsporen buiten het onderzoeksgebied verder. Op Keizershoeve
III (omgeving Klaphekstraat) is proefsleuvenonderzoek uitgevoerd waaruit blijkt dat ook hier
bronstijdbewoning plaats heeft gevonden. Op Keizershoeve II is hetzelfde vastgesteld.
Op vindplaats KHII-3 zijn sporen uit het Midden–Neolithicum en bronstijdbewoningsporen
waargenomen. Het gehele bronstijdlandschap met bewoning en bijbehorende akkers, stakenrijen en
spiekers kon echter niet verder worden onderzocht omdat deze sporen zich veelal buiten de te verstoren
delen van het onderzoeksgebied bevinden. Hoe de vindplaats in het Neolithicum geïnterpreteerd kan
worden (bewoning, periferie, akkerland) is daardoor onduidelijk. Door het fysisch geografisch onderzoek
kan de bronstijdbewoning aan het landschap gerelateerd worden waardoor inzicht wordt verkregen waar
bewoning zich eventueel verder heeft plaatsgevonden en waar de akkers gezocht kunnen worden.
Op vindplaats KHII-4/6 zijn enkele sporen met vondstmateriaal uit het Neolithicum en de Bronstijd
aangetroffen. Hier kan net als voor de neolithische sporen op vindplaats KHII-3 niet bepaald worden wat
de exacte aard van de vindplaats is geweest. Voorlopig lijkt het hier om perifere sporen te gaan.
4.2.1 Vindplaats KHII-3
Neolithische sporen en structuren
Op deze locatie is sprake van enkele sporen met aardewerk uit het Midden–Neolithicum en Laat–
Neolithicum B. Enkele structuren zijn te dateren tussen het Midden-Neolithicum en de Midden-IJzertijd.
Kuil KL05 bevindt zich ca. 15 m ten noordoosten van H03 en 11 m ten zuiden van G03. In deze kuil is
uitsluitend aardewerk uit het Midden-Neolithicum gevonden. De kuil was ruim 3,5 m in doorsnede en
dieper dan 1 m. Waarschijnlijk betreft het een afvalkuil.
De greppel G3 wordt door enkele aardewerkvondsten ook in het Midden-Neolithicum geplaatst. Uit
onderzoek is echter niet gebleken tot waar deze greppel precies loopt. In één spieker (SP43) is uitsluitend
midden-neolithisch aardewerk aangetroffen. Onduidelijk is of deze spieker ook daadwerkelijk in deze
50

430600 430650 430700
N
00000
25m 25m 25m 25m 25m 25m 25m 25m 25m
25m 25m 25m 25m 25m 25m 25m 25m 25m 25m
Afb. 4.3 Allesporenkaart vindplaats KHII-3.
KHII-3
KHII-3
179750 179800
© © ADC ADC 2012
2012
periode gedateerd kan worden aangezien spiekers uit deze periode verder niet lijken voor te komen. 29 Het
aardewerk uit SP42 kan niet nauwkeuriger dan Midden-Neolithicum – Midden-IJzertijd gedateerd kan
worden. Als laatste kan K01 genoemd worden waarin voornamelijk aardewerk is aangetroffen. De kuil
kan worden geïnterpreteerd als een mogelijke afvalkuil van 118 cm in doorsnede en 26 cm diep. Door het
aardewerk wordt de kuil in het Laat-Neolithicum B gedateerd.
Midden-Bronstijd
Op vindplaats KHII-3 lijkt tevens sprake te zijn van midden-bronstijd bewoning. Alvorens in te gaan op
de sporen en structuren van deze vindplaats wordt eerst een algemeen beeld geschetst van de Midden-
Bronstijd in het rivierengebied.
In de Midden-Bronstijd komen op erven huizen, spiekers en een veelvoud aan staken en stakenrijen
voor. Oudere huisplaatsen werden bij de aanleg van een nieuw huis gerespecteerd. Het komt zelden
voor dat een huis over een ander huis is gebouwd. Wanneer een locatie gekozen was, werd deze zo
lang mogelijk bewoond: huizen werden herbouwd of uitgebreid en ook spiekers werden herbouwd.
29 Mondelinge mededeling E.Drenth.
51

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
In het Rivierengebied komt dit regelmatig voor. Doordat huisplaatsen lang bewoond werden, wordt
verondersteld dat er meer gelijktijdige huisplaatsen bij elkaar ontstonden. Hierbinnen kunnen huizen of
spiekers zijn herbouwd, maar er lijkt geen sprake van zwervende erven te zijn. 30
Bronstijdhuisplattegronden in het algemeen
Het typeren van huisplattegronden uit de Midden-Bronstijd in het rivierengebied is complex. Dit komt
omdat de traditionele typologieën opgesteld zijn binnen een andere regio. In Noord-Nederland heeft
Huijts een typologie opgesteld, waar voor de Midden-Bronstijd de typen Emmerhout (1400-850 v. Chr.)
en Elp (1200-800 v. Chr.) zijn benoemd. Voor het rivierengebied ontbreekt het nog aan synthetiserend
onderzoek naar huistypen.
Arnoldussen heeft een typologie opgesteld die alleen gebaseerd is op de dakdragende structuur. Daarbij
worden twee groepen onderscheiden: huizen met twee (A) en huizen met vier (B) rijen dakdragende
palen. 31 Maar ook hier komen we voor de typologie voor de huizen van Ewijk niet veel verder mee.
De ontwikkeling van huizen in het rivierengebied kan over het algemeen als volgt worden beschreven.
In de Vroege Bronstijd lijken vooral de twee-schepige huizen de overhand te hebben. In de Midden-
Bronstijd lijkt in het rivierengebied het drie-schepige huistype ‘Zijderveld’ veel voor te komen. Deze
huizen hebben staanderparen die op gelijke afstand van elkaar staan. De buitenwanden bestaan uit
staakjes met vlechtwerk of opgestapelde plaggen waarlangs soms greppels gelegen zijn. Dit huistype
meet ca. 16-29 m bij 6-7 m en ligt meestal noordwest-zuidoost georiënteerd. Ze hebben afgeronde
hoeken.
Bronstijdbewoning op Keizershoeve II
De vindplaats bevindt zich in de zuidoostelijke hoek van het plangebied. Ten zuiden, westen en noorden
van de vindplaats zijn tijdens het proefsleuvenonderzoek sporen van stakenrijen en kuilen aangetroffen
die hoogstwaarschijnlijk tot dezelfde vindplaats behoren. In de opgravingsputten bevinden zich twee
(incomplete) huisplattegronden (H02 en H03) die op basis van het vondstmateriaal (één scherf uit H03)
en de vorm van de plattegrond in de Midden-Bronstijd worden gedateerd. De huizen liggen noordwest
– zuidoost georiënteerd waarbij H02 iets meer naar het noorden gedraaid ligt. De huizen liggen parallel
en 7,5 m van elkaar verwijderd. De plattegronden liggen17 m ten oosten van en ongeveer haaks op
de stakenrijen (STK14-16) die tijdens het proefsleuvenonderzoek zijn waargenomen. Er zijn enkele
kenmerken die karakteristiek zijn voor huizen uit de Midden-Bronstijd. Het gaat om woonstalhuizen,
waar aan de ene zijde geleefd werd en aan de andere zijde vee werd gestald. Bij H01 en H02 zijn echter
geen aanwijzingen voor woon- en staldelen aangetroffen. De ingangen bevonden zich vaak in de lange
zijden van het huis, tegenover elkaar. Soms was er een extra ingang aan de korte zijde. Voor het huistype
van Zijderveld wordt gesteld dat de ingangen juist aan de korte zijde van het huis lagen. Duidelijke
aanwijzingen voor ingangen ontbreken in de Ewijkse plattegronden. Een ander kenmerk is de lengte van
de huizen. De huizen van Keizershoeve II zijn (minimaal) ca. 11 m lang en voor zover is overgebleven ca. 4
m breed.
Omdat de huisplattegronden niet compleet zijn aangetroffen (een deel van de constructiepalen
ontbreekt), kunnen deze ook niet duidelijk aan een typologie worden toegekend. Het type Zijderveld lijkt
in dit opzicht nog het beste in aanmerking te komen, net zoals bij de opgraving van Beuningen Hogewald
II waar vier plattegronden van dit type zijn gevonden. 32
Gelijktijdige sporen en structuren betreffen mogelijk de acht spiekers die ten oosten van de huizen zijn
gevonden (SP01, SP02, SP05, SP05, SP06, SP07, SP37, SP39 en SP44). In deze spiekers is nagenoeg geen
vondstmateriaal aangetroffen. Het weinige materiaal dat aangetroffen is in de paalkuilen van de spiekers
of in de lagen daarboven dateert vanwege de ondefinieerbaarheid van het materiaal tussen de Bronstijd
en de IJzertijd. Het betreffen drie-, vier- en zespalige spiekers.
Ten zuiden van spiekers SP01, SP02, SP05 en SP37 lijkt de dichtheid van sporen minder te zijn.
Ongeveer 35 m ten zuiden van H02 ligt STK13. Opvallend aan dit rijtje staken is dat deze ongeveer
evenwijdig loopt aan zowel H02 als H01. Huis 1 wordt echter in de Vroege IJzertijd geplaatst (zie
30 Arnoldussen 2008, 530.
31 Ibid., 194.
32 Huis in ’t Veld 2006, 21-25.
52

Afb. 4.4 Sporen en structuren uit het Midden-/Late Neolithicum en de Bronstijd.
53

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
hieronder). Ongeveer 160 m ten zuiden van H01 zijn zes stakenrijen in een proefsleuf aangetroffen
die parallel lijken te lopen. Onduidelijk is of deze rijen nog bij de bronstijdsporen betrokken kunnen
worden of dat hier een nieuwe vindplaats begint. Opgemerkt moet worden dat de stakenrijen steeds
te maken lijken te hebben met het (reliëf van het) landschap. In de ogenschijnlijke lage delen van het
bronstijdlandschap worden steeds staken terug gevonden.
54
Afb. 4.5 Huisplattegrond, Midden-
Bronstijd, Zijderveld uit: Theunissen 1999.
Arnoldussen pleit dat stakenrijen niet alleen voor de afbakening van een erf gebruikt zijn. Staken komen
zo veelvuldig en verspreid voor op bronstijdnederzettingen, dat ze ongetwijfeld meerdere functies hebben
gekend. 33
33 Arnoldussen 2008, 246-250.
Afb. 4.6 Huisplattegrond (H4), Midden-Bronstijd,
Beuningen Hogewald uit: Huis in ’t Veld 2006.

4.2.2 Vindplaats KHII-4/6
Deze vindplaats wordt in deze periode voornamelijk gekarakteriseerd door stakenrijen (STK01-STK12,
STK-28, STK29, STK31-STK35), een ‘verdwaalde’ kuil (S42.7) en een spieker (SP11) die aan deze periode
worden toegewezen op basis van een paar scherven aardewerk.
Kennelijk is deze zone in deze periode vooral in gebruik als bijvoorbeeld akker- en weideland.
4.3 IJzertijd
IJzertijdvondsten en –sporen komen verspreid over het plangebied Keizershoeve voor. Op Keizershoeve
I lag ongeveer in het midden van de Romeinse vindplaats een klein ijzertijdgrafveldje van ongeveer 15
bij 15 m (KHI-vindplaats X). Hier lagen zeven crematiegraven in een dichtgeslibde geul uit de Bronstijd.
De crematiegraven waren bijgezet in potten van aardewerk wat kenmerkend is voor de IJzertijd. Verder
waren er wel vondsten die ijzertijdbewoning en –activiteiten in de omgeving verrieden, maar tijdens het
onderzoek zijn verder geen sporen aangetroffen.
In het plangebied Keizershoeve II zijn de activiteiten in de IJzertijd goed waar te nemen. Verspreid over
het gebied worden voornamelijk vondsten gedaan uit de Vroege en Midden-IJzertijd. Op basis van het
vondstmateriaal lijkt er weinig activiteit in de Late IJzertijd te bestaan.
Op alle vindplaatsen binnen Keizershoeve II zijn sporen en vondsten uit deze periode aangetroffen.
Hieronder zullen per vindplaats de sporen en structuren besproken worden. Er is sprake van een
ijzertijdgrafveld en ijzertijdgeul op vindplaats KHII-1 en KHII-2. Voordat de sporen worden beschreven,
wordt kort ingegaan op het grafritueel voor deze periode. Op KHII-3 is sprake van een ijzertijderf. Wellicht
kan deze in relatie met het grafveld gebracht worden. Hetzelfde geldt voor de bewoningssporen op KHII-
4-6. Onduidelijk is echter of er sprake is van een daadwerkelijke nederzetting of van enkele erven die
mogelijk na elkaar in gebruik zijn geweest. Hiervoor is de datering van de sporen niet altijd even duidelijk.
4.3.1 Vindplaats KHII-1 en KHII-2
Grafritueel in de IJzertijd
In Nederland uit het grafritueel zich in de Late Bronstijd en IJzertijd in twee regio’s, Noord- en Zuid-
Nederland, verschillend. 34 Hierbij is in het noorden de invloed vanuit het aangrenzende Duitsland
(Eems-cultuur) merkbaar en in het zuiden die vanuit het Rijnland (Niederrheinischen Grabhügelkultur).
De grens tussen beide regio’s wordt grofweg van Beverwijk, ten noorden van Harderwijk, via Elsen tot
net onder Enschede getrokken. 35 Op basis van die grens kan het grafveld te Ewijk zonder meer in de
Niederrheinischen Grabhügelkultur geplaatst worden.
Crematie of inhumatie?
Bekend is dat vanaf de Midden-Bronstijd overledenen gecremeerd werden. De crematieresten werden
uit de brandstapelresten gesorteerd en, al dan niet in een urn, begraven. De overledenen werden in de
buurt van elkaar ter aarde besteld. Veelal werd een grafmonument in de vorm van een grafheuvel boven
het graf opgeworden. Om deze heuvels kon een greppel gegraven zijn.
Deze zogenaamde randstructuren en de kuilen met crematieresten zijn tegenwoordig vaak het enige dat
bij een opgraving nog resteert van de begraving.
Uit archeologisch onderzoek blijkt dat zogenaamde lijkbegravingen (inhumatie) in de Late Bronstijd en
Vroege IJzertijd weer vaker voorkomen en dat deze rite ook in de Midden-IJzertijd uitgevoerd wordt. De
inhumaties uit de Late Bronstijd en Vroege IJzertijd lijken echter ‘rijker’ uitgevoerd dan de lijkbegravingen
uit de Midden-IJzertijd. De inhumaties bevinden zich in deze periode meestal binnen een grafveld van
crematiegraven.
Het gebruik van cremeren blijft gebruikelijk in de Late IJzertijd en in de Romeinse tijd. 36 Vanaf de 3 e
eeuw komen inhumatiegraven meer voor en aan het einde van de 3 e eeuw worden steeds minder doden
gecremeerd. In de 4 e eeuw zijn crematies zeldzaam. 37
34 Hessing & Kooi 2005, 632-633.
35 Van Heeringen 1992, afb. 70; Verlinde 1987, afb. 139.
36 Hendriks & Magnée-Nentjes 2008, 39.
37 Gerritsen 2003.
55

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afb. 4.7 Sporen en structuren uit de IJzertijd vindplaatsen KHII-1 en KHII-2.
Ontstaan van een ijzertijdgrafveld
De ijzertijdgrafvelden ontstonden vaak rondom oudere bronstijdgrafmonumenten. 38 De locaties waar
grafheuvels opgeworpen werden, bleven vaak lang in gebruik en zichtbaar waardoor grote grafvelden
ontstonden. 39 In de Vroege IJzertijd werden de crematieresten vaak in urnen begraven . Daarom wordt de
naam urnenvelden voor deze grafvelden gebruikt. Aan het einde van de Vroege IJzertijd vindt een afname
plaats in het gebruik van een urn. De Midden-IJzertijd kenmerkt zich door de afwezigheid van urnen of
andere grafgiften in graven.
38 Fontijn 1996, 79.
39 Ibid., 77.
56

Het grafveld van Keizershoeve II
Op Keizershoeve II is tijdens onderhavig onderzoek een vroege- tot midden-ijzertijdgrafveld aangetroffen,
met bijbehorende randstructuren, zo’n 350 m ten zuiden van KHI-vindplaats X. 40 Dit grafveld is uitgestrekt
over een terrein van 85 bij 40 m. Hier zijn op z’n minst 14 crematiegraven en vier inhumatiegraven
bijgezet. Zie tabel 4.1 en 4.2 voor de determinaties van de verschillende graven.
Opvallend is dat de graven op deze vindplaats net als de ijzertijdgraven van KHI-vindplaats X aan een
bronstijdgeul liggen. Hier is echter in de Midden-IJzertijd een nieuwe geul afgezet die mogelijk een
deel van het grafveld heeft geërodeerd. Verder lijkt het grafveldje op natuurlijke wijze aan de westzijde
begrensd te worden door een volgende laagte in het landschap. Aangezien hier verder geen putten zijn
aangelegd, kan dit niet bewezen worden. Omdat er verder ook geen begrenzingssporen zijn aangetroffen
in de vorm van bijvoorbeeld greppels, is het onduidelijk of het grafveld naar het noorden en zuiden
doorloopt. Door het afnemen van sporen naar alle kanten lijkt de grens van het grafveld wel ongeveer
bereikt.
Het grafveld wordt niet vanwege de datering van het vondstmateriaal in de Midden-IJzertijd geplaatst
aangezien er nauwelijks vondstmateriaal aangetroffen is. Juist het nagenoeg ontbreken van grafgiften
duidt erop dat de datering eerder in het midden dan aan het begin of einde van de IJzertijd gezocht moet
worden.
Crematiegraven
In totaal zijn er in het veld 15 plekken waar verbrande botresten, (on)verbrand aardewerk en houtskool
voorkwamen als mogelijke crematiegraven beschreven. Deze zijn tijdens het veldwerk omschreven als
CR1 t/m CR15. De (in het veld) beschreven graven hoeven echter niet allemaal crematiegraven te zijn
geweest. De reden hiervoor is dat verschillende processen tijdens het dodenritueel sporen achterlaten,
waaronder sporen met weinig of geen crematieresten maar wel houtskool en kleine fragmentjes
verbrand aardewerk waarbij we mogelijk niet van crematiegraven mogen spreken, maar van bijvoorbeeld
brandrestenkuilen. Na analyse is één spoor komen te vervallen.
Uiteindelijk zijn 14 crematiegraven aan een graftype gekoppeld. 41 De interpretatie van een
brandrestenkuil of een graf is afhankelijk van:
— Aanwezigheid en hoeveelheid crematieresten
— Aanwezigheid en hoeveelheid van houtskool
— Ligging binnen het grafveld
— Hoeveelheid en kwantiteit van de bijgiften
Een kuil met crematieresten (> 10 gram), zonder houtskoolresten, centraal gelegen binnen
een kringgreppel met fragmenten aardewerk wordt bijvoorbeeld als een (restant van een) graf
geïnterpreteerd. Een kuil met crematieresten (

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Het crematierestendepot bestaat uit het gesorteerde, verbrande botmateriaal. De verbrandingsresten
bestaan uit de fragmenten van verbrande artefacten, verbrand bot en de resten van de brandstapel (o.a.
houtskool).
Tabel 4.1 Crematiegraven.
Grafnr. Gewicht verbrand bot
(incl. Dierlijk) in gram
Geslacht en leeftijd individu Graftype Opmerkingen
Crematie 1 34,0 Indet, indet (infant?) C
Crematie 2 102,0 Indet, juv-volw+ C
Crematie 3 80,5 Indet, laat juv-volw+ C
Crematie 4 100,0 Indet, laat juv-volw+ C
Crematie 5 503,0 Indet, laat juv-volw+ B
Crematie 6 - - vervallen
Crematie 7 118,5 Indet, juv C
Crematie 8 20,5 Indet, 6 jaar + B
Crematie 9 151,5 Indet, Juv-volw+ C
Crematie 10 365,0 Man, laat juv-volw+ C
Crematie 11 436,0 Indet, juv-volw+ C
Crematie 12 363,0 Indet, laat juv-volw C
Crematie 13 36,0 Indet, laat juv-volw C
Crematie 14 20,0 Indet, 6 jaar+ C
Crematie 15 8,0 Indet, indet C
INH04 145,5 Indet, laat juv-volw C (zie tabel 4.2)
Graftype A
Graven waarbij enkel sprake is van een crematierestendepot vallen onder het graftype A. 43 In de grafkuil
zijn enkel de gesorteerde crematieresten met of zonder container (in de vorm van bijvoorbeeld een urn,
kistje of doek) begraven. Vaak is de kuil niet veel groter dan (de pot met) de concentratie crematieresten.
Vaak is de kuil opgevuld met schone grond (dus niet met de brandstapelresten) en zijn er soms wel of
niet giften bijgezet. Op het grafveld zijn geen graven van dit type aangetroffen.
Graftype B
In sommige gevallen is voor het opvullen van de kuil naast schone grond ook de brandstapelresten
gebruikt. Graven met een crematierestendepot en verbrandingsresten apart van elkaar gescheiden in
een kuil horen bij het graftype B. 44 In deze graven kunnen zowel verbrande als onverbrande objecten zijn
bijgezet. Op het grafveld zijn twee stuks van dit type aangetroffen.
Graftype C
Onder graftype C vallen de graven waarbij de nabestaanden de crematieresten niet apart hebben
verzameld. 45 De grafkuil is in een keer gevuld met alle verbrandingsresten (het verbrande bot en de
brandstapelresten door elkaar heen). Dit type overheerst op dit grafveld (12 stuks).
Hiddink beschrijft ook nog een vierde graftype namelijk type D, een zogenaamd bustum graf. Onder dit
graftype worden de graven geplaatst waarin de overledenen terplekke zijn verbrand. De brandstapel
werd boven een kuil opgericht. Tijdens de crematie zakte de overledene met brandstapel al brandend in
de kuil en werd na verbranding afgedekt. Deze graven kenmerken zich in het sporenvlak als mensgrote
meestal (afgeronde) rechthoekige kuilen met aangekoolde randen.
Dit type graf is niet aangetroffen.
43 Ook wel Knochenlager of Urnengrab genoemd.
44 Ook wel Brandschüttungsgrab mit Knochennest genoemd.
45 Ook wel Brandgrubengrab genoemd.
58

Een opvallend element is dat de brandgraden van de Ewijkse graven zeer verschillend zijn.
Geconcludeerd wordt in het fysisch antropologisch onderzoek dat het crematieproces een complexere
aangelegenheid moet zijn geweest dan normaliter wordt aangetroffen in crematiegraven. Voor de
wisselende brandgraden is geen verklaring te geven. Bij het fysisch antropologisch onderzoek heeft men
gesteld dat per graf niet meer dan één individu begraven ligt. Er lijkt dus sprake te zijn van een hoge
wisseling van temperatuur ten tijde van het crematieproces.
Inhumatiegraven
De inhumatiegraven liggen enigszins bij elkaar binnen een areaal van 10 bij 6 m. Inhumaties 2 en 3
liggen 80 cm van elkaar verwijderd. Inhumatie 1 ligt 3 m ten westen van INH02. Inhumatie 4 ligt 6 m ten
zuiden van INH02. Gezien de oversnijding van INH01 met KG02 maakt het waarschijnlijk dat dit graf van
latere datum is dan van het graf dat oorspronkelijk bij KG02 heeft gehoord.
De conservering van de inhumaties was matig tot slecht. Zowel de skeletresten als de individuele botten
waren niet compleet bewaard.
Inhumatie 1 lag op de linkerzijde met het gezicht naar het zuiden. Het hoofd lag naar het oosten gericht.
Het skelet was zwaar verstoord door ploegen en het oppervlak van de botten was verweerd door
postdepositionele processen. Inhumatie 2 lag op de linkerzijde, de linkerarm wees naar voren (naar het
zuiden). De rechterarm was niet aanwezig. Het lichaam lag in gestrekte houding, oost-west georiënteerd
met het hoofd naar het oosten. Het gezicht keek naar het zuiden. De skeletlengte in situ was ca 1 m.
Omdat de botten zeer onvolledig waren (er zijn onder andere geen voeten aangetroffen) is deze lengte
slechts een grove schatting. Inhumatie 2 lag samen met inhumatie 3 binnen een ovale kringgreppel.
Mogelijk is er een (familie)relatie tussen de twee individuen. Inhumatie 3 lag op de rechterzijde in
feutushouding met een oost-westelijke oriëntatie. De benen waren opgetrokken, de voeten lagen
normaal in positie. Het gezicht was naar het noorden gericht. De linkerarm lag dubbelgevouwen voor
het lichaam; de recherarm lag naar buiten van de buik af. De arm wees omhoog, vermoedelijk lag de
hand bij de hals. Individu 2 lag bij de voeten van deze persoon; 1,3 meter naar het westen. Van inhumatie
4 is weinig teruggevonden. Het skelet lag in een kuil waarin ook verbrande botresten zijn aangetroffen.
Mogelijk betreft het een mislukte verbranding of liggen er twee begravingen door elkaar heen.
Tabel 4.2 Inhumatiegraven.
Grafnr. Leeftijd individu Geslacht individu opmerkingen
INH01 30-40 jaar Mogelijk mannelijk Artrose aan de ellebooggewrichten en lumbale rugwervel, wat wijst
op een hoge belasting van de armen en onderrug. Geheelde breuk
humerus links
INH02 4-6 jaar Kind Meer richting 6 jaar
INH03 30-44 jaar Man Gebitspathologie
INH04 25-40 jaar Vrouw Gebitspathologie en mogelijk beenvliesonsteking
Randstructuren
Op het grafveld zijn vier kringgreppels aangetroffen. Drie van de vier kringgreppels zijn grotendeels
bewaard gebleven. Van de vierde kringgreppel resteert enkel de helft. Twee kringgreppels zijn rond en
twee randstructuren zijn rechthoekig. De ronde randstructuren beslaan een diameter van ongeveer 8 m.
De rechthoekige randstructuren omspannen een areaal van 9 bij 9 m. Opvallend is dat centraal binnen
de randstructuren geen graven zijn aangetroffen. Wel is/zijn bij elke kringgreppel een of meerdere
graven in de greppel zelf of er dicht naast aangetroffen. Onduidelijk blijft of er binnen de kringgreppel
oorspronkelijk wellicht wel een centraal graf is geweest. Daarbij kan ook de relatie met de andere graven
in en bij de kringgreppels niet duidelijk gemaakt worden.
Gedurende de Late Bronstijd en de Vroege IJzertijd komen na-bijzettingen (in de vorm van
crematiegraven in urnen) in bestaande grafmonumenten voor. In de vroege IJzertijd kent dit gebruik zijn
hoogtepunt. 46 Wellicht kunnen de inhumatiegraven ook als een soort na-bijzetting gezien worden.
46 Hessing & Kooi 2005, 637.
59

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
In het algemeen wordt aangenomen dat randstructuren vanaf de late Vroege IJzertijd voorkomen. In
het begin zijn deze voornamelijk cirkelvormig. Pas vanaf de Midden-IJzertijd komen ook rechthoekige
randstructuren voor.
Grafgiften
In één crematiegraf is een aardewerken schaal aangetroffen (CR5). Bij de andere crematiegraven zijn
nagenoeg geen (aardewerken) objecten aangetroffen. Voor wat de inhumatiegraven betreft is alleen
bij inhumatiegraf 4 aardewerk gevonden. Het materiaal is op het graf aangetroffen en dateert in de
Vroege IJzertijd. Dit resultaat is opvallend omdat inhumatiegraven uit de Vroege IJzertijd zeldzaam zijn.
Omdat het graf vermengd is met verbrand botmateriaal is het natuurlijk ook heel goed mogelijk dat het
aardewerk oorspronkelijk bij een crematiegraf heeft gehoord. Daarnaast is het inhumatiegraf dan in
tegenstelling tot de bekende vroege-ijzertijdinhumatiegraven niet rijk uitgevoerd. 47
Opmerkelijk is verder de grote hoeveelheid dierlijk botmateriaal in de crematiegraven (zie ook hoofdstuk
13 fysische antropologie en hoofdstuk 12 zoologie).
Overige structuren
Opvallend op een grafveldareaal is het voorkomen van drie spiekers. Spiekers SP18, SP35 en SP36 liggen
ten westen van de graven, ongeveer 25 tot 40 m ten westen van de crevassegeul.
Omdat in de paalkuilen van de spiekers geen vondstmateriaal is aangetroffen kunnen deze niet
gedateerd worden. Het is dus onduidelijk of deze spiekers in gebruik waren ten tijde van het grafveld,
wellicht voor rituele doeleinden of voor de opslag van brandhout. Een andere optie is dat de spiekers van
jongere of oudere datum zijn en voor agrarische doeleinden zijn gebruikt.
4.3.2 Vindplaats KHII-3
Een ijzertijderf?
Op vindplaats KHII-3 was reeds bronstijdbewoning vastgesteld. Ook komen hier neolithische sporen voor.
Ongeveer 30 m ten zuiden van de bronstijdbewoningssporen zijn structuren aangetroffen die op basis
van het aardewerk en de vorm van de plattegrond in de Vroege en Midden-IJzertijd gedateerd worden.
Huis 1 betreft een mogelijk huisplattegrond uit de Vroege IJzertijd van ongeveer 11 m lang en ca. 4 m
breed. In het verlengde van de plattegrond is op 7 m afstand, ten zuidwesten van H01, SP38 aangetroffen
van ongeveer 4 bij 4 m. Op basis van de aardewerkdateringen wordt er vanuit gegaan dat de spieker in
de Midden-IJzertijd oversneden wordt door SP04. Er kunnen echter geen oversnijdingen van de sporen
worden vastgesteld aangezien de sporen langs elkaar liggen. Wel lijkt de spieker dezelfde oriëntatie te
behouden als H01 en SP38.
Van bijbehorende sporen en structuren lijkt verder geen sprake.
4.3.3 Vindplaats KHII-4/6
In de IJzertijd lijkt op deze vindplaats in tegenstelling tot de Bronstijd meer activiteiten plaats te vinden.
In de zone van de zogenaamde bronstijdgeul (areaal van ca. 30 bij 50 m) ligt een aantal kuilen en
waterputten. De kuilen (KL03 en KL04) en waterputten (WA01, WA03 en WA04) zijn duidelijk in de laagte
gegraven, daar waar verder geen gelijktijdige gebouwplattegronden zijn aangetroffen. Kuilen 3 en 4 zijn
respectievelijk 20 tot 40 cm diep en hebben een vlakke onderkant. Wellicht zijn de kuilen in gebruik
geweest als voorraadkuil. Waterput 1 is een zeer interessant spoor. In deze put is namelijk een bijna
compleet paard gedeponeerd. De waterput is 90 cm in doorsnede en 220 cm diep. Onduidelijk is waarom
er uiteindelijk een paard in terecht is gekomen. De waterput ligt 21 m ten noorden van WA04. Over
waterkuil3 kan niet meer geschreven worden dat deze pal naast WA02 lag en bij het couperen nog erg
ondiep (10 cm met vlakke onderkant). De waterkuil WA04 is daarentegen meer interessant omdat deze
binnen de stakenrij STK11 ligt dat een veekraal vormt. Vermoedelijk heeft WA04 gefungeerd als drenkkuil
voor vee.
47 Jansen 2011; Hessing & Kooi 2005.
60

Afb. 4.8 Sporen en structuren uit de IJzertijd, vindplaats KHII-3.
De eerste duidelijke ijzertijdspieker (SP30) ligt ca. 10 m ten oosten van WA01 en 15 m ten noorden van
KL04. Ongeveer 20 m ten oosten van SP30 is SP32 aangetroffen. Beide spiekers liggen georiënteerd naar
het noordwesten. SP30 betreft een zespalige spieker. SP32 is iets groter van structuur, namelijk 7,35 bij
2,65 m en bestaat uit ongeveer twaalf palen. Onduidelijk is echter of SP32 compleet is. Indien de structuur
oorspronkelijk groter is geweest, kan gedacht worden aan een huisplattegrond in plaats van een
opslagstructuur. Andersom is ook mogelijk dat HS05 toch een opslagstructuur betreft. Deze plattegrond
ligt 50 m ten zuiden van SP32 en kent twaalf palen. De structuur is minimaal 3,1 m lang en maximaal 3,6
m breed. Omdat deze structuur in een proefsleuf is aangetroffen is vooralsnog onduidelijk of de structuur
naar het noorden en zuiden doorloopt.
Opvallend is dat de meeste ijzertijdsporen (Vroege tot en met Midden-IJzertijd) zich voornamelijk in het
oostelijk deel van de vindplaats bevinden. Een uitzondering vormt wellicht HS08. Deze plattegrond wordt
op basis van enkel het grondplan in de Vroege/Midden-IJzertijd geplaatst. Ook is er in het westelijk deel
een hekwerk aangetroffen dat vermoedelijk in de IJzertijd gedateerd kan worden.
61

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afb. 4.9 Sporen en structuren uit de IJzertijd, vindplaats KHII-4/6.
62

Afb. 4.10 Foto van waterkuil 4 in doorsnede.
4.4 De Romeinse tijd
4.4.1 Vindplaats KHII-4/6
Vroeg-Romeinse bewoning?
Op Keizershoeve II is weinig vondstmateriaal aangetroffen dat duidelijk uit de Romeinse tijd dateert.
Veel van het vondstmateriaal kan niet nauwkeuriger gedateerd worden dan tussen de Bronstijd en de
Romeinse tijd. Er zijn daarom enkele structuren aan de Vroeg-Romeinse tijd gerelateerd door middel
van het grondplan. Het betreffen onder andere huizen 4 (H04) en 6 (H06). Beide plattegronden zijn niet
compleet opgegraven waardoor deze ook lastig typologisch te plaatsen zijn. Huis 6 meet 34 bij 6,6 m en
kent geen middenstaanders. De plattegrond wordt door een greppel gevormd die aan de lange zijden op
meerdere plaatsen onderbroken is. Wellicht kunnen deze als ingangspartijen geïnterpreteerd worden.
Verder zijn er aan de buitenzijde van de greppel op een paar plaatsen paalkuilen herkend die mogelijk als
dakvoetdragende palen gezien kunnen worden. Opvallend is de gelijkenis die deze plattegrond vertoont
met de plattegrond die is aangetroffen op Keizershoeve III, 100 m ten noorden van HS06 (Klaphekstraat,
put 9, spoor 1). 48
Er lijkt geen sprake te zijn van stiepenbouw. Ook is het vlak tijdens het veldwerk meerdere malen
(handmatig) geschaafd waardoor de kans op gemiste middenstaanders nihil is.
Huis 4 lijkt wat betreft de greppel op H06 en meet minimaal 27 bij 6,4 m. Deze plattegrond kent echter
wel enkele palen (mogelijk middenstaanders) aan de binnenzijde. Daarnaast is in deze plattegrond wel
enig vroeg-Romeins aardewerk aangetroffen. De huizen zijn ongeveer hetzelfde georiënteerd, namelijk
naar het noordwesten, net als de plattegronden van de Klaphekstraat.
Sporen en structuren die mogelijk bij deze plattegrond hebben gehoord zijn: WA02, SP14 en SP17.
Een mogelijke parallel vormt een huisplattegrond die in de nabije omgeving is aangetroffen: Ongeveer
700 m ten zuiden van Keizershoeve II is in 1989 op het zogenaamde Woerdje aan de Ooigraaf – bij het
industrieterrein Schoenaker-West – een inheemse boerderij uit het einde van de 1 e en begin van de 2 e
eeuw blootgelegd. Het gaat om een deels twee-, deels drieschepige structuur met afmetingen van ca. 25
x 6 m. De grondsporen die tot het gebouw behoren, hebben bijna uitsluitend handgevormd aardewerk
opgeleverd. 49
48 Langeveld 2010.
49 Kamp & Polak 2001.
63

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afb. 4.11 Romeinse sporen op vindplaats KHII-4/6.
Een dump?
In de zone die in de Bronstijd als geul wordt aangemerkt, is waarschijnlijk vanaf de Midden-IJzertijd weer
een geul actief waarin uiteindelijk Romeins vondstmateriaal terecht is gekomen.
De geul bevindt zich aan de noordzijde van deze vindplaats en is niet in z’n geheel opgegraven. Daar
waar een profiel over de geul is gezet, is een soort dumpplaats aangetroffen met daarin aardewerk
en metaal uit de Romeinse tijd. Het betreft materiaal dat mogelijk gerelateerd kan worden aan de
bewoningssporen van KHI-vindplaats 1, het Romeinse villaterrein, maar ook aan de sporen van vindplaats
KHII-4/6. Het aardewerk dateert voornamelijk in de 1 e eeuw n. Chr., waaronder een amfoor in een
opvallend en weinig voorkomend baksel. Op Keizershoeve I zijn van dit type amfoor en baksel geen
fragmenten aangetroffen (zie hoofdstuk 5).
De metalen objecten bestaan uit een ijzeren dolk en acht fragmenten van fibulae die tussen 50/30 v. Chr.
tot vermoedelijk 40/50 n. Chr. dateren. Hiermee wordt de datering van nabijgelegen sporen uit de Vroeg-
Romeinse tijd bevestigd.
64

4.5 De Middeleeuwen
4.5.1 Vindplaats KHII-7
Slechts in twee putten (17 en 25) zijn sporen uit de Middeleeuwen aangetroffen. Het betreft het terrein
ter hoogte van de boerderij van dhr. Boekhorst. Ten zuiden van een mogelijk middeleeuwse sloot zijn
concentraties kuilen gevonden. In de meest zuidelijk aangelegde proefsleuf is mogelijk een deel van een
huisplattegrond waargenomen. Deze is verder niet onderzocht. Hier is in de toekomst vervolgonderzoek
nodig indien het terrein op deze locatie verstoord wordt.
Afb. 4.12 Sporen uit de Middeleeuwen.
4.6 Overige sporen en structuren
Tot nu toe zijn veel sporen en structuren besproken. Toch is een deel onbeschreven omdat hiervan de
datering niet bepaald kon worden op basis van type, vorm en vondstmateriaal. Het betreffen onder andere
de ‘usual suspects’ waaronder solitaire (paal) kuilen, een waterput (WA05, datering tussen Bronstijd en
Romeinse tijd), maar ook veel spiekers die niet duidelijk bij een erf konden worden ingedeeld.
65

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
4.6.1 Vindplaats KHII-4/6
Huis 7
Huis 7 betreft een plattegrond waarvan maar weinig sporen zijn aangetroffen en is daardoor twijfelachtig.
De plattegrond als zodanig lijkt 5,8 m breed en ca. 15 m lang. Voornaamste reden om hier een structuur
van de maken zijn de twee parallelle greppels en de weinige palen die op een rij staan. Op onregelmatige
afstand zijn drie middenstaanders waargenomen. De structuur is noordoost-zuidwest georiënteerd. Er is
geen vondstmateriaal aangetroffen.
Huis 9
Ongeveer 18 m ten noordwesten van H04 ligt H09. Van deze plattegrond is slechts een deel
waargenomen. De verwachting is dat de plattegrond naar het noorden en het zuiden kan worden
uitgebreid. De put is hier echter niet verder aangelegd. Er zijn vier paalkuilen en drie greppels
waargenomen die samen een rechthoek vormen van 13 m breed en bij 7,5 m lang. De volledige lengte
van deze plattegrond is niet vastgesteld. Omdat hier in de toekomst mogelijk nog verder onderzoek zal
gaan plaatsvinden, zijn de sporen hier niet gecoupeerd.
Spiekers
SP19 en SP20 betreffen twee opslagstructuren die beiden uit meer dan negen palen hebben bestaan. De
structuren liggen in dezelfde oriëntatie als HS06 (een vroeg-Romeins huis), maar zijn ouder of jonger. De
oversnijdingen neigen naar een jongere datum, maar deze zijn niet heel overtuigend. Uit de paalkuilen is
geen vondstmateriaal gekomen en zijn daarom zonder datering.
SP09 past binnen dit plaatje, alleen is deze spieker mogelijk wel jonger dan HS06, maar omdat in de
spieker geen vondstmateriaal is aangetroffen, is onduidelijk hoe de spieker precies gedateerd kan
worden. Mogelijk stamt de spieker uit de Midden-Romeinse tijd of Middeleeuwen? De spieker ligt 5 m
ten noordoosten van SP19 en SP20.
Spiekers die tevens in de buurt van HS06 liggen maar niet te relateren zijn aan een periode betreffen:
SP10, SP21, SP22, SP23, SP25
SP08, SP33, SP34 zijn in een proefsleuf (put 47) aangetroffen waarin ook een vroeg-Romeins huis is
gevonden (HS04). Omdat in de spiekers geen vondstmateriaal is aangetroffen, is onduidelijk in welke
periode deze gedateerd kunnen worden.
In het oostelijk deel van de vindplaats KHII-4-6 zijn de spiekers SP13, SP15, SP16, SP26, SP27, SP29, SP31,
SP47, SP49 en SP50 waargenomen. Deze spiekers bevatten geen vondstmateriaal en zijn daarom ook
moeilijk in een periode te plaatsen.
(Water-)kuilen
In het midden van de vindplaats KHII-4-6 ligt WA06; een duidelijke waterkuil met inloopzone. De kuil is
met laagjes opgevuld en is mogelijk langere tijd in gebruik geweest. Waterput 6 is 400 cm in doorsnede
en 90 cm diep met een vlakke onderkant. In de kuil is geen vondstmateriaal aangetroffen.
Ook WA05 lijkt een waterkuil. Deze is iets kleiner in doorsnede, namelijk 220 cm en 80 cm diep. Kuil 2
is 160 cm in doorsnede en 20 cm diep. Waarschijnlijk betreft het een voorraadkuil maar vondstmateriaal
ontbreekt.
4.6.2 Vindplaats KHII-7
Middeleeuwse spiekers?
SP40, SP41, SP45 en SP46 zijn in een proefsleuf (put 17) aangetroffen. Deze put ligt ter hoogte van de
verwachte middeleeuwse zone. Omdat geen vondstmateriaal bij deze structuren is aangetroffen, worden
deze tot nader order niet aan een periode toegekend.
66

Afb. 4.13 Overige sporen en structuren zonder datering op vindplaats KHII-4/6.
67

5 Aardewerk
W.F. Reigersman-van Lidth de Jeude en E. Drenth
5.1 Inleiding
Tijdens het archeologische onderzoek te Ewijk-Keizershoeve II zijn in totaal 3150 vaatwerkscherven,
brokken huttenleem, een slingerkogel en twee (weef)gewichten gevonden. Dit aantal is inclusief gruis. In
april en mei 2011 is daarnaar een eerste verkennend onderzoek uitgevoerd. Het doel achter deze studie
was enerzijds het verkrijgen van meer inzicht in de ouderdom van het materiaal, en daarmee tevens in
het aandeel van Romeinse vondsten onder het handgevormde aardewerk. Anderzijds werd de quick scan
verricht teneinde het onderzoekspotentieel van het aardewerkcomplex in kaart te brengen. Keuzes bij de
uitwerking en rapportage zouden daardoor beter gemaakt en gefundeerd kunnen worden.
Naar aanleiding van deze inventarisatie is vervolgens gekozen voor een uitgebreidere analyse van
schervenmateriaal afkomstig uit structuren zoals de huisplattegronden en de graven. Daarnaast zijn
assemblages en losse vondsten nader onderzocht die vanwege hun typologische samenstelling en
ouderdom opvielen.
Het aardewerk dat tijdens de opgraving Keizershoeve II is opgegraven toont duidelijk overeenkomsten
met het aardewerk dat door Bloo, Van der Linden en Besuijen is beschreven voor Keizershoeve I. 50 Het
aardewerk dat in dit hoofdstuk aan de orde zal komen, dateert min of meer uit dezelfde perioden als het
eerder gevonden aardewerk. De Vroege en Midden-IJzertijd zijn goed vertegenwoordigd, evenals het
aardewerk uit de Romeinse tijd. Bronstijdaardewerk komt ook voor, maar in kleinere aantallen. Neolitisch
aardewerk is slechts sporadisch aanwezig en ook het aandeel aardewerk uit de Late Middeleeuwen en
Nieuwe tijd vormt maar een klein percentage van het geheel (afb. 5.1 en afb. 5.2).
IJZ/ROM
IJZL
50 Bloo, Van der Linden & Besuijen 2012.
ROM
IJZM/IJZL
LME
NEOL
NEOM
NEO/BRONS
BRONS
BRONSL
BRONS/IJZ
IJZM
IJZ
IJZV
IJZV/IJZM
Afb. 5.1 Verdeling van het aangetroffen aardewerk over de ABR-periodes. N=1841; 106 fragmenten konden niet in de
grafiek worden meegenomen, vanwege een te brede datering. Het diagram is gebaseerd op de gegevens van de scan uit
tabel 5.1 en 5.2.
69

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Het aardewerk zal in chronologische volgorde beschreven worden. Het materiaal uit de prehistorie is
beschreven door E. Drenth (ArcheoMedia), terwijl het Romeinse schervenmateriaal is bestudeerd en
beschreven door W.F. Reigersman-van Lidth de Jeude.
430600 430700 430800 430900
Afb. 5.2 Verspreiding van het aardewerk uit de verschillende perioden over het opgravingsterrein. Het verspreidingskaartje
is gebaseerd op de gegevens van de scan. Deze dateringen komen in grote lijnen overeen met de definitieve dateringen, maar
kunnen hier en daar iets afwijken.
5.2 Conservering
Het handgevormde aardewerk is niet altijd goed geconserveerd. De oppervlaktebehandeling aan de
buitenkant van de pot is meestal redelijk intact. Gepolijste en gegladde fragmenten komen regelmatig
voor. De fragmentatie is goed. Een aantal potten is waarschijnlijk geheel of gedeeltelijk reconstrueerbaar.
De binnenzijde van de fragmenten is soms echter erg gesleten. Het aardewerk dat tijdens de aanleg van
de vlakken is gevonden is soms erg klein en gefragmenteerd. Een deel van deze fragmenten is verweerd.
Het gedraaide aardewerk uit de Romeinse tijd en Middeleeuwen is goed geconserveerd.
5.3 Werkwijze
Voor de bijdrage aan de studie van het prehistorisch aardewerk zijn in totaal 2899 stuks vaatwerk
bestudeerd. De categorie vaatwerk is onderverdeeld in twee groepen: gruis en scherven.
70
Datering
Klokbekercultuur? (3)
Romeinse Tijd (5)
IJzertijd (34)
Late IJzertijd (1)
Midden-IJzertijd (9)
Vroege IJzertijd (1)
Late Bronstijd (2)
Neolithicum (2)
Midden-Neolithicum (7)
N
179500 179600 179700 179800
0000000
50m
50m
N
© ADC 2012

Bij het prehistorisch aardewerk is als scheidslijn tussen beide in de regel 4 cm 2 aangehouden; wat
beneden deze waarde ligt, is als gruis beschouwd. Scherven groter dan 4 cm 2 die in de lengteas
gespleten zijn ofwel waarvan de buiten- en/of binnenkant ontbreken, zijn eveneens als gruis bestempeld.
Een uitzondering op deze regels zijn kleine fragmenten met vermeldenswaardige kenmerken, zoals
versiering en vorm. Doorgaans is bij de registratie van intrinsieke eigenschappen, dat wil zeggen
karakteristieken die eigen zijn aan het aardewerk, een werkwijze gevolgd die in hoofdlijnen tevens te
vinden is in diverse andere studies naar handgevormd aardewerk. 51 Dit betekent dat de scherven (in
totaal ca. 975) het meest uitgebreid beschreven zijn. Dit kan gebeurd zijn op individueel niveau of op
groepsniveau, indien de fragmenten hetzelfde vondstnummer delen én (waarschijnlijk) van dezelfde pot
afkomstig zijn. Waar mogelijk is informatie over de algemene potvorm en het type genoteerd.
Bij het aardewerk uit de Romeinse tijd zijn alleen de fragmenten minder dan 1 gram als gruis bestempeld.
De scherven zijn naar hun (oorspronkelijke) positie in de pot opgedeeld in drie groepen, te weten:
— rand (met, zo mogelijk, een specificatie van de vorm),
— wand,
— bodem (met, zo mogelijk, mogelijk een specificatie van de vorm).
Van elk van dit soort aardewerkfragmenten zijn na macroscopische bestudering, voor zover mogelijk en
van toepassing, de volgende variabelen geregistreerd:
a. het gewicht (in g),
b. de gemiddelde wanddikte (in mm),
c. de verschraling,
d. de oppervlakteafwerking,
e. de versiering,
f. de kleur op dwarsdoorsnede,
g. karakteristieken over rolopbouw,
h. het feit of een scherf onverbrand dan wel (secundair) verbrand is,
i. bijzonderheden, zoals het voorkomen van aankoeksel.
Een aantal van deze variabelen behoeft verdere toelichting. Van de verschraling, indien aanwezig, is
aangegeven:
— het soort of de soorten. Zandverschraling is in zoverre een punt van discussie dat opzettelijke
toevoeging niet met zekerheid vast te stellen is, aangezien zand van nature aanwezig kan zijn in klei.
— de afmeting van het grootste verschralingspartikel (per verschralingssoort);
Bij het onderdeel ‘oppervlakteafwerking’ is zowel naar de buiten- als binnenkant van het aardewerk
gekeken, waarbij een onderscheid is gemaakt tussen:
— gepolijst (het oppervlak heeft een glad én (hoog) glanzend karakter);
— glad;
— glad, hobbelig
— besmeten;
— ruw.
Daarnaast is genoteerd, wanneer een scherf een verweerde buiten- en/of binnenkant heeft.
Bij de kleur van een scherf op dwarsdoorsnede is een onderscheid gemaakt tussen ‘oxiderend’ (O),
ofwel lichte tinten, en ‘reducerend’ (afgekort tot R) d.w.z. donkere tinten. Aldus kan de kleuropbouw
aangegeven worden, waarbij telkens begonnen wordt met de (veronderstelde) buitenzijde. Zo staat
ORO voor een lichte buiten- en binnenzijde en een donkere kern en betekent OR een tweedeling met
een lichte buitenzijde en een donkere binnenkant. Deze gegevens zijn bij de uitwerking uitsluitend
gebruikt om vast te stellen of een aardewerkfragment al dan niet (secundair) verbrand is. In het geval
dat aardewerk extra verhit raakt, gaan oxiderende en grijze kleuren overheersen. Daarnaast kan het
51 Zie bijvoorbeeld Ufkes 2002.
71

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
aardewerk poreus worden, kunnen blaasjes optreden en potvormen verwrongen raken. De kleur op
dwarsdoorsnede is in principe informatief over het bakmilieu. 52 Een lichte kleur reflecteert een zuurstofrijk
milieu, een donkere kleur zuurstofarme omstandigheden. Bij een scherf met als kleur op de breuk ORO,
om een voorbeeld te geven, waren de bakomstandigheden zuurstofrijk of zuurstofarm, maar werd tijdens
het afkoelen de keramiek aan lucht blootgesteld. Echter niet in die mate dat het organische materiaal in
de klei door oxidatie volledig verdwenen is. Vandaar dat een donkere kern aanwezig is.
Genoteerd zijn eventuele sporen van rolopbouw, die wijzen op een vervaardiging van een pot uit
kleirollen, met als mogelijkheden H-, N- en Z-voegen. 53
Verder zij opgemerkt dat, voor zover de beschikbare tijd dit toestond, geprobeerd is scherven aaneen te
passen om meer grip op de morfologie te krijgen. Dit betekende dat waar mogelijk binnen elk spoor of
concentratie gezocht is naar ‘passers’.
5.4 Resultaten quickscan 54
Alvorens in te gaan op de uitkomsten van de huidige studie willen wij de lezer de resultaten van de quick
scan niet onthouden. Tabel 5.1 laat zien hoeveel scherven een scherpe datering hebben gekregen en in
welke putten zij zijn aangetroffen. Ter informatie zijn tevens het voorkomen en de frequentie van Romeins
gedraaid aardewerk opgenomen. De scherven die tijdens de quick scan een ruimere datering hebben
gekregen, zijn gepresenteerd in tabel 5.2.
Tabel 5.1 Aardewerkscherven met scherpe datering. Tussen haakjes staan de aantallen inclusief twijfelgevallen.
Putnr Midden-
52 Rye 1988, 114-118.
53 Zie voor meer informatie Louwe Kooijmans 1980, 136-137.
54 Voor het classificeren en dateren van het aardewerk zijn in aanvulling op de elders in de tekst specifiek genoemde literatuur
studies gebruikt van de hand van Arnoldussen & Ball (2007), Van den Broeke (1980; 1984; 1987a; 1991), Drenth (2011) en Drenth et
al. (2007). Voor de Romeinse tijd is daarnaast gebruik gemaakt van Holwerda 1941; Stuart 1977.
72
Neolithicum
Laat-
Neolithicum
Late
Bronstijd
Vroege
IJzertijd
Midden-
IJzertijd
Late
IJzertijd
Romeinse tijd,
handgevormd
aardewerk
Romeins
gedraaid
aardewerk
6 - - - 10 - - - 55
14 - - - - - - - 2
16 - - - - 8 - - -
17 - - - - 8 - - -
26 - - - - - - - 1
29 - - - - - - - 1
30 8 - - - - - - 1
31 34 (38) - - - - - 2
32 (1) (1) - - - - - 1
33 4 (6) - - - - - - -
35 (1) - - - - - - -
38 - - - - - - - 1
39 - - - - - - - 5
40 - - - - - - - 5
41 - - - - - (17) 1 6
42 (2) - 1 - 2(5) - 3 2
43 - - - - (21) (1) - 11
46 - - - - 21 - 8 4
47 - - - - 1 - 2 1
49 - - - - (3) - - -
56 - - - - 32 - - 4
75 - - - - - - 5(12) 28

Tabel 5.2 Aardewerk (scherven, weefgewichten en slingerkogel) met een ruime datering. Tussen haakjes staan de aantal inclusief
twijfelgevallen. Ter informatie bevat de tabel tevens het Romeinse gedraaide aardewerk.
Putnr.
Neolithicum-Romeinse tijd
Neolithicum-Bronstijd
Neolithicum-Late Bronstijd
Neolithicum-IJzertijd
Neolithicum-Vroege IJzertijd
Neolithicum-Midden-IJzertijd
Midden-Neolithicum-Midden-IJzertijd
Vroege Bronstijd-begin Late Bronstijd
Bronstijd-IJzertijd
5 - - - - - - - - - - - - 11 - - 25 - - -
6 - - - - 3 - - - - - - - 1 - - 7 - - 55
14 - - - - - - - - - - - - 1 - 30 5 - - 2
16 - - - - - - - - - - - - 1 8 - 6 - - -
17 - - - - - - - - - - - 2 - 1 (3) 13 - - -
21 - - - - - - - - - - - - 3 - - - - - -
23 - - - - - - - - - - - - 3 18 - 8 - - -
25 - - - - - - - - - 5 - - 1 2(20) 8 14 - - -
26 - - - - - - - - - - - - - - - 2 - - 1
27 - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - -
28 - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - -
29 - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1
30 - - - - - - - - - - - - 3 - - - - - 1
31 - - - - - - 1 - - - (1) - - - - - - - 2
32 - - - 3 - 3 - - - - - - 6 - - 3 - - 1
33 - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - -
35 - - - - - - 5 - - - - - - - - - - - -
38 - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1
39 - - - - - - - - - - - - - - - 4 - - 5
40 - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - 5
41 - - - 1 - - - - - - - - - (5) - 44 6 - 6
42 23 - 4 - - 1 - 3 2 17
IJzertijd
(24)
Late Bronstijd-IJzertijd
Late Bronstijd-Midden-IJzertijd
Late Bronstijd-Romeinse tijd
Vroege/Midden-IJzertijd
Midden/Late IJzertijd
IJzertijd/Romeinse tijd
Midden-IJzertijd-Romeinse tijd
Late IJzertijd/Romeinse tijd
Romeins gedraaid aardewerk
- - 3 1 63 20 - - 2
43 - - - - - - - - - 37 - - 1 15 28 59 - 8
44 - - - - - - - - - 1 1 - - - - 3 - - -
45 - 2 - - - - - - - - - - 5 3 - - - - -
46 - - - - - - - 16
(17)
(68)
- 1 1 23 14 94 - 4 4
47 - - - - - 1 - - 1 3 - - 2 25 11 44 - 3 1
49 - - - - - - - - - 1 - - 10 5 (1) 57 1 - -
51 - - - - - - - - - 28 - - - - - 1 - - -
52 - - - - - - - - - 1 - - 10 - - 1 - - -
53 - - - - - - - - - 16 - - - 47 (43) 11 - - -
54 - - - - - - - - - - - 1 - - 9 1 - - -
56 - - - - - - - - - 11 - - - 22 - - - - 4
57 - - - - - - - - - - - - - - 4 - - - -
59 - - - - - - - - - - - - - 124 - - - - -
75 - - - - - - - - - - - - - - - 4 - 6 28
11
73

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Uit de tabellen komt het beeld naar voren van een relatief sterke vertegenwoordiging van
middenneolithische vondsten uit grofweg de eerste helft van de het vierde millennium v. Chr. Ook
de Vroege en Midden-IJzertijd (respectievelijk ca. 800-550/500 v. Chr. en 550/550-250 v. Chr.) zijn in
verhouding goed vertegenwoordigd. Schaars of zelfs wellicht volledig afwezig is aardewerk uit het
Laat-Neolithicum (ca. 2850-2000 v. Chr.) en de Late IJzertijd (ca. 250-12 v. Chr.). Tot slot, een substantiële
component van het handgevormde aardewerk is Romeins. Gelet op de aanwezigheid van gedraaid
Romeinse keramiek hoeft dit geen verbazing te wekken.
Het beeld dat uit de scan naar voren komt, is dat diverse perioden vertegenwoordigd zijn. Algemeen
gesteld bevestigt de huidige analyse deze conclusie, hoewel op detailniveau hier en daar de datering van
de vondsten is gewijzigd. Dat blijkt uit de tabellen 5.3 en 5.4. De eerstgenoemde tabel toont wat op basis
van de keramische vondsten de ouderdom van de verschillende onderscheiden plattegronden, graven
en kuilen is. Daarbij is de vraag of er een directe chronologische relatie tussen het middenneolithische
aardewerk en spieker 43 is. Vierpalige spiekers zijn uit die periode niet bekend. Voor de plattegronden van
zowel de hoofd- als bijgebouwen blijkt telkens dat het aardewerk te gering qua hoeveelheid en te weinig
diagonistisch is voor een scherpe datering. Van de hoofdgebouwen is nummer 10 het meest nauwkeurig
te dateren, omdat uit een van de paalkuilen een driehoekig (weef)gewicht met doorboringen aan de
uiteinden afkomstig is. Dit soort gewichten dateert uit de periode Midden-IJzertijd tot en met Romeinse
tijd. 55 De wandscherf heeft aan de buitenzijde vier nagelindrukken, waarbij de wand is opgedrukt.
Deze versiering is in de Romeinse tijd relatief slecht vertegenwoordigd 56 , zodat de kans klein is dat het
complex uit deze periode dateert
De kuilen 1, 3 en 5 zijn op basis van het aardewerk scherp te plaatsen in tijd: achtereenvolgens het Laat-
Neolithicum B, de Midden-IJzertijd en het Midden-Neolithicum. In het onderstaande zal de inhoud van
de kuilen 1 en 5 nader worden besproken.
De keramische vondsten uit de waterkuilen 1 en 3 laten ook een redelijk precieze ouderdom toe. Zij
dateren vermoedelijk respectievelijk uit de Midden-IJzertijd en de Vroege of Midden-IJzertijd.
De meeste graven zijn (vermoedelijk) aangelegd in de Midden-IJzertijd, getuige het aardewerk. Bij
crematiegraf 5 is het mogelijk de datering te verengen tot de tweede helft van deze periode. Voor meer
informatie over het grafaardewerk wordt verwezen naar het navolgende.
Tabel 5.4 geeft een beknopt overzicht van de datering van de geselecteerde vondsten die verder in het
kader van de onderhavige studie zijn geanalyseerd.
Tabel 5.3 Aantal scherven per onderscheiden structuur.
Putnr. spoornr.
55 Van den Broeke 1987a, 38 en afb. 9.
56 Van den Broeke 1987a, afb. 5d.
74
of ander-
soortige
context
aard spoor/
laag
vondst-nr. structuurnr. of
andersoortige
context
aard en aantal vondsten datering
31 72 paalkuil 124 hoofdstructuur 3 1 wandscherf Midden-Neolithicum-begin Late
31 80 kuil 116, 118,
119
kuil 5 104x gruis, 1 bodemscherf(?),
2 randscherven, 6 wandscherven
31 88 paalkuil 120 spieker 43 ca. 90x gruis, 4 randscherven,
19 à 21 wandscherven
Bronstijd
Midden-Neolithicum
Midden-Neolithicum
32 30 paalkuil 153 spieker 38 1x gruis, 1 wandscherf Midden-Neolithicum-begin Late
Bronstijd
32 35 paalkuil 152 spieker 4 5x gruis, 2 wandscherven Late Bronstijd-Romeinse tijd
32 37 paalkuil 150 spieker 4 4x gruis, 2 wandscherven IJzertijd-Romeinse tijd
32 46 paalkuil 148 spieker 38 1x gruis ?
32 48 paalkuil 149 spieker 48 1x gruis, 3 wandscherven Midden-Neolithicum- begin Late
Bronstijd
32 54 paalkuil 161 hoofdstructuur 1 1 wandscherf IJzertijd-Romeinse tijd
32 58 paalkuil 156, 157 hoofdstructuur 1 18x gruis, 2 wandscherven Late Bronstijd-Romeinse tijd
33 4 kuil 138, 140 kuil 1 9x gruis, 5 à 6 wandscherven Laat-Neolithicum B (Klokbekercultuur)
33 9 paalkuil 137 spieker 42 1 wandscherf Midden-Neolithicum-Midden-IJzertijd

Putnr. spoornr.
of ander-
soortige
context
aard spoor/
laag
vondst-nr. structuurnr. of
andersoortige
context
aard en aantal vondsten datering
41 14 paalkuil 213 spieker 10 3x gruis ?
41 22 huisgreppel 241 hoofdstructuur 6 2 wandscherven IJzertijd-Romeinse tijd
42 28 kuil 256, 322 kuil 3 2x huttenleem, 1 randscherf,
5 wandscherven
Midden-IJzertijd
42 108 waterkuil 283 waterkuil 3 1x huttenleem?, 3 wandscherven vml. Vroege/Midden-IJzertijd
42 109 waterkuil 281 waterkuil 2 1x gruis, 1x huttenleem(?),
1 bodemscherf, 5 wandscherven
IJzertijd-Romeinse tijd
45 10 waterkuil 332 waterkuil 5 1x gruis, 4 wandscherven Late Bronstijd-Romeinse tijd
45 1 paalkuil 333 spieker 50 2 wandscherven Midden-Neolithicum-Bronstijd
46 7 waterkuil 512 waterkuil 7 3x gruis ?
46 50 paalgat met
paalkuil
534 spieker 14 1 gruis, 1 wandscherf IJzertijd-Romeinse tijd
46 52 waterkuil 588, 590 waterkuil 1 3x gruis, 8 bodem-, rand- en
wandscherven
46 62 waterkuil 584, 585 waterkuil 4 4x gruis, 2 bodemscherven,
2 randscherven, 11 wandscherven
vml. Midden-IJzertijd
Midden-/Late IJzertijd
47 48 paalkuil 327, 339 hoofdstructuur 5 2x gruis -
47 52 paalkuil 326 hoofdstructuur 5 2x gruis, 1 wandscherf IJzertijd-Romeinse tijd
47 102 greppel 476 hoofdstructuur 4 1x gruis -
47 129 paalkuil 561 hoofdstructuur 4 1x gruis, 1 wandscherf Late Bronstijd-Romeinse tijd
47 132 paalkuil 164 hoofdstructuur 4 1 wandscherf Late Bronstijd-Romeinse tijd
47 135 paalkuil 565 hoofdstructuur 4 1 randscherf, 2 wandscherven IJzertijd-Romeinse tijd
47 136 paalkuil 566 hoofdstructuur 4 2x gruis, 1 wandscherf Late Bronstijd-Romeinse tijd
49 75 paalkuil 575, 599 hoofdstructuur 10 3x gruis, 1 wandscherf,
1 (weef)gewicht
Midden-IJzertijd-Romeinse tijd
49 78 paalkuil 573 hoofdstructuur 10 6x gruis ?
49 80 paalkuil 572 hoofdstructuur 10 1x gruis ?
49 81 paalkuil 571 hoofdstructuur 10 1x gruis ?
49 97 paalkuil 581 spieker 17 1 wandscherf IJzertijd-Romeinse tijd
49 107 paalkuil 580, 595 spieker 17 1x gruis, 22 rand- wand- en
bodemscherven
Late Bronstijd-Midden-IJzertijd
49 109 paalkuil 596 spieker 17 1 wandscherf IJzertijd-Romeinse tijd
50 1 paalkuil 591 - 1x gruis ?
51 8 crematiegraf 651 crematiegraf 1 8x gruis, 1 wandscherf Late Bronstijd-Midden-IJzertijd
52 14 paalkuil 613 spieker 18 1 wandscherf IJzertijd-Romeinse tijd
53 1 crematiegraf 615, 628,
630
crematiegraf 10 67x gruis, 2 randscherven,
51 wandscherven
vml. Midden-IJzertijd
53 5 kringgreppel 617 kringgreppel 5 1x gruis, 3 wandscherven Late Bronstijd-Romeinse tijd
56 1 crematiegraf 633 crematiegraf 5 32 fragmenten van schaal van
56 1 aardewerk-
concentratie
56 2 inhumatiegraf 634, 636,
vormtype 13
tweede helft Midden-IJzertijd
643 6x gruis en 1 wandscherf vml. Midden-IJzertijd
652
inho4 93x gruis, 34 rand- en
wandscherven
Vroege IJzertijd
56 4 crematiegraf 643 crematiegraf 11 6x gruis, 1 wandscherf vml. Midden-IJzertijd
57 4 crematiegraf 639 crematiegraf 10 15x gruis, 1 randscherf,
4 wandscherven
vml. Midden-IJzertijd
In het onderstaande zullen de meest veelzeggende en aansprekende vondsten uit de tabellen 5.3 en 5.4
eruit worden gelicht en in chronologische volgorde worden besproken. Voor alle bijzonderheden over het
in deze studie geanalyseerde aardewerk wordt de lezer verwezen naar de gegevens op het e-depot.
75

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Tabel 5.4 Overige keramische vondsten die binnen het huidige kader zijn bestudeerd.
Putnr. spoornr. of
76
andersoortige
context
vondstnr. aard context aard en aantal vondsten datering
6 2700 16 laag 1x gruis, 4 randscherven, 4 wandscherven Vroege IJzertijd
16 6 27 kuil 1 bodemscherf, 1 randscherf,
6 wandscherven
Vroege of Midden-IJzertijd
17 52 56 kuil 1 randscherf vml. Vroege of Midden-IJzertijd
23 2000 49 laag 5x gruis, 1 mgl. bodemscherf,
18 wandscherve
Vroege of Midden-IJzertijd
23 2700 50 laag 19x gruis, 1 randscherf, 6 wandscherven vml. Vroege of Midden-IJzertijd
25 3 56, 68 kuil 1 gruis, 25 rand-, wand- en
bodemscherven
Midden-IJzertijd
25 4 57 kuil 1 randscherf Vroege of Midden-IJzertijd
25 2000 62 laag 1 randscherf vml. Vroege IJzertijd
30 2600 85 laag 6x gruis, 2 wandscherven Midden-Neolithicum
31 81 101 onbekend 4x gruis, 1 wandscherf Midden-Neolithicum- begin Late
Bronstijd
31 89 108, 139 laag 4x gruis, 1 wandscherf vml. Midden-Neolithicum
31 90 129 paalkuil 6x gruis Midden-Neolithicum- begin Late
Bronstijd
31 1300 135 laag 1 wandscherf vml. Midden-Neolithicum
31 3000 103 laag 1 wandscherf vml. Midden-Neolithicum
32 5 126 recente verstoring 1 wandscherf Laat-Neolithicum B (Klokbekercultuur)
32 44 151 paalkuil 4x gruis, 3 wandscherven vml. Vroege/Midden-IJzertijd
35 1300 144 laag 11x gruis Midden-Neolithicum
35 1400 147 laag 3x gruis vml. Midden-Neolithicum
41 6 203, 210 paalkuil 61x gruis, 1 bodemscherf(?),
3 randscherven, 19 wandscherven
vml. Midden-IJzertijd
42 6 220 kuil 1 randscherf Midden- of Late IJzertijd
42 7 253 kuil 5x gruis, 1 wandscherf vml. Midden-Neolithicum
42 21 223 kuil 1x huttenleem, 1 bodemscherf,
1 randscherf
vml. Midden-IJzertijd
42 97 275 greppel 2x huttenleem, 3 wandscherven Vroege Bronstijd-begin Late Bronstijd
42 101 297 vak binnen laag 2x huttenleem, 7 wandscherven IJzertijd
42 3000 239 laag 1 randscherf Late Bronstijd
43 13 262 paalkuil 2 randscherven, 1 wandscherf vml. Vroege of Midden-IJzertijd
43 85 290 paalkuil 1x gruis, 1 randscherf, 11 wandscherven vml. Midden-IJzertijd
46 42 547 paalgat in paalkuil 1 randscherf Late Bronstijd-Midden-IJzertijd
46 8 509 paalkuil 1 wandscherf IJzertijd-Romeinse tijd
46 9 508 kuil 3 wandscherven IJzertijd-Romeinse tijd
46 12 513 paalkuil 69 rand- en wandscherven Vroege of Midden-IJzertijd
46 47 537 paalkuil 1 wandscherf vml. IJzertijd
46 59 436 paalkuil 3 wandscherven IJzertijd-Romeinse tijd
47 130 473, 562 kuil 13x gruis, 1 bodemscherf,
2 randscherven, 18 wandscherven
47 134 474, 563 laag 2 bodemscherven, 1 randscherf,
14 wandscherven
vml. Midden-IJzertijd
vml. Midden-IJzertijd
47 139 568 kuil 8x gruis, 1 randscherf, 13 wandscherven IJzertijd
49 103 577, 593 k kuil 7 rand- en wandscherven IJzertijd (eerder Vroege of Midden-
IJzertijd dan Late IJzertijd)
49 106 579, 594 paalkuil 2 wandscherven IJzertijd-Romeinse tijd
50 1 591 paalkuil 1x gruis ?
59 1 663 aardewerkconcentratie 35x gruis, 2 bodemscherven,
6 randscherven, 109 wandscherven
Vroege IJzertijd

5.5 Aardewerk uit de prehistorie
5.5.1 Midden-Neolithicum 57
In het bovenstaande is reeds opgemerkt dat het twijfelachtig is of spieker 43 gedateerd mag worden
met behulp van het aardewerk uit een van de paalkuilen (S31.88). Onder de vondsten bevindt zich een
bovendeel van een pot die parallellen heeft binnen de middenneolithische keramiek uit Wijchen-Het
Vormer (afb. 5.3). Louwe Kooijmans 58 typeert het vaatwerk van deze site als volgt: “In het algemeen
kunnen we vaststellen dat er bij alle vormen een duidelijke tendens bestaat tot het aangeven van een
schouder, die hals en potlichaam scheidt.” In het geval van Beuningen wordt deze schouder gemarkeerd
door een zwak ontwikkelde horizontale richel. Helaas is de pot in kwestie te gefragmenteerd voor een
eenduidige toewijzing aan een van de door Louwe Kooijmans onderscheiden morfologische groepen. 59
Wel staat vast dat het een gecarineerde kom of schaal (vormtype IC) dan wel een geschouderde beker
(vormtype IIB) is. Er is overigens een geleidelijke overgang tussen beide vormen.
Afb. 5.3 Selectie van middenneolithisch aardewerk uit S31.88 (vnr. 120).
Van de overige vondsten uit het bewuste grondspoor zijn twee tot drie scherven opvallend. Zij hebben
aan de buitenkant (waarschijnlij) cannelures, een kenmerk dat ook bekend is van Wijchen-Het Vormer. 60
Waarschijnlijk moet het aardewerkcomplex uit S88 beschouwd worden als resten van de Swifterbantcultuur
of Hazendonk-groep met invloeden van de Michelsberg-cultuur. 61 Te oordelen naar deze
invloeden zal de ouderdom van het aardewerk ergens tussen ca. 3925-3500/3400 v. Chr. liggen. 62
Elders in put 31 is tevens middenneolithisch aardewerk te voorschijn gekomen. Meer in het bijzonder zijn
negen scherven aangetroffen in een kuil (KL05). Geen van de scherven is dusdanig groot dat informatie
over de algehele morfologie verkregen kan worden. Wel kan worden gemeld dat twee randfragmenten
aanwezig zijn. Beide hebben een afgeronde vorm, één is bovendien aan de buitenzijde verdikt.
Vermoedelijk heeft het ensemble dezelfde ouderdom
als het voornoemde aardewerkcomplex.
Tabel 5.5 Gemiddelde wanddikte van het
Scherven die (vermoedelijk) middenneolithisch zijn (vermoedelijk) middenneolithisch aardewerk. Tussen
ook afkomstig uit de putten 30, 35 en 42. Worden haakjes staan de aantallen inclusief twijfelgevallen.
de belangrijkste kenmerken van dit aardewerk
wanddikte (mm) aantal scherven
samengevat, dan blijkt dat de gemiddelde wanddikte
6 6
varieert van 6 t/m 13 mm (tabel 5.5). De meest
7 7(8)
frequente waarde is 8 mm.
8 9(10)
De verschraling bestaat telkens uit kwartsgruis. Bij
twaalf scherven is bovendien chamotte toegevoegd.
57 Deze vondsten zijn gedaan op de vindplaats KHII-3.
58 Louwe Kooijmans 1980, 146.
59 Idem, 143, 145, 146 en fig. 12 en 13.
60 Louwe Kooijmans 1980, 142.
61 Vgl. Raemaekers 1999.
62 Zie in dit verband Lanting & Van der Plicht 1999/2000, 27-28.
9 8(9)
10 1(2)
11 3
12 -
13 1
niet meetbaar 1
77

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Tabel 5.6 toont wat de kleur van de scherven op de
breuk is. Er zijn zowel aanwijzingen voor baksels uit
een zuurstofarme als –rijke oven.
Een substantieel deel van de scherven getuigt van
een opbouw van vaatwerk uit kleirollen (3 tot 4x
H-voeg, 3x H-/N-voeg en 6 tot 7x N-voeg).
Op geen van de scherven zijn verkoolde (voedsel)
resten waargenomen.
In hoofdstuk 9 is bij de bespreking van de vuurstenen
artefacten van Keizershoeve II beargumenteerd dat
RRR 5(6)
de middenneolithische resten waarschijnlijk geen langdurige en uitgebreide bewoning weerspiegelen.
Dit beeld wordt versterkt door het aardewerk. De hoeveelheid scherven is gering. Daar komt bij dat de
middenneolithische mobilia niet geassocieerd zijn met een gelijktijdige gebouwplattegrond.
5.5.2 Klokbekercultuur (vindplaats KHII-3)
Een veertiental scherven uit een kuil (KL01) kan worden toegewezen aan de Klokbekercultuur (ca.
2400-1900 v. Chr.). 63 Ondanks dat het materiaal sterk verweerd en gefragmenteerd is, kunnen aan de
hand van de versiering drie klokbekerscherven herkend worden. Een van deze fragmenten (wanddikte 6
mm; verschraling met kwartsgruis en chamotte; verbrand) draagt op de buitenwand visgraatversiering.
Vanwege de slechte conservering is niet herkenbaar of de indrukken met een gladde of een getande
spatel zijn aangebracht.
Bij een tweede scherf is de wijze van versiering beter herkenbaar. Er is een getande spatel gebruikt,
waarmee een aantal horizontale en verticale lijnen is ingedrukt. De wanddikte van het fragment is
gemiddeld 8 mm. De kleur op dwarsdoorsnede is ORO. De verschraling bestaat uit gneis, graniet of een
aanverwante gesteentesoort.
De versiering van de derde scherf bestaat uit een drietal horizontale groeven/geulen, die de scherf in
zijaanzicht een golvend voorkomen geven. De wandscherf is gemiddeld 6 mm dik. De verschraling
bestaat uit kwartsgruis en chamotte. De kleur is thans overwegend donkergrijs. Oorspronkelijk heeft het
oppervlak een lichte kleur gehad. Deze deklaag is door verwering grotendeels verdwenen.
Ten slotte zijn er twee niet-aaneenpassende wandscherven. Ook zij worden gekenmerkt door horizontale
groeven/geulen aan de buitenzijde. De verschraling bestaat uit graniet, gneis of iets dergelijks. De kleur
op dwarsdoorsnede is ORO. Vanwege de gemiddelde dikte van 9 mm en de aard van de versiering
stammen beide scherven waarschijnlijk van een potbeker.
Het verhaal dat hierboven is geschreven voor het Midden-Neolithicum kan eveneens worden gedaan
voor de Klokbekercultuur. De vondsten van de laatstgenoemde cultuur indiceren een incidenteel
kortstondig bezoek aan de locatie. De inhoud van kuil (KL01) is pover en de vondsten staan binnen
de opgraving bovendien qua datering en culturele toewijzing nagenoeg op zichzelf. Er is slechts één
andere keramische vondst van waarschijnlijk de Klokbekercultuur te Keizershoeve II gedaan. S32.5 heeft
een minieme scherf met op de sterk verweerde buitenkant horizontale groeflijnen en zigzaggroeflijnen
(vondstnr. 126). De binnenzijde ontbreekt. Het fragment lijkt een klokbeker te vertegenwoordigen.
Ten noorden van deze vindplaats is op Keizershoeve I is in een laag een volledig profiel van een
klokbeker verzameld (mogelijk type 2lf). 64 Complete Klokbekers zijn vooral bekend uit grafcontexten,
kleinere fragmenten komen veelvuldig voor op vindplaatsen in het rivierengebied. 65
63 Zie in dit verband studies van Drenth & Hogestijn 2007; Lanting 2007/2008; Lanting & Van der Waals 1976; Van der Leeuw 1976;
Lehmann 1965; Van Sprang 1993; Van der Waals & Glasbergen 1955.
64 Blom, Feijst & Veldman 2012, 104, Drenth 2005, 339.
65 Zie bijvoorbeeld het overzicht in Louwe Kooijmans 1972. Op korte afstand van Ewijk zijn klokbekers gevonden in Nijmegen (een
exemplaar aan de Voorstadlaan staat beschreven in de geschriften van Daniels, archivaris van de stad Nijmegen), maar ook ten
oosten (recent onderzoek door ARC) en ten zuiden van Ewijk, op de rand van de gemeenten Beuningen, Wijchen en Nijmegen,
schriftelijke mededeling P. Franzen.
78
Tabel 5.6 Kleur op de breuk van het (vermoedelijk)
middenneolithisch aardewerk. Tussen haakjes staan
de aantallen inclusief twijfelgevallen.
wanddikte (mm) aantal scherven
OOO 3
OOO/ORO 1
ORO 10
ORR 16(19)
RRO 1

5.5.3 Vroege IJzertijd
Een fragment van een eenledige kom of schaal met een haakrand is ontdekt in een geul (S6.2700; afb.
5.4). Het randfragment kent een dubbele doorboring. Vanaf welke zijde de wand is doorboord, valt niet te
zeggen. Vermoedelijk is ter verschraling van de pot zand toegevoegd. De wanddikte is gemiddeld 8 mm.
Afb. 5.4 Fragment van kom of schaal met haakrand en
dubbele doorboring kort onder de rand (vondstnr. 16).
Met een haakrand en een dubbele doorboring combineert de schaal in kwestie twee verschijnselen die
regelmatig zelfstandig bij kommen en schalen worden aangetroffen. De combinatie staat evenwel niet op
zichzelf. Een parallel is gevonden te Colmschate. 66
Haakranden zijn in Midden- en Zuid-Nederland gidsartefacten voor de Vroege IJzertijd (ca. 800-550/500
v. Chr.). 67 Van den Broeke houdt ze voor karakteristiek voor de tweede helft van deze periode (de fasen
C en D). Maar het is goed mogelijk dat deze randvorm gedurende de gehele Vroege IJzertijd voorkwam.
Ickler noemt exemplaren uit de regio Krefeld die reeds uit de Late Bronstijd dateren. 68 De dubbele
doorboring geeft geen chronologisch uitsluitsel. Dit kenmerk is momenteel niet scherper dateerbaar dan
Vroege IJzertijd en het begin van de Midden-IJzertijd. 69
Onlangs is door Drenth & Williams-Kodde een aardewerkcomplex uit de Vroege IJzertijd gepubliceerd
dat te Groenlo-De Woerd is opgegraven. 70 Daarbinnen blijken kommen en schalen telkens donker
gekleurd zijn. Zoals voornoemden hebben geopperd, kan het hier wel eens kan gaan om een opzettelijke
‘kleurgeving’. De haakrandkom of -schaal van Keizershoeve versterkt deze gedachte. Op enkele lichte
vlekken na is het bewuste fragment van een kom/schaal uit Keizershoeve II donker. Door aardewerk
te bakken in een zuurstofarm bakmilieu ofwel in reducerende omstandigheden is zo’n resultaat te
verkrijgen.
Hoewel inmiddels in Midden- en Zuid-Nederland een aanzienlijke hoeveelheid graven uit de Vroege
IJzertijd is onderzocht, bevatte geen ervan een haakrandkom of –schaal. 71 Een interpretatie van het
exemplaar uit Keizershoeve II is om die reden weinig plausibel.
Uit een inhumatiegraf (INHO2) zijn onverbrande scherven van in elk geval één pot te voorschijn
gekomen. De buitenkant is besmeten, hoewel het bovendeel glad is. Op de rand bevinden zich
vingertopindrukken. Deze kenschets herinnert sterk aan de Harpstedt-potten die zo goed bekend zijn
uit urnenvelden. In Zuid- en Midden-Nederland zijn ze gebonden aan de Vroege IJzertijd, hoewel een
jongste voorkomen in het begin van de Midden-IJzertijd soms wordt vermoed. 72 Eenduidige voorbeelden
zijn echter niet te geven. Verdere kenmerken van de pot zijn: ORR op dwarsdoorsnede, gemiddelde
wanddikte 10 mm en chamotte- en zandverschraling.
66 Groenewoudt 1984, afb. 7: nr. 16.
67 Van den Broeke 1987a, 36, afb. 5c en 7.
68 Ickler 2007, 159, 164 en 167.
69 Drenth in voorbereiding.
70 Drenth & Williams-Kodde 2012.
71 Zie in dit verband Brunsting & Verwers 1975; Dijkman 1995; Dijkman & Hulst 2000; Drenth in voorbereiding; Dyselinck 2010;
Hessing 1989; Hissel 2007a; 2007b; Hissel & Tol 1999; Holwerda z.j.; Van Kerckhove 2010; Van Kerckhove m.m.v. Chtcheglov 2010;
Kortlang 1999; Mildner & Wetzels 2005; Roymans 1999; Schabbink & Tol 2000; Tol 2000; Verlinde & Hulst 2010; Verwers 1966; 1972;
1975.
72 Zie de in deze bijdrage aangehaalde literatuur.
79

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
5.5.4 Midden-IJzertijd (KHII-1 & 2)
Het zwaar gefragmenteerde aardewerk uit crematiegraf 1 leert ons niets
over de datering van het grafveld. Beter is het gesteld met crematiegraf
10, waaruit het onverbrande fragment van een tweeledige tonvormige
hoge pot (afb. 5.5). 73 Deze heeft een gladde bovendeel en een besmeten
benedendeel. De gemiddelde wanddikte is 9 mm. Ter verschraling heeft
chamotte gediend. De kleur op dwarsdoorsnede is ORR. De vorm dateert
de pot in de Midden-IJzertijd (ca. 550/500-250 v. Chr.). Het is mogelijk
dat onder de vondsten nog een tweede besmeten pot schuilgaat.
Hiervan zijn dan enkel wandscherven aanwezig. Ten slotte is een
randfragment van een, voor zover zichtbaar, gladwandig stuk vaatwerk
met chamotteverschraling gevonden. Het fragment is te klein voor
een algehele morfologische reconstructie. Deze heeft een naar binnen
afgeschuinde rand. De gemiddelde wanddikte is 7 mm. Op de breuk is
de kleur ORR.
Crematiegraf 11 heeft behalve een zestal stukjes gruis een wandfragment
van een scherp geknikte pot opgeleverd. Vermoedelijk gaat het om een
drieledige schaal zoals die in de Midden-IJzertijd gebruikelijk zijn. 74 De
wand is gladwandig en gemiddeld 7 mm dik. Het baksel is verschraald
met chamotte. Het fragment is verbrand, gelet op de kleur op de breuk
(OOO).
In crematiegraf 5 zijn 32 fragmenten gevonden van een met chamotte en vermoedelijk zand verschraalde,
gladwandige (oorspronkelijk gepolijste?) schaal met een gemiddelde wanddikte van 10 mm (afb. 5.6).
Door het aanbrengen van een horizontaal omlopende geul direct onder de naar binnen afgeschuinde,
spits eindigende rand is een zwak geprofileerde drieledige vorm ontstaan; bovendien heeft de rand
daardoor aan de buitenzijde plaatselijk een lip gekregen. De bodem lijkt licht afgerond te zijn, hoewel
deze vorm vanwege de incomplete staat van de schaal niet geheel duidelijk is. De fragmentarische staat
is hoogstwaarschijnlijk het gevolg van het feit dat de schaal de dode op de brandstapel vergezelde. Na
afloop zijn fragmenten van het object verzameld en tezamen met de crematieresten gedeponeerd. De
overwegend oranje kleur die de scherven hebben alsmede de (haar)scheuren bij enkele fragmenten
geven blijk van verbranding.
73 In navolging van Van den Broeke (1980a, 30) wordt hier onder ‘hoge pot’ vaatwerk verstaan met een maximale doorsnede die
kleiner is dan 1,5x de pothoogte.
74 Zie bijvoorbeeld Van den Broeke 1980.
80
Afb. 5.6 Drieledige schaal uit crematiegraf 5 (vondstnr. 633).
Afb. 5.5 Fragment van hoge tweeledige pot
uit crematiegraf 10 (vondstnr. 628).

Morfologisch behoort de schaal tot het vormtype 13 zoals dat door Van den Broeke is onderscheiden. 75
Binnen de IJzertijd in Midden- en Zuid-Nederland zijn deze vormen kenmerkend voor het tweede
deel van de Midden-IJzertijd ofwel voor Van den Broeke’s fasen G en H. 76 Deze fasen worden door
Lanting & Van der Plicht tussen respectievelijk ca. 390-350(?) v. Chr. en 350(?)-250 v. Chr. gedateerd. 77
Een qua vorm tot op grote hoogte vergelijkbare schaal is afkomstig uit een crematiegraf te Est nabij
Meteren. 78 Houtskool uit het graf is 14 C-gedateerd: 2210 ± 60 BP (GrA-18859). Een 2 s-kalibratie met het
computerprogramma WinCal25 resulteert in de volgende mogelijkheden: 394-153 v. Chr. en 135-112 v.
Chr. Deze datering ondersteunt de gedachte dat de schaal uit het crematiegraf te Ewijk tot de tweede
helft van de Midden-IJzertijd behoort. Vermeldenswaardig is, tot slot, dat ook in het geval van Est de
schaal secundair verbrand is.
5.6 Romeinse tijd
Uit de Romeinse tijd zijn 135 fragmenten gedraaid aardewerk gevonden (tabel 5.7). De fragmenten die
van het vlak zijn geraapt zijn in veel gevallen verweerd. De fragmenten uit de sporen zijn goed bewaard
gebleven. Het aardewerkcomplex bestaat voor het grootste deel uit gebruiksaardewerk. Dit is aardewerk
dat in de keuken of voor opslag en transport werd gebruikt. Dit aardewerk is meestal in wat grovere
baksels gemaakt met een licht tot behoorlijk ruw oppervlak en vaak redelijk grove magering. De vormen
zijn kook- en voorraadpotten, kannen, borden en dergelijke. Een heel kleine hoeveelheid bestaat uit
tafelwaar of luxe aardewerk. Dit aardewerk kenmerkt zich door fijne baksels met weinig inclusies en
fijnere vormen, zoals bordjes, bekertjes en bakjes. De kruiken die op tafel werden gebruikt hebben ook
een vrij fijn baksel. De iets grotere kruikamforen met twee oren en een standvlak hebben een iets grover,
maar meestal nog vrij glad baksel.
Tabel 5.7 Aardewerk uit Romeinse tijd en Middeleeuwen.
Baksel n %n g %g gem g MAI EVE
Terra sigillata 1 0,4% 1 0,0% 1,0
Terra nigra 2 0,9% 29 0,8% 14,5
geverfde waar 4 1,8% 4 0,1% 1,0
Gladwandig 54 23,8% 799 23,2% 14,8 2 1,10
Amfoor 60 26,4% 585 17,0% 9,8
Ruwwandig 11 4,8% 81 2,4% 7,4 1 0,70
Dolium 3 1,3% 79 2,3% 26,3 1 0,07
Briquetage 1 0,4% 6 0,2% 6,0
handgevormd Romeins 58 25,6% 1126 32,7% 19,4 8 1,81
middeleeuwse kogelpot 28 12,3% 691 20,1% 24,7 3 0,39
INDET 5 2,2% 42 1,2% 8,4
227 100,0% 3443 100,0% 15,2 15 4,07
Terra sigillata, terra nigra en geverfde waar vertegenwoordigen de tafelwaar. De fragmenten terra sigillata
en geverfde waar zijn zo klein dat hier nauwelijks informatie aan te ontlenen is. Wel tonen de baksels
en verfkleur aan dat het hier om aardewerk gaat dat in de 2 e eeuw, of mogelijk aan het eind van de 1 e
eeuw dateert. De splinter terra sigillata is afkomstig uit Midden- of Oost-Gallië. Drie fragmenten geverfde
waar zijn in techniek a (wit baksel met rode verf) gemaakt. Het vierde fragment is in techniek b ( wit
baksel met zwarte verf) gemaakt. De fragmenten terra nigra zijn groter. Beide fragmenten behoren bij
een bord. Een van de fragmenten heeft een standring. Het is mogelijk dat beide fragmenten bij hetzelfde
bord hebben behoord. Dit exemplaar heeft een diameter rond 25cm gehad. Een type is niet te bepalen.
De lage standring en de grote diameter doen echter vermoeden dat dit stuk uit de 1 e eeuw dateert en
mogelijk pré-Flavisch is.
75 Van den Broeke 1987a, 29 en afb. 4.
76 Ibidem, afb. 5c.
77 Lanting & Van der Plicht 2005/2006, 271-273.
78 Gehasse & Leijnse 2002.
81

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Het meeste aardewerk is gebruiksaardewerk en heeft oorspronkelijk behoord bij een kruik, kruikamfoor
of amfoor. Een kruik is van het type Stuart 111 (afb. 5.8a). 79 Dit type kruik heeft een ringvormige lip. De
rand is niet ondersneden. Deze kruik komt na het midden van de 2 e eeuw op.
Van een kruikamfoor zijn 54 fragmenten in een beige, enigszins verweerd baksel gevonden. Door
de verwering heeft het baksel een nogal ruw karakter gekregen. Het type is niet te bepalen. Een
randfragment van een andere kruikamfoor kon ook niet nader gedetermineerd worden.
Vijf amfoorfragmenten hebben een opvallend donkerrood baksel met een magering van witte
kwartsfragmenten, maar ook zwarte inclusies (afb. 5.7). Dit baksel heet Catalan Pascual 1 en is uit Spanje
uit de omgeving van Barcelona afkomstig. 80 In dit baksel zijn twee typen amfoor gemaakt: Dressel 2-4 en
Pascual 1. Beide amforen zijn in de 1 e eeuw n. Chr. gemaakt. De Dressel 2-4 kan eventueel ook in de 2 e
eeuw nog geproduceerd zijn. De nu gevonden fragmenten zijn niet diagnostisch. In onze streken komen
ze vooral in vroeg-Romeinse contexten voor.
Afb. 5.7 Amfoorbaksel met witte en zwarte inclusies.
Andere soorten gebruiksaardewerk die hier zijn gevonden, zijn dolium, en ruwwandig aardewerk.
Hieronder zijn twee verschillende dolia Stuart 147. 81 Een is gemaakt in het gangbare dikwandige
handgevormde beige dolium baksel met rode en beige potgruis. Het tweede exemplaar is een klein
dolium in een oranjebeige ruwwandig baksel (afb. 5.8b). Dit stuk is niet handgevormd maar gedraaid,
zoals gebruikelijk bij kleine dolia. Dit dolium heeft een sterk geprofileerde rand, zoals ook voorkomt
bij de rode LLW dolia en andere kleine dolia. Dolia zoals deze zijn onder andere gevonden in Zoelen
Scharenburg, al hebben deze stukken een licht ruw gladwandig baksel. 82 Bij de opgraving Keizershoeve I
is ook een klein formaat dolium gevonden, maar deze is eveneens in een gladwandig baksel gemaakt. 83
Handgevormd aardewerk
Onder het handgevormde aardewerk was niet alleen prehistorisch materiaal, maar ook aardewerk uit
de Romeinse tijd. Dit lokale Romeinse handgevormde aardewerk heeft over het algemeen een zeer
fijne magering die moeilijk herkenbaar is. De fragmenten zijn meestal donker van kleur, dus reducerend
gebakken. Het oppervlak is meestal geglad. Een aantal stukken was mogelijk oorspronkelijk gepolijst.
Eén fragment heeft een duidelijke magering van plantaardig materiaal. Dit fragment is oxiderend
gebakken en heeft een lichte kleur.
79 Stuart 1977, type 111.
80 Tchernia & Zevi 1972, Pl. I en II; Tyers 1996, 2.3 en 2.5.
81 Stuart 1977, type 147.
82 Reigersman & Vanderhoeven 2010, 118-119, afb. 5.11b.
83 Van der Linden & Besuijen 2012.
82

Afb. 5.8 Romeins aardewerk: a. kruik Stuart 11; b. ruwwandig gedraaid dolium.
De vorm van de potten is over het algemeen vrij wijd en lijkt eerder op schalen of kommen dan potten.
Een randfragment heeft bij een drieledige pot behoord. Een stuk doet sterk denken aan een Romeins
ruwwandig bord of kom (afb. 5.9b). Het is waarschijnlijk een imitatie. Imitaties van gedraaide Romeinse
vormen komen regelmatig voor in handgevormd aardewerk. Het is een indicatie van de aanpassing van
de lokale bevolking aan of contact met de nieuwe ‘Romeinse’ bewoners in het gebied.
Het hierboven geschetste beeld van een grote hoeveelheid zeer fijn gemagerd reducerend gebakken
aardewerk en weinig plantaardig gemagerd aardewerk komt overeen met het aardewerkonderzoek van
Keizershoeve I. Van der Linden geeft daar aan dat driekwart van het handgevormde aardewerk een fijne
zandmagering heeft en dat slechts een klein percentage plantaardige magering heeft. 84
Briquetage
Een fragment handgevormd aardewerk kon herkend worden als briquetagemateriaal of zoutcontainer
aardewerk. Hoewel dit briquetage baksel zowel in de Late IJzertijd als de Romeinse tijd voorkomt, is het
waarschijnlijk dat dit Romeins is. In hetzelfde vondstnummer komt namelijk ook een kruikfragment voor.
Keramische objecten
Uit de Romeinse tijd resteert één keramisch object. Het betreft een eivormige slingerkogel van 39x25
mm. Dergelijke aardewerken slingerkogels komen de gehele Romeinse tijd voor. Dit exemplaar is
gevonden in een kuil waarin ook een gladwandig fragment gevonden is (S42.50).
5.6.1 Verspreiding Romeins aardewerk
De hoeveelheid aardewerk uit de Romeinse tijd dat op een draaischijf is gemaakt is vrij klein. De meeste
fragmenten zijn afkomstig uit het profiel van put 75. In verschillende andere werkputten is ook aardewerk
uit de Romeinse tijd gevonden. Op het verspreidingskaartje is te zien waar dit is gevonden (afb. 5.2). De
belangrijkste sporen worden hieronder uitgelicht.
Twee randfragmenten komen uit andere delen van de opgraving. Het ruwwandige dolium komt uit
S47.143 (afb. 5.8b). De rand van de kruikamfoor komt uit een laag.
De concentratie prehistorisch aardewerk is veel groter dan de concentratie Romeins aardewerk, zodat
in de Romeinse tijd enkele sporen door oudere sporen zijn gegraven. Bij diverse Romeinse contexten is
waarschijnlijk dan ook sprake van opspit uit de IJzertijd. In S42.50 zijn een volledig grijze handgevormde
84 Ibid.
a
b
83

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
bodem met potgruismagering en handgevormde fragmenten met een magering van fijn grind gevonden
naast een gladwandig fragment en een dubbelkonische slingerkogel. In S75.2510 is een kom uit de Late
IJzertijd gevonden.
Profiel S75.2510 (32 gedraaid, 24 handgevormd)
Het profiel in put 75 (S2510) heeft veel fragmenten van kruiken of kruikamforen opgeleverd. Hieronder
is een vierledig oor (vnr. 521, afb. 5.9a). Ook de twee fragmenten van een terra nigra bord en de
amfoorfragmenten in het Catalaanse baksel komen uit het profiel (vnr. 518 en 522), alsmede de
imitatie van een gedraaid Romeinse kom of bord in handgevormd aardewerk (afb. 5.9b). Het overige
handgevormde aardewerk uit dit profiel komt overeen met het aardewerk dat Van der Linden beschreef
voor Keizershoeve I. Het zijn reducerend gebakken fragmenten van drieledige potten.
De combinatie van het oor, het amfoorbaksel en het terra nigra bord maken een datering van het gebruik
van dit deel van het terrein vóór 70 n. Chr. waarschijnlijk.
Afb. 5.9 Vondsten uit profiel: a. vierledig oor; b. handgevormde imitatie van ruwwandige kom of bord.
GR01 (S40.3)
In GR01 zijn vier randfragmenten gevonden van een witte gladwandige kruik St 111 (afb. 5.8a). Deze is
vanaf 170 n. Chr. geproduceerd. Verder is een handgevormd fragmentje gevonden.
GR02 (S38.3 en S40.4)
In GR02 zijn drie aardewerkfragmenten gevonden. Het zijn een randfragment van een handgevormd
dolium, een gladwandig en een handgevormd scherfje. Het doliumfragment is niet goed te dateren. Het
is gemaakt het algemeen voorkomend beige doliumbaksel met witte en rode potgruis.
Op grond van deze fragmenten is de greppel niet nauwkeuriger te dateren dan uit de Romeinse tijd.
HS04 (o.a. S47.102)
In HS04 is alleen handgevormd aardewerk gevonden. Hieronder zijn 52 fragmenten die geselecteerd zijn
voor analyse. In tabel 5.3 is de datering van de prehistorische fragmenten gegeven. Dit aardewerk lijkt uit
verschillende perioden te dateren van Vroege IJzertijd tot Romeinse tijd. Slechts vier fragmenten konden
als Romeins worden gedateerd. Een golfrand is het meest duidelijke stuk uit de Romeinse tijd. Dit stuk
is met drie andere fragmenten in een greppel gevonden die waarschijnlijk bij het huis heeft gehoord.
In de paalkuilen is geen aardewerk uit de Romeinse tijd gevonden, maar uit de IJzertijd, De Romeinse
fragmenten zijn dus waarschijnlijk veel jonger dan de fragmenten die in de paalsporen van het huis
zijn gevonden. Dat zou betekenen dat de Romeinse fragmenten pas na het verlaten van het huis in de
greppel zijn terecht gekomen.
5.6.2 Late Middeleeuwen / Nieuwe tijd
Uit de Late Middeleeuwen zijn drie tot vier kogelpotten gevonden. Deze lijken erg op elkaar en kunnen
gedateerd worden van 1150 tot 1300.
84
a
b

5.7 Conclusie
Aan de hand van de huidige aardewerkstudie kunnen de onderzoeksvragen die aan het gehele
archeologische onderzoek ten grondslag lagen tot op zekere hoogte worden beantwoord. De
belangrijkste conclusies zijn:
De oudste aardewerkvondsten zijn afkomstig van de vindplaats KHII-3. Zij behoren tot de
middenneolithische Hazendonk-groep. Het aardewerk lijkt niet samen te hangen met langdurige dan wel
uitgebreide bewoning.
De enkele vondsten van de laatneolithische Klokbekercultuur, die eveneens gedaan zijn op de vindplaats
KHII-3), spreken evenmin voor bewoning van substantiële omvang of lange duur. Eerder wijzen zij op
een incidenteel bezoek van de locatie. Een alternatief is dat zij gerelateerd zijn aan een landgebruik,
bijvoorbeeld beakkering, waarbij aardewerk een bescheiden rol speelde.
Op de vindplaatsen KHII-1 & 2 is een deel van een grafveld blootgelegd. Het oudste aardewerk daaruit
dateert in de Vroege IJzertijd, de jongste keramiek uit de Midden-IJzertijd.
Nog geen tweehonderd meter ten zuiden van het villaterrein is van Romeinse activiteiten nauwelijks
nog sprake. Aardewerk uit de Romeinse tijd is slechts mondjesmaat aanwezig. Het is zo weinig dat op
grond van de herkende stukken niet veel meer gezegd kan worden dan dat hier aardewerk is gevonden
dat tussen het einde van de 1 e eeuw en het eind van de 2 e eeuw is terecht gekomen. Het is in sommige
gevallen goed te relateren aan sporen. Blijkbaar heeft dit deel van het terrein in de Romeinse tijd een
functie gehad, waarbij aardewerk niet of nauwelijks nodig was, zoals weidegebied of akkerland.
85

6 Een La Tène-armband
L.P. Verniers
6.1 Inleiding
Er is één fragment van een La Tène-armband aangetroffen tijdens de opgraving in Ewijk-Keizershoeve II.
Dit fragment komt uit een kuil (S49.75; vnr. 576).
Veel La Tène-glasvondsten zijn armbanden. Er worden echter ook ringen, ‘kralen’ of secundair verbogen
armbanden (hangers) aangetroffen. Kenmerkend voor de armbanden is dat het glas naadloos is: er zijn
wel draaisporen zichtbaar, maar geen verbindingsnaad. Dit komt doordat de armbanden worden gemaakt
door een klompje heet glas om een ijzeren staaf te slingeren.
Het La Tène-glas is gebruikt als sieraad voor vrouwen. Dit is gebaseerd op armbanden die in
inhumatiegraven zijn meegegeven. Daaruit blijkt ook dat het met name volwassen vrouwen geweest
zijn die de armbanden gedragen hebben. 85 De sieraden werden zowel om de pols als om de onder- of
bovenarm gedragen.
In de 20 e eeuw zijn in Europa twee typologieën ontwikkeld voor La Tène-armbanden. In Nederland maken
wij voornamelijk gebruik van de typologie van Haevernick. 86 Zij gaat uit van het aantal ribben en de
eventuele versiering op de armbanden, niet van de kleur van de armband.
6.2 La Tène-armbanden in het Nederrijnse gebied
La Tène-armbanden komen veelvuldig voor in Centraal Europa, maar kennen ook een dichte verspreiding
in het Nederrijnse gebied. Hier circuleren de eerste armbanden al vanaf 250 v. Chr. (LT C1). Er wordt
zelfs een eigen productie aangenomen, aangezien er een type circuleert dat nauwelijks in Centraal
Europa voorkomt (een armband met 7 ribben). Er zijn geen bewijzen voor een productie van de La Tènearmbanden
in de Romeinse tijd. 87
De La Tène-armbanden werden van glaspasta gemaakt. Ze zijn meestal blauw of paars van kleur, maar
kleurloze, bruine, groene armbanden komen ook voor. Bij de kleurloze armbanden bevindt zich vaak een
gele folie van glaspasta aan de binnenzijde van de armband; mogelijk kreeg de armband hierdoor een
goudkleurige uitstraling.
De armbanden die reeds in de 3 e eeuw v. Chr. in het Nederrijnse gebied circuleren zijn de bredere
armbanden (5- en 7-ribbig). Deze zijn blauw van kleur, maar er zijn ook voorbeelden bekend van
7-ribbige armbanden van kleurloos glas. 88
De 5-ribbige armbanden komen nauwelijks nog in de 1 e eeuw v. Chr. voor en 7-ribbige armbanden zijn
dan geheel onbekend. In deze periode domineren de 1-ribbige armbanden; dit type is in de 2 e eeuw v.
Chr. opgekomen. De meeste armbanden zijn in de 1 e eeuw v. Chr. blauw van kleur, maar er komen ook
veelvuldig paarse armbanden voor. Kleurloos is in deze periode een uitzondering en groene en bruine
armbanden behoren tot de minderheid.
6.3 La Tène-armbanden in de gemeente Beuningen
In de gemeente Beuningen zijn in het verleden grote aantallen La Tène-armbandfragmenten gevonden.
Er zijn vindplaatsen bekend waar meer dan 100 fragmenten zijn verzameld. Eén van deze vindplaatsen,
Beuningen – De Heuve, wordt genoemd als mogelijke productieplaats. Er zijn geen bewijzen voor
glasproductie; er zijn echter in heel Europa geen glasovens aangetroffen. In Centraal-Europa wordt een
aantal sites op basis van halffabrikaten en grote aantallen als mogelijke productieplaats gezien.
Beuningen – De Heuve zou op basis van de grote aantallen als productie- of distributieplaats gezien
kunnen worden. Andere aanwijzingen voor een armbandproductie zijn het voorkomen van Nederrijnse
typen, de 2- en 7-ribbige armband, en het voorkomen van armbandtypen in een bepaalde kleur
85 Roymans & Verniers 2009.
86 Haevernick 1960.
87 Roymans & Verniers 2009, 5-6.
88 Tijdens de opgraving van Lomm – Hoogwatergeul zijn vier fragmenten van kleurloze, 7-ribbige armbanden gevonden, (Verniers
2011).
87

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
(5-ribbige, paarse armbanden komen bijvoorbeeld nauwelijks elders in Europa voor). Het hoeft niet te
betekenen dat het glas hier is geproduceerd. Er zouden halffabricaten in de vorm van glasbaren kunnen
zijn geïmporteerd, waarna de armbanden op de locatie zouden kunnen zijn gemaakt. 89
De meeste aangetroffen armbanden op Beuningen – De Heuve zijn 5-ribbig (n=198), waarvan er 152
blauw van kleur zijn, en 34 paars. Er zijn 175 fragmenten van 1-ribbige armbanden gevonden. Acht keer
is een blauwe, 7-ribbige armband gevonden. Eveneens acht keer is een 2-ribbige armband aangetroffen,
waarvan er zeven paars zijn en één bruin. 90
De aangetroffen armbanden, de verschillende typen en de kleuren, duiden dat in Beuningen – De Heuve
zeer waarschijnlijk La Tène-armbanden zijn vervaardigd.
6.4 De La Tène-armband van Ewijk – Keizershoeve II
De armband die tijdens de huidige opgraving is aangetroffen, is 5-ribbig en blauw van kleur. De armband
kan in de 2 e eeuw v. Chr. worden gedateerd. 91
De armband is vervormd door verhitting. Het lijkt er op dat met name één zijde van de armband dicht
bij het vuur of warmtebron heeft gelegen: één zijde is meer vervormd en hier ontbreekt een deel van de
armband. De andere zijde is minder aangetast.
Een eerste idee is dat de armband is meegegeven in een crematiegraf. Dit kwam vaker voor in de Late
IJzertijd en er zijn enkele grafvelden bekend met verbrande La Tène-armbanden in crematiegraven. 92
Er zijn echter geen aanwijzingen dat de kuil waaruit het fragment komt, een graf is geweest. Aan de
bovenzijde van de armband is wel een witte substantie aanwezig. Door middel van microscopisch
onderzoek is vastgesteld dat het geen crematieresten betreft. Het lijkt op as. Daarnaast zijn ook geen
verbrande botresten aangetroffen.
De armbanden werden vaak hergebruikt: daarbij werd de armband opnieuw verhit zodat deze verbogen
kon worden, bijvoorbeeld tot hanger. Er kan worden verondersteld dat het hier besproken fragment verhit
is, waarbij de vervorming tot hanger is mislukt. Misschien is de aangetroffen kuil een afvalkuil.
89 Roymans & Verniers 2009, 6.
90 De hier genoemde aantallen (en ook verder in de tekst) komen voort uit een grootschalige inventarisatie die voor een
masterscriptie is uitgevoerd, Verniers 2006.
91 Roymans & Verniers 2009, 24-26.
92 Enkele voorbeelden zijn Lomm – Hoogwatergeul (Verniers 2011), Weert – Molenakkerdreef (Hiddink 2003.), Nederweert – Rosveld
(Hiddink 2006.).
88

7 Metaal en metaalslak
7.1 Metaalvondsten
L.M.B. van der Feijst
Tijdens het onderzoek te Beuningen Keizershoeve II zijn 42 fragmenten van metalen voorwerpen
aangetroffen. De voorwerpen bestaan uit ijzer, lood en brons. Alle stukken waren sterk gecorrodeerd
vanwege het jarenlange verblijf in de bodem. Op één vondst na, waarvan een röntgenopname is
gemaakt, konden alle fragmenten op het oog worden gedetermineerd. De voorwerpen zijn afkomstig uit
een grafveld uit de Midden-IJzertijd en een vondstdump van een nederzetting uit de overgangsperiode
van de Late IJzertijd naar de Vroeg-Romeinse tijd.
Alle metaalvondsten zijn 3D ingemeten (afb. 7.1), op een enkele na, welke tijdens het zeefwerk van
crematieresten is aangetroffen. Van de 42 fragmenten worden hieronder de determineerbare voorwerpen
besproken.
Afb. 7.1 Overzichtskaart met ingemeten metaalvondsten.
89

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
7.1.1 Prehistorische vondsten
Grafveld
Uit crematie 1 is een ijzeren object afkomstig (vnr 651, afb. 7.2). Het betreft vermoedelijk een stuk
kledingbeslag. Het object kan omschreven worden als een omgezet plaatje waaraan door middel van een
asje een haakje is bevestigd. Het haakje is rond in doorsnede en is rond gesmeed om de bevestigingspin.
Een tweede vondst is een fibula gemaakt uit ijzer (vnr 472, afb. 7.3). De vondst is aangetroffen in
de vondstlaag in het noordoosten van werkput 46. Van de speld is een klein deel van de voet, de
in doorsnede rondgebogen beugel en een deel van de veer bewaard gebleven. De speld is zeer
gecorrodeerd. Voor zover zichtbaar betreft het een bovendraadse veerconstructuie met een veerhaak.
De boog die beschreven wordt door de beugel, inclusief de veerhaakconstructie geeft de speld nog het
meest kenmerken van een boogfibula. Een nauwkeuriger datering als (late) IJzertijd kan niet worden
gegeven.
7.1.2 De Romeinse tijd
Vrijwel alle Romeinse metaalvondsten zijn afkomstig uit of nabij een crevasse opvulling die is
aangetroffen tijdens de aanleg van het noordprofiel over vindplaats KHII-4, KHII-5 en KH2-6.
Wapentuig
Tijdens de aanleg van het profiel werd een klomp ijzer met bronsfragmenten aangetroffen (vnr 480,
afb. 7.4). De röntgenfoto’s hebben inzichtelijk gemaakt dat het handelt om een mes. Van het mes
is de bronzen stootplaat, het ijzer van het lemmet en gedeeltelijk het heft bewaard. De stootplaat is
versierd met een knop aan de onderzijde en met een punctering op de rug. De punctering bestaat uit
een X-vorm. De bronzen stootplaat heeft een verdikte rand aan de lemmetzijde en liep door over de
onderzijde van het heft in de vorm van een strip. De strip is afgebroken. Verschillende indicatoren duiden
op een snijmes: het feit dat alleen de onderzijde van het lemmet een snijvlak heeft en de stootplaat. De
stootplaat dient ter bescherming van de vingers bij het snijden, als er grote kracht moet worden gezet.
Het knopje aan de stootplaat verraadt dat het mes in een schede werd gedragen. Vermoedelijk kon hier
een leren riempje aan worden bevestigd, om het mes in de schede te borgen.
Het lemmet van het mes heeft een rechte rug. Het snijvlak is eveneens recht. Het lemmet is opvallend
massief uitgevoerd. Het mes heeft een resterende lengte van 286 mm. Vanaf de stootplaat tot de punt is
het lemmet 215 mm lang. De rugdikte is 9 mm.
90
Afb. 7.2 IJzeren object uit crematie 1, vnr. 651.
Afb. 7.3 IJzeren fibula, vnr. 472.

Een identiek exemplaar is niet in de literatuur aangetroffen. Het vormenspectrum van messen en
dolken met een militaire afkomst is vrij bekend. Naast de bekendere typen die tot de militaire uitrusting
behoorden, zijn echter ook messen gevonden die toegeschreven worden aan privé bezit van individuele
soldaten. Hoe rijker het mes is uitgevoerd, hoe hoger de rang, is daarbij de steeds terugkomende
verwachting. Die discussie latend voor wat het is, kan bij het Ewijkse exemplaar vooral de aandacht
gevestigd worden op de versiering in de vorm van een X.
Het spreekt tot de verbeelding hierin een aanduiding te zien voor het tiende legioen, dat vooral in de
tweede helft van de 1 e eeuw in Nijmegen gevestigd was.
Het mes is gevonden in een vooral met vroeg Romeins materiaal opgevulde crevasse of geul. De vroege
1 e -eeuwse datering van de fibulae wordt in dit hoofdstuk besproken. De datering van het aardewerk
sluit hier volledig bij aan. Het mes moet zeker als resultaat van uitwisseling tussen Romeinen en lokale
bewoners worden gezien. Of deze uitwisseling plaatsvond tijdens de bezetting van het tiende legioen is
gezien de datering allerminst zeker.
Afb. 7.4 IJzeren mes (vnr. 480), na conservering en restauratie.
Fibulae
Er zijn acht fragmenten afkomstig van fibulae of mantelspelden verzameld (tabel 7.1). Fibulae
werden zowel door mannen als vrouwen gedragen, in inheems-Romeinse, Germaanse en Keltische
klederdracht. Ze dienden voor het samenbinden van overkleden en gewaden. Omdat de spelden snel
kapot gingen, vaak verloren werden en bovendien aan mode onderhevig waren, zijn ze goed dateerbaar.
Voor de determinatie van mantelspelden zijn een tweetal zaken bepalend: de veerconstructie en de
beugelvorm. Voor wat betreft de veerconstructie bestaan er grofweg twee typen, de spiraalconstructie,
waarbij de vering tot stand komt door windingen van de draad, en de scharnierconstructie, waarbij de
naald vrij scharniert en de opgebonden stof achter de naald zelf voor de weerstand voor bevestiging
zorgt. Uiteraard bestaan er vele variaties op deze twee constructies.
Tabel 7.1 De Romeinse fibulae van Keizershoeve II.
Vondstnummer Begin Eind Naam Type
465 -150 -30 Midden-La Tène, var. Empel Feugère 1b
466 0 50 Hoekige vierknoppen fibula Buchem 12Ce
467 -15 70 Rondgebogen draadfibula Buchem 22 Bg-Bh
472 Draad ijzer?
481 -30 40 Kapfibula Nijmegen Haalebos 2.I
482 -20 40 Draadfibula Almgren 2
516 -5 40 Ogenfibula Haalebos 6b
600 1 50 Hoekige vierknoppen fibula Van Buchem 12Ce
649 20 90 rozetfibula derivaat Van Buchem 11B
91

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Er bestaan onderdraadse en bovendraadse veerconstructies, met windingen, windingen om assen,
hulsscharnieren, wangenscharnieren en combinaties van scharnier- en spiraalconstructies. 93 Ook de
beugelvorm kent vele variaties. De beugel kan uit één stuk bestaan, of uit een samenstelling van de
beugel en de voet en een verbindend element (schijf of knop). De beugel kan gevormd zijn uit een
gegoten draad, een kap, een schijf, of door een plastische dierlijke of geometrische voorstelling.
Draadfibulae met een spiraalconstructie kunnen worden onderverdeeld in meerdere typen. Er valt een
onderverdeling te maken in details van de voet, de beugeldoorsnede, de beugelvorm en (het aantal)
boven- of onderdraadse windingen. Deze onderverdelingen kennen verschillende dateringen.
De spelden die te Ewijk Keizershoeve II zijn aangetroffen betreffen zowel spelden met eenvoudige
spiraalveerconstructie alsmede een enkele speld met scharnierconstructie.
Opvallend is dat de spelden allemaal binnen een beperkte periode vallen: de overgang Late IJzertijd
naar de Vroeg-Romeinse tijd. Dit heeft vermoedelijk te maken met de relatief gesloten context waarin ze
gevonden zijn.
Vondstnummer 465 is een klein restant van een speld uit de Midden-La Tène periode. Deze spelden,
bekend onder het type variant Empel, bestaan uit een lange draad welke terug is gebogen en weer
bevestigd is aan de beugel. De zo gevormde voet is bevestigd aan de beugel door een manchet, of
omgeslagen lipjes die vaak versierd zijn met groeven.
Het type is onder meer bekend van opgravingen te Empel (tempelcomplex) 94 , Geldermalsen
Hondsgemet 95 en Tiel Passewaay 96 . Uit deze onderzoeken vloeit dan ook de datering van dit type voort:
midden 2 e eeuw v. Chr. tot ca. 30 v. Chr.
Wat eerst een aanzien had als sterk gecorrodeerde spijker, bleek bij nader inzien een speld te zijn (vnr
472). Het type blijft echter moeilijk te bepalen. De speld heeft een bovendraadse veerconstructie en een
vrij rondgebogen beugel. De voet is afgebroken. Steunplaten of een veerhaak zijn niet aangetroffen. Het
is in principe mogelijk dat het een vroege boogfibula (zonder steunplaten) betreft. Deze spelden dateren
uit het begin van de vroege Keizertijd. Gezien het feit dat het Ewijkse exemplaar uit ijzer is gemaakt,
dateert deze speld vermoedelijk eerder.
Van een kapfibula type Haalebos 2.I is de beugel en de veer bewaard gebleven (vnr 481). Dergelijke
spelden kenmerken zich door een gegoten beugel die over de veer heen getrokken is. De voet, die
helaas ontbreekt, is doorgaans opengewerkt. Spelden van dit type staan bekend onder de naam variant
‘Nijmegen’ en dateren 30 v. Chr. tot 40 n. Chr.
Een compleet bewaard gebleven fibula valt onder het type Almgren 2 (vnr 482). Deze spelden kennen
een onderdraadse veerconstructie, een ronde in doorsnede platte beugel en een lange opengewerkte
voet waarin een gaatje is geboord. De scheiding tussen beugel en voet is versierd door middel van een
93 Voor een overzicht van constructiemogelijkheden zie Riha 1979, 13.
94 Roymans & Derks 1994.
95 Renswoude & Van Kerckhove 2009.
96 Heeren 2009.
92
Afb. 7.5 Kapfibula.

knopje. De beugel zelf is versierd door middel van ciseleren; met een scherp beiteltje zijn er keepjes en
puntjes in geslagen. De naald van de speld bevindt zich nog in de naaldhouder geklemd. Datering van
deze speld kan gesteld worden op ca. 20 v. Chr. Tot 40 n. Chr.
Vondstnummer 516 betreft een ogenfibula van het type Haalebos 6b. 97 De datering van deze spelden is
opgesteld op basis van de vormgeving van de twee ogen bovenop de beugel. Deze kunnen open zijn,
met opengewerkte zijkanten, met gesloten zijkanten, met rudimentair aangegeven ogen of in het geheel
geen ogen hebben. Het type is altijd bovendraads en heeft een veerconstructie met een veerhaak. De
spelden komen voor in twee groepen, grotere exemplaren met acht windingen en kleinere met zes. De
brede, rondgebogen beugel wordt van de brede voet afgescheiden door een beugelkam. Het exemplaar
van Keizershoeve II betreft een acht windige speld met open ogen met gesloten zijkanten. De datering
voor dit subtype is 5 v. Chr-40 n. Chr.
Een kleine onderdraadse rondgebogen fibula van het type Van Buchem 22 Bg-Bh kan gezien worden als
een doorontwikkeling van de Almgren 2 (vnr 467). Het betreft een speldje dat op de plek van de knop
nu slechts nog een kleine inkeping heeft. Vaak zijn de naaldhouders van dit type doorboord, wat bij de
Ewijkse speld echter niet het geval is. De speld kan gedateerd worden in de periode 15 v. Chr. tot ca. 70
n. Chr.
Afb. 7.7 Hoekige
vierknoppenfibula.
Er zijn twee exemplaren van hoekig gebogen vierknoppenfibulae gevonden.
Het betreft spelden die reeds gepubliceerd zijn door van Buchem als type
12Ce. 98 De speld werd door van Buchem niet als apart type onderkend.
Het type lijkt verwant aan zowel de boog- als haakfibulae, maar wijkt van
beide typen toch significant af. Dergelijke spelden kennen vooral een
verspreiding in het oostelijke Rivierengebied en kunnen van plaatselijke
oorsprong zijn. De verschillende kenmerken en enkele goed gedateerde
contexten waarin zij gevonden zijn, laten toe de spelden een datering toe
te kennen van eerste helft 1 e eeuw, mogelijk zelfs iets vroeger.
Vondstnummer 649 betreft een derivaat van de rozetfibula. Deze kleine vertinde speld kent een
hulsscharnier veerconstructie en heeft een platte beugel. De vorm van de beugel valt vanwege de
fragmentarische toestand niet meer te achterhalen. Het type is echter goed bekend. Oorspronkelijk
heeft de beugel een ronde schijf voorgesteld met een naar beneden breed uitlopende voetplaat. Er kan
niet echt gesproken worden over een beugelvoet, de gehele naaldvanger is aan de achterzijde van de
beugelschijf bevestigd. De speld is sterk aangetast, zo resteert er nog alleen een enkele scharnierhuls
terwijl de beugel sterk is aangevreten. Spelden van dit type worden in de periode 20 tot 90 n. Chr.
gedateerd.
97 Haalebos 1986.
98 Vnrs 466 en 600.
Afb. 7.6 Twee
draadfibulae.
93

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Sieraden
In de vondstlaag van werkput 46 is een kleine vingerring van brons aangetroffen (vnr 471). De ring meet
12 mm en de ringband heeft een platte doorsnede. De band is bewust open, er lijkt geen breuk aanwezig
te zijn. Een exact identiek exemplaar is gevonden te Augst. 99 Ringen van dit type dateren breed: vanaf de
eerste helft 1 e eeuw tot eerste helft 3 e eeuw.
Vondstnummer 515 betreft het knopje van een haarnaald. De naald is net onder de paddenstoelvormige
kop afgebroken. Haarnaalden komen in vele varianten voor. E. Riha heeft een typologie opgesteld, vooral
gebaseerd op de mate van vormgeving en versiering van de knop. 100 Deze vrij simpele vormgegeven
variant (Riha 12.18), wordt te Augst vooral in been aangetroffen, bronzen of zilveren exemplaren
komen minder voor. Op vindplaatsen uit de Romeinse tijd in het rivierengebied komen dit type naalden
sporadisch voor, maar zijn geen onbekend gegeven. Haarnaalden van dit type dateren uit de gehele
periode van de Midden-Romeinse bewoning in het Rivierengebied.
Overige categorieën
Een klein gebogen massief staafje kan een handvatje zijn geweest van bronzen vaatwerk of bijvoorbeeld
een olielampje (vnr 468). Aan één zijde is het staafje afgebroken, aan de andere zijde is deze plat
gesmeed. In het plat gesmede deel is in gaatje geboord ter bevestiging. Een precieze datering kan niet
worden gegeven.
Twee vrijwel identieke objecten uit brons bestaan uit een in doorsnede rond asje met aan beide uiteinden
een oogje (vnrs 586 en 517). In beide gevallen is een oogje deels afgebroken.
In oorsprong betrof het dus een asje met aan beide zijden ogen. Dergelijke asjes worden meer op
Romeinse vindplaatsen aangetroffen. Hoewel de functie duidelijk is, een verbindingselement tussen
riemen met haak- of oogbeslag of een verbinding met sierhangbeslag, blijft het toepassingsgebied
giswerk. Doorgaans worden de asjes in verband gebracht met paardentuig of mogelijk met de militaire
uitrusting.
7.1.3 Conclusie
De verzameling metaalvoorwerpen van Keizershoeve II beziend, afgezien van de uit de prehistorie
afkomstige voorwerpen, dan bestaat er een homogeniteit en opeenvolging in datering. Dit komt nog
het sterkst naar voren bij de fibulae. De groep spelden is afkomstig van bewoning tussen 50/30 v.
Chr. tot vermoedelijk 40/50 n. Chr. Het blijft echter de vraag of er aan de hand van de vondsten een
bewoningscontinuïteit vanuit de Late IJzertijd kan worden vastgesteld. De prehistorische vondsten lijken
tot een iets vroegere fase te behoren.
Enkele honderden meters ten noorden van Keizershoeve II ligt het villaterrein de Grote Aalst. Hier
zijn eveneens metaalvondsten uit de Late IJzertijd en de Vroeg-Romeinse tijd aangetroffen. Voor
de bewoningsgeschiedenis van Ewijk in de Romeinse tijd is daarmee vast komen te staan dat de
nederzetting waar de metaalvondsten van afkomstig zijn, gelijktijdig moet hebben gefunctioneerd met
een bewoningsfase van het villaterrein.
99 Riha 1990, Taf. 15,303.
100 Riha 1990.
94
Afb. 7.8 Bronzen asjes.

7.2 Slak
EWIJK.KH2.75.467
EWIJK.KH2.75.649
P.T.A. de Rijk
Op de onderzoekslocatie zijn ruim 100 stuks slak aangetroffen waarvan uiteindelijk 33 stukken slak
met een totaalgewicht van 594 g in detail zijn bekeken. Het slakmateriaal is licht, vesiculair (veel
luchtblaasjes) en is aan het oppervlak deels verglaasd. De kleur is lichtgroen tot lichtbeige. Het materiaal
lijkt langs een verticale structuur naar onder te zijn gevloeid. Insluitingen ontbreken (afb. 7.10).
7.2.1 Interpretatie
EWIJK.KH2.75.481
Dit soort slak wordt vaker bij opgravingen gevonden, onder andere op het Oldehoofster Kerkhof in
Leeuwarden, in Zaltbommel-De Wildeman en op de terpen Birdaard, Dongjum, Feddersen Wierde en
Niens. 101 Niettemin is tot nu toe onduidelijk hoe de slak ontstaan is. Lichte, silicaatrijke slak ontstaat als
klei of leem op een te hoge temperatuur verhit wordt. Hierdoor wordt het materiaal viskeus, gaat blaasjes
101 Voor een uitgebreidere analyse van dit soort slak zie De Rijk 2010.
EWIJK.KH2.75.516
EWIJK.KH2.75.600
EWIJK.KH2.75.482 Afb. 7.9 De fibulae van Keizershoeve II.
95

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
vertonen en uiteindelijk vloeistructuren. Zulke slak is evenwel minder visiculair en daarmee vaak zwaarder
dan de hier onderzochte slak.
De meest waarschijnlijke oorzaak voor de silicaatrijke niet-metaalslak is brand in een stapelplaats voor
hooi, stro of graan of in een afvalhoop. Hierbij komt ook slak vrij. Zo brandde in 1961 in de gemeente
Gnarkeet bij Lismore (UK) ongeveer 325 ton hooi af. 102 Over bleef 15,8 ton hooi-silica glas. De bulk
hiervan was onregelmatig gevormd, als grootte wordt in de literatuur alleen ‘macro-bereik’ aangegeven.
De kleur van het glas wordt beschreven als kleurloos tot bruingrijs en grijs. Glas van hout daarentegen is
vaker geel-groen van kleur, wat meer overeenkomt met de slak van Ewijk. 103
Behalve hooi kan ook mest in brand vliegen. In Botswana zijn een groot aantal plaatsen bekend waar
verglaasde mest is gevonden. Deze resten worden beschreven als witachtig tot grijs met een groenige
gloed. Op de breuk is het materiaal grijs. 104 Deze beschrijving past op de slak van Ewijk. Ondanks
intensief onderzoek is nog niet echt duidelijk hoe deze slak is ontstaan. Sommige locale boeren
gaven aan dat verglazingen alleen optreden bij schapemest. Om dit te controleren werden meerdere
experimenten uitgevoerd. Hierbij werden een aantal uitgedroogde mestvaalten in brand gestoken.
Het vuur woedde gemiddeld 3-4 maanden, afhankelijk van de dikte van de mestlagen, en er werd een
maximale temperatuur bereikt van 550 °C. 105 Verglaasde slak werd echter niet verkregen. Experimenten
in het laboratorium gaven aan dat de temperatuur minstens 1100 °C moet bedragen wil verglazing
optreden. Ook andere onderzoekers van verglaasde mest komen tot de conclusie dat de temperatuur
boven de 1150 °C moet hebben gelegen. 106 Als oplossing voor de hoge temperatuur wordt gedacht aan
blikseminslag. Als bliksem inslaat kan de temperatuur oplopen tot 1720-2950 °C, hoog genoeg om as te
verslakken. 107
Daar de op de onderzoekslocatie aangetroffen slak echter geen enkele afdruk van gras of stro toont, is
ook deze optie onzeker. Niettemin wijzen de consistentie, kleur en vorm van de slak het meest op de
verbranding van mest of turf dat mogelijk tegen een wandje was opgehoopt.
102 Baker 1968, 1012 f.
103 Baker 1968, 1018. De geel-groene kleur van het glas wijst op een hoger aandeel ijzer.
104 Peter 2001, 129.
105 Peter 2001, 126, 139.
106 Thy et al. 1995, 633.
107 Thy et al. 1995, 635. Deze temperatuur is bepaald aan het smeltpunt van kwarts.
96
Afb. 7.10 Vesiculaire slak uit Ewijk (vnr. 523). Foto: P. de Rijk.

8 Natuursteen
M.J.A. Melkert
8.1 Inleiding
Bij de opgraving Ewijk-Keizershoeve-II zijn in totaal 199 stuks natuursteen met een gezamenlijk
gewicht van bijna 13 kg verzameld. Op basis van een quickscan zijn hiervan 46 stuks (4 kg), en één
vondstnummer met 96 stenen (5,7 kg) geselecteerd voor nadere analyse. De concentratie van 96 stenen
is afkomstig van vindplaats KHII-2 (grafveld uit de Midden-IJzertijd) en werd daar tezamen met een
aardewerkconcentratie en een geringe hoeveelheid dierlijk bot aangetroffen. De overige 46 stuks van
de selectie zijn overwegend afkomstig uit paalsporen en kuilen van vindplaatsen KHII-3 (14 stuks) en
KHII-4-6 (32 stuks). Deze vindplaatsen zijn respectievelijk in de Midden-Bronstijd en de Late IJzertijd/
Romeinse tijd gedateerd. Het niet geselecteerde materiaal is grotendeels verzameld in lagen (S2000
en S3000) die ook jonger materiaal bevatten; hieronder bevond zich naast veel rode zandsteen ook
verbrande middeleeuwse daklei.
8.1.1 Methode van onderzoek
Natuursteen wordt standaard ingedeeld in bewerkt en onbewerkt materiaal, waarbij in de eerste
categorie alle stenen vallen met productie- of gebruikssporen. Daarnaast wordt voor mogelijk gebruik
ook gekeken naar indicatoren als steensoort en context, selectie van steensoorten en stenen, verbranding
en fragmentatie. Alle vondsten zijn onderzocht op sporen van bewerking en gebruik, verbranding of
verhitting en zijn macroscopisch gedetermineerd op steensoort met behulp van een handloep (10x) en,
waar nodig, een stereomicroscoop (125x). Van het bewerkte natuursteen zijn afmetingen, bewerkings- en
gebruikssporen, compleetheid, conservering en specifieke kenmerken genoteerd, terwijl het onbewerkte
materiaal in fragmentatie- en grootteklassen is ingedeeld. Met behulp van deze kenmerken kan het
materiaal op alle indicatoren van gebruik worden onderzocht.
Voor wrijfstenen is hier, conform Drenth & Kars, de betekenis aangehouden van stenen die in de hand
werden gehouden om materiaal mee fijn te wrijven. 108 De vorm is wisselend en blijkbaar afhankelijk van
het gebruik. Wrijfstenen hebben een afgeslepen, convex oppervlak dat meestal ruwer is dan bijvoorbeeld
maalsteenliggers, terwijl het oppervlak van slijpgereedschap in het algemeen gladder is en bovendien
vaak concaaf uitgeslepen. Wanneer ook klopsporen aanwezig zijn, is sprake van een klop/wrijfsteen.
Slijpgereedschap omvat alle stenen die gebruikt zijn voor het aanscherpen, bij- of wegslijpen dan wel
polijsten van voorwerpen en materialen (steen, bot, hout, aardewerk, metaal, etc.). Slijpgereedschap
wordt herkend aan de vorm, aan eventuele productiesporen en aan slijpsporen: glad- of uitgeslepen
vlakken of zones, waarbij soms een verhoogde glans is ontstaan, of slijpgroeven in de lengterichting of
loodrecht op een ribbe. Het slijpgereedschap zelf wordt naar vorm en grootte ingedeeld in (van groot
naar klein) slijpstenen, slijpblokken, wetstenen en polijststeentjes. 109 Wetstenen dienen van een handzaam
formaat te zijn. Een belangrijk onderscheid voor met name de veelvuldig bij opgravingen aangetroffen
wetstenen is daarnaast of het om vormgegeven artefacten gaat (met productiesporen) of stenen die in
hun natuurlijke vorm zijn gebruikt. 110 In het eerste geval zal het meestal om handelsproducten gaan die
in groeven zijn gewonnen en die, als halffabrikaat of eindproduct, via (ruil)handel naar de vindplaats
zijn gebracht. Deze wetstenen kunnen daarom informatie verschaffen over handelsnetwerken. Artificiële
wetstenen kunnen staaf- , plaat- of blokvormig zijn en hebben een (afgerond) rechthoekige of (plat)
ovale doorsnede. Omdat de vorm en doorsnede deels het gevolg kunnen zijn van gebruik, kan op grond
hiervan niet altijd met zekerheid gezegd worden of het inderdaad om artificiële wetstenen gaat – in dat
geval kan alleen de steensoort uitkomst bieden.
108 Drenth & Kars 1990.
109 Kars 2001.
110 Kars 1983.
97

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Combinatiewerktuigen: Stenen werden vaak voor meer dan één toepassing gebruikt. Wanneer sprake is
van diverse typen gebruikssporen wordt het gereedschap als combinatiewerktuig benoemd, in de andere
gevallen wordt het ingedeeld bij de artefactgroep waar het de meeste kenmerken van heeft.
Maalstenen worden op vorm en wijze van gebruik in twee groepen ingedeeld: niet-roterende en
roterende maalstenen .111 Deze laatste, ook wel handmolens genoemd, doen in Nederland rond 200 v.
Chr. hun intrede en zijn meestal van vesiculaire lava, een steensoort die hier niet als zwerfsteen wordt
aangetroffen en dus per definitie van elders is aangevoerd. 112 Maalstenen die in groeven zijn gewonnen
hebben een geleidelijke ontwikkeling doorgemaakt en kunnen op een combinatie van diagnostische
kenmerken typo(chrono)logisch worden geclassificeerd. 113
Kookstenen: Of stenen daadwerkelijk als kookstenen zijn gebruikt is moeilijk aan te tonen; gebarsten
stenen kunnen bijvoorbeeld ook bij een brandstapel zijn gebruikt of bij pyrotechnische, ambachtelijke
activiteiten. De context is hier dan ook van groot belang. Toch zijn er wel enkele algemene kenmerken te
noemen voor gebarsten stenen die waarschijnlijk als kookstenen dienst hebben gedaan; deze informatie
is met name bekend uit anthropologisch onderzoek. 114 Kookstenen waarvan bekend is dat ze als zodanig
zijn gebruikt blijken van massieve steensoorten te zijn met goed vergroeide korrels, zoals kwartsieten,
kwartsitische zandstenen en gangkwarts. De niet gefragmenteerde stenen vallen door gaans in de
grootteklasse ‘steen’ (6-20 cm), terwijl de gebarsten fragmenten meestal van ‘grindgrootte’ zijn (kleiner
dan 6 cm). Kenmerkende verhittingssporen zijn micro- en macroscheurvorming, blokvormige breuk met
boogvormige breukvlakken en scherpe hoeken, verkleuring door oxidatie, verdoffing en craqueleren van
de huid.
8.2 Resultaten van het natuursteenonderzoek
Het natuursteen als geheel beslaat een brede waaier aan steensoorten, waarbij zowel kristallijne
steensoorten zijn vertegenwoordigd (graniet, dioriet), als vulkanische (vesiculaire en porfirische lava),
metamorfe (leisteen, kwartsiet, (kwarts)fylliet), en sedimentaire steensoorten (vooral diverse typen
zandsteen). Wat opvalt bij het materiaal uit de lagen (S2000 en 3000), is dat hier veel rode zandsteen
bij aanwezig is. Hoewel deze steensoort ook in de Romeinse tijd wel is toegepast (bijvoorbeeld
voor sarcofagen), heeft aanvoer toch vooral plaatsgevonden in de Late Middeleeuwen. 115 Of de hier
aangetroffen rode zandsteen ook daadwerkelijk aan de Middeleeuwen moet worden toegeschreven, kan
echter niet met zekerheid worden gezegd. Er is in deze lagen zowel verbrande leisteen (vnr. 98), indicatief
voor de Middeleeuwen, als aardewerk uit de Romeinse tijd aangetroffen. Omdat deze rode zandsteen niet
in grondsporen is aangetroffen, valt de steensoort hier, op één bewerkt stuk na, buiten de selectie.
Bijna al het natuursteen is (sterk) gefragmenteerd; de enige uitzondering vormt een wetsteen van
kwartsfylliet (vnr. 650). De conservering is echter goed, met uitzondering van de fragmenten van
vesiculaire lava. Deze steensoort heeft onder bepaalde omstandigheden een sterke neiging tot verwering
en degradatie, wat hier tot verbrokkeling heeft geleid.
8.2.1 Het geselecteerde materiaal
Van vindplaats KHII-3 zijn 14 stuks natuursteen geselecteerd en van vindplaats KHII-4-6 nog eens 32.
Wanneer aaneen passende fragmenten en gefragmenteerd materiaal van dezelfde steensoort in één
vondstnummer als één worden geteld, gaat het bij KHII-3 om maximaal negen stenen en bij KHII-4-6 om
111 Harsema 1979, Van Heeringen 1985.
112 De meeste lava kan macroscopisch niet met zekerheid op steensoort worden gedetermineerd, zodat in deze rapportage de
beschrijvende term wordt aangehouden. Tefriet is een vrij bijzonder type lava dat in de Eifel wordt gevonden en dat, zoals alle
typen vesiculaire lava, van oudsher voor maalstenen is gewonnen (Zie Kars 1980). Aangezien dit het meest nabije voorkomen is
van vesiculaire lava in het algemeen, lijkt deze herkomst voor prehistorische maalstenen het meest waarschijnlijk. Voor maalstenen
uit de Romeinse tijd ligt dit anders. De Romeinen exploiteerden voor de productie van maalstenen diverse groeven verspreid over
Europa en hebben deze maalstenen ook over flinke afstanden getransporteerd (Peacock 1980).
113 Harsema 1979, Van Heeringen 1985, Hörter 1994, Kars 2000, Melkert 2012-a, Melkert in voorbereiding.
114 Zie Thoms 2008, 2009.
115 Zie Kruizinga 1957; Slinger et al. 1980; Melkert 2010a.
98

maximaal achttien stenen. Ondanks deze vrij geringe aantallen is de diversiteit aan steensoorten ook bij
de selectie redelijk groot. Wat opvalt is dat de verschillende steensoorten niet gelijkmatig verspreid over
de vindplaatsen voorkomen. Zo zijn op KHII-3 (Midden-Bronstijd) vooral middenkorrelige en grofkorrelige
zandstenen aangetroffen en ontbreken geïmporteerde steensoorten, terwijl bij vindplaats KHII-4-6 (Late
IJzertijd/Romeinse tijd) de zandsteen fijnkorrelig is en geïmporteerde steensoorten als vesiculaire lava en
(kwarts)fylliet een belangrijk (gwichts)aandeel hebben in het totaal (tabel 8.1).
Tabel 8.1 Aangetroffen natuursteen in aantal en gewicht voor vindplaatsen KHII-4-6 en KHII-3, met aantal bewerkt,
verbrand en geïmporteerde steen. (Bijeen horende fragmenten zijn als één geteld.).
aantal gewicht
(gr)
vesiculaire lava 3 2673 2 3 3
fijnkorrelige zandstn 4 421 4 1 1?
dioriet 1 130 1
(kwarts)fylliet 2 110 2 2
porfirische lava 1 53 1 1 1?
kiezel 1 13 1
gangkwarts 2 50 1
Uit tabel 8.1 komt ook naar voren dat het natuursteen van KHII-4-6 in gewicht voor het grootste deel
uit vesiculaire lava bestaat. Dit hoge gewicht is vooral terug te voeren tot een aantal vrij grote brokken
maalsteen die in een kuil bij HS01 zijn aangetroffen (vnr. 573). Op vindplaats KHII-3 is deze ‘maalsteensteenoort’
niet aanwezig; op graniet na behoren alle stenen daar tot de zandsteen-kwarts-kwartsiet
groep.
8.2.2 Bewerkt en gebruikt materiaal
KHII-4-6 KHII-3
bewerkt verbrand import aantal gewicht
Onder bewerkt wordt hier alles samengenomen wat ofwel sporen van daadwerkelijke steenbewerking
laat zien, zoals bekapping of vormgeving van de steen, ofwel sporen van gebruik, zoals klop- en
slijpsporen. De eerste categorie wordt op deze vindplaats vertegenwoordigd door een maalsteen (vnr.
473), twee wetstenen (vnrs. 522 en 650) en een bekapte steen met onbekende toepassing (vnr. 242).
Het bewerkte natuursteen van KHII-3 en KHII-4-6 valt in de artefactgroepen van de maalstenen, (klop/)
wrijfstenen, combinatiewerktuigen en het slijpgereedschap. Vijf brokjes vesiculaire lava in hetzelfde
vondstnummer maar zonder sporen van gebruik kunnen op basis van de steensoort ook als afkomstig
van een maalsteen worden aangemerkt. Daarnaast zijn bij de steenconcentratie van vindplaats KHII-2
nog minimaal zeven fragmenten aanwezig met sporen van gebruik, waaronder vijf met uitgeslepen zones
die daarmee tot het slijpgereedschap gerekend worden. Stenen met productiesporen en stenen van
geïmporteerde steensoorten zijn alleen afkomstig van vindplaats KHII-4-6.
Niet al het steen is als gereedschap toegepast; vijf stenen zijn geïnterpreteerd als kookstenen, waarvan
twee overigens ook gebruikssporen laten zien. Verder zouden drie steentjes van vindplaats KHII-4-6 op
basis van context en vorm mogelijk op symbolisch gebruik kunnen wijzen. Zo werden een middelgroot
kwartsgrind en een sterk kwartsdooraderd fragment tezamen onder een pot of urn aangetroffen
(gr)
bewerkt verbrand import
kwartsitische zandstn 1 265 1 2 100 2
kwartsiet 3 112 3 1 76 1 1
graniet 1 93 1 1
rode zandstn 1 84 1 1
grofkorrelige, arkosische
zandstn
2 41 2 2
kwartsbreccie 1 19 1
middenkorrelige
kwartszandstn
1 5 1
TOTAAL 18 3827 11 10 7? 9 418 5 9 0
99

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
(vnr. 201). De steenconcentratie van KHII-2 wordt geïnterpreteerd als een secundaire depositie na
praktisch gebruik van de stenen, zij het wel geassocieerd met het grafritueel. Wanneer de verschillen
en overeenkomsten voor de verschillende vindplaatsen in een overzicht worden geplaatst, ontstaat het
volgende beeld (tabel 8.2):
Tabel 8.2 Gebruik van natuursteen op vindplaatsen KHII-2, KHII-3 en KHII-4-6.
gereedschap
8.3 De vindplaatsen
Het nader onderzochte natuursteen is afkomstig van drie vindplaatsen, namelijk KHII-2, KHII-
3 en KHII-4-6. Deze laatste vindplaats komt in grote lijnen overeen met vindplaats KHII-5 uit het
proefsleuvenonderzoek en wordt gezien als een voortzetting van het oorspronkelijk veel kleinere KHII-4
uit dit onderzoek.
8.3.1 Vindplaats KHII-2
Vindplaats KHII-2, met crematiegrafveld en een viertal inhumatiegraven, wordt op basis van aardewerk
in de Midden-IJzertijd geplaatst. Van deze vindplaats is slechts één steenconcentratie als vondstnummer
bekeken (vnr. 663, S56.2). Het gaat om een grote hoeveelheid steen die samen met ruim 3 kg aardewerk
en 80 gr dierlijk bot is aangetroffen. De 96 stuks steen zijn op één grindje na allemaal gefragmenteerd
en ze zijn ten dele verbrand en gebarsten, zoals te zien aan scheurvorming, gekartelde breuk en concave
breukvlakken van het type potlid. Andere stenen zijn echter hoekig gebarsten en bezitten rechte
breukvlakken; deze lijken eerder stukgeslagen te zijn. Tweederde van de fragmenten is van grindgrootte
(kleiner dan 6 cm), de overige zijn middelgroot met lengtes tot 10 cm.
Wat opvalt is dat bijna alle stenen van harde steensoorten zijn, zoals kwartsitische zandsteen en
kwartsiet; enkele zijn van fijnkorrelige graniet. De assemblage als geheel heeft een gemengd witte,
rozerode en zwarte toon en de fragmenten zijn overwegend van kwartsitische zandstenen en kwartsiet.
Diverse stenen laten sporen van bewerking zien, hoewel het in geen van de gevallen om duidelijk
herkenbaar gereedschap gaat. Er zijn minimaal vijf fragmenten met uitgeslepen zones, één fragment met
vervaagde klopdellen en één fragment met een ruw, convex vlak. Deze laatste twee zijn mogelijk als klop/
wrijfstenen gebruikt.
Aangezien de steen- en aardewerkconcentratie op een grafveld is aangetroffen, zouden deze resten
onderdeel geweest kunnen zijn van het grafritueel. Op welke wijze zich dit heeft voltrokken is aan de
stenen niet af te lezen, hoewel een deel als kookstenen gediend kan hebben bij de voorbereiding van de
begraving of bij een afscheidsmaal. Waarom een deel van de stenen is stukgeslagen en hoe en wanneer
sommige stenen als gereedschap zijn gebruikt is evenmin duidelijk.
8.3.2 Vindplaats KHII-3
Deze vindplaats is in de Midden-Bronstijd gedateerd en heeft bij het natuursteen nauwelijks gaaf of heel
duidelijk gereedschap opgeleverd. Er zijn slechts brokjes met maalvlakken en fragmenten van wrijfstenen
aanwezig, naast een combinatiewerktuig van rode zandsteen (tabel 8.3). Deze laatste komt echter uit
spoor 3000 en het is twijfelachtig of dit werktuig bij de bronstijdnederzetting hoort.
100
KHII-2 KHII-3 KHII-4-6
totaal productiesporen 4
combinatiewerktuig 1
maalsteen 2 2
klop/wrijfstenen 2+ 2 3
slijpgereedschap 5+ 5
onbekend 1
overige indicatoren gebruik
geïmporteerde steensoort 7?
symbolisch gebruik 2
kookstenen ? 4 1

Tabel 8.3 Gebruikt natuursteen van KHII-3 met steensoorten(tussen ( ): ook gebruikt als kooksteen).
gereedschap
graniet grofk
De maalsteenfragmenten zijn afkomstig uit paalkuilen, onder andere van HS01(vnr. 158). Van deze
maalsteen van fijnkorrelige, gneisseuze, grijze biotietgraniet resteren twee kleine, hoekige, verbrande
brokjes met maalvlakjes. Met de stereomicroscoop is te zien dat de kleine biotietblaadjes deels zijn
omgezet naar goudkleurige mica.
Van een maalsteen van grofkorrelige zandsteen resteert een rechthoekig blokje met platte, brede vlakken
en een iets convex lopende zijkant (vnr. 124, S31.72). De zandsteen bestaat uit hoekige korrels van kwarts
en veldspaat met verspreide donkere korrels, mogelijk zwarte kiezel. Dit is een zandsteen uit het Boven-
Carboon waarvan een wat meer grofkorrelige en ongelijkkorrelige variant ook wel mini-conglomeraat
wordt genoemd. 116 Van zowel de grofkorrelige als de meer conglomeratische variant uit Rijn- en
Maasgebied zijn maalstenen bekend uit de IJzertijd en de Romeinse tijd. 117
Van dezelfde steensoort is een fragment van een wrijfsteen aangetroffen (vnr. 102, S31.83). Het
fragment heeft een convex afgeslepen vlak. Verder zijn in een laag in deze werkput een viertal mogelijke
kookstenen verzameld (vnr. 108). Ze zijn van gangkwarts, kwartsiet en kwartsitische zandsteen; alle
stenen zijn gebarsten. Eén bestaat uit vijf fragmenten, waarvan er twee aaneen passen. De mogelijke
kooksteen van kwartsiet heeft eerder als klop/wrijfsteen gediend, zoals te zien aan een convex vlak dat
deels ruw en deels glad is geslepen; in het midden van dit vlak is een ruw klopdeel aanwezig en ook
langs de zijkanten zijn zones te zien met afgeschuurde klop/wrijfplekken.
8.3.3 Vindplaats KHII-4-6
zandstn
kwartsiet rode
zandstn
kw zandstn gangkwarts TOTAAL
maalsteen 1 1 2
wrijf/klopsteen 1 1 2
combiwerktuig 1 1
overig gebruik
kookstenen (1) 2 1 3
Totaal 1 2 1 1 2 1 8
Deze vindplaats heeft diverse huisplattegronden en nederzettingssporen aan het licht gebracht die in de
Late IJzertijd tot Romeinse tijd worden gedateerd. Het natuursteen is aangetroffen in kuilen, paalsporen,
een waterput en verschillende lagen.
Van vindplaats KHII-4-6 is het meeste bewerkte en gebruikte natuursteen afkomstig. Het gaat bijna
volledig om fijn- tot zeer fijnkorrelige steensoorten die als maalsteen, klop/wrijfsteen en slijpgereedschap
zijn gebruikt (tabel 8.4). Zowel bij de maalstenen als bij het slijpgereedschap (wetstenen) zijn exemplaren
aanwezig van geïmporteerde steensoorten en mogelijk geldt dat ook voor een wrijfsteen van witgrijze
vulkaniet. Een plaatvormige wetsteen zou hergebruikt Romeins bouwmateriaal kunnen zijn. Het is in deze
vorm in ieder geval niet met rivieren aangevoerd.
Tabel 8.4 Bewerkt natuursteen van KHII-4-6 met steensoorten (tussen vierkante haken: geen gebruikssporen
meer zichtbaar.
vesiculaire lava vulkaniet dioriet zandstn (kwarts)fylliet kw zandstn Totaal
maalsteen 2 2
[maalsteen] 1 1
wrijfsteen 1 1 2
klopsteen 1 1
fr met slijpvlak 1 1
onbekend 1 1
wetsteen 1 2 3
slijpblok 1 1
Totaal 3 1 1 4 2 1 12
116 Wery 1957.
117 IJzertijd: Kars & Kars 1992; Melkert 2011; Romeinse tijd: Kars 2005; Van Pruissen & Kars 2009, 2010; Melkert 2010-b.
101

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Naast stenen met sporen van gebruik zijn ook enkele stenen van grindgrootte aangetroffen die mogelijk
symbolisch gebruikt zijn. Het gaat om twee stenen die aan de onderkant van een pot of urn zijn
aangetroffen en één opvallende kiezelconcretie.
Maalstenen
Uit twee kuilen en een paalspoor zijn maalsteenfragmenten van vesiculaire lava geborgen. In alle
gevallen gaat het om een fijnporeuze lavasoort en bij twee van de drie vondsten heeft de lava een gele
verweringskorst ontwikkeld. In één geval zijn nog afgeslepen maalvlakjes te zien (vnr. 542:1, S46.66),
terwijl bij de brokjes uit het paalspoor in het geheel geen gebruikssporen meer waarneembaar zijn (vnr.
249, S42.24).
De derde vondst is afkomstig uit een kuil bij HS04 en bestaat uit een tiental fragmenten waarvan
minimaal drie nog ongeveer aaneen passen (vnr. 473, S47.130). De maalsteen is verbrand en
gefragmenteerd en door het weer afstoten van de verweringskorst heeft ook (in situ) afronding
plaatsgevonden. Toch is de vondst om meer dan één reden interessant. Allereerst is ondanks de
afgestoten korst de oorspronkelijke vorm van de maalsteen nog bewaard gebleven: deze had een
gebogen zijkant, een iets concaaf maalvlak en een plat, naar het centrale gat afhellend zichtvlak (afb. 8.1).
Bij dit zichtvlak zijn bovendien nog de resten van een opstaande buitenrand aanwezig. Deze kenmerken
geven aan dat het om de loper van een roterende maalsteen ofwel handmolen gaat. De vorm houdt het
midden tussen de bi-concave lopers van de vroegste handmolens (Late IJzertijd – Vroege Romeinse
tijd, type Brillerij) en de wigvormige lopers die rond 50 – 100 n. Chr. hun intrede doen (Midden- tot Late
Romeinse tijd, type Westerwijtwerd). 118 Naast een andere vorm worden deze laatste ook vaak gekenmerkt
door strakke kwadrantgroeven op het boven-zichtvlak van de loper en verticale groefversiering op de
buitenkant. 119 Omdat het oorspronkelijke oppervlak bij vnr. 473 ontbreekt, is niet duidelijk of deze groeven
hier oorspronkelijk wel of niet aanwezig waren.
Afb. 8.1 Maalsteenfragment van
vesiculaire lava met concaaf maalvlak en
plat en scheef aflopend zichtvlak (vnr. 473).
118 Harsema 1979, Van Heeringen 1985.
119 Van ongebruikte exemplaren uit de groeven in Mayen is bekend dat ook de maalvlakken van zowel loper als ligger scherpsel
hadden in de vorm van kwadrantgroeven; bij de gebruikte exemplaren van opgravingen zijn deze meestal niet meer aanwezig.
102

Er is nog een kenmerk dat als diagnostisch wordt gezien, namelijk de diameter van de maalsteen.
Voor de vroegste handmolens bedraagt deze tussen 35 en 40 cm. 120 De latere, ‘Romeinse’ handmolens
van het type Westerwijtwerd bezitten meestal grotere diameters: tussen 40 en 50 – 52 cm. 121 Van
deze latere handmolens worden heel verschillende typen aangetroffen, bijvoorbeeld met enkel- of
dubbelkwadrantversiering van het boven-zichtvlak, met verschillende breedten en hoogten van de
opstaande buitenrand en met heel scheve tot bijna horizontale bovenvlakken van de loper. Deze
wisselende kenmerken zouden zowel een ontwikkeling in de tijd kunnen weerspiegelen als verschillen in
herkomst of productieplaatsen. 122 Hiervan is echter nog geen synthetiserend overzicht beschikbaar, niet
voor de maalstenen uit opgravingen en evenmin voor de maalstenen en halffabrikaten uit de groeven
in Mayen. Ook is niet bekend hoe en wanneer de overstap heeft plaatsgevonden van de oudste, pre-
Romeinse handmolens naar de grotere, Romeinse exemplaren. Was er bijvoorbeeld een geleidelijke
aanpassing van biconcave lopers met gebold maalvlak naar wigvormige lopers met plat maalvlak, of
zijn de Romeinen op zeker moment hun eigen maalstenen met afwijkende vorm gaan invoeren? Waren
deze kwalitatief beter en werden hierdoor de oudere vormen uit de markt geprezen, of had het Romeinse
leger een monopoliepositie voor productie en/of aanvoer en was dat de reden dat de handmolens met
biconcave lopers verdwenen?
Ondanks deze onzekerheden is het hier aangetroffen exemplaar, gezien de combinatie van vorm en
kleine diameter, nog bij het oudste type ondergebracht en zal de datering eerder in de 1 e eeuw liggen
dan in een latere periode uit de Romeinse tijd. Dit korreleert ook met het aardewerk uit hetzelfde
vondstnummer, dat eveneens in de Late IJzertijd tot Vroege Romeinse tijd wordt geplaatst.
Wrijfstenen
Er zijn op deze vindplaats twee wrijfstenen gevonden, één van vulkaniet en één van dioriet. Beide zijn
afkomstig uit kuilen in werkput 42.
Vondstnummer 248 (S50) is een fragment van een langwerpige, afgeronde steen die zowel in de
lengte als dwars daarop is gebroken. De maximale lengte bedraagt 55 mm. De steen heeft twee iets
concave, ruwe zijkanten met veel putjes die deels weer gladgeslepen zijn en een ruw afgeslepen convex
‘bovenvlak’. De wrijfsteen is van witgrijze, lokaal iets vesiculaire vulkaniet met talrijke, kleine, langwerpige
pyroxeenkristalletjes van minder dan 1 mm lengte.
De andere wrijfsteen is van fijnkorrelige dioriet (vnr. 282, S42.96). Het is een langwerpig, scheef
blokvormig fragment, waar heel lokaal nog plekjes van de oorspronkelijke huid van de zwerfsteen
zichtbaar zijn. Het oppervlak is echter overwegend ruw en één uiteinde heeft twee facetvlakken. De
afmetingen bedragen 57 x 33 x 29 mm.
Klopsteen
Vondstnummer 561 is afkomstig uit een paalkuil van HS04 (S47.129). Het is een gebarsten fragment
fijnkorrelige, bruine zandsteen met putjes op het platte oppervlak. De steen heeft vermoedelijk als
klopsteen en daarna als kooksteen gediend.
Slijpgereedschap
Aan slijpgereedschap zijn drie wetstenen aanwezig, een slijpblok en één fragment met slijpvlak.
Wetstenen
In totaal zijn twee, mogelijk drie artificieel gevormde wetstenen geborgen: van fylliet, van kwartsfylliet
en van zeer fijnkorrelige zandsteen. De laatste twee komen uit een vondstlaag (S2510 in werkput 75);
aardewerk in hetzelfde vondstnummer dateert overwegend uit de 1 e eeuw n. Chr.
Vondstnummer 650 uit deze vondstlaag bevat een wetsteen van grijze kwartsfylliet met resten van
visgraatversiering op beide zijkanten (afb. 8.2). Met name op één van beide zijkanten is deze versiering
nog zeer duidelijk aanwezig. De wetsteen is staafvormig met een ovale doorsnede en versmalt iets naar
120 Harsema 1979, 19: 36-37 cm; Van Heeringen1985, 378: 36-38 cm; Hörter 1994, 22: 35-40 cm voor dikkere, Keltische handmolens.
121 Echter: bij Arnhem Schuytgraaf zijn maalstenen aangetroffen met diameters van respectievelijk 32 en 35 cm en deze laatste had
vertikale groeven op de buitenkant (Melkert 2009).
122 Van Mayen in de Eifel is bekend dat maalstenen vaak als kant- en klare eindproducten werden afgeleverd, maar ook wel als
halffabrikaten de groeve verlieten (Hörter 1994).
103

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
één, nog oorspronkelijk, plat afgerond uiteinde. Het andere
uiteinde is een breukvlak. Eén breed vlak is iets concaaf en
afgeslepen (en laat geen visgraatversiering meer zien); het
andere brede vlak is grotendeels weggebroken parallel aan de
splijtrichting, maar heeft bij het resterende deel nog wel een
lichte uitslijping dwars op de lengterichting. Slijpgroeven zijn
niet aanwezig. De wetsteen heeft een incomplete lengte van
100 mm en een complete breedte en dikte van respectievelijk
30 – 26 mm en 18 mm. Hoewel het gesteente rijk is aan mica,
gaat het hier om een harde steensoort die veel kwarts bevat.
Wetstenen met visgraatversiering zijn doorgaans staafvormig
met ronde tot ovale doorsnede en ongebruikte exemplaren
laten rondom een versiering in visgraatmotief zien. 123
Parallellen
Uit een depot in Xanten is bekend dat deze wetstenen tot 35
cm lang kunnen zijn. 124 De versierde exemplaren zijn tot op
heden vooral bekend van legerplaatsen en Romeinse villa’s;
zo werden in Nederland veel van deze wetstenen verzameld
bij Valkenburg, Zuid-Holland. 125 Bij een inventarisatie uit 1974 bleken de versierde wetstenen tussen 40-
50 en 110-120 n. Chr. te dateren. 126 Sindsdien zijn nog exemplaren herkend bij Utrecht-Parkwijk-noord,
Zaltbommel- De Wildeman 127 en mogelijk tevens bij Tiel-Bedrijvenpark. 128
Ook ten noorden van het opgravingsterrein, in de randzone van de villa, is een fragment van een
wetsteen met visgraatversiering aangetroffen. 129 In geen van deze gevallen leverde dit nieuwe dateringen
op.
Uit dezelfde vondstlaag als de wetsteen met visgraatversiering
is een plaatvormige wetsteen afkomstig van zeer fijnkorrelige,
bruine zandsteen (vnr. 522, afb. 8.3). Ook deze loopt iets taps
toe; de afmetingen bedragen 80 x 90-60 x 18. Beide uiteinden
zijn breukvlakken, beide zijkanten zijn plat, maar niet afgeslepen,
terwijl één breed vlak juist heel glad afgeslepen is en
glansplekken laat zien. Aan de tegenoverliggende zijde is dwars
op de zijribbe een kleine slijpgroef aanwezig.
De derde wetsteenvondst is afkomstig uit WK2 (vnr. 281,
S41.109). Het betreft slechts een klein fragment met een lengte
van maximaal 43 mm; alleen de dikte van 8 mm is compleet. Ook
dit is een artificieel gevormde wetsteen van fylliet, maar wel van
een andere, veel zachtere soort dan die met visgraatversiering.
Er zijn dan ook veel kleine krasjes te zien. Aangezien één
daarvan over een breukvlak heenloopt, zijn deze krasjes mogelijk
post-depositioneel. De fylliet is donkergrijs, heel fijnkorrelig en
rijk aan kleine mica’s. Ook de vorm van de wetsteen is anders:
veel platter en de zijkant is tot een afgeronde ribbe samen
geslepen. De doorsnede is puntig ovaalvormig.
123 Lanting 1974, Haupt 1979
124 Haupt 1979, 155.
125 Ongepubliceerd onderzoek E.A.K. Kars.
126 Lanting 1974.
127 Van der Kamp 2004; Van Pruissen & Kars 2010.
128 Hier werd een wetsteen aangetroffen ‘met een kruislings patroon van groeven’ (Heeren 2005).
129 Houkes 2012.
104
Afb. 8.2 Wetsteen van kwartsfylliet met
visgraatversiering op de zijkanten (vnr. 650).
Afb. 8.3 Plaatvormige wetsteen van
fijnkorrelige zandsteen (vnr. 522).

Overig slijpgereedschap
In een laag met ploegsporen in werkput 43 is een slijpblok aangetroffen van fijnkorrelige, roodbruine,
kwartsitische zandsteen (vnr. 263, S43.49). Het fragment is dik en plat en heeft een rechthoekige
doorsnede; de maximale afmetingen bedragen 92 x 55 x 33 mm. Eén breed vlak van dit blok is
gladgeslepen en bij de iets convex aflopende rand is een ruwere zone aanwezig met zowel aangekoekte
als uitgeweerde korreltjes. Dit wijst op verhitting. In ditzelfde grondspoor is ook een grote hoeveelheid
aardewerk aangetroffen, een keramisch object en een elftal brokken sterk gesinterd materiaal. Deze
assemblage doet denken aan de inhoud van kuilen uit de IJzertijd die mogelijk gerelateerd zijn aan
verlatingsrituelen. 130 Wellicht gaat het hier om de verploegde resten van zo’n kuil. Omdat het echter geen
gesloten context betreft, is de datering van dit grondspoor niet duidelijk.
Een klein brokje fijnkorrelige, veldspaatrijke zandsteen ten slotte heeft een uitgeslepen concaaf vlak en
een afgeslepen, dakvormig, convex vlak (vnr. 542-2, S46.66). Het steentje is maximaal 20 mm groot en
doet denken aan slijpgrind; 131 het werd aangetroffen in een kuil samen met vijf brokjes vesiculaire lava
zonder sporen van gebruik en een grillige kwarts-kiezel-concretie.
Onbekend
Vondstnummer 242 (S41.2) is een platte, tongvormige steen met rondom ‘bekapping’ in de vorm van
afslagnegatieven (afb. 8.4). De steen oogt als een wetsteen en beide brede vlakken lijken op het eerste
gezicht gladgeslepen, maar onder de stereomicroscoop is te zien dat het vrij ruwe oppervlakken zijn met
veel putjes. Het gebruik van dit artefact is onbekend.
Afb. 8.4 Platte steen met rondom afslagnegatieven (vnr. 242).
Mogelijk symbolisch gebruik
Aan de onderzijde van een pot of urn zijn twee stenen van het formaat groot grind gevonden (vnr. 201,
S41.3000). De ene is tot 42 mm groot, afgerond en bestaat uit oranje tot rood verkleurde gangkwarts, het
andere is een fragment van sterk kwartsdooraderde kwartsiet. Deze laatste is tot 58 mm groot.
Kwarts wordt in diverse vormen wel vaker in specifieke contexten, zoals bijvoorbeeld paalsporen,
aangetroffen. Het gaat dan meestal om opvallende steentjes, bijvoorbeeld met holtes met daarin mooi
uitgegroeide kwartskristalletjes, of, zoals hier, sterke roodkleuring van het oppervlak of intensieve
kwartsdooradering van een steen. Omdat kwarts ook voor andere doeleinden werd gebruikt, bijvoorbeeld
als kooksteen of voor vergruizing voor aardewerkmagering, is de toepassing niet altijd duidelijk. Het feit
dat twee van deze opvallende kwartsvarianten bijeen onder een pot of urn zijn gevonden, doet sterk
vermoeden dat het hier wel om een symbolische handeling gaat.
130 Van den Broeke 2002; Van Hoof 2002; Melkert 2012-b.
131 Slijpgrindjes zijn kleine, platte grindjes van vrij harde steensoorten die aan één uiteinde een uitslijping laten zien.
105

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
8.4 Herkomst van de steensoorten
Natuursteen kan naar herkomst in twee groepen worden ingedeeld:
— steensoorten die niet lokaal of regionaal voorkomen en via (ruil)handel zijn aangevoerd; deze zijn
vaak afkomstig uit steengroeven.
— steensoorten die lokaal of regionaal voorkomen, bijvoorbeeld als grind of zwerfstenen in (Pleistocene)
rivierafzettingen of stuwwallen; deze stenen kunnen in de omgeving zijn verzameld. Onder deze
groep vallen ook de steensoorten die in een vroegere periode naar de omgeving zijn aangevoerd
en daar weer verzameld zijn om op de vindplaats te worden hergebruikt, meestal in een andere
hoedanigheid.
8.4.1 Lokaal verzameld
De meeste steensoorten kunnen in de groep ‘lokaal’ worden geplaatst. De combinatie van fluviale en
glaciale componenten wijst op een herkomst uit stuwwallen of uit later verspoelde afzettingen daarvan.
Aangezien het landijs in de voorlaatste ijstijd tot aan Nijmegen reikte, zijn stuwwallen met opgestuwd
Vroeg- en Midden-Pleistocene afzettingen en glacio-fluviale (smeltwater)afzettingen in de directe
omgeving van Ewijk te vinden. 132 Ten zuiden van Nijmegen ligt een grote tong van de Drenthe-5 Formatie
aan het oppervlak ontsloten (sandr-vlakte met grof zand en grind). 133 Er zullen voor de opeenvolgende
bewoners van Ewijk dan ook voldoende mogelijkheden zijn geweest om deze stenen in de buurt te
verzamelen.
8.4.2 Steengroeven
Op de vindplaats zijn minimaal drie steensoorten aangetroffen die via handel zijn aangevoerd: vesiculaire
lava, kwartsfylliet en fylliet. Van deze steensoorten is bekend dat ze van oudsher in groeven zijn
gewonnen en als respectievelijk maalsteen en wetsteen verhandeld. Voor de als wrijfsteen gebruikte
vulkaniet is niet duidelijk of het wellicht om een geïmporteerde steensoort gaat. Dit type vulkaniet is door
de auteur niet eerder als zwerfsteen aangetroffen en heeft vermoedelijk een oostelijke herkomst.
Voor de herkomst van vesiculaire lava wordt meestal aan Mayen in de Eifel gedacht, in welk geval de
steensoort tefriet is en aanvoer via de Rijn zal hebben plaatsgevonden. Een andere herkomst kan echter,
zeker voor de Romeinse tijd, niet worden uitgesloten.
De wetstenen van fylliet en kwartsfylliet hebben mogelijk een verschillende herkomst. Van de kwartsfylliet
met visgraatversiering is in Xanten een depot is aangetroffen. Deze wetstenen zijn archeometrisch
onderzocht en hebben een herkomst in het Taunusgebergte, bij Kaub aan de Rijn. 134 De fijnkorrelige en
veel zachtere fylliet met kleine mica’s is mogelijk afkomstig uit de Ardennen. 135
De wetstenen, en met name die met visgraatversiering, lijken bij een Romeinse bewoning van zekere
status te horen. Dit levert een interessant probleem op, aangezien in ieder geval twee van de drie
wetstenen op basis van aardewerk in de 1 e eeuw worden geplaatst (en op basis van de wetsteen met
visgraatversiering vooralsnog in de tweede helft 1 e eeuw - begin 2 e eeuw). Dit lijkt in eerste instantie een
relatie met de Romeinse villa direct ten noorden van het opgravingsterrein uit te sluiten, aangezien deze
pas vanaf 150 n. Chr. daadwerkelijk het aanzien van een villaterrein zou hebben gekregen. 136 Toch was
daar al aan het einde van de 1 e of het begin van de 2 e eeuw sprake van bewoning, en wellicht –aanzet
tot– steenbouw, aangezien er baksteenpuin is aangetroffen in grondsporen uit het begin van de 2 e eeuw.
De auteurs postuleren dat dit afkomstig zou kunnen zijn van een verbouwing van een dan al aanwezige
steenbouwstructuur. In dat geval zou de bij KH-II aangetroffen wetsteen met visgraatversiering bij deze
vroege periode van De Grote Aalst kunnen horen.
132 Berendsen 2008, 159-165.
133 Schokker 2010.
134 Haupt 1979.
135 Deze veronderstelling is gebaseerd op de (petrografische) ervaring dat veel leisteen en fylliet uit Duitsland kwartsrijk is en
dezelfde steensoorten uit de Ardennen juist arm aan kwarts. Aanvullend petrografisch onderzoek zou hier voor dit type wetstenen
meer duidelijkheid over kunnen verschaffen.
136 Blom et al. 2012, 304.
106

8.5 Discussie en conclusies
Van het archeologische onderzoek Ewijk Keizershoeve-II is het verzamelde natuursteen gescand
en een selectie hiervan is nader geanalyseerd. Het materiaal bestaat voor een groot deel uit stenen
die bij stuwwallen gevonden kunnen worden en lokaal verzameld zullen zijn. Het is overwegend
gefragmenteerd en verbrand, maar wel goed geconserveerd. Dit geldt zowel voor de steenconcentratie
op vindplaats KHII-2 als voor de stenen van vindplaatsen KHII-3 en (in mindere mate) KHII-4-6 met
nederzettingssporen uit respectievelijk de Bronstijd en de Late IJzertijd/Vroege Romeinse tijd. Wel is
een duidelijk verschil waarneembaar in de zandsteensoorten van beide nederzettingen: die van KHII-3
zijn midden- tot grofkorrelig en die van KHII-4-6 zijn fijnkorrelig. Daarnaast zijn ook alleen op KHII-4-6
geïmporteerde steensoorten aanwezig, zoals maalsteenfragmenten van vesiculaire lava en wetstenen van
fylliet en kwartsfylliet. Opvallende en diagnostische vondsten zijn een wetsteen met visgraatversiering
en een maalsteenfragment uit een kuil bij HS01 die een overgangsvorm lijkt te zijn tussen twee typen
handmolens.
8.5.1 Productie, distributie en gebruik van mobilia
Voor dit thema is in de alinea hierboven al het nodige ter discussie gesteld. De handel in natuursteen en
de informatie die hieruit kan worden verkregen is in veel opzichten vergelijkbaar met die van aardewerk.
Beide kennen zowel lokale als geïmporteerde soorten en beide zijn doorgaans goed geconserveerd. Voor
natuursteen geldt bovendien dat niet alleen de vorm van de artefacten diagnostisch kan zijn en mogelijk
in een typo(chrono)logie valt onder te brengen, maar dat ook steensoorten zelf informatie verschaffen
over herkomst en handelsroutes. Uit de Middeleeuwen en Nieuwe tijd weten we dat hierbij ‘trends’, al
dan niet gebaseerd op demografische veranderingen, een belangrijke rol spelen. 137
Verder komt uit het hier uitgevoerde onderzoek naar voren dat niet alleen maalstenen en wetstenen
specifieker benoemd zouden moeten worden op steensoort, maar ook dat binnen de zandstenen
het onderscheid tussen fijnkorrelige en midden- tot grofkorrelige soorten mogelijk diagnostisch kan
zijn. Daarnaast verdient het aanbeveling rode zandsteen apart in de tabellen op te nemen, zodat een
duidelijker beeld wordt verkregen van het eventuele aandeel Romeins versus middeleeuws op een
vindplaats met vondsten uit beide perioden.
8.5.2 Rituele praktijken (inclusief deposities en grafritueel)
Bij alle hier besproken vindplaatsen zijn aanwijzingen voor rituele praktijken dan wel intentionele
deposities. De steenconcentratie van KHII-2 lijkt op gebruik van natuursteen bij het grafritueel te wijzen
en bij zowel KHII-3 als KHII-4-6 zijn maalsteenfragmenten uit paalsporen afkomstig. Gezien de aard
van de artefacten wijst dit mogelijk op een symbolisch gebruik. Op KHII-4-6 heeft daarnaast ook een
intentionele depositie van opvallende stenen onder een pot of urn plaatsgevonden en is een aambeeld
met aankoeksel geborgen dat tezamen werd aangetroffen met een grote hoeveelheid aardewerk en
gesinterd materiaal. Hoewel dit laatste geen gesloten context betreft, wijst het mogelijk op de resten van
een verlatings- of afsluitingsritueel.
8.5.3 Chronologie
In het verlengde van het hierboven gestelde is duidelijk dat natuursteen ook een bijdrage kan leveren
aan periodisering en fasering. Zowel voor geïmporteerde voorwerpen als voor de steensoorten
zelf geldt veelal een terminus post quem en/of terminus ante quem, terwijl voor veel- en langdurig
gebruikte artefactsoorten bovendien vaak sprake is van een, al dan niet geleidelijke, ontwikkeling
in vorm, bewerking en steensoort(variant). Bij deze opgraving zijn in dit verband met name vnrs 473
(roterende maalsteen), 650 (wetsteen met visgraatversiering) en 281 (wetsteen van fylliet) van belang.
De eerste heeft kenmerken van zowel de vroegere als de latere typen handmolens en de tweede lijkt
eerdere dateringen van het visgraattype te bevestigen. De wetsteen van fylliet kan op dit moment niet
137 Zie Janse 1965; Slinger et al. 1980; Dubelaar et al. 2007.
107

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
in een specifieke periode worden geplaatst, maar als de vindplaats als geheel in de Vroege IJzertijd/
Romeinse tijd wordt gedateerd, kan deze datering bij toekomstige vondsten van dit type wetsteen in de
overwegingen worden meegenomen.
Van belang voor een chronologisch kader voor natuursteen is echter niet alleen de aanwezigheid,
maar ook de afwezigheid van steensoorten. Zo kan het relevant zijn dat op vindplaats KHII-3 uit de
Midden-Bronstijd geen maalsteenfragmenten van vesiculaire lava zijn aangetroffen. Dit is enigszins
speculatief, aangezien deze afwezigheid hier zeer wel kan samenhangen met de beperkte omvang
van de vindplaats en de geringe hoeveelheid aangetroffen natuursteen. Toch is de waarneming van
belang, omdat het eventueel ook gerelateerd kan zijn aan de locatie van de vindplaats. Zo zijn ten
noorden van de Rijn inmiddels wel op enkele locaties maalstenen van vesiculaire lava aangetroffen in
middenbronstijdcontexten. 138 Dit zou verband kunnen houden met de vroegste aanvoerroutes. Om dit
duidelijker in beeld te krijgen, is het van belang ook de afwezigheid van deze steensoort te vermelden,
met name bij vindplaatsen uit de Midden- (en Late) Bronstijd.
138 Fermin 2008; Houkes 2011.
108

9 Vuursteen
E. Drenth
9.1 Inleiding
Tijdens de opgraving te Ewijk-Keizershoeve II zijn in totaal 38 vuurstenen artefacten aangetroffen. Deze
artefacten zijn onderzocht in het licht van de volgende vragen, overeenkomstig die in het Programma van
Eisen:
— Welke typen zijn aanwezig?
— Wat is de datering van de artefacten?
— Welke soorten vuursteen zijn vertegenwoordigd en waar zijn ze verzameld?
— Van welke menselijke activiteiten vormen de artefacten de neerslag?
Bij de typering en datering van de artefacten is het Archeologisch Basis Register. Versie 1.0 als basis
gebruikt. 139 De classificatie van de artefacten berust in de eerste plaats op hun vorm. Voor het bepalen
van de grondstof zijn verscheidene publicaties geconsulteerd 140 alsmede de internetsite Flintsource. 141
Tevens is gebruik gemaakt van de referentiecollectie van de auteur. 142 Ten slotte zij opgemerkt dat per
individu een aantal kenmerken is geregistreerd, die in de determinatietabel beschreven staan (zie
tabellen in e-depot). Het gaat behalve om administratieve gegevens (putnr. etc.) en informatie over
de grondstof (type vuursteen en herkomst) om afmetingen (grootste lengte, breedte en dikte), het
percentage cortex 143 en de vermelding of een artefact compleet of gebroken alsmede onverbrand dan
wel verbrand is. In voorkomende gevallen, ten slotte, zijn relevant geachte bijzonderheden genoteerd,
zoals de aard van de retouche. Er is in zoverre een uitzondering op de bovenstaande regel gemaakt dat
van de kleinste fractie ongeretoucheerde artefacten, de splinters, de precieze afmetingen, de staat van
compleetheid, het soort vuursteen alsmede de geologische herkomst niet genoteerd zijn. Wel is een
globaal onderscheid gemaakt qua grootte. Categorie 1 staat voor splinters tussen 0-5 mm, categorie 2
voor exemplaren met een grootte van 5 tot 10 mm.
9.2 Resultaten
9.2.1 Typologie en datering
Tabel 9.1 laat zien welke typen er gevonden zijn. Een algemene tweedeling is gemaakt tussen enerzijds
ongeretoucheerde en anderzijds geretoucheerde artefacten. De laatstgenoemde groep wordt frequent
in de archeologische literatuur aangeduid als werktuigen. Een van de typen is dat van ‘kern’. Het betreft
hier een artefact dat vermoedelijk ‘gekraakt’ is met behulp van een stenen hamer en dito aambeeld. Het
is niet helder welke bedoeling de vuursteenbewerk(st)er daarbij had. Dienovereenkomstig kan getwist
worden over het type: afslag of kern. Het gebroken bifaciaal geretoucheerde artefact is vermoedelijk
een fragment van een mesje (afb. 9.1). Een andere optie is die van een gebroken splintered piece. De
versplinteringen langs de rand zouden als aanwijzing in die richting opgevat kunnen worden.
Voor nadere bijzonderheden over de grootste lengte en dito breedte van de ongemodificeerde artefacten
wordt verwezen naar afbeelding 9.2. Het blijkt dat de maximale waarden achtereenvolgens 4,5 cm en
4,2 cm zijn. De gemodificeerde artefacten hebben afmetingen die vergelijkbaar zijn met de meerderheid
van de ongeretoucheerde artefacten (afb. 9.3). Ook het gebroken artefact van onbekend type – niet
opgenomen in afb. 9.2 noch in afb. 9.3 – is van een overeenkomstige grootte: 1,8 cm x 1,3 cm.
139 Brandt et al. 1992, met talrijke referenties.
140 Arora 1995; Brounen 1998; Beuker 1986; 1991/1992; Drenth & Beuker 2000; Gayck 2000; De Grooth 1998; Högberg & Olausson
2007; Marichal 1983; De Warrimont & Groenendijk 1993.
141 Zie www.flintsource.net/
142 Deze collectie is weliswaar gering van omvang, maar omvat wel de volgende typen vuursteen afkomstig uit verschillende gebieden:
Frans tertiair vuursteen, Grand-Pressigny-vuursteen; Helgoland-vuursteen (niet alleen de rode maar tevens verscheidene andere
varianten); lichtgrijze Belgische vuursteen; Rijckholt-vuursteen, Daneflint, Senonien-vuursteen van Rügen en Valkenburg-vuursteen.
143 Het percentage is gegeven in intervallen van 10%; ingeval van artefacten die in het geheel niet dan wel volledig bedekt zijn
met cortex, is achtereenvolgens 0% en 10% genoteerd. Voor de duidelijkheid, bij afslagen en klingen alsmede gemodificeerde
artefacten ofwel werktuigen waarvan duidelijk of aannemelijk is dat zij gemaakt zijn op deze grondvormen is het percentage
cortex berekend op basis van de hoeveelheid ‘schors’ op de dorsale zijde.
109

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
110
grootste breedte (cm)
Afb. 9.2 Grootste lengte en breedte van de ongeretoucheerde artefacten.
grootste breedte (cm)
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
0 1 2 3 4 5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
grootste lengte (cm)
0
0 1 2 3 4 5
grootste lengte cm
Afb. 9.3 Grootste lengte en breedte van de geretoucheerde artefacten.
Afb. 9.1 Gebroken bifaciaal
geretoucheerd artefact uit
S42.20 (vondstnr. 234).
aanscherpingsafslag, compleet
afslag, compleet
afslag, gebroken
afslag, mate van compleetheid onduidelijk
afslag?, compleet
afslag?, gebroken
kernvernieuwingsafslag, compleet
kling, gebroken
afslagkern, compleet
kern', compleet
blok/brok, mate van compleetheid
onduidelijk
afslagschrabber, gebroken
bifaciaal geretoucheerd artefact,
gebroken
geretoucheerd stuk, mate van
compleetheid onduidelijk
geretoucheerde afslag, compleet
schrabber op afslag/kling, gebroken

Tabel 9.1 Overzicht van de aantallen artefacttypen per put. Tussen haakjes staan de aantallen inclusief twijfelgevallen.
Putnummer 29 30 31 42
type artefact
ongemodificeerd
aanscherpingsafslag - - 1 -
afslag - 1(3) 7(8) -
afslagkern - 2 - -
blok/brok - 1 - -
‘kern’ - 1 - -
kernvernieuwingsafslag - - 1 -
kling 1 - 2 -
splinter, categorie 1 - - 7 -
splinter, categorie 2 - - 7 -
gemodificeerd
afslagschrabber - - 1 -
bifaciaal geretoucheerd artefact - - - 1
geretoucheerde afslag - - 1 -
geretoucheerd stuk - - 1 -
bilateraal geretoucheerde kling/schrabber op afslag/kling - - 1 -
overig
artefact indet. - - 1 -
Voor een scherpe datering van de artefacten bieden hun intrinsieke eigenschappen nauwelijks
houvast. Het bifaciaal geretoucheerde exemplaar biedt nog de meeste aanknopingspunten. Althans
als het inderdaad een gebroken mesje is. Dergelijke artefacten zijn vooral gangbaar geweest in de
laatneolithische Klokbekercultuur (ca. 2400-1900 v. Chr.) en de Wikkeldraadbekercultuur uit de Vroege
Bronstijd (ca. 1900-1600 v. Chr.). 144 Ingeval de vondst in kwestie echter een fragment van een splintered
piece is, valt de typologische datering beduidend ruimer uit. Dit soort artefacten kwam in Nederland
in elk geval voor vanaf het Laat-Paleolithicum tot in de Bronstijd. 145 De geologische en archeologische
context suggereert dat het artefact neolithisch of jonger is. De vondst is gedaan in een greppel, met drie
stukjes aardewerkgruis als nevenvondsten.
Het lithische materiaal uit put 30 146 is verzameld uit laag 2600, meer in het bijzonder de vakken 102 en
103. Uit het eerstgenoemde vak zijn twee met kwartsgruis verschraalde wandscherven afkomstig, die aan
het Midden-Neolithicum (Hazendonk-groep) zijn toegewezen. Het vermoeden rijst dat deze datering ook
op de genoemde vuurstenen artefacten van toepassing is.
Ook van een substantieel deel van de zestien vuurstenen artefacten uit put 31 is een middenneolithische
ouderdom duidelijk of aannemelijk. Niet minder dan tien exemplaren stammen uit kuil KL05. Het zijn
drie tot vijf afslagen 147 , een kernvernieuwingsafslag, een aanscherpingsafslag, een afslagschrabber,
een bilateraal geretoucheerde kling dan wel schrabber op afslag/kling en een artefact dat typologisch
niet nader te determineren is (afb. 9.4). Vooral indien het laatstgenoemde artefact een geretoucheerde
kling voorstelt, gaan de gedachten op typologische gronden uit naar een midden- of laatneolithische
ouderdom. 148 Deze datering strookt met die op basis van het aangetroffen aardewerk.
Vermoedelijk dateert ook het overige vuursteen uit put 31 uit het Midden-Neolithicum. Zij zijn nabij het
bovengenoemde grondspoor verzameld. Als aanvullend argument kan worden gewezen op een afslag
in greppel GR03. Deze ging vergezeld van een met kwartsgruis verschraalde scherf uit vermoedelijk
het Midden-Neolithicum. Bovendien is een van de vondsten een kling afkomstig uit S31.60, een kuil
die op ca. 3 m ten zuidoosten van H02 was gelegen (afb. 9.5). Dergelijke artefacten zijn regelmatig
144 Lanting 1973, speciaal 232.
145 Zie voor voorbeelden uit de Bronstijd Van Gijn & Niekus 2001.
146 Ten zuidwesten van H02 en H03.
147 Door verbranding van de artefacten zijn er twee twijfelgevallen.
148 Zie bijvoorbeeld Louwe Kooijmans 1980; Verhart & Louwe Kooijmans 1989.
111

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
in de middenneolithische context van Midden-Nederland gevonden. 149 Een van de vondsten (vnr.
114), een afslag, is overigens afkomstig uit een van de paalsporen die deel uitmaken van spieker 6.
Overeenkomstig de voornoemde interpretatie moet dit een artefact zijn dat in secundaire archeologische
context is ontdekt.
9.2.2 Grondstof
Tabel 9.2 laat zien welke soorten vuursteen herkend zijn en wat hun (veronderstelde) geologische
herkomst is. Duidelijk komt het beeld naar voren van vooral materiaal uit een tertiaire geologische
context , zogenoemd terrasvuursteen. Vermoedelijk betreft het grondstof uit de lokale Maas- en
Rijnafzettingen. Ook vuursteen van het type Rijckholt komt van nature in deze context voor. De schrabber
die mogelijk van dit materiaal is gemaakt, is zeker geen voorbeeld van gemijnd vuursteen afkomstig uit
Zuid-Limburg. De afgeronde cortex wijst niet op een primaire maar een tertiaire geologische context.
149 Louwe Kooijmans 1980; Verhart & Louwe Kooijmans 1989; Verhart 1989.
112
Afb. 9.4 Afslagschrabber en bilateraal geretoucheerde kling dan wel schrabber op afslag/kling
uit kuil KL05 (beide vondstnr. 117).
Afb. 9.5 Afb. 9.5 Gebroken kling uit S31.60 (vnr. 92).

Tabel 9.2 Overzicht van het grondstofgebruik per artefacttypen. Tussen haakjes staan de aantallen inclusief typologische
twijfelgevallen.
type vuursteen en geologische
context
type artefact
ongemodificeerd
maasei; tertiaire
geologische context
Rijckholt?; tertiaire
geologische context
9.2.3 De vuurstenen artefacten en de aard van de menselijke activiteiten
?; tertiaire geologische
context
aanscherpingsafslag (1) - - 1
afslag - - 2 5(8)
afslagkern - - 1 1
blok/brok - - 1 -
‘kern’ - - 1 -
kernvernieuwingsafslag - - 1 -
kling - - - 2
gemodificeerd
afslagschrabber - 1 - -
bifaciaal geretoucheerd artefact - - 1 -
geretoucheerde afslag - - - 1
geretoucheerd stuk - - 1 1
bilateraal geretoucheerde kling/
schrabber op afslag/kling
overig
- - - 1
artefact indet. - - - 1
Deze paragraaf richt zich op de 23 van de in totaal 25 artefacten die als (vermoedelijk) middenneolithisch
zijn gedateerd. De twee andere artefacten blijven hier buiten beschouwing, omdat hun ouderdom
onvoldoende te bepalen is.
De omvang en samenstelling van de (veronderstelde) midden-neolithische vuursteenassemblage geven
geen langdurige bewoning aan. Zo ontbreken pijlpunten, boren en geslepen bijlen, die op andere als
nederzettingen geïnterpreteerde middenneolithische vindplaatsen wel aanwezig zijn. 150 Eerder getuigen
de vuurstenen artefacten van Keizershoeve II van kortstondige, gespecialiseerde acviteiten. Ter plaatse
lijkt in elk geval vuursteen te zijn bewerkt, aangezien afslagen en kernen voorkomen. Van de artefacten
worden bovendien negen stuks in verschillende mate bedekt met cortex (tot 80-90%). Verder wijst de
afslagschrabber op huidbewerking. 151 Kennelijk zijn ter plaatse ook één of meer werktuigen aangescherpt,
getuige een aanscherpingsafslag.
Spoor 80 in put 31 zou wel eens artefacten kunnen hebben bevat die zijn afgedankt alsmede
bewerkingsafval. Zes van de 25 artefacten zijn verbrand. Tot de inventaris behoort verder de zojuist
genoemde aanscherpingsafslag en een veertiental splinters 152 , terwijl een van de twee werktuigen (de
bilateraal geretoucheerde kling dan wel schrabber op afslag/kling) gebroken is. Bij de splinters en de
aanscherpingsafslag valt op dat geen ervan corterx draagt. Dit suggereert dat zij ontstaan zij bij het (her)
retoucheren van artefacten.
150 Vergelijk de meer omvangrijke en gevarieerde ensembles van middenneolithische assemblages te Gassel (Verhart & Louwe
Kooijmans 1989), Grave-Pater Berthierstraat (Verhart 1989) en Wijchen-Het Vormer (Louwe Kooijmans 1980) .
151 De resultaten van gebruikssporenonderzoek naar schrabbers van vindplaatsen elders in Nederland geven aan dat schrabbers
vooral deze functie hebben gehad. Zie bijvoorbeeld Van Gijn et al. 2001; 2005/2006; Peeters et al. 2001; Verbaas et al. 2011.
152 De aanwezigheid van splinters is het gevolg van het zeven (gebruikte maaswijdte 3 mm) van de kuilvulling.
?; ?
113

10 Keramisch bouwmateriaal
R.C.A. Geerts
10.1 Inleiding
Gedurende het proefsleuvenonderzoek en de daarop volgende opgraving te Ewijk – Keizershoeve II zijn 58
fragmenten keramisch bouwmateriaal verzameld met een totaal gewicht van 2.317 gram (zie tabel 10.1).
In het Programma van Eisen zijn een aantal onderzoeksvragen geformuleerd die betrekking hebben op
Tabel 10.1 Overzicht van het keramisch bouwmateriaal.
Type bouwmateriaal n % n g % g MAE % MAE
Tegula 1 1,72% 302 13,03% 1 2,13%
Platte fragmenten 16 27,59% 805 34,74% 10 21,28%
Verbrande klei/huttenleem 36 62,07% 1124 48,51% 32 68,09%
Indet 5 8,62% 86 3,71% 4 8,51%
Totaal 58 100,00% 2.317 100,00% 47 100,00%
het keramisch bouwmateriaal:
— Wat zegt de aangetroffen materiële cultuur over de culturele context en de functie van de vindplaats?
Welke activiteiten werden er uitgevoerd ter plaatse van de vindplaats? Wat zegt dit over de
bestaanswijze ter plaatse (agrarische bestaansbasis versus jagen en verzamelen)?
— Ligt het vondstmateriaal in situ of is het (deels) secundair gedeponeerd?
Voordat deze vragen beantwoord kunnen worden zal het bouwmateriaal per vindplaats en per periode
besproken worden.
10.2 Het keramisch bouwmateriaal
Het aangetroffen keramische bouwmateriaal is in een drietal groepen in te delen (tabel 10.1).
Tegulae zijn de dakpannen uit de Romeinse tijd. Deze dakpannen worden gekenmerkt door twee
opstaande randen, de flenzen, aan de lange zijde. Tegulae zijn breder aan de top dan aan de onderkant.
Op de vier hoeken hebben ze uitsnijdingen aan de boven- danwel onderkant zodat ze beter op elkaar
aansluiten. Om de naden tussen de tegulae af te sluiten werden de flenzen afgedekt met imbrices.
Platte fragmenten zijn stukken bouwmateriaal die geen diagnostische kenmerken meer bevatten. Echter,
zijn deze fragmenten plat wat wil zeggen dat deze van bijvoorbeeld bakstenen of tegels afkomstig
kunnen zijn.
Verbrande klei/huttenleem betreft onintentioneel verbrande klei. Alleen als dit fragmenten betreft
waarbij indrukken van takken of van vlechtwerk zichtbaar zijn kan gesteld worden dat het huttenleem
betreft. Huttenleem is klei die tegen de vlechtwerkwanden van huizen gesmeerd wordt om deze wind en
waterdicht te maken. Deze klei wordt ongebakken aangebracht en alleen als deze door omstandigheden
toch verbrand is dit archeologisch terug te vinden.
10.2.1 Vindplaats KHII-2
Op deze vindplaats zijn 14 fragmenten verbrande klei aangetroffen. Het merendeel van deze fragmenten
is afkomstig uit crematiegraf 10. Elf fragmenten kunnen geïnterpreteerd worden als klei die verbrand is
tijdens de crematie en met de resten in de grafkuil gedeponeerd zijn.
De drie andere fragmenten (gevonden in een laag en een paalkuil) kunnen niet met zekerheid als
huttenleem geïnterpreteerd worden. Op geen van deze fragmenten zijn indrukken van takken of
vlechtwerk aangetroffen.
10.2.2 Vindplaats KHII-3
De drie aangetroffen fragmenten betreffen platte fragmenten en een niet nader te determineren fragment.
Tijdens de aanleg van het vlak zijn twee platte fragmenten uit de Romeinse tijd aangetroffen. Het niet
115

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
nader te determineren fragment is een stuk bouwmateriaal dat sterk verbrand en versinterd is. Dit
fragment is in een kuil (S31.79) aangetroffen.
10.2.3 Vindplaats KHII-4
Op deze vindplaats zijn vijftien fragmenten bouwmateriaal aangetroffen van in totaal acht individuen. Het
tegulafragment is afkomstig uit greppel GR02, die gedateerd is vanaf 170 n. Chr. Van dit fragment is noch
de uitsnijding noch de flens bewaard gebleven.
De andere fragmenten zijn alle verzameld gedurende de aanleg van het vlak en dus niet aan sporen te
relateren. Dit betreft vijf platte en twee niet nader te determineren fragmenten. De dikte van twee van de
platte fragmenten komt overeen met die van het stuk tegula, mogelijk zijn die fragmenten afkomstig van
een tegula.
10.2.4 Vindplaats KHII-5
Op vindplaats 5 zijn 17 fragmenten verbrande klei en vier fragmenten bouwmateriaal verzameld. Het
grootste deel van de verbrande klei is afkomstig uit kuil 4. Op twee van de negen fragmenten zijn
indrukken van takken zichtbaar. Deze twee zijn fragmenten zijn te interpreteren als huttenleem. Uit een
andere kuil (S46.64) zijn vier fragmenten verbrande klei verzameld.
De fragmenten bouwmateriaal bestaan uit twee platte en een niet nader te determineren fragment. Deze
zijn waarschijnlijk in de Romeinse tijd te plaatsen.
Daarnaast is een fragment van een dakpan uit de Middeleeuwen of Nieuwe tijd aangetroffen bij de
aanleg van het vlak.
10.2.5 Vindplaats KHII-7
In deze proefsleuf is één fragment bouwmateriaal aangetroffen in een paalkuil, (S50). Het betreft een plat
fragment dat niet in een specifieke periode te plaatsen is. De paalkuil lijkt op basis van het aardewerk in
de Middeleeuwen te dateren
10.3 Conclusie
Het keramisch bouwmateriaal is afkomstig van vier van de zes vindplaatsen. Omdat het karakter van de
vindplaatsen verschilt, zal in de beantwoording van de onderzoeksvragen dit onderscheid aangehouden
worden (zie hoofdstuk 14).
Over het algemeen kan gesteld worden dat de omvang van het keramisch bouwmateriaal van een
dusdanig geringe aard is dat er geen verdergaande conclusies getrokken kunnen worden.
116

11 Archeobotanisch onderzoek
C. Moolhuizen
11.1 Inleiding
Bij de opgraving Ewijk, Keizershoeve II zijn verschillende macrorestenmonsters genomen voor botanisch
onderzoek. Hiervan zijn vijf monsters gewaardeerd op hun geschiktheid voor verder onderzoek. Bij de
waardering bleek alleen vondstnummer 585 in aanmerking te komen voor een uitgebreidere analyse
van botanische macroresten. Dit monster is afkomstig uit een waterkuil (WA04, vindplaats KHII-4/6),
die vermoedelijk ook gebruikt is door het vee. De kuil is 250 cm in doorsnede, 60 cm diep en bestaat uit
meerdere lagen. Rond deze kuil is een veekraal aangetroffen. De ouderdom kan geschat worden aan de
hand van aardewerk: in de kuil zijn scherven uit de Midden-IJzertijd aangetroffen. Het monster is qua
inhoud en context niet goed te vergelijken met het overige botanische onderzoek, aangezien dat het
pollenonderzoek ten behoeve van een landschapreconstructie betreft.
11.2 Methoden
Het monster voor botanische macroresten, vruchten en zaden is in twee volumes verdeeld. Een volume
van 0,5 liter is gezeefd over een zeef met een maaswijdte van 0,25 mm en 4,5 liter sediment is gezeefd
over een zeef met een maaswijdte van 0,5 mm. Beide fracties zijn vervolgens geanalyseerd onder een
binoculair met een maximale vergroting van 50x en doorgekeken totdat er geen nieuwe soorten meer
gevonden werden en de ontdekking daarvan statistisch verwaarloosbaar was.
Voor determinatie van de vruchten en zaden is gebruik gemaakt van de “Digitale zadenatlas” en de
“Zadenatlas der Nederlandsche Flora”. 153 De naamgeving van de plantensoorten die als macroresten
gevonden worden is op deze determinatiewerken gebaseerd. Voor de indeling in plantengroepen is
onder andere gebruik gemaakt van de “Herziening van de indeling in ecologische soortengroepen voor
Nederland en Vlaanderen”, de “Nederlandse Oecologische Flora” en de “Heukels flora”. 154 De resultaten
van de macrorestenanalyse zijn weergegeven in tabel 11.1.
11.3 Resultaten
In vondstnummer 585 zijn zowel resten van cultuurgewassen als wilde soorten aangetroffen (tabel 11.1).
De botanische resten in het monster zijn voornamelijk verkoold bewaard. De inhoud van het monster
bestaat grotendeels uit graan en graankaf, stroresten en akkeronkruiden.
11.3.1 Cultuurgewassen
De soorten waarvan resten aanwezig zijn in het monster, en die waarschijnlijk voor consumptie
bedoeld waren, zijn gerst (Hordeum vulgare), emmertarwe (Triticum dicoccum) en pluimgierst (Panicum
miliaceum) (afb. 11.1).
In het monster zijn tientallen resten van verkoold graan aangetroffen. Hieronder waren duizenden korrels
van gerst, honderden korrels van emmertarwe, en enkele korrels van pluimgierst. Daarnaast zijn vele
tientallen korrels van dreps of dravik gevonden.
Bij het verkoold raken van graan kunnen zich luchtbellen vormen in de graankorrel, waardoor deze
vervormt. Dit was ook vaak in enige mate het geval bij het materiaal in het monster, waardoor helaas
tientallen graankorrels uit het monster niet op naam gebracht konden worden.
De alomtegenwoordige graansoort in het monster is gerst. Gerst is een graan dat al zeer lange tijd in
gebruik is. De domesticatie heeft ongeveer gelijktijdig plaatsgevonden met tarwe. Gerst verdraagt droge
en zoute omstandigheden het best van alle granen, wat het tot een veelgekweekte soort maakte. Al is het
niet geschikt om brood van te maken, het kan gebruikt worden voor pap, koeken of het maken van bier.
153 Beijerinck 1947; Cappers, et al. 2006.
154 Tamis, et al. 2004; Van der Meijden 2005; Weeda, et al. 1985; 1987; 1988; 1991; 1994.
117

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Waarschijnlijk gaat het hier om de bedekte variant (H. vulgare ssp. vulgare). 155
Emmertarwe is één van de twee graansoorten die vanaf het begin van de landbouw in gebruik is
geweest. Met name tijdens het Neolithicum en de Bronstijd was het een belangrijk gewas en werd het
van Spanje tot in Scandinavië verbouwd. 156 Vanaf de Middeleeuwen nam het gebruik van deze soort
af. Het werd verdrongen door gewassen als broodtarwe. Dat graan heeft als voordeel dat het een
onbedekte soort betreft, wat wil zeggen dat er geen kaf strak om de korrel zit. Dit scheelde een stap
in het dorsproces. Bovendien bevat broodtarwe gluten, waardoor er gerezen brood van gemaakt kan
worden, en levert het meer korrels per halm. Na de 13 e eeuw werd emmertarwe dan ook nauwelijks meer
verbouwd in West-Europa. 157
Pluimgierst, ook wel gewoon gierst genoemd, is een zeer kleine graansoort. Deze oude cultuurplant
is een belangrijk gewas, nu nog in droge streken in vooral Zuid- en Oost-Azië, maar vroeger ook in
Midden-, West- en Zuid-Europa. Al in het Laat-Neolithicum was gierst in de dorpen aan de oevers van
het Bodenmeer als cultuurplant aanwezig. Pluimgierst is een robuust, eenjarig pluimgras, dat meer dan
een meter hoog kan worden. De korrels zijn bijna bolrond, tot 3 mm doorsnede en blijven omsloten door
de lemma en palea als ze uit de kelkkafjes vallen. Deze tetraploïde soort is niet in het wild bekend en
ook de voorouder is niet met zekerheid te noemen. Men neemt aan dat domesticatie zich ergens in Azië
afspeelde. 158
11.3.2 Wilde plantensoorten
Het monster bevat zeer weinig resten van wilde plantensoorten. De soorten die wel zijn gevonden, zijn
waarschijnlijk niet uit het graan gefilterd door hun overeenkomstige grootte. Van dreps (cf. Bromus
secalinus) zijn mogelijk enkele verkoolde korrels aangetroffen. Deze grote grassoort is een plant die
tussen winterrogge, -tarwe en –gerstakkers op vochtige löss, leem en zandige klei groeit. Dreps is in feite
een halfgraan, een plant die tussen graan en onkruid instaat. Waarschijnlijk heeft een wilde voorouder
van dreps (dravik) tussen het winterkoren gegroeid, waardoor een onbedoeld selectieproces ontstond.
Van laat bloeiende dravikplanten met de juiste kenmerken maakten de vruchten de meeste kans met het
graan meegeoogst te worden, in het zaaigoed terecht te komen en zo weer met het graan uitgezaaid te
155 Bakels 1997, 20; Kalkman 2003, 44-45.
156 Bakels 1997, 18-21.
157 Bakels 1997, 19; Kalkman 2003, 38-40; Knörzer et al. 1999.
158 Kalkman 2003.
118
Afb. 11.1 De in monster 585 gevonden verkoolde graankorrels van gerst (boven)
en kafresten van emmertwarwe (beneden).

worden. Na een aantal generaties werd zo een dravik geselecteerd met graanachtige eigenschappen.
Een dergelijke ontstaanswijze wordt bijvoorbeeld ook voor een graan als haver aangenomen.
Dreps heeft een taaie, niet snel doorbrekende as van het aartje. Dit wijst op domesticatie: bij een brosse
aar is het moeilijker om de korrels te oogsten, zoals bij wilde grassen. Een andere overeenkomst met
granen is dat dreps geen kiemrust kent. De korrels ontkiemen snel nadat ze op de grond zijn gekomen,
zodat geen reserve van kiemkrachtige vruchten in de bodem wordt opgebouwd. 159 Dreps is waarschijnlijk
niet bewust als graan geselecteerd. De grote zaden, die veel graankorrels lijken, zijn echter moeilijk uit te
zeven en kunnen ook gewoon gegeten worden. Dit verklaart ook de aanwezigheid van deze soort tussen
het graan, dat verder geen onkruidzaden bevat.
11.4 Samenstelling van de botanische resten
Vrijwel al het materiaal uit monster 585 is verkoold. De hoge dichtheid van graankorrels doet al
vermoeden dat het hier om één geheel gaat. Dit maakt dat een eenduidige conclusie betreffende de
resten getrokken mag worden. De aanwezigheid van kaf- en stroresten biedt de mogelijkheid om te
onderzoeken welke handeling deze combinatie van resten opgeleverd kan hebben. Met behulp van een
schema dat de verschillende stappen van het bewerkingsproces van granen toont, kan gekeken worden
waar we dit specifieke monster kunnen plaatsen. Hierbij is van belang, dat de resten deel uitmaken van
één geheel, dat samen is bewaard is gebleven. Zoals aangegeven, lijkt dat hier het geval te zijn.
Om het eindproduct van agrarische handelingen te kunnen relateren aan de handelingen zelf, is in de
jaren 80 een schema opgesteld door Hillman. Een vertaling en bewerking hiervan zoals hier gebruikt
wordt, is gemaakt door Bakels. 160 Het schema is gebaseerd op gegevens uit etnografisch onderzoek.
Met behulp van dit schema kan gekeken worden naar de botanische (graan)resten uit archeologische
monsters, en vervolgens bepaald uit welke stap in het proces van verwerking deze afkomstig van zijn
(afb. 11.2). Waar een ‘F’ staat in het schema, kan het materiaal in aanraking komen met vuur en dus
verkoold raken. De inhoud van het monster uit de kuilen komt niet volledig overeen met één van de
afvalproducten die in het schema beschreven worden. We hebben hier te maken met een combinatie van
graan, kaf, en halmfragmenten zonder onkruiden.
In het oorspronkelijke model van Hillman wordt onderscheid gemaakt tussen soorten die wel of niet
vrijdorsend zijn. Met vrijdorsende soorten worden granen als broodtarwe en rogge bedoeld, waar het kaf
slechts los om de korrel zit. Dit maakt het dorsen makkelijker en maakt dat het verwerkingsproces afwijkt
van dat van de andere groep granen.
Resten als graankorrels met grove kafdelen (van soorten die niet vrijdorsend zijn, zoals emmertarwe
en bedekte gerst) komen voor als afval na het zeven voor de derde maal van het graan. Bij de eerdere
zeefronden zijn grote delen van strodelen en vervolgens fijner stro, hele aren en grote onkruidzaden
verwijderd.
Dergelijk afval werd verbrand, of bewaard en gebruikt voor andere doeleinden als brandstof of tondel,
voeder en, in het geval van kleine graankorrels, noodvoedsel.
De combinatie van resten zoals in Keizershoeve II aangetroffen zou volgens Hillmans model afkomstig
kunnen zijn van gedorste aren die verkoold zijn geraakt zijn tijdens het drogen (‘parch’) ervan. Hierbij
wordt vuur gebruikt voor het drogen van het graan, opdat het langer bewaard kan blijven. Helaas wilde
een deel van de voorraad nog wel eens ten prooi vallen aan de vlammen. Opvallend bij deze verzameling
is wel het gebrek aan onkruidsoorten.
Minder onkruidsoorten worden verwacht bij een tweede mogelijkheid, waarbij de graan- en kafresten
het gevolg zijn van voorraadkuilen die zijn schoongebrand of waarvan de inhoud per ongeluk verbrand is
geraakt.
159 Weeda et al. 1994, 122-126.
160 Bakels 1985; Hillman 1981.
119

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
11.5 Conclusies
Het verkoolde, botanische materiaal uit de waterkuil van Ewijk, Keizershoeve II, vindplaats 4-6 laat afval
van voedselgewassen zien, dat erop wijst dat in de kuil voedsel- en verwerkingsresten zijn gedeponeerd.
De IJzertijdbewoners hadden tenminste drie graansoorten tot hun beschikking, namelijk bedekte
gerst, emmertarwe en pluimgierst. De kuil bevatte voor het overgrote deel gerst, een soort die niet
geschikt is voor het maken van brood, maar die de bewoners wel van koeken, pap en zelfs bier kon
voorzien. Emmertarwe zou daarentegen wel als grondstof voor brood gebruikt kunnen zijn. De rol van
pluimgierst is onduidelijk: hoewel dit in principe een cultuurgewas is en geen onkruid, zijn de gevonden
hoeveelheden klein om er duidelijke uitspraken over te kunnen doen.
De inhoud van het monster als geheel vertegenwoordigt waarschijnlijk afval dat is ontstaan bij het zeven
of handmatig schonen van graan. De resten kunnen verkoold zijn geraakt bij het opzettelijk verbranden
als afval of brandstof. Ook is het mogelijk dat bij het drogen van de graankorrels, waarbij vuur werd
gebruikt, de korrels verkoolden in plaats van, volgens de opzet, langer houdbaar te zijn.
120
Product Handeling Afval Gebruik in afval
veld met graan en
onkruid
graan in kaf,
stroresten,
onkruidzaden
graan in kaf,
zware stroresten,
meeste onkruidzaden
graan in kaf,
onkruidzaden
graankorrels,
zware kafdelen,
onkruidzaden
graankorrels,
onkruidzaden
graankorrels,
onkruidzaden met
hetzelfde formaat
als graan
zuiver graan
oogsten met sikkel
drogen op het veld of in schuren
dorsen:
in streken met regenrijke zomers
binnenshuis, door slaan,
in streken met droge zomers
buitenshuis, met een dorsslede
of door het treden van vee
vegen of harken van de plaats
waar is gedorst
eerste maal wannen
eerste maal zeven met grove zeef
F
drogen in streken met
vochtig klimaat
opslag van graan in kaf,
vermengd met onkruidzaden
In regenrijke streken gebeurt alles vanaf hier in kleine
dagelijkse porties, in droge streken wordt alle graan tegelijk behandeld
F
licht roosteren, om het kaf bros te
maken, in elk geval in vochtige
klimaten
stampen
tweede maal wannen
tweede maal zeven
met middelfijne zeef
derde maal zeven met
fijne zeef
opslag, in droge streken
sorteren met de hand
F
voedselbereiding
Afb. 11.2 Stappen in de verwerking van graan.
stro
stro-afval
stroresten
kafnaalden,
lichte onkruidzaden
stroresten
clusters onkruidzaden
lichte kafdelen,
kafnaalden,
lichte onkruidzaden
ondermaatse
graankorrels,
kleine onkruidzaden
onkruidzaden en alle
overgebleven
verontreinigingen
daken, vloerbedekking
F
brandstof, veevoer,
grof mageringsmateriaal
voor klei
F
veevoer, mageringsmateriaal
of als afval
verbrand
niet van kaf ontdane
korrels,
F
grote onkruidzaden veevoer
of als afval verbrand

12 Archeozoölogisch onderzoek
J. van Dijk en L.M. Kootker
12.1 Inleiding
Op vindplaatsen KHII-2, KHII-3 en KHII-4/6 zijn verbrande en onverbrande dierlijke botresten aangetroffen.
Het materiaal is afkomstig uit het Midden-Neolithicum, de Vroege en Midden-IJzertijd en de Vroeg-
Romeinse periode, waarbij de nadruk ligt op de Midden-IJzertijd. Veruit de meeste resten zijn afkomstig
uit de crematiegraven van KHII-2. Ook komen enkele vondsten, waaronder een partieel skelet van een
paard, uit de aangetroffen waterputten. De overige sporen waaruit dierlijk botmateriaal is verzameld
betreffen kuilen, greppels, spiekers en huisplattegronden. In dit hoofdstuk worden de resultaten van het
archeozoölogisch onderzoek per periode en per vindplaats gepresenteerd.
12.2 Methoden
Het materiaal is met de hand verzameld. De zoogdier-, vis- en vogelresten zijn door Archeoplan Eco
onderzocht. 161 Bij de determinatie van dit botmateriaal is gebruik gemaakt van de vergelijkingscollectie
van Archeoplan Eco te Delft en de collectie van het Amsterdams Archeologisch Centrum van de
Universiteit van Amsterdam.
Bij de analyse van de dierlijke resten is zoveel mogelijk informatie verzameld. Dit houdt in dat van
elk botfragment –indien mogelijk– gegevens zijn genoteerd met betrekking tot dierklasse, soort,
skeletelement, leeftijd, sexe, fragmentatie, afmeting en specifieke kenmerken zoals hak- of snijsporen
en sporen van verbranding, vraat, digestie of pathologische aandoeningen. De gegevens van het
onderzoek zijn opgeslagen in databestanden die zijn opgebouwd conform het Laboratoriumprotocol
Archeozoölogie. 162
De zoogdierresten die niet meer op soort zijn te brengen, zijn ingedeeld naar diergrootte. Rund en
paard behoren tot de grote zoogdieren (LM). Schaap/geit en varken zijn middelgrote zoogdieren (MM).
Fragmenten zoogdier, vogel en amfibie die niet aan een soort of diergrootte toegekend kunnen worden,
zijn als ‘zoogdier’, ‘vogel’ of ‘amfibie’ gedetermineerd.
Het skelet van schapen en geiten lijkt sterk op elkaar en het is voor deze vindplaats niet mogelijk gebleken
om een onderscheid tussen de beide diersoorten te maken. Bij paard, rund, schaap/geit en varken is
behalve het aantal resten ook het gewicht vastgelegd. Het gewicht is te beschouwen als een maat voor de
hoeveelheid vlees om de botten.
De maten van enkele pijpbeenderen van paard zijn genomen volgens de methode van Von den Driesch. 163
Vervolgens is de schofthoogte berekend aan de hand van de vermenigvuldigingsfactoren van May. 164
Verschillende onderzoeksmethoden zijn gebruikt bij de interpretatie van de gegevens. Een schatting
van de leeftijd waarop de dieren zijn geslacht (of gestorven) is gedaan met behulp van de lengte van de
diafysen (voor pre- en neonatale dieren) en de vergroeiingstadia van de epifysen van de postcraniale
(niet tot de schedel behorende) botten. 165 De lengte van de diafysen en het tijdstip van vergroeiing van
de epifyses is voor verschillende moderne soorten zoogdieren geïnventariseerd. Bij het gebruik van deze
data voor archeologische assemblages wordt aangenomen dat de groeisnelheid van foeten en het tijdstip
van vergroeiing van de epifysen van een soort door de eeuwen heen constant is gebleven. Het nadeel van
de leeftijdsschatting aan de hand van de vergroeiing van de epifysen is dat het niet zo accuraat is omdat
slechts een minimale of maximale leeftijd kan worden gegeven. 166 Een schatting van de leeftijd met behulp
van gebitselementen is alleen bij paard mogelijk gebleken. 167
Overzichten van de aangetroffen skeletelementen en de leeftijdsgegevens staan in bijlagen 1 en 2.
161 De determinatie van de visresten is verricht door ArchaeoZoo te Amsterdam.
162 Lauwerier 1997.
163 Von den Driesch 1976.
164 May 1985.
165 Habermehl 1975.
166 Silver 1970; Reitz & Wing 1999.
167 Habermehl 1975.
121

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
12.3 Algemene resultaten
In totaal zijn 742 verbrande en onverbrande dierlijke botfragmenten uit 11 crematiegraven en één
inhumatiegraf ter determinatie aangeboden. Daarnaast zijn 150 botfragmenten uit verschillende
structuren en 13 fragmenten van het partiële skelet van een paard uit een waterput archeozoölogisch
onderzocht. Dit maakt een totaal van 905 geanalyseerde dierlijke botfragmenten.
De fysieke kwaliteit van het onverbrande botmateriaal geeft enig inzicht in de conservering. De fysieke
kwaliteit wordt bepaald door de broosheid van het bot en de mate van verwering. De broosheid van het
merendeel van het bot is conform klasse 1 (sterk (bot)fragment). 168 De verweringsgraad is aan te geven
als stadium 1 (het bot vertoont barsten die parallel lopen met de vezelstructuur of een mozaïekpatroon
vormen op gewrichtsoppervlakten). 169 Dit houdt in dat het onverbrande botmateriaal redelijk goed
geconserveerd is.
In tabel 12.1 komt duidelijk naar voren dat het verbrande en het onverbrande bot sterk gefragmenteerd
is. Van gemiddeld 97% van alle verbrande en onverbrande dierlijke resten is niet meer dan 10% van
het oorspronkelijke bot bewaard gebleven. Dit percentage lijkt sterk beïnvloed te worden door het
grote aantal verbrande botfragmenten (0-10%: n=604), maar ook het merendeel van de onverbrande
fragmenten is zeer gefragmenteerd.
Tabel 12.1 Fragmentatiegraad van de verbrande en onverbrande dierlijke botfragmenten
(exclusief partieel skelet). n = aantal resten.
12.4 Resultaten per periode per vindplaats
12.4.1 Midden-Neolithicum
Vindplaats KHII-3
Een gering aantal dierlijke botfragmenten is afkomstig uit een kuil, een greppel en een spieker (tabel
12.2). Negen fragmenten uit de spieker betreffen waarschijnlijk opspit. Slechts één fragment uit de
greppel is aan een diersoort, rund, toe te wijzen, hoewel het niet duidelijk is om welk skeletelement
het gaat. De overige resten zijn alleen in te delen naar diergrootte of bestaan uit (nagenoeg allemaal
verbrande) botsplinters.
12.4.2 IJzertijd
Vindplaats KHII-2
De meeste dierlijke resten zijn afkomstig uit het grafveld. In twaalf van de vijftien crematie- en
inhumatiegraven is dierlijk bot aangetroffen (tabel 12.3). Ongeveer een derde deel (33%) van deze resten
is onverbrand. Vijf crematiegraven bevatten alleen verbrand dierlijk bot en twee crematiegraven en een
inhumatiegraf bevatten alleen onverbrand bot. In vier crematiegraven zijn verbrande én onverbrande
resten aanwezig.
168 Huisman et al. 2006 conform Gordon & Buikstra 1981.
169 Huisman et al. 2006 conform Behrensmeyer 1978.
122
Neolithicum IJzertijd Romeinse tijd totaal
Fragmentatiegraad n % n % n % n %
0-10% 45 98 760 98 24 83 829 97
10-25% 1 2 9 1 4 14 14 2
25-50% - - 4 1 1 3 5 1
50-75% - - 1 0 - - 1 0
75-100% - - 2 0 - - 2 0
100% - - 1 0 - - 1 0
Subtotaal 46 100 777 100 29 100 852 100
Gebitselementen - - 33 - 2 - 35 -
Totaal 46 - 810 - 31 - 887 -

Tabel 12.2 Spectrum per periode en per vindplaats. n = aantal resten; n-ass = aantal resten, waarbij het partiële skelet als één fragment is
geteld; g = gewicht in grammen.
Neolithicum IJzertijd Romeinse
KHII-3 KHII-2 KHII-5+6 KHII-5+6
Onder de resten is rund, schaap/geit en varken herkend. Rund komt voor in twee crematiegraven,
schaap/geit in vijf graven en varken in drie graven. Op geen van de botten zijn slachtsporen te zien, maar
dit is vooral een gevolg van de sterke fragmentatie waardoor hak- en snijsporen niet meer goed zichtbaar
zijn.
Met name CR10 bevat veel verbrand en onverbrand dierlijk botmateriaal. De meeste gespecificeerde
resten in dit graf zijn van rund. Behalve uit de voet, zijn botfragmenten uit alle lichaamsdelen aanwezig,
maar kopfragmenten zijn het best vertegenwoordigd. Naast rund zijn ook schaap/geit en varken
aangetroffen. De beide vogelbotjes zijn niet aan een soort toe te wijzen. De visresten bestaan uit
schubben van de baars, een vissoort uit het zoete water. De amfibieresten zijn te beschouwen als
intrusies. Het is niet waarschijnlijk dat deze dieren onderdeel hebben uitgemaakt van de crematieresten.
In CR08 is een wervel van een platvis gevonden. Platvissen komen in zee voor, maar mogelijk gaat het
hier om de bot (Platichthys flesus) aangezien deze soort platvis tot in de middenloop van de grote rivieren
wordt aangetroffen.
Slechts één botfragment uit het grafveld geeft informatie over de sterfteleeftijd. Het scheenbeen van
schaap/geit uit CR05 is afkomstig van een dier dat niet ouder is geworden dan 1,5 jaar. Het dier is
derhalve geslacht voor de optimale slachtleeftijd.
Uit de overige sporen, die niet tot het grafveld behoren, komen 44 onverbrande botsplinters.
Vindplaats KHII-4/6
De 42 dierlijke resten komen uit een kuil, een spieker en drie waterputten. In waterput 1 (WA01,
Midden-IJzertijd) zijn de resten van een partieel skelet van een 3,5 jaar oud paard aangetroffen. Slechts
13 fragmenten zijn verzameld, waaronder de bijna complete schedel, inclusief tongbeenderen, en
onderkaken.
Het dier vertoont een opmerkelijke pathologie aan beide onderkaken. De onderkaken worden
gekenmerkt door twee opvallende verdikkingen aan de onderkant van de kaak. Deze verdikkingen
worden veroorzaakt door zogenoemde folliculaire cysten. Dit zijn botwoekeringen van weefselmateriaal
van de blijvende valse kiezen. De cysten leiden tot een reactie van het omliggende bot, waardoor aan
de onderzijde van de kaak benige verdikkingen ontstaan. Deze aandoening is van tijdelijke aard en
tijd
overig grafveld overig overig overig
Klasse Diersoort n g n g n g n n-ass g n g Nederlandse naam
zoogdier Bos taurus 1 26,4 64 265,1 - - 6 6 319,3 2 45,8 Rund
Equus caballus - - - - - - 14 2 5402,2 2 18,3 Paard
Ovis aries/Capra hircus - - 7 28,4 - - 2 2 19,1 1 4,5 Schaap/Geit
Sus domesticus - - 5 13,2 - - 1 1 3,1 1 23,3 Varken
large mammal (indet.) 7 34,3 39 125,7 - - 5 5 26,1 5 19,2 groot zoogdier
medium mammal (indet.) - - 34 71,9 - - 3 3 5,8 1 1,9 middelgroot zoogdier
insectivora/rodentia - - 1 - - - - - - - - insecteneters/knaagdieren
mammal, indet. 38 6,6 575 408,8 44 1,1 11 11 11,8 19 7,2 zoogdier, niet te determineren
vogel aves indet. - - 2 - - - - - - - - vogel, niet te determineren
vis Perca fluviatilis - - 4 - - - - - - - - Baars
pleuronectidae - - 1 - - - - - - - - scholachtige
amfibie bufonidae - - 3 - - - - - - - - pad
ranidae - - 1 - - - - - - - - kikker
anura - - 1 - - - - - - - - kikker/pad
amfibia - - 5 - - - - - - - - amfibie, niet gedetermineerd
totaal 46 67,3 742 913,1 44 1,1 42 30 5787,4 31 120,2
123

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
124
Tabel 12.3 Spectrum per crematie- en inhumatiegraf. v = verbrand; o = onverbrand; n = aantal resten.
CR01 CR03 CR04 CR05 CR08 CR09 CR10 CR11 CR12 CR13 CR14 INH04
Ntd Laat Laat Laat juveniel tot Infans Juveniel tot Laat juveniel tot Juveniel tot Laat juveniel Laat Infans 2+ Laat
leeftijd
(infantiel?) juveniel tot juveniel tot volwassen + 2+ volwassen + volwassen+ volwassen + tot volwassen juveniel tot
juveniel tot
volwassen+ volwassen+
volwassen
volwassen
geslacht onb onb onb onb onb onb (♂) onb onb onb onb onb
v o v o v o o v o v v v v o v o
dierklasse diersoort n n n n n n n n n n n n n n n n
zoogdier Rund - - - - - - - - 43 20 1 - - - - -
Schaap/Geit - - 1 1 - - 1 - 2 1 - - - 1 - -
Varken - - 2 - - 1 - - 2 - - - - - - -
groot zoogdier - 2 - - 6 - - - 12 12 1 - 3 - 1 2
middelgroot zoogdier 1 - - 6 22 - - - 1 3 1 - - - - -
insecteneters/knaagdieren - - - - - - - - 1 - - - - - - -
zoogdier, niet te determineren 3 - 1 39 44 - - 4 54 273 30 50 4 - 12 61
vogel vogel, niet te determineren - - - - - - - - 2 - - - - - - -
vis Baars - - - - - - - - 4 - - - - - - -
platvis - - - - - 1 - - - - - - - - - -
amfibie kikker - - - - - - - - 1 - - - - - - -
pad - - - - - - - - 3 - - - - - - -
kikker/pad - - - - - - - - 1 - - - - - - -
amfibie, niet gedetermineerd - - - - - - - - 5 - - - - - - -
totaal 4 2 4 46 72 2 1 4 131 309 33 50 7 1 13 63

Afb. 12.1 Overzichtstekening van het
partiële skelet van het paard uit waterput 1.
Het aantal gekleurde ribben en borstwervels
is indicatief voor het aantal gevonden
elementen.
treft alleen jonge dieren, omdat deze optreedt tijdens het
wisselen van de melkkiezen. 170 Naast de folliculaire cysten is
ook een verbening van een pees of spieraanhechtingspunt op
het rechter dijbeen aangetroffen. Een dergelijke pathologie
staat in verband met een langdurige spierspanning op het
aanhechtingspunt 171 en kan in verband worden gebracht met
het gebruik van het paard als lastdier, hoewel het dier nog erg
jong is.
Twee complete pijpbeenderen geven een indruk van de
schofthoogte. Hierbij moet rekening worden gehouden met
de leeftijd van het dier want met 3,5 jaar is een paard nog
niet volledig uitgegroeid. De schofthoogte is derhalve een
benadering. Met behulp van een dijbeen is een schofthoogte
van 127 cm vast te stellen en een opperarmbeen geeft een
schofthoogte van 130 cm. 172 De grootte heeft daar tussenin
gelegen. Eerder is vastgesteld dat het in de IJzertijd om kleine
paarden gaat en dit paard voldoet aan dat beeld. 173
Op de botten zijn verscheidene hak- en snijsporen aanwezig.
De hak- en snijsporen op en door het bekken wijzen erop dat
de twee bekkenhelften van elkaar verwijderd zijn en dat het
achterbeen vervolgens losgehakt is. Daarnaast zijn haksporen
dwars op het linker opperarmbeen te zien.
Behalve in de waterput is paard ook aangetroffen in een
spieker. Het gaat om een klein fragment van een onderkaak.
De overige resten zijn van rund, schaap/geit en varken. De zes runderresten komen uit de kop, de
voor- en de achterpoot. Er is slechts aan één skeletelement een leeftijdsindicatie te bepalen. Het dier is
ouder geworden dan één jaar. De beide resten van schaap/geit komen uit de voorpoot en geven geen
informatie over een slachtleeftijd. Het varken is vertegenwoordigd door een klein opperarmbeentje.
Gezien de afmeting van de schacht is het afkomstig van een pasgeboren diertje. 174
Op een wervelfragment van een groot zoogdier is een hakspoor zichtbaar.
12.4.3 Romeinse tijd
Vindplaats KHII-4/6
De dierlijke resten komen uit drie huizen, een spieker en een waterput. De botfragmenten zijn afkomstig
van rund, paard, schaap/geit en varken. Van rund zijn twee fragmenten van middenhandsbeenderen
aanwezig. Op één ervan is een snijspoor zichtbaar op de diafyse. Mogelijk is het spoor ontstaan tijdens
het onthuiden.
Paard is vertegenwoordigd door een kop- en een pootfragment. De resten van schaap/geit en varken
zijn afkomstig uit de kop. Geen van de botelementen bevat informatie over slachtleeftijden. De overige
botfragmenten zijn alleen naar diergrootte in te delen of bestaan uit (nagenoeg allemaal verbrande)
botsplinters.
12.5 Discussie en conclusie
De redelijk goed geconserveerde, maar sterk gefragmenteerde dierlijke resten die zijn aangetroffen
tijdens het archeologisch onderzoek van Keizershoeve II dateren uit het Midden-Neolithicum, de Vroege
en Midden-IJzertijd en de Vroeg-Romeinse tijd.
170 Offereins 1998, 88.
171 Roberts & Manchester 1999, 110.
172 De grootste lengte van het dijbeen is 363 mm en van het opperarmbeen is 282 mm.
173 Lauwerier & IJzereef 1994, 236.
174 Habermehl 1975, de grootste lengte van de diafyse bedraagt 44 mm.
125

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Onder de neolithische resten is alleen rund herkend. De romeinse resten hebben meer soorten
opgeleverd. Naast de drie gebruikelijke soorten waarvan het vlees is gegeten, is ook paard aanwezig.
Meer informatie leveren de resten uit deze beide perioden niet op.
Het grootste deel van het botmateriaal is afkomstig uit een crematiegrafveld uit de Midden-IJzertijd. In
twaalf van de vijftien graven (80%) zijn dierlijke resten aangetroffen. Schaap/geit komt het meest voor
in de graven, gevolgd door varken. Het ligt voor de hand dat de dierlijke resten bijgiften representeren.
Mogelijk zijn stukken vlees als bijgift mee verbrand tijdens de crematie of later in het crematiegraf
bijgezet.
Er is nog weinig informatie voorhanden over vlees als bijgift bij het dodenritueel in de IJzertijd. Recent is
een grafveld uit de Vroege en Midden-IJzertijd te Groesbeek archeozoölogisch onderzocht. 175 Daarnaast
zijn enkele Late IJzertijd crematiegrafvelden in Limburg bekeken. 176 In vergelijking met de andere
grafvelden is in Keizerhoeve II het percentage crematiegraven met dierlijk materiaal hoog. Tot nu toe
voerde Panningen-Stokx de lijst aan met 67%, maar in Keizershoeve II ligt het percentage met 80% hoger.
Een soort die niet vaak voorkomt bij de andere grafvelden is het rund terwijl in het grafveld van
Keizershoeve II deze soort in twee graven is aangetroffen. Hiddink verklaart de ondervertegenwoordiging
van rund doordat het vlees van dit grote dier vaker van het bot gescheiden was. Anderzijds had men
wellicht een voorkeur voor middelgrote dieren bij het dodenritueel. Een ander verschil is het voorkomen
van vooral varken - te Groesbeek is het varken zelfs de enige op soort gebrachte diersoort - terwijl bij
Keizershoeve II schaap/geit vaker voorkomt.
Er is nog te weinig onderzoek gedaan naar de dierlijke resten uit (Vroeg- en Midden-) IJzertijd
crematiegraven om te kunnen bepalen of de verschillen te maken hebben met lokale voorkeuren of
eerder te maken hebben met toeval of de opgravingsmethode.
Behalve de dierlijke resten uit de graven is nog bot aangetroffen in de sporen die niet tot het grafveld
behoren. Enkele resten zijn van de drie gebruikelijke diersoorten waarvan het vlees is gegeten: rund,
schaap/geit en varken. Een van de varkensresten is van een pasgeboren big. Dit vormt een aanwijzing
dat in de IJzertijd varkens ter plaatse zijn gehouden aangezien het vervoeren van zeer jonge dieren
risicovol is en waarschijnlijk werd vermeden. Bij Keizershoeve I ontbreken aanwijzingen voor de
aanwezigheid van varkens in dezelfde periode, maar daar is al verondersteld dat dit waarschijnlijk
een gevolg is van het geringe aantal resten. 177 De varkensresten van Keizershoeve II beamen deze
veronderstelling.
Behalve rund, schaap/geit en varken is ook paard aangetroffen. Nagenoeg alle paardenbotten komen uit
een waterput. De slachtsporen op de botten roepen de vraag op of paardenvlees is gegeten.
Vaak vormen de fragmentatie van de botten en de aanwezigheid van slachtsporen een indicatie of
het vlees van paard is gegeten. Gezien de lage fragmentatiegraad van dit paard is het echter niet
aannemelijk dat het vlees is gegeten. De twee paardenresten van Keizershoeve I laten geen uitspraken
over het eten van paardenvlees toe. Bij twee andere min of meer gelijktijdige vindplaatsen Didam en
Breukelen is, ondanks het voorkomen van slachtsporen op de paardenbotten, ook aangenomen dat het
vlees niet is gegeten. 178
Het verschijnsel van (delen van) paardenskeletten in een waterput uit de IJzertijd is niet nieuw. In Didam
zijn drie bij elkaar horende halswervels gevonden. Waarom de paarden in stukken zijn gehakt en slechts
gedeeltelijk in een waterput zijn gedumpt, blijft onduidelijk.
175 Kootker 2012.
176 Hiddink 2008.
177 Van Dijk 2012, 234.
178 Van Dijk 2011, 218; Van der Velde et al. 2004, 93.
126

13 Fysisch antropologisch onderzoek
S.A.M. Lemmers, A.G.F.M. Cuijpers en B. Berk
13.1 Inleiding
Op het crematiegrafveld KHII-2 uit de Vroege tot Midden-IJzertijd zijn in totaal15 vondstcontexten met
crematieresten aangetroffen en vier inhumatiegraven welke in het kader van fysisch antropologisch
onderzoek zijn geanalyseerd. Veertien vondstcontexten bevatten overwegend crematiemateriaal, maar
één vondstcontext bestaat uit een mix van crematieresten en onverbrand, geinhumeerd materiaal. Deze
wordt aangeduid als INH4 (inhumatie 4). Naast de crematies en de gedeeltelijke crematie/inhumatie
zijn nog drie inhumaties aangetroffen in het grafveld. Eén hiervan was helaas compleet verstoord
door ploegwerkzaamheden, de andere twee waren echter nog geheel intact. Over het algemeen is
tijdens het DO geconstateerd dat de aangetroffen sporen te Ewijk Keizershoeve II een redelijk tot
goede conservering hadden. In tabel 13.1 is een overzicht te vinden van de 15 crematiegraven en de
corresponderende vondst- en spoornummers. In deze rapportage zal verder alleen verwezen worden naar
de crematienummers.
Tabel 13.1 Overzicht crematies Ewijk Keizershoeve II.
Crematienr Vondstnr Vlaknr Spoornr Putnr
CR01 651 1 8 51
CR02 603 1 8 52
CR03 620 1 1 54
CR04 629 2 50 52
CR05 631, 632, 633 1 1 56
CR07 638 1 6 57
CR08 641 1 3 57
CR09 640 1 2 57
CR10 639, 628, 630 1 4 57
CR11 643 1 4 56
CR12 666, 667 1 5 58
CR13 670 1 6 58
CR14 669 1 7 58
CR15 654 2 9 56
INH04 652, 634 1,2 2 56
Doel van het fysisch antropologisch onderzoek is op de eerste plaats het leveren van een bijdrage
aan de beantwoording van de onderzoeksvragen (zie hoofdstuk 15). Daarom zijn met behulp van de
Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) en specificaties van Nederlandse Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed (RCE) de volgende vragen geformuleerd die daarvoor ter ondersteuning dienen:
— Wat is de algemene conditie van de graven met betrekking tot compleetheid (gewicht) en
fragmentatie?
— Welke verbrandingsgraad kan worden vastgesteld, op basis van fragmentatie, kleur en textuur?
— Hoe is de verhouding menselijk en dierlijk materiaal in de graven?
— Welke skeletcategorieën zijn vertegenwoordigd in de graven? Welke verhoudingen tussen de
skeletcategorieën kan worden getoond?
— Wat zijn over het algemeen de demografische kenmerken die uit de crematieresten konden worden
geëxtraheerd? Hieronder valt de leeftijd en geslachtsbepaling en waar mogelijk de lichaamslengte,
pathologische condities en andere anatomische afwijkingen.
— Valt met de onderzochte graven een schatting te maken van de omvang van het gehele grafveld of de
omvang van de bijbehorende populatie?
Aangezien de inhumatiegraven volledig onverwacht werden aangetroffen is voorafgaand aan het
onderzoek naar de skeletresten een aantal specifieke vragen ten aanzien van het fysisch antropologisch
onderzoek opgesteld:
127

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
— Wat kan er gezegd worden over het geslacht, de leeftijd en het aantal individuen? Kan daaruit een
doorsnee populatie worden gereconstrueerd; d.w.z. in termen van gezinnen, ‘extended families’ en
omvang lokale gemeenschap. Anders gezegd welke statistische uitspraken zijn uit de grafresultaten
te formuleren aangaande de demografie van de lokale gemeenschap?
— Is sprake van meervoudige bijzettingen en intrusies van skeletelementen van andere individuen
dan worden de volgende vragen gesteld: Hoe kunnen meervoudige bijzettingen verklaard worden
vanuit demografisch oogpunt (familieverbanden), andere sociale verbanden (op basis van leeftijd
of geslacht), dan wel vanuit het oogpunt van grafritueel (bewust: rituele depositie – onbewust
(restmateriaal van een voorgaande crematie/postdepositionele processen)?
— Wat is de ruimtelijke, chronologische en functionele relatie tussen de crematiegraven en de
inhumatiegraven? Denk daarbij ook aan de landschappelijke ligging, de stratigrafie en de datering,
en beargumenteer het antwoord. Wat kan gezegd worden over de ruimtelijke inrichting van het
grafveld in zijn geheel? Hoe moeten de inhumaties in bredere zin worden gezien in relatie tot de
eerder gevonden, prehistorische inhumaties in de nabije omgeving? Hierbij wordt aangetekend dat
dit beslist niet uitputtend hoeft te gebeuren, het gaat immers om een basisrapportage en niet om
uitvoerig wetenschappelijk onderzoek.
In deze rapportage wordt geprobeerd een antwoord te krijgen op bovenstaande onderzoeksvragen.
Daarbij worden de demografische kenmerken (geslacht, leeftijd, lengte en eventuele pathologiën) van
zowel de crematies als de inhumaties besproken.
Bij een eerste inventarisatie van het materiaal was het doel te bepalen of het daadwerkelijk funeraire
contexten betreft en of er ook dierlijk bot aanwezig was. Het dierlijke materiaal is gewogen en ook is de
verbrandingsgraad en de fragmentatie bepaald. Deze informatie kan bijdragen aan de reconstructie van
het beoefende crematieritueel. Voor verdere soortdeterminatie is het dierlijke materiaal overgedragen
aan Joyce van Dijk. De resultaten van het archeozoologisch onderzoek zijn in het voorgaande hoofdstuk
besproken.
13.2 Materiaal en methode
13.2.1 Inhumatiegraven
In het onderzoek naar de inhumatiegraven is gebruik gemaakt van skeletformulieren van Birgit Berk
Fysische Antropologie, op basis van de standaardformulieren samengesteld onder leiding van G.J.R.
Maat 179 en qua vormgeving gedeeltelijk ontleent aan de formulieren ontworpen door R. Panhuysen en E.
Smits. Daarnaast zijn twee formulieren voor de registratie van gewrichtsaandoeningen gebruikt. 180
De mate van conservering is als volgt gedefinieerd:
— Slecht: Er zijn slechts weinig skeletdelen aanwezig, aanwezige botten zijn niet compleet, het
oppervlak van de botten is verweerd.
— Matig: Niet alle skeletdelen zijn aanwezig, aanwezige botten zijn gedeeltelijk compleet, het oppervlak
kan licht verweerd zijn.
— Goed: Slechts enkele skeletdelen zijn afwezig, de aanwezige botten zijn vrijwel allemaal compleet en
het oppervlak is niet verweerd.
Geslachtsbepaling
Het geslacht van de individuen is bepaald op basis van verschillende geslachtskenmerken van zowel
het bekken (pelvis) 181 als de schedel (cranium) 182 (zie bijlage 1 en 2). Hierbij worden de individuele
geslachtskenmerken gescoord op een schaal van -2 (zeer vrouwelijk) tot 2 (zeer mannelijk). 183 Verder
is wanneer mogelijk de maximale diameter van de kop van het opperarmbeen (humerus) en het
dijbeen (femur) alsmede de schacht van het dijbeen en het scheenbeen (tibia) opgemeten (metrische
179 Maat & Mastwijk 2004.
180 Rogers & Waldron 1995, 109-110.
181 Acsádi & Nemeskéri 1970; WEA 1980.
182 Broca 1875; Acsádi & Nemeskéri 1970; WEA 1980.
183 Baetsen 2001, 23.
128

geslachtsbepaling). 184 Hierbij geldt als uitgangspunt dat mannelijke botten een grotere diameter hebben
dan vrouwelijke botten. Bij een onduidige uitkomst van verschillende methoden geeft het bekken de
doorslag. De verschillen tussen het bekken van mannen en vrouwen hebben een biologisch meer
zwaarwegende oorzaak (de mogelijkheid tot het baren van kinderen) dan die van de schedel. 185 De
metrische geslachtsbepaling is vooral gebruikt ter verificatie van het op basis van het bekken en de
schedel bepaalde geslacht.
Leeftijdsbepaling
De skeletleeftijd 186 van de volwassen individuen is geprobeerd vast te stellen aan de hand van
de zogenaamde complexe methode. 187 Bij deze methode wordt gekeken naar de endocraniële
sutuurobliteratie (schedelnaadsluiting aan de binnenzijde van de schedel), de slijtage van het
gewrichtsvlak van de symphysealis pubis (het schaambeen) en de botdichtheid van de humerus- en
femurkop. Door de slechte conservering van de botten kon de botdichtheid niet bepaald worden en
is dientengevolge slechts gebruik gemaakt van de eerste twee leeftijdskenmerken. Om de conclusie
aangaande de leeftijd te staven is ook gekeken naar de slijtage van zowel de molaren (kiezen) 188 als
het auriculaire oppervlak van het ilium (het gewrichtsvlak waar het darmbeen met het heiligbeen
articuleert). 189 De nauwkeurigheid van de leeftijdsschatting neemt logischerwijs toe naarmate er meer
kenmerken beoordeeld kunnen worden.
De leeftijd van onvolwassen individuen wordt idealiter bepaald aan de hand van de sluiting van de
epifysen (groeischijven) van het postcraniële skelet (het gehele skelet met uitzondering van de schedel) 190
en de ossificatie (verbening) van het axiale skelet (bekken, wervelkolom en delen van de schedel). 191
Verder wordt gekeken naar de mineralisatie (vorming) en eruptie (doorbreken) van het vaste gebit. 192
Wanneer mogelijk worden specifieke botonderdelen opgemeten (met of zonder epifysen), en vergeleken
met de waarden van Maresh. 193 Via deze methode wordt de leeftijd van kinderen bepaald aan de hand
van de lengtegroei van de botten.
Lichaamslengte en andere metrische gegevens
De ‘levende staande lichaamslengte’ van de individuen is berekend met behulp van de methode van
Trotter en Gleser. 194 De lengte van de mannelijke individuen is ook berekend met de methode van
Breitinger. 195 Voor deze berekening zijn botmetingen verricht die ontleent zijn aan Knussmann. 196 Er
is geen lichaamslengtecorrectie bij individuen ouder dan 30 jaar toegepast. De theorie achter deze
correctie is dat men na het passeren van het 30e levensjaar ieder jaar 0,06 cm korter wordt als gevolg
van krimp. Voor de vergelijking met andere populaties zijn echter ongecorrigeerde lichaamslengtes
geschikter. Wanneer men de gecorrigeerde lichaamslengtes gebruikt, kan namelijk het verschil in
leeftijdsamenstelling tussen populaties een te grote rol spelen. 197
De lichaamslengte in situ (ter plaatse) is in enkele gevallen opgemeten. Het is echter de vraag of dit,
gezien de slechte conservering en het ontbreken van enkele van de botten, een betrouwbare lengte
oplevert. Hier zijn dus geen conclusies aan verbonden. De schedelindex geeft de in een populatie
dominante schedelvorm aan. Deze kon bij de vier individuen niet opgemeten worden door de
fragmentatie van de schedel.
184 MacLaughlin & Bruce 1984; Stewart 1970.
185 Baetsen 2001, 24.
186 De skeletleeftijd is de leeftijd die op basis van het skelet wordt vastgesteld, ook wel biologische leeftijd genoemd. Dit kan enigszins
afwijken van de kalenderleeftijd van een individu.
187 Broca 1875; Nemeskéri, Harsányi & Acsádi 1960; Acsádi & Nemeskéri 1970; Sjøvold 1975; WEA 1980.
188 Brothwell 1981.
189 Lovejoy et al. 1985.
190 WEA 1980; Brothwell 1981.
191 Wolff-Heidegger 1954; Maat & Mastwijk 1995.
192 Ubelaker 1978; WEA 1980.
193 Maresh 1955.
194 Mannen: Trotter 1970; vrouwen: Trotter & Gleser 1958.
195 Breitinger 1937.
196 Knussmann 1988.
197 Maat, Mastwijk & Jonker 2002, 12.
129

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Gebit en pathologie
Bij de beoordeling van gebitsaandoeningen zoals onder andere calculus (tandsteen) en emailhypoplasie
(storingen in de vorming van het glazuur tijdens de ontwikkeling van de tanden als gevolg van
ondervoeding of ziekte) zijn de classificaties van Brothwell, Bouts en Pot gebruikt. 198 Van de tanden
is onderzocht hoeveel gebitselementen doorgebroken zijn en hoeveel van deze tanden voor of na de
dood (respectievelijk ante mortem (AM) en post mortem (PM)) verloren zijn. Verder is voor de tanden
die daadwerkelijk geïnspecteerd konden worden het percentage cariës (tandbederf) bepaald. Voor de
berekening van de verschillende percentages gelden de volgende formules:
Percentage geïnspecteerde elementen = N geïnspecteerd X 100 : N ideaal.
Percentage cariës = N cariës X 100 : N geïnspecteerd. 199
Gezien de kleine omvang van de populatie zijn de formules niet op de populatie maar op het individu
toegepast, en de uitkomsten zijn dientengevolge niet te vergelijken met andere opgravingen.
Een probleem met het onderzoek naar het voorkomen van cariës is dat veel tanden en kiezen verloren
gaan als gevolg van deze ziekte. De cariës is dan niet meer waar te nemen. Een manier om het
percentage cariës en het ante mortem tandverlies samen te bekijken, is het berekenen van de Decayed-
Missing-(Filled)-index (DM(F)-index). Hierbij wordt een percentage berekend van alle tanden die cariës
vertonen, ante mortem verloren, of gevuld zijn. In een prehistorische populatie zoals Ewijk Keizershoeve
komen er geen gevulde kiezen voor. De index wordt als volgt berekend:
130
DM(F)-index = (N cariës + N AM tandverlies (+N gevuld)) x 100
-----------------------------------------------------------
N doorgebroken – N ontbrekende posities – PM verlies 200
De in deze populatie aangetroffen pathologische botveranderingen zijn geclassificeerd volgens
beschrijvingen van Roberts en Manchester 201 , Ortner 202 en Rogers en Waldron. 203
13.2.2 Crematiegraven
Bij het determineren van crematieresten wordt in principe dezelfde methodiek gebruikt als bij het
onderzoek naar inhumatieresten. Er zijn echter wezenlijke belemmeringen en verschillen. Het feit dat
botmateriaal door het proces van crematie onderhevig is aan hevige stressfactoren zorgt ervoor dat het
materiaal significant van vorm, grootte en textuur verandert. De bepaling van zaken als het geslacht,
leeftijd en lengte van individuen wordt altijd gedaan op basis van een combinatie van verschillende
gegevens van het botmateriaal. Het is daarom van belang te realiseren dat interpretatiemogelijkheden
voor demografische gegevens belemmerd worden, wanneer we te maken hebben met verbrand
botmateriaal. De opgetreden veranderingen aan het bot leveren echter ook informatie op betreffende het
beoefende grafritueel.
Gewicht, inventarisatie en MAI
De crematieresten zijn volgens de standaarden van Maat gezeefd over twee zeven van 3 en 10 mm ronde
maaswijdte. 204 Al het materiaal kleiner dan 3 mm was over het algemeen al uitgesorteerd ten tijde van
aanlevering en is kort bekeken. Aangezien zich in deze fractie grotendeels materialen zoals zand en
houtskool bevinden, is het gewicht van deze fractie niet opgenomen in het totale gewicht per crematie.
Het totale gewicht per crematie is genoteerd van alle botfragmenten groter dan 3 mm. De 3-10 mm
fractie is onderzocht op de aanwezigheid van gebitselementen, vinger- en teenkootjes, en grafbijgiften.
198 Brothwell 1981.
199 Maat, Mastwijk & Jonker 2002, 4.
200 Ibid., 5.
201 Roberts & Manchester 1995.
202 Ortner 2003.
203 Rogers & Waldron 1989, 611-625; ibid., 1995.
204 Maat 1997.

Deze worden regelmatig teruggevonden in deze fractie. Deze zijn van groot belang bij het bepalen van
de volledigheid van de crematie en het grafritueel. 205 Ook kunnen ze informatie geven over de leeftijd
en zelfs het minimum aantal individuen. De crematieresten met afmetingen van 10 mm of groter zijn
gewogen en vervolgens onderverdeeld in de volgende skeletcategorieën:
Neurocranium - De hersenschedel.
Viscerocranium - De aangezichtsschedel.
Het axiale skelet - Bestaande uit de wervelkolom, schouderbladen,
sleutelbeenderen, ribben en het bekken.
De extremiteiten - De ledematen, onderverdeeld in de diafysen en epifysen.
Dierlijk materiaal - Al het materiaal wat als dierlijk gedetermineerd kan
worden wordt apart gehouden van het menselijke materiaal.
Het onderverdelen van het materiaal in skeletcategorieën is van belang aangezien hiermee specifieke
skeletelementen, aan de hand van welke het geslacht en de leeftijd gedetermineerd kunnen worden,
eenvoudiger te vinden zijn. Daarnaast kan hiermee een indruk verkregen worden van volledigheid van
een crematie en de verhouding tussen de skeletcategorieën. Ook wordt er in deze fase bepaald wat
het minimum aantal individuen per crematie is (MAI). Dit kan worden vastgesteld door de hoeveelheid
(gewicht) aan materiaal, maar vooral door de aanwezigheid van dubbele unieke skeletelementen zoals de
punt van de 2 e wervel (dens axis) en het linker/ rechter rotsbeen (pars petrosa). Verschillen in robuustheid
kunnen daarnaast ook een indicator zijn voor de aanwezigheid van skeletelementen van meerdere
individuen zijn en kunnen bijvoorbeeld de aanwezigheid van skeletmateriaal van zowel een volwassene
als een kind in hetzelfde graf aantonen.
Wanneer een assemblage crematiemateriaal fragmenten betreft van redelijk formaat met herkenbare
anatomische elementen is het vaak mogelijk om het menselijke van het dierlijke materiaal te scheiden op
basis van morfologische kenmerken. 206 Echter bij crematieresten met een hoge fragmentatie, bijvoorbeeld
omdat de botresten niet door een urn beschermd zijn tegen de druk van de bodem, wordt identificatie
moeilijker. Desalniettemin blijven er mogelijkheden voor determinatie, aangezien dierlijk botmateriaal
aanzienlijk verschilt van menselijk bot. Wanneer we te maken hebben met zeer gefragmenteerd materiaal
kan dierlijk bot onderscheiden worden van menselijk materiaal op basis van de oppervlakte morfologie
van de botcortex, welke in dierlijke botten over het algemeen een gladdere structuur heeft dan die van
mensen. Ook de interne structuur verschilt in de concentratie en karakter van het trabeculaire bot in
de epifysen van de botten. Daarbij vertoont verbrand dierlijk botmateriaal wat zich tussen menselijke
crematieresten bevindt vaak wisselende en ook lagere verbrandingsgraden, daar zij vaak niet het centrale
punt vormden van de brandstapel maar zich aan de zijkanten bevonden. Het verschil in brandgraden is
echter casus specifiek en voornamelijk in grote hoeveelheden waargenomen en beschreven in Romeinse
collecties van crematiegraven. 207 Histologisch onderzoek kan als aanvullende methode gebruikt worden
in die gevallen waarbij macroscopisch onderzoek geen eenduidige conclusie oplevert. 208 Hierbij wordt
onder andere gebruik gemaakt van het verschil in botgroeisnelheid tussen bepaalde diersoorten en de
mens.
Fragmentatie, kleur en textuur
Het bepalen van de verbrandingsgraad van crematiemateriaal wordt gedaan op basis van kleur,
textuur, scheuren en vervorming aan het bot. In afbeelding 13.1 is een overzicht te vinden van de
verbrandingsgraden, de daarmee corresponderende temperaturen waaraan het botmateriaal onderhevig
is geweest en de uiterlijke verschijningsvormen van het botmateriaal.
205 Wahl 2008, Lemmers 2011, 40-42.
206 Hillier & Bell 2007.
207 Wahl 1988; Wahl & Schwantes 1988.
208 Cuijpers 2006, 465.
131

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afb. 13.1 Verbrandingsgraden (ook bekend als ‘combustion degrees of burn stages’). De relatie tussen temperatuur van het vuur
en de kenmerken van het bot. Afkomstig uit Lemmers 2011, figuur 7: Hertekend van Trautmann 2006, figuur 18; Wahl 2008, tabel 9.1
en Herrmann 1988, figuur 274.
Per crematie en per skeletcategorie binnen de betreffende crematie is de overheersende
verbrandingsgraad vastgesteld, maar daarnaast zijn ook de verschillen in brandgraden genoteerd d.m.v.
een range, welke kan lopen van graad I tot en met graad V. De hoogte van de verbrandingsgraad en
de homogeniteit dan wel heterogeniteit van het materiaal kan informatie opleveren ter reconstructie
van het beoefende grafritueel. Onderlinge verschillen dan wel overeenkomsten tussen de graven van
dezelfde populatie zou kunnen wijzen op een verschil in zorg welke men besteedde aan het cremeren,
bijvoorbeeld hoeveelheid en/of soort brandstof. Het is daarbij ook van belang te bepalen of er verschillen
in brandgraden te bespeuren zijn tussen de verschillende skeletcategorieën binnen dezelfde crematie
alsook tussen het menselijke en het dierlijke materiaal. Dergelijke informatie kan namelijk interpretatie
mogelijkheden bieden betreffende positionering van het individu en zijn bijgiften op de brandstapel en
het verloop van het crematieproces, maar kunnen ook te maken hebben omstandigheden gedurende het
crematieproces, aangezien dergelijke crematies op brandstapels in de buitenlucht plaatsvonden.
Leeftijd en geslachtsbepaling
De leeftijdsbepaling van individuen uit crematieresten maakt gebruik van verschillende methoden.
Bij jongere individuen wordt voornamelijk gelet op de ontwikkeling en de groei van het skelet en het
gebit; zoals de wisseling van tanden, het vergroeien van de gewrichtsuiteinden (de epifysen), het
verbenen van het axiale skelet zoals het bekken (pelvis), de wervels (vertebrae) en bepaalde delen van
de schedel (cranium). De status van deze elementen kan, wanneer aanwezig, een vrij nauwkeurige
leeftijdsindicatie geven. 209 Wanneer deze kenmerken niet aanwezig zijn, kan er een inschatting worden
gemaakt van de robuustheid van de hersenschedel (neurocranium) en de dikte van de diafyse van het
bovenbeen (femur) voor een wat ruimere indicatie. 210
Voor de leeftijdsbepaling van oudere individuen wordt er vooral gekeken naar verdere ontwikkelingen
van specifieke skeletelementen en degeneratie, zoals van de pelvis (o.a. het auriculaire gewrichtsvlak
209 Workgroup Europan Anthropologists 1980.
210 Wahl 1983, 2008.
132

van het darmbeen en de symfyse van het schaambeen). 211 Hoewel de sluiting van de schedelnaden over
het algemeen wordt beschouwd als één van de minst betrouwbare methoden voor het bepalen van
leeftijd, wordt deze methode vaak wel gebruikt voor het analyseren van crematieresten. Dit aangezien
juist de schedeldakdelen het crematieproces over het algemeen goed doorstaan. De methode dient
echter alleen gebruikt te worden als een grove indicatie. De aanwezigheid van gesloten schedelnaden
zegt daarbij ook meer dan de aanwezigheid van open schedelnaden. 212 De betrouwbaarheid van de
leeftijdsbepaling neemt toe wanneer er meer elementen beschikbaar zijn voor determinatie. Aanvullend
op het macroscopisch onderzoek kunnen zaken zoals bothistologie als methode voor leeftijdsbepaling
van waarde zijn. 213 Hoewel het crematieproces de toepassing bemoeilijkt zijn de mogelijkheden voor
analyse niet uitgesloten. 214 Zeker bij kleine hoeveelheden materiaal en bij hoge fragmentatie is toepassen
van histologisch onderzoek relevant, aangezien andere skelet elementen voor leeftijdsdeterminatie dan
vaak niet aanwezig zijn. Voornamelijk het onderscheid tussen de categorieën ‘adolescent’, ‘volwassene’
en ‘laat- volwassene’ is zeer gebaat bij deze analytische methode. 215 Fragmenten van de voorzijde van
de femur zijn hiervoor het meest geschikt. 216 Er is daarom besloten om van een aantal graven geschikte
fragmenten botmateriaal voor histologie uit te selecteren (zie paragraaf 13.3.3).
Voor leeftijdsbepaling zijn de categorieën aangehouden zoals beschreven in tabel 13.2 conform
Grosskopf. 217 Wanneer er slechts een ondergrens gegeven kan worden en geen bovengrens voor een
individu, zal het teken ‘+’ worden toegevoegd aan de leeftijdscategorie (bijvoorbeeld ‘adolescent+’
betekend dat een individu een adolescent óf ouder is, maar niet jonger). De categorieën zijn ruim
opgesteld aangezien het bij crematie materiaal vaak niet mogelijk is om gedetailleerdere informatie te
geven. Wanneer het echter mogelijk is om een preciezere leeftijdsschattig te geven, zoals vaak het geval
is bij jonge kinderen door de aanwezigheid van specifieke open epifysen of de ontwikkeling van de
gebitselementen, zal dit worden aangegeven in de overzichtstabellen.
Tabel 13.2 Leeftijdscategorieën naar Grosskopf (1999, 39).
Categorie Corresponderende leeftijd
Neonaat < 1
Kind 1 0 – 6 jaar
Kind 2 7-12 jaar
Jong volwassen 13-18/19 jaar
(subcategorie 15+)
Volwassen 20 – 40 jaar
Laat volwassen 40+
Ook bij geslachtsbepaling worden dezelfde morfologische kenmerken gebruikt als bij inhumaties om
tot een determinatie te komen. De geslachtsbepaling wordt niet uitgevoerd bij kinderen, aangezien
dit niet betrouwbaar gedaan kan worden op basis van morfologische botkenmerken. 218 Voornamelijk
de kenmerken van het bekken en de schedel zijn hierbij van belang, zoals beschreven door Acsadi en
Nemeskeri (1970) en de WEA (1980), met aanvullende methodes zoals de morfologie van het rotsbeen
(pars petrosa). Het pars petrosa is vaak beschikbaar in crematiegraven aangezien het een zeer robuust
schedelfragment betreft, welke het crematieproces vaak in redelijke conditie doorstaat. 219 Naast
morfologische verschillen bestaan er ook metrische verschillen tussen mannen en vrouwen. Over het
algemeen geld dat wanneer twee individuen dezelfde grootte hebben, de wanddikte van de botten bij
vrouwen gemiddeld 1/3 e tot 1/4 e dunner is dan die van mannen. 220 Dit blijkt te gelden voor de meeste
211 De richtlijnen worden hierbij aangehouden zoals opgesteld door de WEA 1980, Ascadi & Nemeskeri 1970 en White, Black &
Folkens 2011.
212 Mays 2010; Herrmann 1990; Lemmers 2011.
213 Grosskopf 1999.
214 Cuijpers 2009.
215 Cuijpers 2009; Lemmers 2011.
216 Grosskopf 1999
217 Grosskopf 1999,39.
218 Mays 2010.
219 Wahl & Graw 2001.
220 Gejvall 1963, 454.
133

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
populaties. Daarom kan in theorie zowel de wanddikte van het schedeldak als van de langbeenderen
gebruikt worden bij het bepalen van het geslacht van een individu. Echter, aangezien er altijd populatie
specifieke verschillen zijn, is het alleen aan te raden deze methode toe te passen wanneer er een
aanzienlijke hoeveelheid individuen in een populatie aanwezig zijn waarvan het geslacht met zekerheid
is bepaald. Deze kunnen als referentiemateriaal dienen voor de overige individuen, waarvan het geslacht
nog niet bepaald kon worden op basis van alleen morfologische kenmerken. Voor de geslachtsbepaling
zal de terminologie en categorisering worden aangehouden zoals beschreven in tabel 13.3.
Tabel 13.3 Terminologie en afkortingen voor de geslachtsbepaling. White, Black & Folkens 2011, 408.
Term Symbool Betekenis
Vrouw ♀ Zekerheid bij het determineren van het geslacht, determinatie op basis van minstens 3 elementen
Man ♂
(Vrouw) (♀) Geen volledige zekerheid, maar zeer waarschijnlijke determinatie tot het specifieke geslacht
(Man) (♂)
Vrouw? ♀? Geen zekerheid, maar er zijn aanwijzingen aanwezig die wijzen op het specifieke geslacht.
Man? ♂?
Ndt Ndt Niet determineerbaar op basis van morfologische kenmerken
Nvt Nvt Niet van toepassing. Geslacht kan niet worden bepaald bij jonge individuen op basis van
Pathologie, trauma en anatomische variaties
Elke crematie wordt naast de demografische gegevens ook bekeken op abnormaliteiten in het skelet,
veroorzaakt door ziektes, opgelopen trauma of individuele variaties. 221
13.3 Resultaten
13.3.1 Inhumatiegraven
De inhumaties lagen dichtbij elkaar, in het midden van het grafveld (afb. 13.2). Inhumatie 2 en 3 lagen
binnen dezelfde ovale kringgreppel. Inhumatie 1 lag 3,5 m ten noorden van inhumatie 2 binnen het
areaal van dezelfde kringgreppel. Op deze locatie is de kringgreppel echter niet meer zichtbaar, wat doet
vermoeden dat inhumatie 1 van een jongere datum is dan de kringgreppel. Inhumatie 4 lag ongeveer 6
meter ten zuiden van inhumatie 2 en 3.
De conservering van de inhumaties is matig tot slecht. Zowel de skeletresten als de individuele botten
zijn niet compleet bewaard. Gezien het kleine aantal individuen, worden de resultaten per individu
behandeld. Hierdoor is het complete beeld per individu duidelijker. De volledige resultaten zijn
weergegeven op de skeletformulieren in bijlage 1 tot en met 4.
Individu 1 (S52.23)
In het veld: Het skelet lag op de linkerzijde met het gezicht naar het zuiden (zie afb. 13.3). Het hoofd lag
naar het oosten gericht. Het skelet is zwaar verstoord door ploegen en het oppervlak van de botten is
verweerd door postdepositionele processen.
Determinatie (zie bijlage 1): De aanwezige onderkaak en een kleine heupfragment geven geen
eenduidig beeld wat betreft het geslacht van het individu. De onderkaak lijkt op een vrouw te wijzen, het
heupfragment wijst op een mogelijk mannelijk individu. Zoals gezegd weegt de geslachtsdeterminatie
op basis van de pelvis het zwaarst, bovendien wijst de metrische geslachtsbepaling ook op het mannelijk
geslacht. Het betreft derhalve een ‘mogelijk mannelijk’ individu.
Er was heel weinig materiaal om een conclusie te trekken over de leeftijd van dit individu. Op basis van
de slijtage aan enkele gewrichten en de onderkaak met ante mortem verloren kiezen en tanden lijkt het
om een individu te gaan met een gevorderde leeftijd. Het auricularisoppervlak is daarnaast het enige
221 Voor de beschrijving van deze afwijkingen in het skelet wordt de classificatie aangehouden zoals opgesteld door Aufderheide & C.
Rodríguez-Martín 1998 en Waldron 2009.
134
morfologische kenmerken

Afb. 13.2 Overzicht grafveld.
Afb. 13.3 Individu 1.
135

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
(slechts gedeeltelijk beoordeelbare) kenmerk om de leeftijd te bepalen. De slijtage hiervan wijst op een
leeftijd van 30 tot 40 jaar. Het individu was tussen de 1.65 en 1.68 m lang.
Individu 1 had perifere osteoartrose (POA) met eburnatie aan beide ellebooggewrichten. Ook een
facetgewricht van één van de lendewervels vertoont eburnatie (vertebrale osteoartrose, VOA). Eburnatie
(polijsting) van het bot ontstaat als het kraakbeen op het gewricht verdwenen is en botten over elkaar
heen schuren. Dit ontstaat meestal door zware belasting tijdens het leven, al kan het ook zijn dat het
kraakbeen in aanleg slecht is. 222 Individu 1 gebruikte waarschijnlijk zijn armen en onderrug bovenmatig.
Daarnaast had deze persoon zijn linkerbovenarm gebroken (afb. 13.4). Deze breuk is geheeld en het is
waarschijnlijk dat hij deze arm de rest van zijn leven gewoon heeft gebruikt. Er zijn geen tanden aanwezig
in de onderkaak. De bovenkaak ontbreekt geheel. In de onderkaak zijn tekenen van een ontsteking en
een abces (ontstekingsholte) te zien. Het percentage cariës is nul omdat er geen tanden en kiezen meer
zijn om te inspecteren. De DMF-index is echter 100%.
Individu 2 (S56.6)
In het veld: Veel van de botten zijn vermoedelijk vergraven met de kraanmachine. Individu 2 lag op de
linkerzijde, de linkerarm wees naar voren (naar het zuiden, zie afb. 13.5). De rechterarm is niet aanwezig.
Het lichaam lag in gestrekte houding, oost-west georiënteerd met het hoofd naar het oosten. Het gezicht
keek naar het zuiden. Het gehele lichaam is op één niveau aangetroffen. De skeletlengte in situ was ca 1
m. Omdat de botten zeer onvolledig waren (er zijn onder andere geen voeten aangetroffen) is deze lengte
slechts een grove schatting. Inhumatie 2 lag samen met inhumatie 3 binnen een ovale kringgreppel.
Mogelijk is er een (familie)relatie tussen de twee individuen.
Afb. 13.5 Individu 2.
222 Baetsen 2001, 61-62.
136
Afb. 13.4 Detail gebroken linkerbovenarm individu 1 (foto: Birgit Berk).

Afb. 13.6 Schema van het gebit van individu
2 (Ubelaker 1989). ■ = afwezig. De gearceerde
elementen zijn waarschijnlijk wel in de kaak
aanwezig maar niet waar te nemen. M1 is boven
en onder al doorgebroken. Het gebit van individu
2 is dus iets verder ontwikkeld dan te zien is op
dit schema, wat de leeftijd 5 jr +/- 16 maanden
reflecteert.
Determinatie (zie bijlage 2): Van individu 2 zijn slechts enkele botten en
schedelfragmenten aanwezig. Het betreft een onvolwassene. Alleen op
basis van het gedeeltelijk aanwezige gebit kan een leeftijdsschatting
worden gedaan. Het betreft een zogenaamd wisselgebit waarbij zowel
elementen van het melkgebit als elementen van het vaste gebit aanwezig
zijn (zie afb. 13.6). Dit schema van onwikkeling reflecteert een leeftijd van
5 jaar +/- 16 maanden 223 . De eerste vaste kies (M1) is al doorgebroken
wat wijst op een iets oudere leeftijd. Ruim genomen is de leeftijd dus 4 tot
6 jaar, maar waarschijnlijk eerder richting de 6 dan de 4 jaar. Er zijn geen
tekenen van emailhypoplasie of andere gebitspathologie. Twee elementen
zijn meegenomen ten behoeve van DNA-onderzoek.
Op het opgravingsformulier staat dat de diafyse van de tibia links 18,5
cm lang was. De botten die de fysisch antropoloog heeft bekeken waren
niet geschikt om op te meten omdat de diafysen niet compleet waren. De
leeftijd op basis van deze lengte (tussen de 4 en 4,5 jaar oud) is dan ook
waarschijnlijk een te jonge schatting. Het individu is in ieder geval niet
jonger dan 4 jaar, maar hoogstwaarschijnlijk wel iets ouder. Ook op deze
botten is geen pathologie aangetroffen.
Individu 3 (S56.7)
In het veld: Inhumatie 3 is aangetroffen binnen de kringgreppel. Het lichaam lag op de rechterzijde
in foetushouding met een oost-westelijke oriëntatie. De benen waren opgetrokken, de voeten lagen
normaal in positie (afb. 13.7). Het gezicht is naar het noorden gericht. De linkerarm ligt dubbelgevouwen
voor het lichaam; de rechterarm lag naar buiten van de buik af. De arm wijst omhoog, vermoedelijk lag
de hand bij de hals. Individu 2 lag bij de voeten van deze persoon; 1,3 meter naar het westen. Het hele
lichaam ligt op één niveau.
Afb. 13.7 Individu 3.
Determinatie (zie bijlage 3): Op basis van de gefragmenteerde schedel en onderkaak kan worden
vastgesteld dat het om een mannelijk individu gaat. De metrische geslachtsbepaling sluit hierbij aan.
Ook de lichaamslengte van 1.75 tot 1.78 m. lijkt hiermee in overeenstemming. De leeftijd op basis van de
schedelnaden is 30 tot 60 jaar oud. De schedelnaden zijn echter lastig te bepalen door de fragmentatie
van de schedel. Het auricularisoppervlak geeft een leeftijd aan van 40 tot 44 jaar oud. De slijtage van het
gebit geeft een leeftijdsbepaling van 25 tot 35 jaar. Het feit dat er geen tanden en kiezen tijdens het leven
223 Ubelaker 1989.
137

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
verloren zijn, is in overeenstemming met deze iets jongere leeftijdsschatting. Alles bij elkaar genomen lijkt
een leeftijd van 30 tot 44 jaar een goede schatting.
Twee kiezen zijn getrokken ten behoeve van DNA-onderzoek. Er is sprake van moderate (gemiddelde,
++) calculus (tandsteen) op alle elementen zowel aan de binnen- (linguaal) als buitenzijde (buccaal) van
de tanden en kiezen (zie afb. 13.8). Eventuele hypoplasiën (verstoringen in het tandglazuur) zijn daardoor
niet te zien. De alveolaire atrofie (terugwijking van het kaakbot) is slight tot moderate, (licht tot gemiddeld,
+/++); de wortels van de kiezen liggen bloot en er is veel ruimte tussen de wortels. Vier kiezen vertonen
een ernstige vorm van (tandhals)cariës. Eén kies is vrijwel volledig weggerot, een ander vertoont een
groot gat (zie afb. 13.9). Het percentage geïnspecteerde elementen is 100%. Zowel het percentage cariës
als de DMF-index is 13%. Op de botten van het postcraniële skelet is geen pathologie aangetroffen.
Afb. 13.8 Tanden en kiezen met calculus en kiezen aangetast
door cariës behorende bij indidvidu 3 (foto: Birgit Berk).
Individu 4 (S56.2)
In het veld: Inhumatie 4 lag 6 meter ten zuiden van inhumatie 2 en 3. Er is weinig overgebleven van het
graf, dat bij een houtskoolrijke kuil lag. In deze kuil zijn ook verbrande botresten aangetroffen (zie afb.
13.10). Mogelijk betreft het een mislukte verbranding of liggen er twee begravingen door elkaar heen. Een
dergelijke vondst van een inhumatie met verbrande menselijke botfragmenten van een tweede individu is
ook gedaan bij de opgraving te Zoelen-Scharenburg. 224
Afb. 13.10 Inhumatie 4.
224 Baetsen 2010, 198.
138
Afb. 13.9 Tanden en kiezen met calculus en kiezen
aangetast door cariës behorende bij indidvidu 3 (foto:
Birgit Berk).

Determinatie (zie bijlage 4): Er zijn zeer weinig botfragmenten bewaard gebleven. Naast
schedelfragmenten zijn er enkele ribben en wervels aanwezig. De verbrande botresten zijn enkele
schedelfragmenten (mogelijk van dezelfde persoon) en postcraniële botten. De botten zijn zeer onvolledig
verbrand. Sommige delen zijn bruin onverbrand, andere delen zijn zwart geblakerd. Een enkel stukje is
grijs/wit verbrand. De verbrandde stukjes bot zijn erg fragiel, wellicht behoorden zij toe aan een kind,
maar het is ook mogelijk dat zij tot inhumatie 4 behoren. Het rechter fragment van de onderkaak van
inhumatie 4 is namelijk ook half verbrand.
Op basis van de schedelfragmenten kan worden vastgesteld dat het om een vrouwelijk individu gaat.
Door het ontbreken van lange botten kan de lengte niet bepaald worden. De ongesloten schedelnaden
geven een leeftijd van 23 tot 40 jaar aan. De meeste kiezen geven een slijtagepatroon met een geschatte
leeftijd van 33 tot 45 jaar. De tandslijtage is echter niet eenduidig, waardoor een ruimere leeftijd
van 25 tot 45 jaar aangehouden moet worden. Dit past bij de leeftijd op basis van de schedelnaden,
maar een verfijning is dus helaas niet mogelijk. De leeftijd wordt dus geschat tussen de 25 en 40 jaar
oud, waarschijnlijk eerder richting de 40 dan de 25 jaar. De tanden en kiezen zijn gefragmenteerd,
waarschijnlijk als gevolg van de hitte van het vuur. Het glazuur is van de tanden ‘gechipt’. Van drie
elementen zijn alleen nog de wortels over. Het is lastig te bepalen of de wortels door cariës zo zijn
afgesleten of dat ze postmortem gebroken zijn door de hitte van het vuur, maar waarschijnlijk is het
laatste het geval. Verder is er sprake van cariës, pathologische slijtage en een wortelpuntontsteking
(fistula). Twee elementen zijn meegenomen ten behoeve van DNA-onderzoek. Het percentage
geïnspecteerde elementen is 69%. Het percentage cariës is 5%, de DMF-index is 25%. Er is sprake van
een ontstekingsreactie aan de binnenzijde van de schedel. Het is onduidelijk wat hier de oorzaak van
is. Daarnaast vertoont de schedel endocraniële depressies. Dit laatste levert geen klachten op, en is
het gevolg van het uitzetten van de bloedvaten. Het wordt meestal geassosieerd met een gevorderde
leeftijd. Één stukje verbrand bot vertoont remodelled en woven bone, wat wijst op een ontstekingsreactie
(periostitis). Het is echter onduidelijk of dit fragment bij het individu hoort.
13.3.2 Crematiegraven
Fragmentatie, gewicht, en samenstelling
De grootte van de botfragmenten in de >10 mm fractie varieerde tussen de 1,5 en de 6,2 cm.
Ondanks de geconstateerde goede conservering van de sporen was de hoeveelheid botmateriaal
aanwezig in de crematiegraven redelijk laag. Van de 15 onderzochte graven was het gemiddelde totaal
gewicht 165,6 gram met een maximaal gewicht van bijna 500 gram en een minimum van 8 gram (zie
tabel 13.4). De grootte van de botfragmenten in de >10 mm fractie varieerde tussen de 1,5 en de 6,2
cm. In de graven was veel dierlijk materiaal aanwezig, waardoor het gemiddelde gewicht aan menselijk
materiaal per graf op 146,12 gram komt. Daarbij kan gesteld worden dat bijna de helft van de graven (47
%) meer dan 100 gram menselijk materiaal bevat. In totaal is er 292 gram dierlijk materiaal aangetroffen.
Gemiddeld per graf is dit 19,5 gram, met een maximale uitschieter van 134,5 gram dierlijk materiaal
(CR10). In verhouding kan daarom gezegd worden dat de hoeveelheid dierlijk materiaal ten opzichte van
de hoeveelheid menselijk materiaal opmerkelijk is.
Op basis van de hoeveelheden gecremeerd menselijk materiaal in de graven valt het te stellen dat
niet één van de aanwezige graven de volledige resten van een individu bevat, daar een volledig
crematie normaal gesproken gewichten kan opleveren van minimaal 1600 tot tegen de 4000 gram. 225
De lage hoeveelheid aan materiaal levert logischerwijze belemmeringen op voor het verkrijgen van
demografische gegevens.
Brandgraden en bijgiften
Zoals in bovenstaande aangegeven is het observeren van de verbrandingsgraad van crematiegraven zeer
belangrijk voor het bestuderen van het beoefende crematieritueel. De verbrandingsgraad geeft aan hoe
volledig de crematie is geweest en kan daarmee dienen als maatstaf voor de zorgvuldigheid waarmee
de betreffende persoon is gecremeerd. Opvallend bij de crematies van Ewijk Keizershoeve II is dat de
verbrandingsgraad zeer heterogeen zowel tussen tussen de verschillende graven, maar voornamelijk ook
225 Kunter 1989, 417; Silva et al 2009, 628.
139

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Tabel 13.4 Gewichten van de crematies. Het gewicht van het dierlijke botmateriaal is alleen
gebaseerd op de fragmenten uit de 10 mm sectie en groter. Dit aangezien het van de fragmenten
kleiner dan 10 mm vaak te moeilijk was om met zekerheid vast te stellen of het dierlijk materiaal betrof.
Crematienr Gewicht totaal Gewicht 10
binnen de graven zelf. Een overzicht van de aangetroffen brandgraden op het menselijke en dierlijke
botmateriaal is weergegeven in tabel 13.5. Hieruit valt af te lezen dat over het gehele grafveld verspreidt
het volledige scala aan mogelijke brandgraden is aangetroffen, variërend van graad I, corresponderend
met onverbrand tot lichtelijk aangekoold materiaal, tot graad V, corresponderend met volledige crematie
(zie afb. 13.1). Ook is zijn er in elke crematie meerdere brandgraden aanwezig. Een overeenkomst daarbij
is dat in elke crematie wel de hoogste brandgraad is bereikt, zijnde graad V. In zeven van de graven
zijn over het gehele botmateriaal vrij hoge temperaturen bereikt corresponderend met temperaturen
van 600 graden en hoger (CR 1, 3, 4, 5, 8, 13 en 14). Dit geldt zowel voor het menselijke als het dierlijke
botmateriaal. De overige acht graven laten binnen het materiaal per graf meer variatie zien.
Bij vijf crematienummers, 2, 7, 9, 11 en 15, valt te zien dat het crematieproces niet zodanig uitgevoerd is
dat over het hele lichaam temperaturen van minstens 600 tot 800 graden zijn bereikt. De temperatuur
van de brandstapel heeft bij deze graven gewisseld tussen de 300 tot 800 graden en hoger. De wisselde
brandgraden lijken niet specifiek te zijn voor bepaalde lichaamsdelen of bepaalde kanten van het
140
mm
Gewicht 3-10
mm
Gewicht dierlijk bot
CR01 34,0 14,5 19,5 6,0
CR02 102,0 49,5 52,5 0,0
CR03 80,5 55,0 25,5 4,5
CR04 100,0 57,0 43,0 10,9
CR05 503 339,5 218,5 13,2
CR07 118,5 57,0 61,5 3,3
CR08 20,5 11,5 9,0 0,0
CR09 151,5 102,5 49,0 3,0
CR10 365,0 212,5 152,5 134,5
CR11 436,0 208,5 227,5 5,6
CR12 363,0 212,5 140,0 3,9
CR13 36,0 18,0 18,0 2,8
CR14 20,0 10,5 9,5 3,0
CR15 8,0 3,0 5,0 0,0
INH04 145,5 85,5 60 101,0
Totaal 165,6 122,2 72,3 19,4
Tabel 13.5 De aangetroffen brandgraden op het menselijke en dierlijke botmateriaal.
Crematienr Verbrandingsgraden
mensenbot
Neuro Visc Axial Extr Verbrandingsgraden
dierlijk bot
CR01 IV/V - IV-V - IV-V IV/V
CR02 III- V III-V IV-V IV-V IV-V -
CR03 IV-V - IV-V IV-V IV-V IV-V
CR04 IV-V - IV-V IV-V IV-V IV-V
CR05 IV-V IV-V IV-V IV-V IV-V IV-V
CR07 III-V IV-V III-V IV-V IV-V IV-V
CR08 IV-V - - - IV-V -
CR09 III-V III-V IV-V IV-V IV-V III-V
CR10 I-V I-V III-V I-V III-V I-V
CR11 II-IV III-V II-V IV-V II-V II-IV
CR12 IV-V, residue III-V - - IV-V IV-V II-IV
CR13 IV-V - - IV IV II-V
CR14 IV-V - - IV IV IV-V
CR15 III-V III-V III-V - IV-V -
INH04 I-V I IV-V I-V - II-V

lichaam. Dit valt af te leiden uit het feit dat zowel de lage als de hoge graden redelijk gelijk over het
botmateriaal zijn verdeeld. Doordat van een aantal individuen skeletelementen aan de linker en rechter
kant kan worden toegewezen, is het mogelijk te reconstrueren dat het niet zo is dat specifiek één zijde
van de personen op een lagere temperatuur was verbrand, en bijvoorbeeld buiten het vuur heeft gelegen.
In crematie 11 bijvoorbeeld zijn twee grote fragmenten van spaakbeenderen (radius) aangetroffen,
waarbij het fragment van de rechter zijde volledig gecremeerd was, en het fragment van de andere zijde
correspondeerde met een veel lagere graad (III). Echter, het linker rotsbeen (pars petrosa) van de persoon
alsook een deel van de rechter onderkaak (processus condylaris) lieten weer een volledige verbranding
zien (V). Hiermee valt te concluderen dat het materiaal een volledige mix van brandgraden laat zien op
het skelet. De verbrandingsgraad is het meest heterogeen in INH4 en CR10. Hierbij is een volledige mix
tussen geinhumeerd (onverbrand) en volledig gecremeerd materiaal aangetroffen. Bij CR10 is onverbrand
materiaal aangetroffen van het schedeldak en een aantal nekwervels. Het kan echter niet eenvoudig
gesteld worden dat de persoon met deze lichaamsdelen buiten het vuur van de brandstapel heeft
gelegen, aangezien er ook fragmenten van het neurocranium en van het axiale skelet zijn aangetroffen
waarbij wél een volledige crematie heeft plaatsgevonden. Eenzelfde fenomeen is aangetroffen bij INH4,
waarbij in het veld al een mix van onverbrand en verbrand materiaal was geconstateerd. Opvallend
genoeg zijn bij INH4 van het neurocranium alleen maar onverbrande fragmenten geworden, en dus
geen mix met gecremeerd materiaal. De aangetroffen neurocranium fragmenten van deze persoon zijn
dus totaal niet in contact geweest met hoge temperaturen. Dit is in tegenstelling tot CR10 waarbij een
mix van verbrand alsook onverbrand neurocranium materiaal aanwezig was. De linker pars petrosa is
hiervan een goed voorbeeld. Deze is vrijwel geheel onaangetast door het vuur, maar toch aan één zijde
zwart geblakerd. Het is echter niet zo dat bij de persoon uit INH4 het hoofd gescheiden van het lichaam
is behandeld en begraven: de aangezichtsschedel van INH4, het viscerocranium, laat juist weer een zeer
volledige verbranding zien van temperaturen corresponderend met minstens 600 graden. Wat er precies
heeft plaatsgevonden in het crematieproces lijkt een complexere aangelegenheid dan normaliter wordt
aangetroffen in crematiegraven. Dit zal verder worden besproken in de discussie.
Het dierlijke botmateriaal liet over het algemeen brandgraden zien die correspondeerden met het
menselijk botmateriaal uit hetzelfde graf (tabel 13.5).
Skeletonderdelen en hun onderlinge verhouding per graf
De verhoudingen van de skeletonderdelen in het complete, weliswaar onverbrande skelet zijn:18 %
schedel (neuro- en viscerocranium), 23% axiaal, en 59% extremiteiten (diafyse met epifyse). 226 Voor
crematieresten is een afwijking van deze percentages altijd het geval, aangezien onderdelen van het
skelet verschillend reageren op het crematieproces. Vooral het axiale skelet en de epifysen hebben
het meeste te lijden onder het crematieproces en lagere percentages voor deze regio’s liggen daarom
in de lijn der verwachting. De fragmenten van het cranium en de diafysen van de extremiteiten zijn
robuuster dan de andere skeletelementen en hierbij worden hogere percentages verwacht. Daarbij zijn
deze elementen ook in verstoorde aard eenvoudiger te herkennen en te categoriseren dan elementen
van het axiale skelet. Ook moeten factoren als post- depositionele processen in acht worden genomen.
Crematieresten in een urn zijn bijvoorbeeld beter beschermd tegen de druk van de bodem dan
crematieresten in een kuiltje. De fragmentatie zal daarbij naar verwachting minder zijn. De gemiddelde
percentages van Ewijk Keizershoeve II zijn weergegeven in tabel 13.6. Deze percentages zijn berekend op
het gedetermineerde materiaal aangetroffen in de >10mm sectie.
Tabel 13.6 Verhouding van skeletonderdelen.
Crematie
nummer
226 McKinley 1989, 68
Neuro % Viscero % Axiaal % Diafyse % Epifyse % Residu %
Gemiddelde 8% 16% 15% 49% 12% 8%
141

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
De individuen en hun demografische gegevens
Tijdens de inventarisatie van het skeletmateriaal is gelet op het minimum aantal individuen (MAI) per
graf. Lettend op de aanwezigheid van dubbele unieke skeletelementen en mogelijke verschillen in
robuustheid, kon afgeleid worden dat we te maken hebben met een MAI van één individu per graf.
Aangezien bij CR10 en bij INH4 een mix van verbrand als onverbrand materiaal aanwezig was verdienen
deze graven extra aandacht. Dit zal verder worden besproken in de discussie.
Voor alle individuen is getracht het geslacht en de leeftijd te bepalen. De resultaten hiervoor blijven
echter summier door de kleine hoeveelheden materiaal. De resultaten voor leeftijdsbepaling zijn
weergegeven in tabel 13.7. De meeste individuen zijn toegeschreven aan de categorie Jong volwassen
tot Volwassen en ouder, alsook Laat jong volwassen tot Volwassen en ouder. Er is geen materiaal
aangetroffen van zeer jonge individuen of kleine kinderen. Het was niet mogelijk om een bovengrens te
geven voor de leeftijden van de individuen, maar aangezien de elementen voor jonge individuen over het
algemeen duidelijker zijn, ligt het wel in de lijn der verwachting dat wanneer jongere individuen aanwezig
zouden zijn geweest in de collectie, deze informatie aan het licht zou zijn gekomen. Bij een viertal graven
(CR 1, 8, 14, 15) was er zo weinig determineerbaar materiaal aanwezig dat er niets gezegd kon worden
over de leeftijd, op ‘ouder dan 6 jaar na’. In theorie zouden deze niet determineerbare graven kunnen
vallen in de categorie Kind 2, maar dit valt niet te achterhalen.
Tabel 13.7 Leeftijdsbepaling.
Crematie
nummer
Ook de bepaling van het geslacht was bij de collectie van Ewijk Keizershoeve II moeilijk aangezien er
per graf zeer weinig materiaal aanwezig was wat hieraan kon bijdragen. Naast de beperkte hoeveelheid
materiaal waren de skeletonderdelen welke van het grootste belang zijn voor geslachtsbepaling afwezig.
Skeletelementen van het bekken (pelvis) zijn in geen enkel graf in determineerbare staat aangetroffen.
Hoewel schedelfragmenten vaker zijn aangetroffen, bestonden deze voornamelijk uit gebitselementen
(wortelpunten) en wandbeen fragmenten (os parietale). Hieraan kan het geslacht niet (betrouwbaar)
worden bepaald. Bij CR10 was het mogelijk op basis van de extreme robuustheid van het skelet een
voorzichtige uitspraak te doen over het geslacht (zie tabel 13.8). De robuustheid van het botmateriaal uit
de andere graven was niet specifiek genoeg om een intra-populationele vergelijking te maken. Er kunnen
daarom op basis van de methodiek van Gejvall (1963) geen verdere conclusies worden getrokken.
142
MAI Elementen voor leeftijdsbepaling Determinatie
CR01 1 Status gebit, robuustheid cranium/extremiteiten Ntd (kind?)
CR02 1 Robuustheid cranium/extremiteiten Jong volwassen tot volwassen+
CR03 1 Robuustheid cranium/extremiteiten, gesloten suturen Laat jong volwassen tot volwassen +
CR04 1 Robuustheid, gesloten suturen Laat jong volwassen tot volwassen+
CR05 1 Status gebit, Kop van femur/humerus gesloten.
Distale humerus gesloten
Robuustheid cranium/extremiteiten
CR07 1 Status gebit Jong volwassen
CR08 1 Robuustheid cranium/extremiteiten Kind 2+
Laat jong volwassen tot volwassen+
CR09 1 Robuustheid cranium/extremiteiten Jong volwassenl tot volwassen+
CR10 1 Robuustheid cranium/extremiteiten, elementen
cranium (mandibular condyle)
Laat jong volwassen tot volwassen +
CR11 1 Robuustheid cranium/extremiteiten Jong volwassen tot volwassen+
CR12 1 Robuustheid cranium/extremiteiten
Histologisch onderzoek
CR13 1 Robustheid cranium/extremiteiten
Kop van femur/humerus gesloten
CR14 1 Robuustheid cranium/extremiteiten Kind 2+
INH04 1? Algemene robuustheid van het skelet, inclusief
cranium/extremiteiten
Laat jong volwassen tot volwassen
Laat jong volwassen tot volwassen
Laat jong volwassen tot volwassen

Tabel 13.8 Resultaat geslachtsbepaling CR10.
Crematienummer Elementen voor geslachtbepaling Determinatie Conclusie
CR10 Onderkaak (Processus condylaris) robuustheid neurocranium Extreem robuust (♂)
Omdat het materiaal van dusdanig slechte kwaliteit was voor morfologische leeftijdsbepaling is besloten
een kleine hoeveelheid botmateriaal uit te selecteren voor histologische analyse. 227 In het botmateriaal
van CR15 kon duidelijk een fragment van het bovenbeen (femur) worden uitgeselecteerd en was daarom
geschikt voor histologisch onderzoek. Resultaat hiervan wees op een leeftijd van 16 tot 27 jaar. Deze
indicatie is wat ruimer opgesteld aangezien het femurfragment niet afkomstig is uit het midden van de
schacht, wat eigenlijk wenselijk is voor een betrouwbaardere analyse. 228 Hoewel er meerdere fragmenten
aanwezig zijn in de graven welke geschikt zouden kunnen zijn voor histologisch onderzoek, is het bij deze
selectie gebleven. 229
Bij de individuen van Ewijk Keizershoeve II zijn geen pathologische condities aangetroffen op het
botmateriaal. Wellicht is dit deels te verklaren doordat er relatief weinig materiaal bewaard gebleven
is van de graven. Dit valt echter niet met zekerheid te zeggen. Daarnaast zijn er geen fragmenten van
het bekken en zeer weinig fragmenten van de epifysen en de wervelkolom aangetroffen, terwijl zich
pathologische condities vaak uiten op deze skeletonderdelen. Het is daarom op basis van deze gegevens
niet mogelijk uitspraken te doen over de eventuele ziektes en afwijkingen waaraan de populatie welke is
begraven in het grafveld van Ewijk Keizershoeve II heeft geleden.
13.4 Conclusie en discussie
De aangetroffen inhumaties bestaan uit één mogelijk mannelijk, één vrouwelijk en één mannelijk
individu. Inhumatie 2 behoort toe aan een kind, hiervan kan het geslacht niet bepaald worden. De
leeftijd van het kind is 4 tot 6 jaar. De andere individuen hadden ongeveer dezelfde leeftijd bij overlijden,
respectievelijk 30 tot 40 jaar, 30 tot 44 jaar en 25 tot 40 jaar oud. Individu 1 was 1.65 tot 1.68 cm lang,
individu 3 1.75 tot 1.78 m. Van het vrouwelijke individu kon de lichaamslengte niet bepaald worden.
Gebitspathologie komt bij alledrie de volwassen individuen voor. Individu 1 heeft duidelijk een zwaar
fysiek leven geleid waarbij zijn ellebogen en onderrug zijn aangetast als gevolg van slijtage. Bovendien
had hij een geheelde breuk in zijn bovenarm. Bij individu 2 en 3 zijn geen sporen van pathologie op
het postcraniële skelet aangetroffen. Omdat de inhumaties niet volledig bewaard zijn gebleven, en als
gevolg daarvan niet al het skeletmateriaal beschikbaar was voor determinatie, is het echter mogelijk dat
bepaalde ziekten en anomaliën onopgemerkt zijn gebleven.
In Ewijk zijn waarschijnlijk twee meervoudige bijzettingen waarbij een inhumatie betrokken is. Het
betreft hierbij individu 2 en 3, en het graf van individu 4 dat mogelijk verbrande botdelen van een tweede
persoon bevat. Meervoudige bijzettingen zijn niet heel ongewoon, vooral in crematiegrafvelden is het
een vrij voorkomend fenomeen. Meestal is er sprake van een volwassen persoon met een kind. Daarbij
kan de volwassen persoon zowel een man als een vrouw zijn, al komt de combinatie vrouw met kind iets
vaker voor. Voorbeelden hiervan zijn gevonden in Zoelen, Zaltbommel-De Wildeman en Tiel-passewaaij.
Bij deze meervoudige bijzettingen wordt door de onderzoekers een familieband verondersteld, soms in
combinatie met gelijktijdig overlijden. 230 Dit kan het geval zijn geweest met individu 2 en 3. De combinatie
van een volwassen man met een kind maakt het aannemelijk dat er sprake is van een familieband. DNAonderzoek
zou dit wellicht uit kunnen wijzen.
In het geval van crematiegraven kan het ook mogelijk zijn dat er vermenging plaats heeft gevonden van
meerdere verbrandingen. Botdelen van een crematie zouden niet zorgvuldig bij elkaar gezocht zijn en
227 Histologische analyse is uitgevoerd door A.G.F.M.Cuijpers.
228 Grosskopf 1999.
229 Naast histologisch onderzoek voor leeftijdsbepaling is ook een monster uitgeselecteerd van botmateriaal afkomstig uit INH4,
vnr 634. Het materiaal uit dit vondstnummer bestond voornamelijk uit dierlijk botmateriaal. Een enkel fragment leek menselijk
materiaal te zijn. Dit fragment is toen uitgeselecteerd voor histologische verificatie, en bleek ook daadwerkelijk menselijk bot te
zijn. Achteraf bleek vnr 652 onderdeel uit te maken van hetzelfde graf. Daar dit vondstnummer veel menselijk materiaal bevatte, is
de vraagstelling of het enkele fragment uit 634 inderdaad menselijk materiaal betrof minder relevant.
230 Baetsen 2010, 216-217.
143

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
bij de volgende verbranding wel meegenomen worden. 231 Dit zou het geval kunnen zijn bij individu 4.
Bij deze inhumatie zijn enkele verbrande botdelen gevonden, die dusdanig fragiel lijken dat ze aan een
kind zouden kunnen hebben toebehoort. Omdat individu 4 zelf ook onvolledig verbrand is (de kapot
gesprongen tanden en geblakerde onderkaak wijzen erop dat een deel van de schedel in het vuur heeft
gelegen), is dit niet zeker, maar wel waarschijnlijk. Of het een bewuste meervoudige bijzetting is of een
onbewuste, is op basis van het skeletmateriaal niet te zeggen.
De verbrande botfragmenten uit de graven van Ewijk Keizershoeve II, vertegenwoordigen de resten van
minimaal 14 menselijke individuen. Daarbij gaat het om 14 enkelvoudige bijzettingen. Het gemiddelde
gewicht aan materiaal per graf was vrij laag, wat ook de determinatie mogelijkheden van demografische
kenmerken sterk heeft belemmerd. Bij slechts één individu was het mogelijk om uitspraken te doen
wat betreft het geslacht (mannelijk). Hierdoor is het niet mogelijk om uitspraken te doen over de
geslachtsverdeling van het grafveld. Wat betreft leeftijdsanalyse waren er ook belemmeringen door de
kwaliteit van het materiaal. Er kon echter wel worden gesteld dat het aantal jonge individuen (kinderen)
laag was in verhouding tot het aantal (jong)volwassenen. Er zijn geen fragmenten botmateriaal
aangetroffen welke wijzen op pathologische condities. Over pathologische condities kunnen daarom
op dit moment geen uitspraken worden gedaan. Hoewel de resultaten wat betreft demografische
reconstructiemogelijkheden tegenvallen, is er des te meer informatie verkregen over het beoefende
grafritueel. Een zeer grote heterogeniteit aan brandgraden is aangetroffen tussen de graven per
individueel graf. Daarbij zijn er drie clusters geconstateerd van verbrandingskwaliteit. De eerste cluster
bevat zeven graven welke kunnen worden omschreven als goed tot zeer goed verbrand. Een tweede
cluster bevat materiaal met meer wisselende verbrandingskwaliteit, variërend van matig tot zeer goed.
Een laatste cluster graven toont een volledige mix van verbrand en onverbrand materiaal. De vraag of het
daadwerkelijk om drie clusters gaat zal mogelijk beantwoord kunnen worden door 14 C analyse. Ook is het
van belang houtskool te analyseren om mogelijk verschillende kwaliteiten hout te ontdekken. Het gebruik
van hout van een lagere kwaliteit kan mogelijk een verklaring zijn voor de wisselende brandgraden.
Behalve de opmerkelijke brandgraden is het ook opgemerkt dat in het grootste deel van de graven
dierlijk botmateriaal is aangetroffen. Het dierlijke botmateriaal bleek volledig gelijk te zijn behandeld
als het menselijk materiaal wat betreft crematieproces, aangezien de brandgraden aangetroffen bij het
dierlijke materiaal volledig in consistentie zijn met het aangetroffen menselijke materiaal. Dit wil zeggen
dat het dierlijk botmateriaal een vergelijkbare positionering heeft gehad op de brandstapel als het
menselijke botmateriaal.
231 Idem, 218.
144

14 Isotopenonderzoek
L.M. Kootker en C. Geerdink
14.1 Inleiding
Het begraven van overleden individuen, zoals bij Beuningen - Ewijk Keizerhoeve II het geval is, is een
ongewone praktijk in Nederland tijdens de IJzertijd. De vraag hoe deze -vaak ook rijke- graven zijn
te interpreteren is zeer lastig te beantwoorden. Het toepassen van isotopenonderzoek kan een nieuw
perspectief bieden op dit bijzondere bijzettingsritueel. Derhalve is in het kader van de scriptie van
Coen Geerdink (specialisatie Archaeometry, Vrije Universiteit Amsterdam) strontium-, koolstof- en
stikstofisotopenonderzoek uitgevoerd op de resten van drie individuen uit Beuningen. 232 In dit hoofdstuk
zullen de resultaten van het onderzoek besproken worden. In het PvE zijn geen specifieke vragen
gedefinieerd, maar aan de hand van de onderstaande resultaten is meer inzicht te verkrijgen in enerzijds
het grafritueel en anderzijds het paleodieet en de mogelijke herkomst van de begraven individuen.
14.2 Materiaal en methode
14.2.1 Strontiumisotopenonderzoek
Om meer inzicht te krijgen in de herkomst van mens of dier, dan wel de rol die mobiliteit in de (pre)
historie heeft gespeeld, wordt in de archeologie veelvuldig isotopenonderzoek toegepast. In het
bijzonder de ratio 87 Sr/ 86 Sr functioneert als proxy (indicator) voor geologische herkomstgebieden. Het
chemische element strontium bevindt zich in de geologische ondergrond. Door de hydrochemische
cyclus en het proces van verwering wordt het strontium uit de geologische ondergrond via bodems,
natuurlijk bronwater en de voedselketen opgenomen in de kristalstructuur van het hydroxyapatiet
(Ca 10 (PO 4 ) 6 (OH) 2 ) in onder andere het glazuur van gebitselementen. Het strontium gaat door middel
van substitutie op de plek van calcium (Ca) in de kristalstructuur van hydroxyapatiet zitten. 233 Deze
vervanging van calcium door strontium vindt plaats tijdens de mineralisatie van het tandglazuur. De
leeftijd waarop dit gebeurt is afhankelijk van het gebitselement, maar de aanleg van het tandglazuur van
het volwassen gebit wordt reeds in de kinderjaren voltooid. 234 Na mineralisatie verandert het glazuur
niet meer; de ameloblasten (glazuurvormende cellen) degenereren zelfs helemaal op het moment dat
de tand doorbreekt, wat inhoudt dat het glazuur zelfs niet meer vervangen kan worden door nieuwe
aanmaak. 235 Het strontiumsignaal in het tandglazuur is echter zelden afkomstig van alleen de directe
geologische eenheid waarin een individu heeft geleefd. De strontium ratio’s in een natuurlijke omgeving
zijn het resultaat van een mix van zowel de neerslag als de verwering van gesteenten. 236 Slechts een deel
van dat strontium wordt door de flora opgenomen en daar weer een deel van wordt vervolgens door de
fauna geconsumeerd. Derhalve wordt in archeologische monsters niet het directe geologische strontium
signaal geanalyseerd, maar het zogenaamde biologisch beschikbare strontium signaal.
In het onderhavige onderzoek is getracht door middel van strontium isotopenonderzoek meer inzicht te
krijgen in de mogelijke herkomst van drie individuen: inhumatie 2, inhumatie 3 en inhumatie 4 (inhumatie
en crematiegraf). Om het biologisch beschikbare strontiumsignaal in kaart te brengen zijn enkele
gebitselementen geanalyseerd van dieren daterende uit de IJzertijd en afkomstig uit zowel het Land van
Maas en Waal als de Betuwe.
De strontiumextracties zijn uitgevoerd in de laboratoria van de Vrije Universiteit Amsterdam, afdeling
Petrologie, conform het protocol zoals gepubliceerd in Laffoon et al. 237 De monsters zijn geanalyseerd op
een MAT 262 TIMS (Thermal Ionization Mass Spectrometer, Finnagan), Vrije Universiteit Amsterdam.
232 De kosten voor deze onderzoeken zijn gedragen door het Instituut voor Geo- en Bioarcheologie, Vrije Universiteit Amsterdam.
233 Bentley 2006.
234 Zie Pye 2004 voor een overzicht.
235 Hillson 1997; Stevens & Lowe 1997.
236 Miller et al. 1993.
237 Laffoon et al. 2012.
145

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
14.3 Koolstof- en stikstofisotopenonderzoek
Het koolstof- en stikstofisotopenonderzoek wordt gebruikt om meer inzicht te krijgen in het paleodieet.
De methodiek is gebaseerd op de aanname ‘je bent wat je eet’. Koolstof en stikstof isotopen worden via
de voedselketen in ons lichaam opgenomen. Door fotosynthese wordt CO 2 uit de atmosfeer opgenomen
in planten, die het gas vervolgens omzetten in andere stoffen. De absorptie van het gas is makkelijker
voor het relatief lichtere 12 CO 2 , dan voor het relatief zwaardere 13 CO 2 , met als gevolg dat de 13 C/ 12 C
verhouding (of δ 13 C) van de plant niet meer hetzelfde is als de 13 C/ 12 C ratio van de atmosfeer. Bij planten
zijn drie verschillende typen fotosynthese te onderscheiden: C3, C4 en CAM-planten. 238 Deze verschillen
in fotosynthese leiden ertoe dat verschillende typen planten ook op een andere manier het koolstof uit
de atmosfeer vastleggen. Derhalve is door middel van koolstof isotopen meer inzicht te krijgen in het
type dieet: C4 terrestrisch (mais, gierst), marien (waterplanten) en C3 terrestrisch (gematigde grassen,
bomen). 239
Stikstof isotopen ( 15 N/ 14 N of δ 15 N) geven in de eerste plaats een indicatie van trofisch niveau (de plaats
in de voedselketen). Per stap in de voedselketen vindt een aanrijking in 15 N ten opzichte van 14 N plaats.
Voor zoogdieren is het bekend dat er een aanrijking in 15 N van 3‰ per hoger trofisch niveau plaats
vindt. Aangenomen wordt dat dit voor mensen vergelijkbaar is. Binnen bijvoorbeeld een terrestrisch
ecosysteem staan de primaire producenten (planten) onderaan de voedselketen, gevolgd door de
herbivoren en daarna de carnivoren. Naast een indicatie voor de plaats in de voedselketen geeft δ 15 N
ook enig inzicht in de bron van het voedsel. Mariene organismen hebben een hogere 15 N/ 14 N ratio dan
hun terrestrische equivalenten. Derhalve zullen carnivoren met een visrijk dieet een hogere 15 N/ 14 N ratio
hebben, dan de carnivoren die uitsluitend vlees van landdieren eten. 240
Ten behoeve van het koolstof- en stikstofisotopenonderzoek zijn van alle drie de onderzochte individuen
botmonsters genomen. Ook zijn er monsters van dieren (rund, schaap/geit en varken) uit omliggende
ijzertijdvindplaatsen bemonsterd om de basiswaarden van pure herbivoren en omnivoren te bepalen. In
deze studie is de δ 15 N en δ 13 C van het collageen onderzocht. Collageen is het organische bestandsdeel
van bot. Om het collageen te extraheren is het botmateriaal opgelost in 0,6M HCL en HCL pH3 en
gefilterd door middel van 9 ml Ezee filters (Elkay). Het gevriesdroogde collageen is gemeten met een
Elemental Analyser (NC2500, ThermoQuest Italia) gekoppeld met een ‘continuous-flow isotope ratio mass
spectrometer’ (Delta Plus, ThermoQuest Finnigan). De resultaten worden uitgedrukt als delta notatie in
promille (‰) ten opzichte van de standaard PDB (Pee Dee Belemnite) voor koolstof en ten opzichte van
de standaard atmosferische waarde voor stikstof (AIR). De precisie van deze machine is 0,15‰ voor C en
N metingen.
14.4 Resultaten
14.4.1 Strontiumisotopenonderzoek
De resultaten van het strontiumisotopenonderzoek staan genoteerd in tabel 14.1 en zijn weergegeven in
afbeelding 14.1. Uit dit onderzoek is gebleken dat de man en het kind (inhumaties 2 en 3) van niet-lokale
komaf zijn en mogelijk uit eenzelfde herkomstgebied afkomstig zijn. Dergelijke hoge 87 Sr/ 86 Sr ratio’s zijn
tot op heden niet in Nederland aangetroffen. 241 Derhalve is het goed mogelijk dat deze twee individuen
van buitenlandse komaf zijn. Het feit dat zij mogelijk uit eenzelfde herkomstgebied afkomstig zijn sluit aan
bij de verwachting dat de individuen uit inhumaties 2 en 3 verwant aan elkander zijn. Ook de vrouw uit
inhumatie 4 heeft waarschijnlijk haar kinderjaren niet in het rivierengebied doorgebracht. Een dergelijke
ratio van 0,70968 komt daarentegen wel in Nederland voor. 242 Zodoende kan gesteld worden dat het
vrouwelijke individu waarschijnlijk niet in het rivierengebied is opgegroeid, maar mogelijk wel uit het
hedendaagse Nederland afkomstig is.
238 CAM planten maken gebruik van C3 of C4 fotosynthese. Marshall et al. 2007.
239 Schoeninger & Moore 1992.
240 Schoeninger & Moore 1992.
241 Kootker in prep.
242 Kootker in prep.
146

Tabel 14.1 Overzicht van de geanalyseerde individuen.
Inhumatie Vondstnummer Geslacht Leeftijd
Afb. 14.1 Overzicht van de resultaten van het strontium isotopenonderzoek. De groene balk geeft het verwachte lokale
biologisch beschikbare strontium signaal aan.
(jaren)
14.4.2 Koolstof- en stikstofisotopenonderzoek
De resultaten van het isotopenonderzoek naar het paleodieet staan vermeld in tabel 14.2 en weergegeven
in afbeelding 14.2. De monsters uit Lent, Tiel en Meteren betreffen dierlijke monsters. De ratio tussen
de percentages koolstof en stikstof (CN ratio) is een kwaliteitsmeter van het collageen. 243 Deze dient te
liggen tussen de 2,9 en 3,6. De CN ratio van V661 (inhumatie 2, kind) ligt hoger dan de maximale waarde.
Derhalve wordt deze waarde niet in de resultaten opgenomen.
In afbeelding 14.2 zijn hypothetische isotopenratios weergegeven voor archeologische populaties die
uitsluitend C3 en C4 terrestrische diëten en een marien dieet consumeren. 244
Het paleodieet van de vrouw uit inhumatie 4 (V653) is conform de verwachte waarden voor een
C3 terrestrisch dieet, waarbij veel dierlijke proteïnen werd geconsumeerd. Te denken valt aan
vleesconsumptie, maar ook melk en eieren. Een ander beeld laten de resultaten van de man uit inhumatie
3 zien. De hogere δ 13 C doet vermoeden dan deze man minder dierlijke proteïnen heeft geconsumeerd,
maar relatief meer vis heeft gegeten. Echter, een voedselpatroon dat relatief rijk aan vis zou zijn geweest
gaat gepaard met een hogere δ 15 N, wat bij dit individu duidelijk niet het geval is. Een antwoord op
de vraag waar het paleodieet van dit individu uit heeft bestaan is derhalve op dit moment lastig te
beantwoorden.
243 DeNiro 1985. De CN ratio wordt als volgt berekend: (%C/%N)*(14/12).
244 Gebaseerd op Mays 2000.
Gebitselement Leeftijd mineralisatie
glazuur (jaren)
87Sr/86Sr 2SE
2 661 - 4-6 16 0-3 0,712474 10
3 662 Man 30-44 35 2,25-7 0,712233 8
4 653 Vrouw 25-40 46 0-3 0,709683 8
87Sr/86Sr
0,71300
0,71200
0,71100
0,71000
0,70900
0,70800
0,70700
0,70600
Varken Varken Varken Knaagdier Rund Knaagdier V661 (INH2) V662 (INH3) V653 (INH4)
Lentseveld Lage Blok KHI KHII
Lent Meteren Beuningen Beuningen
147

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Tabel 14.2 Resultaten van het koolstof- en stikstofisotopenonderzoek.
Afb. 14.2 De resultaten van het koolstof- en stikstofisotopenonderzoek, waarbij hypothetische
waarden van pure C3, C4 terrestrische en mariene paleodiëten zijn aangegeven.
148
δ 15 N % N δ 13 C %C CN ratio
Vindplaats Plangebied ID (‰) vs Air (‰) vs VPDB
Beuningen Keizershoeve II V662 9,66 15,16 -17,85 41,21 3,2
V661 10,76 8,09 -20,28 26,24 3,8
V653 11,96 9,58 -20,36 28,46 3,5
Lent Lentseveld LV9 26.26 6,55 13,06 -22,41 36,82 3,3
LV9 29.02 7,95 15,31 -21,66 43,14 3,3
LV9 29.15 8,03 13,37 -21,31 37,86 3,3
Meteren Lage Blok MLB 14.362 5,58 13,32 -21,66 38,86 3,4
MLB 14.370 8,68 15,23 -21,87 42,46 3,3
Tiel Passewaaij TPW 344 6,23 15,24 -21,59 42,73 3,3
δ 15 N (‰)
20
19
18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
C3 terrestrisch
V653
TPW 122.344 6,39 15,95 -21,75 44,31 3,2
TPW 122.347.1 7,40 12,31 -22,45 34,96 3,3
TPW 122.188R 7,56 14,62 -21,90 41,12 3,3
TPW 122.375 8,09 15,12 -22,41 42,70 3,3
TPW 375. 8,16 15,14 -22,28 42,37 3,3
TPW 204 8,62 15,80 -21,89 44,56 3,3
TPW 122.395.2V 8,62 15,75 -22,03 44,58 3,3
TPW 122.204 8,66 15,16 -21,90 42,23 3,2
V662
Marien
C4 terrestrisch
3
-24 -23 -22 -21 -20 -19 -18 -17 -16 -15 -14 -13 -12
δ
-11 -10 -9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0
13C (‰)

14.5 Discussie en conclusie
Op basis van het strontiumisotopenonderzoek kan geconcludeerd worden dat alle drie de onderzochte
individuen van niet-lokale komaf zijn. Twee van hen, inhumaties 2 en 3 zijn hoogstwaarschijnlijk uit
hetzelfde geologische gebied afkomstig. De hoge ratio’s 87 Sr/ 86 Sr van respectievelijk 0,7122 en 0,7124
komen niet in Nederland voor. Van deze twee individuen is derhalve met zekerheid te stellen dat zij uit
het buitenland afkomstig zijn. De vrouw uit inhumatie 4 is ook van niet-lokale komaf, maar de 87 Sr/ 86 Sr
ratio van 0,7096 wordt wel op andere plekken binnen Nederland aangetroffen. Gelet op de geografische
ligging van Beuningen nabij de huidge grens met Duitsland, behoort het zeker ook tot de mogelijkheden
dat alle individuen uit ons buurland afkomstig zijn: de 87 Sr/ 86 Sr ratio’s van de onderzochte individuen
komen voor in het zuiden van Duitsland. Zodoende is er in Beuningen-Ewijk Keizershoeve II mogelijk
sprake van zowel inter- als intraregionale mobiliteit.
Of de niet-lokale komaf van deze individuen ook mee heeft gespeeld in de beslissing de overledenen te
inhumeren, een voor de Nederlandse IJzertijd onconventionele methode, is onduidelijk. Twee vrouwelijke
individuen uit respectievelijk Lent-Steltsestraat en Lent-Lentseveld, voor wie zowel de manier van
bijzetting als de grafgiften sterke gelijkenis vertonen met de contemporaine Duitse Midden-Rijnse
begrafenistraditie, hebben een 87 Sr/ 86 Sr ratio die overeenkomt met het lokale strontiumsignaal voor
Lent en omgeving. 245 Op basis van deze resultaten moeten deze specifieke inhumaties waarschijnlijk
eerder worden beschouwd als een vorm van acculturatie dan als het gevolg van een vroege vorm van
immigratie. Enigszins anders is de situatie voor het inhumatiegraf van Geldermalsen-Murman, dat
karakteristieke gelijkenissen laat zien met de vroege La Tène-begravingswijze uit het Marne-Aisne
gebied. 246 De niet-lokale oorsprong die bij deze dame werd vastgesteld, sluit immigratie vanuit Noord-
Frankrijk niet uit.
In Beuningen zijn alle onderzochte individuen van niet-lokale komaf. Derhalve behoort het tot de
mogelijkheden dat het grafritueel dat de immigranten in het gebied van oorsprong hanteerden,
meegenomen werd naar de nieuwe vestigingsplaats en zodoende ook in Beuningen-Ewijk Keizershoeve II
werd toegepast.
Uit het koolstof- en stikstofisotopenonderzoek komt naar voren dat het dieet van inhumatie 653 (vrouw,
mogelijk uit de regio) vooral op dierlijke producten gebaseerd is (consumptie van vlees, maar ook melk
en eieren). Het dieet van de niet-lokale man uit inhumatie 3 was duidelijk anders van aard. De hoge δ 13 C
doet vermoeden dan deze man minder dierlijke proteinen heeft geconsumeerd, maar relatief meer vis
heeft gegeten, hoewel deze veronderstelling niet bevestigd wordt door de lage δ 15 N.
Uit dit onderzoek is gebleken dat bij de geïdentificeerde niet-lokale mensen 87 Sr/ 86 Sr ratio’s zijn
vastgesteld die duiden op een herkomst uit meer dan één geologische regio. Ook tonen de resultaten
(kleine) verschillen in paleodieet tussen de mogelijke immigranten uit verschillende herkomstgebieden.
De resultaten van dit onderzoek bieden derhalve een nieuw perspectief op de voor de Nederlandse
IJzertijd bijzondere bijzettingsrituelen en de rol die mobiliteit in die tijd speelde.
245 Van den Broeke & Hessing, 2005; Van den Broeke, 2011.
246 Hulst 1999.
149

15 Synthese
H.A.P. Veldman en E. Blom
15.1 Algemeen
In het plangebied Keizershoeve II zijn drie archeologisch en landschappelijk interessante plekken
onderzocht die tijdens het veldwerk in meerdere vindplaatsen zijn onderverdeeld. Het betreffen:
vindplaatsen KHII-1 en KHII-2, een ijzertijdgrafveld langs een geul in het noorden, vindplaats
KHII-3, bewoningssporen uit het Midden-Neolithicum tot en met de IJzertijd in het zuidoosten en
vindplaatsen KHII-4, KHII-5 en KHII-6, nederzettingssporen uit de IJzertijd en Vroeg-Romeinse
tijd in het westen.
Zoals de datering van deze locaties al aangeeft, is het plangebied gedurende het Midden-Neolithicum tot
en met de Vroeg-Romeinse tijd bewoond of ‘gebruikt. ‘ Kortom: het is een dynamisch gebied waar eeuwen
lang boeren gewoond en gewerkt hebben. Niet steeds op dezelfde plek maar op verschillende locaties
langs de vruchtbare, hogere delen in het landschap, die vorm kreeg door de geulen en crevasses.
Vooruitlopend op de onderzoeksvragen die in het volgende hoofdstuk beantwoord zullen worden,
bespreken we eerst het landschap en de verschillende bewoningsperioden op Keizershoeve II.
15.1.1 Bodemopbouw
Het plangebied ligt op fossiele stroomgordels die vanaf het moment dat de rivier niet meer actief was, van
oudsher bij uitstek geschikt waren voor bewoning. Het plangebied bevindt zich in het centrale deel van
het Nederlandse rivierengebied. De ondergrond van het gebied bestaat uit afzettingen (klei, zand, grind)
van verschillende voormalige lopen van de rivier de Rijn uit het Laat-Weichselien en het Holoceen. 247 De
diepere ondergrond (>4 m –mv) bestaat uit een pakket van grof zand en grind. Dit zandpakket is afgezet
gedurende de eindfase van de laatste ijstijd, de Jonge Dryas (~12.000 jaar geleden). In deze periode
had de rivier de Rijn een vlechtend, verwilderd karakter, waarbij de rivier over een brede vlakte stroomde
waarbinnen meerdere riviertakken gelijktijdig actief waren. De bovenliggende sedimenten zijn afgezet
door een meanderende rivier gedurende het Holoceen, de huidige warme periode.
De afzettingen zijn gevormd door de Winssense stroomgordel, welke actief was van het Laat-
Mesolithicum tot in het Midden-Neolithicum. Na het verlaten van deze rivierloop vormde de Rijn een
nieuwe rivierloop aan de noordzijde van Keizershoeve, de stroomgordel van Distelkamp –Afferden
(Midden-Neolithicum tot de Midden-IJzertijd). Deze stroomgordel wordt afgesneden door de
tegenwoordige Waal, die in haar huidige loop actief is vanaf de Late IJzertijd. Bewoning op voormalige
stroomgordels is in principe mogelijk vanaf het verlaten door de rivier.
15.2 Midden-Neolithicum en de Bronstijd
Midden-Neolithicum
Keizershoeve II is vanaf het Midden-Neolithicum bewoonbaar. In het plangebied zijn weliswaar geen
duidelijke bewoningssporen aangetroffen, het aardewerk en vuursteen uit verschillende kuilen geeft aan
dat er activiteiten in deze periode hebben plaatsgevonden. Het middenneolithische aardewerk dat is
aangetroffen in de spiekers (SP43 en SP42) wordt geïnterpreteerd als opspit.
Bronstijd
Dat Keizershoeve bewoond werd in de Bronstijd is ook met onderzoek op Keizershoeve I en III (omgeving
Klaphekstraat) aangetoond. De meeste bewoningssporen vinden we voor Keizerhoeve II terug op
vindplaats KHII-3, in het zuidoostelijk deel van het plangebied. Hier konden twee huisplattegronden
met bijbehorende spiekers en stakenrijen worden onderzocht. Opvallend anders is dat op vindplaats
KHII-3 geen sporen van jongere perioden zijn aangetroffen. Over het gehele onderzoeksgebied van
247 Berendsen 1997.
151

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Keizershoeve II is een laklaag uit de Bronstijd waargenomen. In kleine depressies werden onder
de laklaag stakenrijen aangetroffen, wat aangeeft dat het gehele landschap ter plaatse van het
onderzoekgebied in deze periode in gebruik was.
Op Keizershoeve I was sprake van bronstijdbewoning op vindplaatsen KHI-Y en KHI-Z. De meeste
sporen lagen onder de Romeinse sporen die hier veelvuldig (vindplaats KHI-1, Romeins villaterrein) zijn
gevonden; een huisplattegrond met mogelijk verkavelingsporen (stakenrijen) (vindplaats Y) en ten zuiden
hiervan sporen van spiekers die mogelijk ook nog in de IJzertijd gedateerd kunnen worden (vindplaats
Z).
Ter hoogte van de Klaphekstraat te Ewijk is een proefsleuvenonderzoek uitgevoerd (Keizershoeve III) ca.
100 m ten noordwesten van het onderzoeksgebied. 248 Op twee locaties zijn daar sporenclusters uit de
Bronstijd en een locatie met mogelijk Vroeg-Romeinse tijd gedocumenteerd die wijzen op bewoning.
Hoewel de structuren niet zonder discussie zijn toe te wijzen aan woonstalhuizen, zijn sommige
paalconstructies wel degelijk met bewoning of agrarische bedrijvigheid (schuren of spiekers) in verband
te brengen. Daarnaast zijn er waterputten en -kuilen aangetroffen die sowieso op menselijk handelen
duiden.
15.2.1 Landschap
De ondergrond van het plangebied is gevormd door afzettingen van de Winssense stroomgordel, welke
actief was van het Laat-Mesolithicum tot in het Midden-Neolithicum.Hierdoor was de omgeving van het
plangebied in de periode voorafgaand aan het Midden-Neolithicum niet geschikt voor bewoning.
Vanaf het Midden-Neolithicum en in de Bronstijd wordt het grootste deel van het plangebied
gekenmerkt door een kronkelwaardreliëf: hooggelegen zandige ruggen met een breedte van enkele
tientallen meters van elkaar gescheiden door smallere laagtes, de kronkelwaardgeulen. Deze laagtes
waren niet watervoerend maar zullen eerder moerassig van karakter zijn geweest. Bewoning vond plaats
aan weerszijden van de restgeul en op de hoger gelegen kronkelwaardruggen. Deze landschappelijke
situatie bleef gedurende meerdere eeuwen stabiel. In deze periode kon er over het gehele plangebied
een bodem ontwikkelen, welke als een laklaag in de profielen herkend is. Buiten de oude stroomgordel
kon veen groeien in de komgebieden.
15.2.2 Bewoningsreconstructie
Nederzettingen uit de (Midden-)Bronstijd in het rivierengebied bestaan vaak uit meerdere verspreid
liggende erven op korte afstand van elkaar. Eén van de goed gepubliceerde nederzettingen uit deze tijd
betreft Eigen Blok in de buurt van Geldermalsen. 249 Hier werden over een afstand van ca. 800 meter vijf
huisplaatsen aangetroffen.
Meer in de buurt van Keizershoeve ligt de vindplaats Beuningen Hogewald II waar tijdens een opgraving
verschillende sporen en structuren uit de Midden-Bronstijd zijn aangetroffen, een deel van een
nederzetting. 250 Hier zijn binnen een areaal van 50 bij 50 m vier middenbronstijdplattegronden gevonden.
De eerste bevindingen van het onderzoek aan de Klaphekstraat wijzen op minimaal twee
mogelijke huisplaatsen op nog geen 100 m van elkaar verwijderd. Ook op Keizershoeve I zijn twee
bronstijdhuisplattegronden aangetroffen. Indien de sporen die bij onderhavig onderzoek en het
(proefsleuven)onderzoek op Keizershoeve I en Keizershoeve III in dezelfde periode geplaatst mogen
worden, dan liggen er binnen het plangebied Keizershoeve eveneens meerdere bewoningslocaties
binnen een straal van een kilometer. De huisplattegronden H02 en H03 van Keizershoeve II liggen ca. 400
m van de bronstijdbewoningsporen van de Klaphekstraat verwijderd.
Veelal worden vindplaatsen uit de Bronstijd (in het rivierengebied) op bijzonder kleinschalig niveau
onderzocht. Dit heeft allereerst te maken met de schaal van het archeologisch onderzoek zelf, maar
omdat het vrijwel uitsluitend geïsoleerde erven betreft, worden vaak ook maar kleine delen van een
248 Langeveld 2010.
249 Jongste & Van Wijngaarden 2002.
250 Huis in ’t Veld 2006.
152

(complete) vindplaats ontdekt. 251 Pas wanneer een groter gebied geheel in aanmerking komt voor
archeologisch onderzoek kunnen meerdere erven aan elkaar gekoppeld worden tot een ‘nederzetting’.
De exacte definitie van een nederzetting uit de Bronstijd is moeilijk te geven. Het is duidelijk dat de
afzonderlijke boeren bedrijven nog niet plaatsvast zijn en zich clusteren tot wat we tegenwoordig als
‘dorp’ zouden bestempelen. Archeologisch traceerbaar bestaan ze uit geïsoleerde boeren erven die
op enkele tientallen of veelal honderden meters uit elkaar liggen. De gelijktijdigheid van die erven is
nauwelijks aan te tonen omdat het diagnostisch vondstmateriaal niet de kenmerken heeft dat het op
een generatie nauwkeurig te dateren is. Het kan dus heel goed zijn dat de verschillende erven feitelijk
‘in bezit’ zijn geweest van een enkele familie die generatie op generatie rondzwierf door een gebied
op zoek naar (nieuwe) vruchtbare grond. We mogen de mogelijkheid echter niet uitsluiten dat het
gaat om meerdere families die gelijktijdig in een bepaalde regio wonen en verwant zijn aan elkaar. Dit
zou kunnen uitmonden in het ontplooien van gezamenlijke werkzaamheden zoals het (ver)bouwen
van boerderijen, verbouwen van gewassen of het weiden van vee. Voor de Romeinse tijd komt een
dergelijke verwantschap duidelijk naar voren door de aanleg van gemeenschappelijke grafvelden waar
de individuen van verschillende boerderijen op worden bijgezet. In die zin zou je dus het grafveld als
uitgangspunt kunnen nemen: iedereen die op het grafveld werd bijgezet werd gezien als lid van een
gemeenschap. Op de Brabantse zandgronden zien we in de Bronstijd groepen grafheuvels ontstaan die
op een vergelijkbare manier verwijzen naar een verwantschap tussen meerdere individuen uit dezelfde
regio. In het rivierengebied lijken deze grafheuvelgroepen te ontbreken en zijn er überhaupt maar weinig
grafvelden uit de Bronstijd bekend.
Ook de afzonderlijke erven laten zich in het rivierengebied maar moeilijk herkennen. Daar waar in het
zuiden en oosten van Nederland boerderijtypologieën kunnen worden opgesteld uit de vele voorbeelden
van huisplattegronden die reeds zijn onderzocht, zijn de data uit het rivierengebied niet toereikend.
Over het algemeen worden bronstijdvindplaatsen daar herkend aan het vondstmateriaal, terwijl er uit de
sporen maar met moeite structuren te reconstrueren zijn.
De onlangs onderzochte bronstijdvindplaats te Heteren (Uilenburg) kenmerkte zich slechts door de
aanwezigheid van een kuilencluster met daarin een aanzienlijke hoeveelheid (verbrande) kwarts. 252
Als we kijken naar vergelijkbare bronstijdvindplaatsen valt op dat kuilenclusters zowel op het
nederzettingsterrein voorkomen, als aan de rand ervan. Vaak komen ze voor in de nabijheid van
huisplattegronden, maar dat is zeker niet altijd het geval. 253 Toch geeft dit aan dat soms enkele sporen of
vondstmateriaal uit de Bronstijd kunnen wijzen op de aanwezigheid van een erf en dus mogelijk op de
aanwezigheid van meerdere erven.
Uitgaande van de resultaten van het onderzoek binnen de grenzen van het complete onderzoeksgebied
Keizershoeve, kunnen we rekening houden met meerdere (al dan niet gelijktijdige) boerenerven binnen
een straal van (tenminste) een kilometer. Ze liggen op de oevers van restgeulen die nog watervoerend
waren ten tijde van de bewoning.
Uit de inventarisatie van alle bronstijdsporenclusters in het plangebied Keizershoeve kan een coherent
beeld worden afgeleid. Diagonaal over het onderzoeksterrein heeft een waterloop (crevassegeul) zich in
de ondergrond ingesneden, waarlangs op verscheidene locaties bewoning heeft plaatsgevonden. Voor
mogelijk zes locaties kan een residentiële functie worden verondersteld, aangezien hier vermoedelijk
delen van gebouwen zijn aangetroffen. De functie van de overige bewoningssporen uit deze periode
is onduidelijk. Soms kan activiteit alleen indirect worden aangetoond op grond van concentraties
vondstmateriaal. Het prehistorische aardewerk van de verschillende vindplaatsen in het plangebied
Keizershoeve II is te dateren in het Midden-Neolithicum, de Midden-Bronstijd-B tot de Midden- IJzertijd.
Vondsten uit de Late IJzertijd ontbreken.
Het eerste vermoedelijke gebouw bevindt zich in het noorden van het plangebied Keizershoeve III. Het
betreft een rechthoekige structuur met een lengte van tenminste 6,3 m bij een breedte van 4,6 m. Deze
structuur was noordwest-zuidoost georiënteerd en kan op basis van het aardewerk omstreeks 1200 v.
251 Dit heeft ook zeker te maken met de diepte waarop deze vindplaatsen worden aangetroffen. In het rivierengebied liggen
bronstijdvindplaatsen over het algemeen onder de grondwaterspiegel waardoor ze moeilijk te onderzoeken zijn en in het huidige
bestel ook vaak als ‘niet bedreigd’ worden aangemerkt.
252 Blom & Roessingh 2010.
253 Arnoldussen 2008, 264 en 325.
153

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Chr. gedateerd worden. Binnen het gebouw is een kuil aangetroffen die vanwege de positie binnen de
structuur en de vlakke onderzijde in de coupe als voorraadkuil geïnterpreteerd kan worden. Verder is een
stakenrij blootgelegd die parallel aan de crevassegeul georiënteerd is. Gezien de stratigrafische situatie
kan deze waarschijnlijk ook in de Bronstijd gedateerd worden.
Het onderzochte deel van deze bronstijdvindplaats was niet toereikend de vindplaats adequaat te
begrenzen. Er dient rekening te worden gehouden met archeologische waarden ten noorden, zuiden,
oosten en westen van het noordelijke puttencluster.
De tweede bronstijdstructuur ligt 65 m zuidelijker. Ook deze was noordwest-zuidoost georiënteerd.
De lengte bedroeg tenminste 23 m, terwijl er een breedtemaat van 6,9 m geconstateerd is. Het betreft
een drieschepig gebouw. Op basis van het begeleidend aardewerk wordt een datering in de Midden-
Bronstijd verondersteld.
Ten zuidoosten van de hierboven beschreven KHIII-STR-02 zijn de restanten van een fossiele crevassegeul
blootgelegd, waarin grote hoeveelheden vondstmateriaal uit de Bronstijd zijn aangetroffen. De ruimtelijke
verspreiding van dit vondstcomplex beperkt zich uitsluitend tot de verlandingsafzettingen van de
crevassegeul. Hieruit kan worden geconcludeerd dat de geul ten tijde van de bewoning nog slechts
marginaal actief moet zijn geweest. Het overstromingsgebied van de crevasse kenmerkt zich door de
vorming van een laklaag. Na het verwijderen van de laklaag zijn meerdere sporen blootgelegd, waaronder
de mogelijke restanten van een geulbeschoeiing. Achter deze beschoeiing zijn enkele fragmenten
Hazendonk- of Vlaardingenaardewerk aangetroffen. Tevens is er een kleine waterput blootgelegd
(doorsnede slechts 40 cm). Deze bestond uit een uitgeholde boomstam van een wilg waarop nog
bewerkingssporen zijn aangetroffen van een steekbeitel en een bronzen disselbijl. Hoewel vondstmateriaal
ontbrak is de ligging van de waterput onder de laklaag een aanwijzing voor een datering in de Bronstijd.
Ongeveer 370 m ten noordoosten van de meest noordelijke huisplattegrond van Keizershoeve III is op
vindplaats KHI-1een vermoedelijke huisplattegrond (KHI-STR-03) aangetroffen (zie ook afb. 4.2). De
structuur ligt op de westoever (haaks op de geul) en heeft een datering in de Bronstijd. De structuur
betreft vermoedelijk een drieschepige huisplattegrond met afmetingen van 11,5 bij 6 m en is noordwest
- zuidoost georiënteerd. De plattegrond bestaat uit een twaalftal duidelijk met elkaar in verband staande
sporen. Waarschijnlijk door latere vergraving tijdens de in gebruik name van het villaterrein en erosie door
de geul is de plattegrond onvolledig bewaard gebleven. Ongeveer 280 m ten oosten van voorgenoemd
bronstijdplattegrond is een zone met sporen aangetroffen die dateert uit de Midden- tot Late Bronstijd
(KHI-vindplaats Y). Een deel van de sporen lijkt onderdeel geweest te zijn van een structuur (KHI-
STR-18). Het betreft mogelijk een rij middenstaanders en enkele paalkuilen van de buitenstaanders
van een huisplattegrond. Iets westelijker is een waterput en zowel ten noorden als ten zuiden van
deze bronstijdsporen zijn enkele stakenrijen aangetroffen. Vervolgens zijn ca. 160 m ten zuiden van
vindplaats Y sporen aangetroffen die wat betreft datering in de Bronstijd tot en met de IJzertijd kunnen
worden geplaatst (KHI-vindplaats Z). De sporen kunnen worden toegeschreven aan vermoedelijk een
huisplattegrond en een cluster spiekers. De datering in dit deel van het onderzoeksgebied loopt sterk
uiteen van de Bronstijd tot Midden- tot Late IJzertijd.
15.3 De IJzertijd
Gedurende een deel van de IJzertijd heeft op het gehele plangebied ‘Keizershoeve’ bewoning
plaatsgevonden. Niet op alle Keizershoeve plangebieden zijn echter duidelijke ijzertijderven aangetroffen.
Op Keizershoeve I zijn voornamelijk sporen van begraving (vindplaats X) en opslag (vindplaats Z)
gevonden. Ter hoogte van Keizershoeve III zijn sporen uit de Bronstijd en mogelijk Vroeg-Romeinse tijd
waargenomen. Onduidelijk is hier nog of er ook sprake is van ijzertijdbewoning, maar deze wordt hier,
gezien de huidige stand van zaken, wel verwacht.
Op Keizershoeve II zijn sporen van zowel bewoning als begraving aangetroffen. Deze vindplaatsen
bevinden zich enigszins van elkaar verwijderd. Op een locatie (vindplaats KHII-1 en KHII-2 ligt een
grafveld uit de Vroege en Midden-IJzertijd, die in de Late IJzertijd waarschijnlijk door een geul deels
verspoeld is geraakt.
Nederzettingssporen zijn hier ten zuiden van aangetroffen, zowel op vindplaats KHII-3 als op KHII-4-6.
Respectievelijk een huis met bijgebouw en op de andere locatie enkele mogelijke huisplattegronden.
Hierbij kunnen wellicht ook enkele opslagstructuren gerekend worden. Deze kunnen echter niet
nauwkeurig gedateerd worden.
154

15.3.1 Landschap en bestaanseconomie
Met het langzaam volledig verlanden van de restgeul nam het belang van de akkerbouw sterk af. Dit
blijkt onder andere uit een verandering in de vegetatie. Het landschap bleef open van karakter. Het
eikenloofbos heeft zich in deze periode op verschillende plekken kunnen herstellen (regeneratie) ten
koste van het voorkomen van het hazelaarstruikgewas. Dit heeft vermoedelijk te maken met het afnemen
van menselijke activiteiten in het gebied. Graanverbouw vond nog wel plaats, maar in veel mindere
mate. Lokaal breidde zich in deze periode de graslandvegetatie sterk uit. De graslanden waren vochtig
en schraal (matig voedselarm) en werden mogelijk sterk betreden en begraasd. Ter plekke was een
nat, open grasland met varens aanwezig. De locatie van de geul bleef één van de laagste plekken in de
omgeving van het plangebied. Elzenbroekbossen verdwijnen bijna volledig in deze periode.
In de Midden-IJzertijd vond een aantal oeverwaldoorbraken plaats van de rivier. Hierdoor ontstonden er
crevasses binnen het gebied. Omdat water nu eenmaal de laagste delen in het landschap opzoekt, vond
er op sommige plaatsen reactivatie van geulen plaats en kon er opnieuw klei worden afgezet. Hierop kon
zich een nieuwe vegetatiehorizont ontwikkelen. De vorming van de crevasses ging met zoveel kracht dat
ook onder andere de rug bij vindplaats 2 werd geërodeerd. Een aantal andere kronkelwaardgeulen raakte
weer opnieuw watervoerend, evenals de restgeul.
De gebruikelijke vleesleveranciers in deze periode zijn rund, schaap/geit en varken. Door de vondst
van botten van een big kan worden verondersteld dat men op Keizershoeve II varkens heeft gehouden.
De gevonden paardfragmenten met slachtsporen worden niet in verband gebracht met het eten van
paardenvlees. Ook op andere vindplaatsen zoals Didam en Breukelen wordt ondanks het voorkomen van
slachtsporen op de paardenbotten, aangenomen dat het vlees niet is gegeten (zie paragraaf 12.8).
15.3.2 Bewoningsreconstructie
Zover kon worden onderzocht zijn aan beide zijden van de restgeul, die niet veel meer voorstelde dan een
depressie, sporen aangetroffen. De meeste sporen bevinden zich echter aan de westzijde van de geul.
Opvallend zijn de waterkuilen en –putten die in de IJzertijd in de laagtes van het bronstijdlandschap zijn
gegraven, zoals ook op de Klaphekstraat het geval was. Bewoningssporen uit de IJzertijd bevinden zich
op Keizershoeve II voornamelijk op vindplaatsen KHII-3 en deels op KHII-4-6. Op vindplaats KHII-1 en 2 is
sprake van een grafveld die hieronder verder wordt besproken. Op KHII-3 is sprake van een plattegrond
en een mogelijk bijgebouwtje ofwel spieker. Op KHII-4-6 liggen de ijzertijdsporen meer verspreid en lijkt
het vooral om perifere sporen te gaan die niet goed zijn in te delen bij een erf.
Langs de Klaphekstraat (KHIII) bestaan de sporen uit kuilen en greppels die in de laklaag zijn ingegraven
ter hoogte van de noordelijke sporencluster. Het betreft onder meer een greppel van ca. 17 m lengte met
een noordwest-zuidoost oriëntatie, die zeer waarschijnlijk in het zuiden haaks ombuigt en mogelijk een
erfbegrenzing of een ander type ruimtelijke afbakening voorstelt. 254 Het bijbehorende erf zou zich dan in
noordoostelijke richting uitstrekken. Stratigrafisch gezien moeten de sporen dateren van na de vorming
van de bronstijdlaklaag. Gebrek aan vondstmateriaal laat een nauwkeuriger datering niet toe.
In het onderzoeksgebied Keizershoeve I bestaan de ijzertijdsporen uit een zevental crematiegraven.
Net ten zuiden van het archeologisch monument (het villaterrein) is een klein grafveldje aangetroffen.
Gedurende de Vroege IJzertijd werden daar de doden begraven in kuilen waarin de crematieresten in
urnen waren geplaatst of aardewerk als bijzetting werd toegevoegd. Een geslachtsbepaling was in geen
van de gevallen mogelijk, vanwege het ontbreken van diagnostische kenmerken, ongetwijfeld het gevolg
van de geringe hoeveelheden aan crematieresten. Het grafveldje bestond uit de resten van vier kinderen
en twee volwassenen. Eén graf leverde te weinig resten op om over de leeftijd een uitspraak te doen.
De overige structuren binnen de grenzen van het onderzoeksgebied Keizershoeve I bestaan voornamelijk
uit spiekers, waterputten en enkele kuilen die op basis van het aardewerk in de IJzertijd gedateerd
kunnen worden. Alle spiekers zijn in het (zuid)oostelijk deel van het onderzoeksgebied aangetroffen
254 Langeveld 2010.
155

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
(vindplaats X). Het betreft een aantal spiekers die niet nader gedateerd kan worden dan in de Bronstijd
of in de IJzertijd.
Op Keizershoeve I is vastgesteld dat na de Vroege IJzertijd het gebruik van deze locatie afneemt. Er is
beduidend minder aardewerk aangetroffen uit de periode van na 500 v. Chr. Ook de geringe hoeveelheid
kustaardewerk dat juist in de tweede helft van de IJzertijd opkomt, is hiervoor een aanwijzing. Pas aan
het einde van de Late IJzertijd wordt het plangebied Keizershoeve I weer intensiever in gebruik genomen.
Dit lijkt ook op Keizershoeve II het geval te zijn.
Het spreekt voor zich dat door het gebrek aan voldoende opgravingsgegevens omtrent de aard en functie
van de verschillende ijzertijdvindplaatsen in het gebied er nauwelijks een bewoningsreconstructie te
schetsen valt. In Heteren kon vastgesteld worden dat na een een bewoningshiaat van ruim 500 jaar,
er aan het einde van de Vroege IJzertijd wederom bewoning plaatsvond. 255 Daar werd een driebeukige
plattegrond (18,5 bij 7,1 m) van het ‘overgangstype Hijken’ aangetroffen. Een negenpalige spieker bevond
zich op nog geen 10 meter ten zuiden van de boerderij. De plattegrond van Heteren-Uilenburg past
in het beeld dat Fokkens schetst voor de overgang van de Late Bronstijd naar de Vroege IJzertijd. 256
Deze periode laat een belangrijke verandering in de huizenbouw zien. Leefde men in de Midden- en
Late Bronstijd nog in lange woonstalboerderijen, in de Vroege IJzertijd worden de plattegronden een
stuk korter. Een verklaring hiervoor wordt gezien in verandering van de veestapel. Men richt zich meer
op de schapenteelt, ten koste van de runderen. In tegenstelling tot runderen hoeven schapen niet op
stal gehouden te worden. 257 Een verandering in veeteelt is in het dierenbot spectrum echter nog niet
overtuigend aangetoond. Een andere verklaring voor het kleiner worden van de huizen, heeft volgens
Fokkens te maken met het verdwijnen van de ‘extended family’ in de Vroege IJzertijd, waarbij de nadruk
meer komt te liggen op kleinere huishoudens. 258
15.3.3 Het grafveld van Keizershoeve II
Voor het plangebied Keizershoeve I, II en III lijkt er gedurende de gehele prehistorie maar weinig te
veranderen. Hoewel we voor de IJzertijd niet terug kunnen vallen op duidelijke erven, lijkt de bewoning
zich voort te zetten op meerdere locaties in het gebied. Op onderlinge afstanden van tientallen tot
enkele honderden meters zijn aanwijzingen voor bewoning aangetroffen. Ook begravingen worden op
verschillende plaatsen binnen Keizershoeve aangetroffen.
Op Keizershoeve I lag een groep in urn begraven crematies zonder randstructuren in een verlande
geul uit de Bronstijd. Op Keizershoeve II ligt een grafveld met randstructuren met crematiegraven en
inhumatiegraven zonder urnen en zonder al te veel bijgiften. Beide locaties liggen ca. 350 m uit elkaar.
Mogelijk hebben we hier te maken met verschillende groepen mensen die binnen de IJzertijd in een
andere fase (Vroeg? Midden? Laat?), van een andere locatie of met een ander gebruik hun doden
begroeven. Binnen het grafveld van Keizershoeve II is buiten het ritueel van inhumeren of cremeren ook
een ander aspect naar voren gekomen. Uit het fysisch antropologisch onderzoek blijkt namelijk dat de
brandgraden van het verbrande bot zo sterk uiteen lopen, dat er gedacht wordt aan ofwel fasering van
het grafveld of verschillende families / groepen.
Immigranten
Een theorie voor de aanwezigheid van inhumatiegraven temidden van de crematiegraven is dat het
mogelijk immigranten kunnen zijn geweest. 259 Recent is een onderzoek opgezet vanuit de Vrije Universiteit
in Amsterdam waaraan ook Keizershoeve II kon meedoen. Op basis van het strontiumisotopenonderzoek
kan geconcludeerd worden dat alle drie de onderzochte individuen van niet-lokale komaf zijn. 260 Twee
van hen, inhumaties 2 en 3 zijn hoogstwaarschijnlijk uit hetzelfde geologische gebied afkomstig. Van
255 Blom & Roessingh 2010.
256 Fokkens 1997.
257 Roymans 1991, 68.
258 Fokkens 1997, 367.
259 Van den Broeke & Hessing 2005, 655- 658.
260 Zie ook Hoofdstuk 14.
156

deze twee individuen is met zekerheid te stellen dat zij uit het buitenland afkomstig zijn. De vrouw uit
inhumatie 4 is ook van niet-lokale komaf, maar kan wel op andere plekken binnen Nederland afkomstig
zijn. Gelet op de geografische ligging van Beuningen nabij de huidige grens met Duitsland, behoort het
zeker ook tot de mogelijkheden dat alle individuen uit ons buurland afkomstig zijn.
15.4 Vroeg-Romeinse tijd
Voor het oostelijke rivierengebied in de Romeinse tijd is door W. Willems in het begin van de jaren 80
van de 20 e eeuw de bewoningsgeschiedenis in kaart gebracht. 261 Op basis van een uitgebreide kartering
van archeologische vondsten, de bestudering van de bodemkundige ondergrond en een interpretatie
van schriftelijke bronnen kon hij de ontwikkeling van het gebied van de Late IJzertijd tot in de Vroege
Middeleeuwen volgen.
Zijn beschrijving van de bewoningsgeschiedenis gedurende de Romeinse tijd is nog steeds actueel.
Noodgedwongen beperkte Willems zich grotendeels tot oppervlaktevondsten. Destijds had hij
de indruk dat het merendeel van de nederzettingen in de Romeinse tijd in zijn catalogus waren
opgenomen en dat daarmee een representatief beeld van de civitas Batavorum herleidbaar was.
Inmiddels heeft echter grootschalig onderzoek in de Vinex-locatie Nijmegen-De Waalsprong 262 , het
uitbreidingsplan Tiel-Passewaaij 263 , het bedrijventerrein De Wildeman in Zaltbommel 264 , de opgravingen
in de Vinex-locatie Schuytgraaf bij Arnhem 265 , alsmede karteringen in het kader van de limes-kaart 266
van de provincie Gelderland en uitvoerig onderzoek in het Kromme-Rijngebied 267 aangetoond dat de
nederzettingsdichtheid op het Bataafse platteland vermoedelijk veel groter is geweest. Recentelijk
uitgevoerd onderzoek in onder meer Beneden-Leeuwen, Deest, Kesteren-De Woerd, Heteren, Elst,
Huissen en Geldermalsen bevestigen dit beeld alleen maar. 268
De hierboven geschetste informatie is van belang geweest voor het onderzoek op Keizershoeve I waar
een Romeinse villa verwacht werd. Inmiddels is een terrein rondom het beschermde rijksmonument
deels opgegraven en zijn de resultaten gepubliceerd. 269
In het onderhavige plangebied Keizershoeve II is weliswaar sprake van sporen en vondsten uit de
Romeinse tijd, maar niet van de aard en omvang zoals op Keizershoeve I. Mogelijk hebben we hier te
maken met voorlopers van de hierboven geschetste nederzetting.
De vondsten van Keizershoeve II suggereren bewoning tussen 50-30 v. Chr. tot vermoedelijk 40-50
n. Chr., waarbij er niet kan worden vastgesteld dat er op deze vindplaats een bewoningscontinuïteit
vanaf de Late IJzertijd plaatsvindt. Daarvoor dateren de prehistorische vondsten uit een iets vroegere
periode. Vanuit deze benadering lijkt het waarschijnlijk dat in de Vroeg-Romeinse tijd zowel bewoning op
Keizershoeve I als op Keizershoeve II plaatsvond, maar dat men in de loop van de 1 e eeuw de voorkeur
heeft gegeven aan wonen op een villaterrein, op Keizershoeve I.
261 Willems 1981; idem 1984.
262 Van den Broeke 2002.
263 Heeren 2005; ibid. 2009; Roymans et al. 2007.
264 Veldman & Blom 2010.
265 Deels nog in voorbereiding maar o.a. Roessingh & Blom 2009.
266 Heunks et al. 2003.
267 Vos 2009.
268 Respectievelijk; Vos 2003; Nieuwhof 2004; Sier & Koot 2001; Blom & Roessingh 2010; Derks et al. 2008; Blom & Roessingh 2011 en
Roessingh 2011; Van Renswoude & Van Kerckhove 2009. Een probleem blijft weliswaar dat door het soms diffuse en dynamische
karakter van de bewoning moeilijk te bepalen is welke vindplaatsen in een bepaald gebied tot één nederzettingscomplex
moeten worden gerekend (vgl. Willems 1981, 89). Bovendien is duidelijk dat sommige (micro)regio’s in het rivierengebied
(of Bataafse civitas) dichter bevolkt zijn geweest dan andere (Vos 2009, 209-216). Dat neemt echter niet weg dat Willems’
nederzettingsdichtheid aan de lage kant is geschat.
269 Blom et al. 2012.
157

16 Conclusie en beantwoording van de onderzoeksvragen
H.A.P. Veldman
16.1 Algemeen
In het plangebied Keizershoeve II is in 2010 archeologisch onderzoek uitgevoerd. Op moment van
schrijven zijn nog niet alle vindplaatsen compleet onderzocht. Daarnaast kon binnen het plangebied niet
op alle plaatsen archeologisch onderzoek plaatsvinden omdat delen niet door woningbouw bedreigd
zullen worden. Deze terreinen zijn geselecteerd voor behoud in situ. Dit heeft consequenties gehad voor
de uitwerking, hierdoor kunnen de onderzoeksvragen niet in detail beantwoord worden. Veelal kon aard,
omvang en datering van de vindplaatsen niet eenduidig bepaald worden.
16.2 Beantwoording van de onderzoeksvragen
De onderzoeksvragen die in het Programma van Eisen zijn gesteld zullen hier worden beantwoord op
basis van de bevindingen van het onderzoek.
Relatie met NOaA en/of andere onderzoekskaders
Het doel van het onderzoek is onder meer om vast te stellen hoe de betreffende vindplaatsen informatie
kunnen bieden ten aanzien van vragen gesteld in de NOaA.
Het betreft (ondermeer in) hoofdstuk 11: “De vroege prehistorie”, hoofdstuk 17: “De late prehistorie
in Noord-, Oost- en Zuid-Nederland en het rivierengebied” en hoofdstuk 18 “De Romeinse tijd in het
Midden-Nederlandse rivierengebied en het Zuid-Nederlands dekzand- en lössgebied”.
In de NOaA komt de relatie tussen nederzetting en landschap regelmatig aan bod. Hierover kan dit
onderzoek informatie bieden. Een ander thema waarover dit onderzoek gegevens kan opleveren is over
de conservering van organisch vondstmateriaal. Dit komt terug in de doelstellingen van dit onderzoek.
Vraagstelling
De onderzoeksvragen dienen per vindplaats en per archeologische periode te worden beantwoord. De
onderzoeksvragen met betrekking op het landschap betreffen echter het gehele plangebied
Onderzoeksvragen
1. Welke vindplaatsen zijn aanwezig in het onderzoeksgebied? Komt dit beeld overeen met hetgeen is
geconcludeerd naar aanleiding van het proefsleuvenonderzoek? Zo nee, waarom niet?
Tijdens de opgraving bleek op sommige plaatsen sprake te zijn van meer sporen waardoor de
omvang van vindplaatsen maar ook de datering ervan enigszins afwijkt van wat er in eerste instantie
tijdens het proefsleuvenonderzoek verwacht werd. In de tabel hieronder worden de verschillen uiteen
gezet. Voor de uitwerking is er voor gekozen de vindplaatsen 4 -6 samen te nemen als een locatie
waarbinnen sprake is van meerdere perioden van bewoning etc.
Het meest opvallend is de aard en datering van vindplaats 2. Daar waar een nederzetting werd
verwacht, blijkt een grafveld te zijn.
Vindplaats Aard, datering n.a.v. IVO-P Aard, datering n.a.v. opgraving
KHII-1 Crevassegeul, IJzertijd Crevassegeul, Midden/Late IJzertijd
KHII-2 Nederzetting, IJzertijd - Romeinse tijd Grafveld, Vroege/Midden-IJzertijd
KHII-3 Nederzetting, Bronstijd Nederzetting, Midden-Neolithicum-IJzertijd
KHII-4 Nederzetting, Romeinse tijd Nederzetting, Bronstijd, IJzertijd - Vroeg-Romeinse tijd
KHII-5 Nederzetting, Bronstijd Nederzetting, Bronstijd, IJzertijd - Vroeg-Romeinse tijd
KHII-6 Nederzetting, IJzertijd Nederzetting, Bronstijd, IJzertijd - Vroeg-Romeinse tijd
KHII-7 * Nederzetting, Middeleeuwen -
* KHII-7 valt buiten het bereik van dit onderzoek.
159

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
2. Welke formatieprocessen zijn uiteindelijk van invloed geweest op de opgravingsresultaten? In welke
mate kunnen deze onze interpretatie van de resten vertroebelen?
160
Zoals uit het fysisch geografisch onderzoek blijkt, is er sprake van een dynamisch landschap dat in
meerdere perioden natte en droge tijden heeft gekend. Natuurlijk hebben deze processen plaatselijk
invloed gehad op de conservering van sommige sporen. Daarnaast hebben meer recente processen
zoals ploegen en bewoning ervoor gezorgd dat een deel reeds verdwenen is. Het dynamische
landschap kent ook een reliëf. Dit reliëf kon tijdens de aanleg van de proefsleuven soms niet goed
ingeschat worden waardoor wellicht sporen over het hoofd zijn gezien. De putten zijn op sommige
plaatsen door het ontbreken van overzicht gedeeltelijk te hoog of te diep aangelegd. Hierdoor kan de
interpretatie van sommige resten vertroebeld zijn.
3. Wat is de aard en precieze datering van de vindplaats?
Zie antwoord op vraag 1.
4. Is het mogelijk de functie van de vindplaats aan te geven; nederzetting, special activity area, off-site?
Voor vindplaatsen KHII-1 en KHII-2 zie antwoord op vraag 1. Voor vindplaatsen KHII-3 tot en met KHII-
6 kunnen deze iets uitgebreider worden beschreven. Voor KHII-3 geldt dat er voornamelijk sprake is
van een nederzettingsterrein in de Bronstijd. In sommige putten is sprake van off-site (in de vorm van
stakenrijen. Op dezelfde locatie zijn ook bewoningssporen uit de IJzertijd waargenomen. Het betreft
hier dus ook een nederzettingsterrein. Voor deze vindplaats geldt dat omvang verder per periode niet
nauwkeurig bepaald kan worden.
Over de gehele vindplaats KHII-4/6 zijn sporen vanaf de Bronstijd (voornamelijk off-site sporen in
de vorm van stakenrijen) tot en met de Middeleeuwen aangetroffen. Middeleeuwse sporen zijn
voornamelijk aangetroffen in een proefsleuf waar in de toekomst wellicht nog verder opgegraven zal
worden. Aard van deze sporen is onbekend, maar waarschijnlijk vormen deze sporen de aanzet tot
een middeleeuws erf dat zich ten zuiden van deze vindplaats bevindt. De vindplaats KHII-4/6 kent een
ijzertijdbewoningsfase met plaatsen waar sprake zou kunnen zijn van zogenaamde off-site activiteiten
(spiekers, hekwerk). Voor de Romeinse tijd geldt dat er sprake is van een nederzettingsterrein waar
de omvang niet van bepaald is omdat deze buiten het onderzoeksgebied verder loopt. Ook lijkt hier
sprake te zijn van zogenaamde off-site activiteiten in de vorm van spiekers en een dump in een geul.
5. Wat zegt de aangetroffen materiële cultuur over de culturele context en de functie van de vindplaats?
Welke activiteiten werden er uitgevoerd ter plaatse van de vindplaats? Wat zegt dit over de
bestaanswijze ter plaatse (agrarische bestaansbasis versus jagen en verzamelen)?
KHII-1 & 2
Deze vindplaats betreft een grafveld waar begravingen van menselijk botmateriaal is aangetroffen.
De bijbehorende materiële cultuur in de vorm van grafgiften is summier, maar zegt wel iets over het
grafritueel dat is uitgevoerd. Opmerkelijk is bijvoorbeeld het ontbreken van ‘rijke’ grafgiften bij een
vroeg-ijzertijdgraf (INH04). Naast het grafveld ligt een geul die waarschijnlijk tijdens de gebruiksduur
van het grafveld nog watervoerend was. In de geul zijn vondsten aangetroffen die mogelijk
gerelateerd kunnen worden aan het grafveld en dus wellicht met het grafritueel.
Het grootste deel van het dierlijk botmateriaal is afkomstig van het crematiegrafveld. In twaalf van de
vijftien graven (80%) zijn dierlijke resten aangetroffen. Schaap/geit komt het meest voor in de graven,
gevolgd door varken. Het ligt voor de hand dat de dierlijke resten bijgiften representeren. Mogelijk
zijn stukken vlees als bijgift meeverbrand tijdens de crematie of later in het crematiegraf bijgezet.
Op KHII-2 is verder een steen- en aardewerkconcentratie aangetroffen. Het natuursteen is
gefragmenteerd, voor een deel door hitte gebarsten en enkele fragmenten tonen slijp-, wrijf- of
klopsporen Het lijkt daarbij om eenmalig of kortstondig gebruikt gereedschap te gaan. Zowel de
locatie binnen het crematiegrafveld als de inhoud van de steenconcentratie wijst op een mogelijke
relatie met het grafritueel.

KHII-3
Het materiaal dat op deze vindplaats is aangetroffen levert weinig informatie op over de activiteiten
die op het terrein werden uitgevoerd. Sporen tonen aan dat er bewoning plaatsvond. De verschillende
vondstcategorieënleveren geen extra informatie over eventuele activiteiten of de bestaanswijze ter
plaatse. Het natuursteen van de bronstijdnederzetting is gering in aantal en het gebruik is eenvoudig
van aard. Zo zijn fragmenten van maalstenen herkend van graniet en zandsteen, klop/wrijfstenen van
kwartsiet en zandsteen, en kookstenen van gangkwarts, kwartsiet en (kwartsitische) zandsteen. Dit
weerspiegelt een typisch huishoudelijk gebruik, vermoedelijk vooral toegespitst op het bereiden van
voedsel. Over de bestaanswijze geeft het vondstmateriaal weinig informatie; de maalstenen zouden
ook gebruikt kunnen zijn voor het vermalen van verzamelde zaden, noten, etc.
KHII-4-6
De materiële cultuur levert een zeer algemeen beeld op. Per periode lijkt er sprake te zijn van enige
bewoning en soms ook opslag. De vondsten spreken deze bewering niet tegen.
Het natuursteen van deze vindplaats is van een andere orde dan dat van vindplaats KHII-3. Er zijn
meer en gevarieerdere voorwerpen en de steensoorten lijken geselecteerd te zijn op fijnkorreligheid.
Slijpgereedschap neemt nu een prominente plaats in, terwijl dat bij de bronstijdvindplaats ontbrak,
en zowel maalstenen als enkele wetstenen zijn uit groeven aangevoerd. Dit wijst op contacten,
direct of indirect, binnen het Romeinse handelsnetwerk. Toch is het aantal stenen relatief gering
en natuurstenen bouwmateriaal ontbreekt. Gezien de aanwezigheid van steenbouw ten noorden
van het opgravingsterrein, betekent dit waarschijnlijk dat de Romeinse bewoning eerder geplaatst
moet worden dan die van villa De Grote Aalst. Ook de aanwezigheid van een maalsteen met
deels nog kenmerken van het type De Brillerij lijkt op een vroege datering te wijzen. Ondanks
het geavanceerdere gereedschap, is dit toch vooral kenmerkend voor huishoudelijk gebruik. Wel
beschikten in ieder geval de bewoners van HS01 over een geïmporteerde handmolen, die naar alle
waarschijnlijkheid voor het vermalen van graan diende. De steensoort, een lavasoort met talloze
scherpgerande poriën, is hier namelijk bij uitstek geschikt voor. Dit maakt het waarschijnlijk dat
landbouw één van de middelen van bestaan was.
De IJzertijdbewoners hadden tenminste drie graansoorten tot hun beschikking, namelijk bedekte
gerst, emmertarwe en pluimgierst. Gerst is ongeschikt voor het maken van brood maar er kunnen
wel koeken, pap en zelfs bier van gemaakt worden. Emmertarwe zou wel als grondstof voor brood
gebruikt kunnen zijn. De rol van pluimgierst is onduidelijk.Voor de overige perioden hebben we geen
resultaten van onderzoek.
Het keramisch bouwmateriaal is niet afkomstig uit sporen die direct aan de huisplattegronden te
relateren zijn. Echter, wijst bouwmateriaal wel op de aanwezigheid van huizen en dus permanente
bewoning. In sporen is huttenleem en/of keramisch bouwmateriaal aangetroffen. Deze wijzen op
bewoning in respectievelijk de Bronstijd, de Late IJzertijd – Vroeg-Romeinse tijd en de Romeinse tijd.
Op vindplaats 4 is het merendeel van de fragmenten Romeins bouwmateriaal aangetroffen.
Onder de dierlijke resten uit de Bronstijd is alleen rund herkend. De Romeinse resten hebben meer
soorten opgeleverd. Naast de drie gebruikelijke vleesleveranciers rund, schaap/geit en varken is ook
paard aanwezig.
6. Ligt het vondstmateriaal in situ of is het (deels) secundair gedeponeerd?
KHII-2
Voor KHII-2 geldt dat de vondsten veelal in situ zijn gevonden op enkele uitzonderingen na zoals de
steenconcentratie die mogelijk een secundaire depositie vormt na afloop van een feestmaal of ander
funerair gebruik.
KHII-3
Veel vondsten zijn in lagen boven het sporenniveau en in sporen aangetroffen. Er zijn geen duidelijke
aanwijzingen voor secundaire deponering waargenomen.
Opvallend is dat er geen stenen zijn aangetroffen in afvalkuilen, maar overwegend in paalsporen.
Daarbij gaat het niet om gave artefacten, maar slechts om enkele brokjes of fragmenten van maal- en
wrijfstenen. Mogelijk weerspiegelt dit eerder een symbolisch gebruik; met name maalstenen hebben
161

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
162
naast een praktische functie ook van oudsher een sterke symbolische waarde gehad. Voor het
keramisch bouwmateriaal geldt dat een aantal vondsten niet bij een desbetreffende vindplaats blijkt
te horen, zoals de Romeinse fragmenten op deze vindplaats.
KHII-4-6
Op deze vindplaats zijn ook bijna alle vondsten afkomstig uit de lagen en sporen die gerelateerd
kunnen worden aan de vindplaatsen en lijken dus in situ te liggen. In de geul is een concentratie
vondsten aangetroffen die mogelijk een dump voorstelt, onduidelijk is of dit een secundaire depositie
betreft. Het geselecteerde natuursteen is bijna volledig afkomstig uit kuilen, enkele paalsporen, een
laag met ploegsporen en een waterkuil. Bijna alle kuilen bevatten naast steen ook aardewerk en bot,
zodat het hier in de meeste gevallen om afvalkuilen lijkt te gaan.
Wel zijn in put 41 onder een pot of urn twee opvallende stenen aangetroffen van gangkwarts en sterk
kwartsdooraderde steen. Hier lijkt sprake van een intentionele depositie.
7. Is er sprake van een of meerdere bewonings-/gebruiksperioden? Is er een chronologische
ontwikkeling van de vindplaats? Licht dit toe.
KHII-1&2
Op deze vindplaats zijn sporen aangetroffen die dateren vanaf de Vroege IJzertijd tot en met de
Midden-IJzertijd. Het lijkt erop dat men vanaf de Vroege IJzertijd het grafveld in gebruik hebben
genomen en dat deze in de Late IJzertijd niet meer in gebruik was.
KHII-3
Op deze vindplaats is sprake van neolithische vondsten en sporen, maar er is niet duidelijk sprake van
bewoning. In de Bronstijd lijkt het terrein wel gebruikt te zijn om te wonen. Het vondstmateriaal laat
echter niet toe de bewoning meer in detail te dateren om zo de huizen te faseren. Ten zuiden van de
bronstijdsporen zijn op deze locatie ijzertijdsporen aangetroffen. De sporen en vondsten impliceren
een continuïteit van activiteiten op deze vindplaats vanaf het Neolithicum tot en met de (Midden-)
IJzertijd. Vondsten uit de Late IJzertijd zijn niet aangetroffen.
KHII-4-6
Deze vindplaats lijkt vanaf de Bronstijd in gebruik op basis van vondsten en sporen. Mogelijk betreft
het perifere sporen van bewoning in de buurt (bijvoorbeeld vindplaats KHII-3 of vindplaats KHIIIomgeving
Klaphekstraat). Vanaf de IJzertijd is het terrein duidelijk bewoond tot de Late IJzertijd.
Vondsten uit de Late IJzertijd ontbreken. In de Vroeg-Romeinse tijd lijkt het terrein weer even in
gebruik voor bewoning. Mogelijk kunnen deze sporen gerelateerd worden aan de nederzettingsporen
die op vindplaatsen KHI-1 en KHIII-omgeving Klaphekstraat zijn gevonden. Van continuïteit tot verder
in de Romeinse tijd is op deze vindplaats geen sprake. Sporen en vondsten uit de Midden-Romeinse
tijd zijn alleen op vindplaats KHI-1 aagetroffen.
8. Is er sprake van een duidelijke stratigrafie? Licht dit toe.
Een bewoonbaar landschap van Keizershoeve II is ontstaan vanaf het Neolithicum. Het betreft dan
een glooiend landschap. In een latere periode(Midden-IJzertijd) is er weer sprake van reactivering
van sommige geulen. Er vormen zich ook enkele crevasses. Hierdoor ontstaat vooral op de lage delen
in het landschap een opstapeling van afzettingen. Binnen de vindplaats is op deze locaties sprake
van duidelijke stratigrafie.
9. Wat stelt de vindplaats voor? Betreft het een grote aaneengesloten vindplaats of is er sprake van
kleine clusters archeologische resten met daartussen een diffuse spreiding van archeologische
resten?
Zoals in de vragen hierboven al duidelijk is geworden is er niet echt duidelijk sprake van grote
aaneengesloten en te begrenzen vindplaatsen, maar eerder van kleine clusters en een diffuse
spreiding van archeologische resten.

10. Bestaat er een relatie tussen deze vindplaats en andere vindplaatsen in de directe omgeving en zo ja,
wat is deze?
KHII-1&2
Waarschijnlijk behoort dit grafveld tot de ijzertijdbewoning dat op KHII-3 en/of op KHII-4-6 is
aangetroffen. Op vindplaats KHI-1 is ook een klein grafveldje uit de IJzertijd gevonden. Het is
vooralsnog niet helemaal duidelijk aan welke nederzetting deze graven gekoppeld kunnen worden.
KHII-3
Sporen die hier zijn aangetroffen lijken gerelateerd te kunnen worden aan sporen die verspreid over
het hele gebied voorkomen. De ijzertijdbewoning heeft mogelijk een relatie met het grafveld op
vindplaats KHII-1&2.
KHII-4-6
De vroeg-Romeinse sporen op deze vindplaats zijn mogelijk gelijkertijd met die van vindplaats KHI-1.
Alleen wordt deze vindplaats in latere periode niet meer bewoond. Op KHI-1 is er wel sprake van
continuïteit vanaf de Vroeg-Romeinse tijd.
In een vondstlaag in werkput 75 zijn twee wetstenen aangetroffen. Eén is van kwartsfylliet en heeft
nog resten visgraatversiering; dit type artificiële wetstenen komen vooral geassocieerd voor met
militaire vindplaatsen en Romeinse villa’s. De datering van de vondstlaag lijkt aan te sluiten bij een
vroege fase van steenbouw ter plaatse van vindplaats KHI-1 ten noorden van het opgravingsterrein.
11. Wat dragen de resultaten van het onderzoek bij aan de beeldvorming van de periode Neolithicum/
Bronstijd/IJzertijd/Romeinse tijd in het Midden-Nederlands rivierengebied?
KHII-2
Volgens de NOaA vormt het grafritueel in de Midden-IJzertijd voor het rivierengebied een duidelijke
kennislacune. 270 De sporen kunnen niet nauwkeurig gedateerd worden, maar lijken op basis van de
aanwezigheid van zowel ronde als rechthoekige randstructuren en het weinige vondstmateriaal toch
in een periode geplaatst te worden. De inhumaties worden door het ontbreken van vondstmateriaal
juist in de Midden-Ijzertijd gedateerd. Een datering die ook aan de meeste crematiegraven is
gegeven, vanwege het voorkomen van zowel ronde als rechthoekige randstructuren. Echter, een van
de lijkbegravingen kan op basis van weinig vondstmateriaal in de Vroege IJzertijd gedateerd worden.
De bekende vroege-ijzertijdinhumatiegraven zijn meestal ‘rijk’ uitgevoerd. Hiermee vormt dit graf
een uitzondering. Maar zijn dan de andere inhumatiegraven ook uit de Vroege IJzertijd? Wat betreft
oversnijdingen lijkt dit juist niet het geval te zijn.
Over het gebruik van natuursteen als onderdeel van het grafritueel is (in het algemeen) zo goed als
niets bekend.
De situatie op het grafveld met steen- en aardewerkconcentratie is niet erg duidelijk. Zo zijn er geen
duidelijke artefacten aanwezig of opvallende stenen die als grafgift zouden kunnen zijn meegegeven.
De stenen lijken eerder de resten van een specifiek ritueel waarbij enerzijds vuur een rol speelde en
anderzijds handelingen werden verricht waarbij stenen kortstondig als gereedschap zijn gebruikt.
KHII-3
Aangezien op het gebied bewoning in de Bronstijd en IJzertijd in het Midden-Nederlandse
rivierengebied nog erg veel kennislacunes bestaan, geldt in het algemeen dat elke waarneming
hiervan bijdraagt aan een duidelijker beeld.
Specifiek voor deze vindplaats valt op dat de huisplattegronden niet goed te koppelen zijn aan
een bestaande typering. Wellicht is dit een gevolg van slechte conservering. Opvallend is verder
dat kuilen met natuursteen niet zijn aangetroffen, dat slijpgereedschap ontbreekt en dat ook
maalsteenfragmenten van vesiculaire lava niet voorkomen.
270 Gerritsen et al. 2005.
163

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
KHII-4-6
Aangezien op het gebied bewoning in de Bronstijd, IJzertijd en Vroeg-Romeinse tijd in het Midden-
Nederlands rivierengebied nog erg veel kennislacunes bestaan, geldt in het algemeen dat elke
waarneming hiervan bijdraagt aan een duidelijker beeld.
De belangstelling voor natuursteentoepassingen in de Romeinse tijd heeft zich altijd sterk
geconcentreerd op de bouwmaterialen. Het overige natuursteen is vaak niet nader onderzocht.
Hieronder vallen ook andere, mogelijke importproducten en tevens stenen die niet direct als
bouwmateriaal worden herkend en daarmee in de groep ‘onbewerkt’ vallen. Het gevolg van deze
selectieve aandacht is dat over het onderscheid tussen natuursteen uit de Late IJzertijd/Vroege
Romeinse tijd en de periode vanaf ongeveer 100 n. Chr. weinig bekend is met betrekking tot
steensoorten, specifieke voorwerpen die via (ruil)handel zijn verkregen en handelsnetwerken in het
algemeen. Hoe verliep de overgang van oude handelsroutes en al bestaande contacten naar een
aanvoer die zich volledig binnen het Romeinse handelsnetwerk voltrok? Maalstenen en wetstenen
spelen hierbij een cruciale rol, omdat het in beide gevallen om belangrijk gereedschap gaat dat al
voor de komst van de Romeinen uit groeven werden aangevoerd.
Het natuursteen van deze vindplaats heeft vooral kenmerken van een inheems(-Romeinse)
nederzetting uit de Late IJzertijd tot Vroege Romeinse tijd. Hoewel gelegen in de nabijheid van
een villaterrein, spreken uit steensoorten en artefacten geen nauwe banden met het Romeinse
handelsnetwerk: steensoorten die als bouwmaterialen zijn aangevoerd ontbreken volledig en
ook andere, artificieel gevormde voorwerpen zijn minimaal vertegenwoordigd. Voor het stenen
gereedschap zijn vooral lokale steensoorten toegepast. Uitzonderingen vormen maalstenen van
vesiculaire lava. Deze kennen echter een lange geschiedenis als importproducten en zijn mogelijk
nog tot aan het begin van de 2 e eeuw via oude handelsnetwerken aangevoerd. Het is daarom
interessant dat het enige hier aangetroffen maalsteenfragment met –minimale- diagnostische
kenmerken het midden houdt tussen een loper van het vroege en van het latere, ‘Romeinse’ type
handmolen. Dit zou kunnen wijzen op een beginnende Romeinse invloed bij de groeves en/of een
beginnende dominantie van het Romeinse leger op de aanvoerroutes.
Er zijn twee artificieel gevormde wetstenen van respectievelijk fylliet en kwartsfylliet op de vindplaats
aangetroffen. Deze hebben vermoedelijk een verschillende herkomst. De wetsteen van kwartsfylliet
heeft een visgraatversiering en zowel deze versiering als de steensoort wijzen op een herkomst uit
het Rijngebied en aanvoer via de Rijn; het voorwerp is aangetroffen in een vondstlaag waarvan het
aardewerk overwegend in de 1 e eeuw wordt gedateerd. Dit type wetstenen zijn elders aangetroffen
in contexten met een datering tussen 40 en 120 n. Chr. De andere wetsteen is afkomstig uit waterput
2. Dit fragment is gemaakt van een veel zachtere fyllietsoort waarvan de herkomst mogelijk in de
Ardennen gezocht moet worden. In dat geval zal de aanvoer via de Maas zijn verlopen. Met name
wetstenen van de hardere kwartsfylliet worden vrij regelmatig op vindplaatsen uit de Romeinse tijd
aangetroffen, ook uit midden-Romeinse contexten, maar deze hebben geen visgraatversiering. Of
deze wetstenen volledig zijn afgeslepen of dat de versierde wetstenen tot een specifieke, vrij vroege
periode in de Romeinse tijd behoren, is nog niet duidelijk en zou meer aandacht moeten krijgen. Bij
toekomstig natuursteenonderzoek zouden deze verschillende wetstenen en het onderscheid fylliet –
kwartsfylliet duidelijker benoemd moeten worden.
Landschap
12. Wat is de landschappelijke situering van de vindplaats?
164
De vindplaats is gelegen in het Nederlandse rivierengebied op de Winssense stroomgordel. Deze
stroomgordel vormde een relatief hoog gelegen deel tussen het omliggende komgebied. Deze
stroomgordel wordt gekenmerkt door een kronkelwaardrelief. De bewoning vond hoofdzakelijk
plaats op de hoger gelegen kronkelwaardruggen. De rivier de Rijn heeft altijd in de directe nabijheid
(noordelijk) van het plangebied gestroomd.
13. Hoe ziet de geologische/bodemkundige opbouw van het plangebied eruit? Welke genese ligt hieraan
ten grondslag? Kunnen in de analyse van de fysische geografie van het onderzoeksgebied (en
de omgeving) verklaringen worden gevonden voor eventuele bewoningshiaten (bijvoorbeeld een
mogelijke hiaat voor de Late Bronstijd)?

De bodemopbouw van het plangebied is het resultaat van de activiteit van de rivier de Rijn
gedurende meerdere millennia. De aangetroffen vindplaatsen bevinden zich ter plaatse van een
oude loop van de rivier, een stroomgordel. Hier zijn zand en sterk siltige kleien afgezet. Geologisch
gezien worden alle afzettingen gerekend tot de Formatie van Echteld. In een fase van relatieve
rust (Bronstijd) is in de top van deze afzettingen een bodem gevormd. De Midden-IJzertijd wordt
gekenmerkt door een fase van versterkte rivieractiviteit. Hierbij zijn crevasses gevormd en is een deel
van het plangebied geerodeerd. Vanuit landschappelijk oogpunt is de Midden-IJzertijd een minder
geschikte periode voor bewoning.
14. Wat is de ontstaanswijze, ouderdom en opvullingsgeschiedenis van de crevassegeulen en wat is hun
relatie tot de vindplaats (en) uit de IJzertijd? Zijn de bewoning en de geulen gelijktijdig? Is er sprake
van erosie van de woonplaats (en) door het ontstaan van de geulen?
De crevassegeulen zijn gevormd na een oeverwaldoorbraak. Ze zijn gedateerd met behulp van OSL
tussen 1229 – 369 jr. v. Chr. Waarschijnlijk bevindt de werkelijke ouderdom zich aan het jonge eind
van deze range. Bij de vorming van de crevasses is zand afgezet. Voor de rest zijn ze opgevuld met
klei, wat erop duidt dat er ten tijde van de opvulling geen stromend water meer in de geulen was.
De crevasses hebben een deel van de IJzertijd vindplaats geerodeerd, de geulen waren dus na de
bewoning actief. Mogelijk dat de vorming en de activiteit van de geulen een rol hebben gespeeld bij
het eind van de bewoning.
15. Zijn er aanwijzingen waarom men deze locatie heeft uitgekozen voor de ter plekke aangetroffen
functie(s)? Zo ja, licht dit toe.
De bewoning vond plaats rondom een restgeul en in de nabijheid van de rivier de Rijn. Met het naar
het noorden opschuiven van de Rijn in de late IJzertijd, verschoof ook de kern van de bewoning
noordwaarts. De locatie is dus zeker gerelateerd aan de rivier.
16. Wat is de vegetatieontwikkeling in het plangebied en de regionale omgeving gedrurende de periodes
van bewoning?
Gedurende alle fase van bewoning is het landschap vrij open. Grote delen van de stroomgordel zijn
bedekt met graslandvegetatie waarin slechts enkele bomen groeiden. In de Bronstijd worden er nog
enkele bosschages gevonden op het noordelijke deel van de vindplaats. Ook vindt er in de Bronstijd
reeds op kleinschalige wijze verbouw van granen plaats. Deze akkerbouw intensiveert zich in de
Romeinse tijd. Op en rond deze akker groeiden veel onkruiden. Op Ewijk Keizerhoeve II werd er in
de Romeinse tijd, tarwe, rogge, gerst en wortel verbouwd. Op lager gelegen en dus vochtige delen
binnen het plangebied (met name kronkelwaardgeulen) is gedurende de gehele periode een open
elzenbroekbos aanwezig met veel oevervegetatie. In de Romeinse tijd is het areaal vochtige gronden
afgenomen. Dit is zeer waarschijnlijk het gevolg van het dichtslibben van de kronkelwaardgeulen
waardoor deze minder diep werden.
Indien graven of een grafveld wordt aangetroffen
17. Zijn er begravingszones aanwezig? Is er sprake van individuele graven of een grafveld? Wat is de
aard en de datering van de graven (bv. vlakgraven of los skeletmateriaal zonder dat er sprake is van
een graf)?
Op vindplaats KHII-1&2 zijn sporen van een grafveld uit de Vroege en Midden-IJzertijd gevonden.
Er is sprake van zowel inhumatiegraven als zogenaamde crematiegraven met randstructuren.
De inhumatiegraven zijn redelijk bijzonder daar verreweg de meeste individuen in deze periode
gecremeerd werden.
Op basis van het strontiumisotopenonderzoek kan geconcludeerd worden dat alle drie
de onderzochte individuen (inhumaties) van niet-lokale komaf zijn. Twee van hen zijn
hoogstwaarschijnlijk uit hetzelfde geologische gebied afkomstig. We mogen in ieder geval met
zekerheid stellen dat zij uit het hedendaagde buitenland afkomstig zijn.
165

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
166
Of de niet-lokale komaf van deze individuen een rol heeft gespeeld in de beslissing de overledenen
te inhumeren, een voor de Nederlandse IJzertijd onconventionele methode, is onduidelijk. In
Beuningen zijn alle drie de geinhumeerde individuen van niet-lokale komaf. Derhalve behoort het tot
de mogelijkheden dat het grafritueel dat de immigranten in het gebied van oorsprong hanteerden,
meegenomen werd naar de nieuwe vestigingsplaats en zodoende ook in Beuningen-Ewijk
Keizershoeve II werd toegepast.
Uit het koolstof- en stikstofisotopenonderzoek komt naar voren dat het dieet van de vrouw
(vermoedelijk uit de regio) vooral op dierlijke producten gebaseerd is (consumptie van vlees, maar
ook melk en eieren). Het dieet van de niet-lokale man uit inhumatie 3 was duidelijk anders van aard.
Deze man heeft minder dierlijke proteinen geconsumeerd, maar relatief meer vis gegeten.
Fysieke bescherming
18. Wat kan de invloed zijn van eventuele fysieke beschermingsmaatregelen (bijvoorbeeld ophoging,
afdichting e.d.) op de archeologische resten buiten de opgegraven delen van de vindplaats?
Doorslaggevende bewijzen dat ophoging en afdichting geen invloed zouden hebben op het
archeologisch bodemarchief zijn er niet. Dit betekent dat eventuele fysieke beschermingsmaatregelen
niet toegejuicht worden omdat dit vooralsnog vaak ‘verblauwing’ en algehele verstoring als gevolg
geven. Zie ook verder hoofdstuk 17, advies ten aanzien van toekomstige ontwikkelingen.

17 Advies ten aanzien van toekomstige ontwikkelingen
E. Blom
17.1 Inleiding
Het archeologisch onderzoek binnen de grenzen van het onderzoeksgebied Ewijk Keizershoeve II
kent reeds een lange geschiedenis. In hoofdstuk 1 van dit rapport is beschreven hoe het proces van
onderzoek en selectie van vindplaatsen tot stand is gekomen. Hieronder zal kort een samenvatting
gegeven worden, met aandacht voor de belangrijkste beslissingen.
Al in 1999 heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau een eerste inventarisatie uitgevoerd in een groot
gebied tussen A50, de A73 en de plas Melssen. 271 Tijdens deze archeologische kartering zijn vondsten
uit het Neolithicum (Vlaardingencultuur), IJzertijd en de Romeinse periode aangetroffen. Het onderzoek
wees uit dat binnen het plangebied Keizershoeve II, twee monumenten van hoge archeologische waarde
liggen (monument 4602 en 4603). Een derde monument van hoge archeologische waarde (4604) ligt
direct ten zuiden van het plangebied.
In november 2004 is door BAAC onderzoeks- en adviesbureau op Keizershoeve II en III een karterend
booronderzoek uitgevoerd. 272 Tijdens bovenstaande (boor-)onderzoeken zijn binnen monument 4603
twee vindplaatsen aangetroffen (vindplaats KHII-1 en KHII-2). Binnen monument 4602 zouden zich in
het westen de vindplaatsen KHII-4, KHII-5 en KHII-6 en in het oosten vindplaats KHII-3 bevinden. 273
Ook buiten de monumentgrenzen werden op enkele locaties archeologische indicatoren in de boringen
aangetroffen. De gebiedsdelen die buiten de monumentgrenzen vielen en waar geen aanwijzingen
voor archeologische vindplaatsen werden aangetroffen zijn na het booronderzoek aangemerkt als ‘niet
behoudenswaardig’.
17.2 Het proefsleuvenonderzoek
Het proefsleuvenonderzoek dat door ADC ArcheoProjecten is uitgevoerd in 2010 diende zich te
richten op de specifieke vindplaatsen 1 t/m 6 alsmede op de locaties buiten de monumentgrenzen
waar aanwijzingen bestonden voor eventuele aanvullende vindplaatsen. Binnen de reeds vastgestelde
vindplaatsen was de opdracht zowel aard, ouderdom als omvang te bepalen. Afbeelding 17.1 geeft
een overzicht van de aangelegde proefsleuven. Over het algemeen zijn het langgerekte proefsleuven
geworden die met name de begrenzing van de verschillende vindplaatsen in kaart moesten brengen. De
kleinere, bijna vierkante putjes zijn aangelegd ter hoogte van kansrijke boringen uit het voortraject. De
laatste hebben echter geen nieuwe vindplaatsen aan het licht gebracht. Er zijn ook geen grondsporen
aangetroffen in deze werkputjes. Aan de hand van de onderzoeksresultaten is geadviseerd af te zien van
verder onderzoek op deze locaties. 274
De proefsleuven ter hoogte van de bekende vindplaatsen hebben een beeld kunnen schetsen van a)
de vermoedelijke omvang van de vindplaats, b) de exacte ouderdom van de vindplaats (hoewel dit met
name voor de dicht opeen gelegen vindplaatsen 4 t/m 6 bijzonder moeilijk was) en c) de precieze aard
van de vindplaats (nederzetting, grafveld, vondstdump). De vindplaatsen zijn weergegeven op afbeelding
17.2. 275
271 Schute, de Boer & Roymans 1999.
272 Boshoven 2004.
273 Direct ten zuiden van monument 4602 waren sterke aanwijzingen voor een laatste vindplaats (HKII-7; middeleeuws). Daar dit
terrein tot op moment van schrijven in particulier eigendom is (dhr. Boekhorst) heeft er nauwelijks archeologisch onderzoek plaats
kunnen vinden in deze zone.
274 Achteraf bezien kan voorzichtig geconcludeerd worden dat de aangelegde werkputjes vermoedelijk te klein zijn geweest om een
goed beeld van de aanwezige archeologische resten in de bodem te verkrijgen.
275 In plaats van de huidige annotatie vindplaats KHII-1 werden indertijd nog geen Romeinse cijfers gebruikt. Vandaar de weergave
KH2-1.
167

431200
431200
431200
431000
431000
431000
430800
430800
430800
430600
430600
430600
430400
430400
430400
Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afb. 17.1 De locatie van de proefsleuven uit 2010. In rood zijn de monumenten van hoge archeologische waarde aangegeven.
Samenvattend bracht het proefsleuvenonderzoek de volgende gegevens aan het licht:
Vindplaats 1: Vondstdump uit de IJzertijd in een crevassegeul
Vindplaats 2: Grafveld uit (vermoedelijk) de Vroeg-Romeinse tijd
Vindplaats 3: Nederzettingssporen uit de IJzertijd
Vindplaats 4: Nederzettingssporen uit de Romeinse tijd
Vindplaats 5: Nederzettingssporen uit de Bronstijd
Vindplaats 6: Nederzettingssporen uit de IJzertijd
Vindplaats 7: Nederzettingssporen uit de (Volle) Middeleeuwen (voor zover kon worden onderzocht).
Aan de hand van deze onderzoeksresultaten, gecombineerd met de resultaten uit het vooronderzoek
(RAAP en BAAC) en in samenhang met de voorgenomen bouwplannen is er een advies opgesteld ten
aanzien van vervolgonderzoek (DAO). Dit advies is voorgelegd aan het Bevoegd Gezag (Gemeente
168
4.604 4.604 4.604 4.604 4.604 4.604 4.604 4.604 4.604
4.604 4.604 4.604 4.604 4.604 4.604 4.604 4.604 4.604 4.604 4.604 4.604 4.604
000
179400
179400
4.602 4.602 4.602
4.602 4.602 4.602
WP17
WP17 WP17 WP17 WP17 WP17 WP17 WP17 WP17 WP17 WP17 WP17 WP17 WP17
WP25
WP25
100 100 m
m
WP26 WP26 WP26 WP26 WP26 WP26 WP26
WP26 WP26 WP26 WP26 WP26
WP16
WP16
179600
179600
WP14 WP14 WP14 WP14 WP14 WP14 WP14 WP14 WP14 WP14 WP14 WP14 WP14
WP14
4.603 4.603 4.603 4.603 4.603 4.603
4.603 4.603
WP13
WP13
WP20
WP20 WP20 WP20 WP20 WP20 WP20 WP20
WP3 WP3 WP3 WP3 WP3 WP3
WP3 WP3 WP3 WP3
WP1 WP1 WP1
WP1 WP1 WP1 WP1 WP1 WP1 WP1 WP1
WP27
WP27
WP11
WP11
WP9
WP9
WP12
WP12
WP21
WP21
WP WP 28 28 28 28 28
28 28 28 28
179800
179800
WP4 WP4 WP4 WP4 WP4 WP4
WP4 WP4 WP4 WP4 WP4 WP4
WP6
WP6
WP22
WP22 WP22 WP22 WP22 WP22 WP22 WP22
WP2 WP2 WP2 WP2 WP2 WP2
WP2 WP2 WP2 WP2
WP5 WP5 WP5
WP5 WP5 WP5 WP5
WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24 WP24
WP24
WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23
WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23 WP23
WP10
WP10
WP19
WP19
16.100
16.100 16.100 16.100 16.100 16.100 16.100 16.100
WP18
WP18
© © ADC ADC 2010
2010

431100
431100
431100
431000
431000
431000
430900
430900
430900
430800
430800
430800
430700
430700
430700
430600
430600
430600
430500
430500
430500
KH2-5 KH2-5 KH2-5 KH2-5 KH2-5 KH2-5 KH2-5 KH2-5 Bronstijd
Bronstijd
KH2-6 KH2-6 KH2-6 KH2-6 KH2-6 KH2-6 KH2-6 KH2-6 KH2-6 KH2-6 KH2-6 KH2-6 KH2-6 KH2-6 IJzertijd
IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd
0
179400
179400
KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 KH2-4 Romeins
Romeins
Perceel Perceel 1205
1205
KH2-5 KH2-5 KH2-5 KH2-5 KH2-5 KH2-5 KH2-5 KH2-5 Brons/IJzertijd
Brons/IJzertijd
Brons/IJzertijd
KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 KH2-7 Middeleeuwen
Middeleeuwen
179500 179500 179500
179500
100 100 m
mm
179600
179600
KH2-2 KH2-2 KH2-2 KH2-2 KH2-2 KH2-2 KH2-2 KH2-2 Romeins
Romeins
Afb. 17.2 De interpretatie van de verschillende vindplaatsen na uitvoering van het proefsleuvenonderzoek.
Beuningen vertegenwoordigd door Mark Kocken (regio-archeoloog voor de regio Achterhoek). Na
aanpassing van het PvE heeft er vervolgens een doorstart plaatsgevonden.
Voor de resultaten van het vervolgonderzoek (DAO) kan verwezen worden naar de voorgaande
hoofdstukken (zie ook afb. 2.1). Op deze plek is het van belang de verschillen tussen de verwachtingen
en de uiteindelijke resultaten te bestuderen om van daaruit de laatste fase van het archeologisch
onderzoek vorm te kunnen geven.
Voor de vindplaatsen 1 en 2 geldt dat de uiteindelijk opgegraven zone voldoende bleek om beide
vindplaatsen volledig te kunnen onderzoeken. De uitkomst dat het grafveld geen Romeinse oorsprong
heeft maar uit de Midden-IJzertijd dateert is archeologisch interessant, maar voor het verdere advies niet
van belang. Hetzelfde geldt min of meer voor vindplaats 3 (zie onder).
Het voorgestelde opgravingsplan voor de vindplaatsen 4 t/m 6 bleek daarentegen niet voldoende om
binnen de grenzen van het te verstoren deel van het plangebied, alle archeologische resten veilig
te stellen. Enerzijds heeft dit te maken met het niet nauwkeurig genoeg kunnen vaststellen van de
begrenzing van de vindplaatsen aan de hand van het proefsleuvenonderzoek (voortschrijdend inzicht) en
anderzijds is het veranderen van inrichtingsplannen (te verstoren delen) hier debet aan.
179700
179700 179700
Perceel Perceel 1605
1605
227
227
Perceel Perceel 629
629
KH2-1, KH2-1, KH2-1, KH2-1, KH2-1, KH2-1, KH2-1, KH2-1, IJzertijddump
IJzertijddump
IJzertijddump
IJzertijddump
IJzertijddump
IJzertijddump
IJzertijddump
IJzertijddump
IJzertijddump
IJzertijddump
IJzertijddump
IJzertijddump
IJzertijddump
IJzertijddump
KH2-3 KH2-3 KH2-3 KH2-3 KH2-3 KH2-3 KH2-3 KH2-3 IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd
IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd IJzertijd
179800
179800
630
630
© © © © ADC ADC 2010
2010
179900
179900 179900
169

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
17.3 Advies
Ter afronding van het Definitieve Archeologische Onderzoek zijn de meest recente archeologische
bevindingen afgezet tegen de huidige inrichtingsplannen. 276 Dit heeft geresulteerd in een uiteindelijk
advies voor afrondend archeologisch onderzoek in de gebiedsdelen die nog niet volledig zijn onderzocht
maar wel verstoord zullen worden.
De belangrijkste conclusies betreffen de vindplaatsen 3 en 4 t/m 6 (afb. 17.3). Zoals al eerder aangegeven
zijn de vindplaatsen 1 en 2 volledig onderzocht en deze komen dus niet in aanmerking voor verder
onderzoek. Van vindplaats 3 zou in de huidige inrichtingsplannen nog ca. 200 m 2 onderzocht dienen te
worden; namelijk 180 m 2 aan de noordzijde en een verwaarloosbaar klein deel aan de zuidzijde. ADC
ArcheoProjecten acht deze delen te klein om nog van aanvullende archeologische waarde te zijn voor het
onderzoek. Ook het archeologisch onderzoek op vindplaats 3 is daarmee afgerond.
Ter hoogte van vindplaats 4 t/m 6 is een deel (blauw) aangemerkt voor aanvullend
proefsleuvenonderzoek. Van dit deel is simpelweg te weinig bekend geworden om de begrenzing van
de Romeinse nederzetting aan de noordoostzijde in kaart te brengen. Het donkerrode gedeelte bevat
bewoningssporen behorende bij vindplaats 4 t/m 6 die binnen een nog te verstoren deel van het
plangebied vallen en dus onderzocht dienen te worden. Van de delen die lila gekleurd zijn is met het
Bevoegd Gezag afgesproken dat alleen indien complete structuren (huisplattegronden etc.) doorlopen
vanuit het donkerrode deel tot in het lila deel deze onderzocht moeten worden.
Ten slotte blijven de gele delen over voor onderzoek. Voor een groot deel betreffen dit terreinen die in
particulier eigendom zijn en buiten het voorliggende onderzoek en daarmee deze advisering vallen. Voor
een kleiner deel betreffen het sloten en (fiets)paden die een deel van vindplaats 7 zullen verstoren.
Daar er een discrepantie bestaat tussen het oorspronkelijke bestemmingsplan en de voorgenomen
inrichtingsplannen is een soortgelijke exercitie als boven (resulterend in afbeelding 17.3) uitgevoerd
ten opzichte van het bestemmingsplan (afb.17.4). Dit levert enkele kleine verschillen op die echter qua
advies alleen gevolgen zal hebben voor vindplaats 3. Aan het vrijgeven van vindplaats 3 lag immers een
(te) klein deel te verstoren gebied ten grondslag. Bij een vergroting van het te verstoren deel zal ook de
aanvullende onderzoekswaarde stijgen. 277
17.4 Slotopmerkingen
Enkele slotopmerkingen zijn nog van belang:
— Indien het bestemmingsplan of de inrichtingsplannen wijzigen zal er opnieuw naar de archeologische
waarden in het gebied gekeken moeten worden, wat eventueel tot aanpassing van het advies kan
leiden.
— Voor de gebiedsdelen die niet direct verstoord worden door bouw- of graafwerkzaamheden,
maar binnen de grenzen van vindplaatsen vallen is geadviseerd om maatregelen te treffen die
beschadiging van de ondergrond door (transport van) zwaar materieel, shovelverkeer of door opslag
van gronddepots voorkomt. Dit geldt met name voor vindplaats 3 en de directe omgeving van
vindplaats 4 t/m 6.
— In het kader van eventueel toekomstig onderzoek op het terrein van dhr. Boekhorst verdient het
aanbeveling dit terrein in eerste instantie te waarderen. Er zal een goede inschatting gemaakt moeten
worden van wat er aan archeologische resten nog resteert onder en buiten de opstallen.
— Mochten er onverhoopt en onverwachts belanghebbende archeologische vondsten gedaan worden
tijdens de bouw- en graafwerkzaamheden dan is de betreffende uitvoerder verplicht hier melding van
te doen volgens de monumentenwet.
276 Deze zijn in het voorjaar van 2010 reeds besproken met opdrachtgever, de gemeente Beuningen en de regioarcheoloog. Na enkele
aanpassingen in de inrichtingsplannen in de tussenliggende periode wordt in afbeelding 17.3 het definitieve advies ten aanzien
van afrondend archeologisch onderzoek gepresenteerd.
277 Voor vindplaats 3 ligt het zogenaamde ‘omslagpunt’ op ca 500 m 2 .
170

Afb. 17.3 Combinatiekaart van bouwplannen en behoudenswaardige vindplaatsen op KH II.
171

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afb. 17.4 Combinatiekaart van bestemmingsplankaders en behoudenswaardige vindplaatsen op KH II.
172

Literatuur
Acsádi, G., J. Nemeskéri, 1970: History of Human Live Span and Mortality, Budapest.
Arnoldussen, S., 2008: A living landscape, Bronze Age settlements sites in the Dutch river area (c. 2000-800
BC), proefschrift, Leiden.
Arnoldussen, S. & E.A.G. Ball, 2007: Nederzettingsaardewerk uit de late bronstijd in Noord-Brabant en
het rivierengebied, in: R. Jansen & L.P. Louwe Kooijmans (red.), Van contract tot wetenschap. Tien jaar
archeologisch onderzoek door Archol BV, 1997-2007, Leiden, 1881-203.
Arora, S.-K., 1995: Mesolithische Fundplätze und Funde im ehemaligen Kreis Erkelenz, in: M. Heinen &
S.-K. Arora, Archäologie im Kreis Heinsberg II, Geilenkirchen (Schriftenreihe des Kreises Heinsberg,
6), 225-414.
Aufderheide A.C. & C. Rodríguez-Martín, 1998. The Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology,
Cambridge University Press.
Baetsen, S., 2001: Graven in de Grote Kerk, het fysisch-antropologisch onderzoek van de graven in de St.
Laurenskerk van Alkmaar, Alkmaar.
Baetsen, S., 2010: Het menselijk botmateriaal, in: H.A.P. Veldman, Graven in Zoelen, De opgraving van
een Romeinse nederzetting en grafveld te Zoelen Scharenburg, gemeente Buren, ADC – rapport 2391,
Amersfoort.
Bakels, C.C. & R. Rousselle, 1985: Restes botaniques et agriculture du Néolithique ancien en Belgique et
aux Pays-Bas, Helinium 25, 37-57.
Bakels, C.C., 1997: De cultuurgewassen van de Nederlandse Prehistorie, 5400 v. Chr.-12 v. C. In: A.C.
Zeven (red.), De introductie van onze cultuurplanten en hun begeleiders, van het Neolithicum tot 1500
AD. Wageningen, 15-24.
Baker, G., 1968: Micro-Forms of Hay-Silica Glass and of Volcanic Glass. Mineralogical Magazine 283, 1012-
1023.
Behrensmeyer, A.K., 1978: Taphonomic and ecologic information from bone weathering. Paleobiology 4(2),
150-162.
Beijerinck, W., 1947: Zadenatlas der Nederlandsche Flora. Wageningen.
Bentley, R.A., 2006: `Strontium isotopes from the Earth to the archaeological skeleton: A review’, in:
Journal of Archaeological Method and Theory 13, 135-187.
Berendsen, H.J.A., 1997: Fysische Geografie van Nederland, deel 1: De vorming van het land. Inleiding in de
geologie en de geomorfologie. Van Gorcum, Assen.
Berendsen, H.J.A., 2008: De vorming van het land. Assen (5 e , herziene druk).
Berendsen, H.J.A & E. Stouthamer, 2001: Paleogeographic development of the Rhine-Meuse delta, The
Netherlands. Assen.
Bergman, W.A., 2009: Gemeente Beuningen, plangebied Koningstraat te Ewijk; bureauonderzoek. BAACrapport
V-09.0047, Deventer.
Beug, H.J., 2004: Leitfaden der Pollenbestimmung für Mitteleuropa und angrenzende Gebiete. München.
Beuker, J., 1986: De import van Helgoland-vuursteen in Drenthe, Nieuwe Drentse Volkalmanak 103, 3-27
(111-135).
Beuker, J.R., 1991/1992: Import van noordelijke vuursteen. Enkele voorlopige conclusies met betrekking
tot sikkels in Noordwest-Europa, Palaeohistoria 33/34, 141-153.
Blom, E. & W. Roessingh (eds.), 2010: Heteren Uilenburg: 1500 jaar bewoning op een crevasse, ADCrapport
1664, Amersfoort.
Blom, E., L.M.B. van der Feijst & H.A.P. Veldman, 2012: Villa Keizershoeve. Opgraving van een
nederzettingsterrein op ‘De Grote Aalst’ op Keizershoeve I te Ewijk (gemeente Beuningen). ADC
Rapport 2000, Amersfoort.
Bosch, J.A.H., 2000: Standaard Boor Beschrijvingsmethode, Versie 5.1. Zwolle ( NITG rapport 00-141-A).
Boshoven, E.H., 2004: Ewijk, Den Aalst; inventariserend archeologisch veldonderzoek, karterende fase.
BAAC rapport 04.092, Deventer.
Brandt, R.W. e.a., 1992: Archis. Archeologisch Basis Register. Versie 1.0, Amersfoort.
Breitinger, E., 1937: Zur Berechnung der Korperhöhe aus den langen Gliedermassenknochen,
Anthropologische Anzeiger 14, 249-274.
Broca, P., 1875: Instructions craniologiques et craniométriques. Mémoires de la Société d’Anthropologie de
Paris II, 2ème sér.
Broeke, P.W. van den, 1980: Bewoningssporen uit de IJzertijd en andere perioden op de Hooidonksche
Akkers, gem. Son en Breugel, prov. Noord-Noord-Brabant, Analecta Praehistorica Leidensia XIII, 7-80.
173

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Broeke, P.W. van den, 1984: Nederzettingssporen uit de IJzertijd op De Pas, gem. Wijchen, Analecta
Praehistorica Leidensia 17, 65-105.
Broeke, P.W. van den, 1987a: De dateringsmiddelen voor de ijzertijd van Zuid-Nederland, in: W.A.B. van
der Sanden & P.W. van den Broeke (red.), Getekend zand. Tien jaar archeologisch onderzoek in Oss-
Ussen, Waalre (Bijdragen tot de studie van het Brabantse heem, 31), 23-43.
Broeke, P.W. van den, 1987b: Oss-Ussen: het handgemaakte aardewerk, in: W.A.B. van der Sanden &
P.W. van den Broeke (red.), Getekend zand. Tien jaar archeologisch onderzoek in Oss-Ussen, Waalre
(Bijdragen tot de studie van het Brabantse heem, 31), 101-119.
Broeke, P.W. van den, 1991: Nederzettingsaardewerk uit de late bronstijd in Zuid-Nederland, in: H.
Fokkens & N. Roymans (red.), Nederzettingen uit de bronstijd en de vroege ijzertijd, Amersfoort
(Nederlandse Archeologische Rapporten, 13), 193-211.
Broeke, P.W. van den, 2002: Een vurig afscheid? Aanwijzingen voor verlatingsrituelen in ijzertijdnederzettingen
In: Fokkens, H. & Jansen, R. eds.), 2000 jaar bewoningsdynamiek - Brons- en
IJzertijdbewoning in het Maas Demer-Scheldegebied. Leiden, 45-61.
Broeke, P.W. van den, 2004: Rituelen in de Waalspong. Nijmegen (Ulpia Noviomagus 9).
Broeke, P.W. van den, 2011: `Sierlijk begraven in het Betuwse deel van Nijmegen’, in: Archeobrief 15, nr. 4,
15 -17.
Broeke, P.W., van den, 2011. Een ijzertijdgrafveld en een erf uit de Ottoonse tijd in het Lentseveld:
archeologisch onderzoek in Nijmegen, Nijmegen (Archeologische Berichten Nijmegen – Rapport 24).
Broeke, P.W. van den, & W.A.M. Hessing, 2005: De brandstapel gemeden, inhumatiegraven uit de ijzertijd.
In: L.P. Louwe Kooijmans, P.W. van den Broeke, H. Fokkens & A. van Gijn (red.), Nederland in de
Prehistorie, Amsterdam, 581-595.
Brothwell, D.R., 1981: Digging up Bones, Oxford.
Brounen, F.T.S., 1998: Vergeten land. Het onderzoek naar prehistorische vuursteenwinning in de regio
Valkenburg aan de Geul, in: J. Deeben / E. Drenth (red.), Bijdragen aan het onderzoek naar de Steentijd in
Nederland. Verslagen van de ‘Steentijddag’ 1, Amersfoort (Rapportage Archeologische Monumentenzorg,
68), 75-96.
Brunsting, H. & G.J. Verwers, 1975: Het urnenveld bij Valkenswaard, prov. Noord-Brabant, Analecta
Praehistorica Leidensia VIII, 53-77.
Buikstra, J. E. &n Ubelaker, D. H., 1994: Standards for data collection from human skeletal remains:
proceedings of a seminar at the Field Museum of Natural History. Fayetteville: Arkansas Archeological
Survey (Arkansas Archeological Survey research series 44).
Cappers, R.T.J., R.M. Bekker & J.E.A. Jans, 2006: Digitale zadenatlas van Nederland. Eelde (Groningen
Archaeological Studies, 4).
Chtcheglov, M. & J. Van Kerckhove, 2010: Het grafveld, aardewerkcatalogus. In: A. Hakvoort & L. van der
Meij (red.), Urnen onder de ploeg. Een opgraving van een cultuurlandschap in de microregio ‘Floriade’
(gemeente Venlo). ADC Rapport 1204, Amersfoort, 201-218.
Cohen, K.M., E. Stouthamer, W.Z. Hoek, H.A.J. Berendsen & H.F.J. Kempen, 2009: Zand in Banen.
Zanddieptekaarten van het Rivierengebied en het IJsseldal in de provincies Gelderland en Overijssel. 3rd
fully revised edition. Arnhem.
Cuijpers, A.G.F.M., 2006: Histological identification of bone fragments in archaeology: telling humans
apart from horses and cattle. International Journal of Osteoarchaeology 16, 465-480.
Cuijpers, A.G.F.M., 2009: The application of bone histology for species identification in archaeology; with a
photo catalogue, Amsterdam (Geoarchaeological and Bioarchaeological Studies 12).
DeNiro, M. J., 1985: Post-mortem preservation and alteration of in-vivo bone collagen isotope ratios in
relation to paleodietary reconstruction. Nature 317, 806-809.
Derks, T., J. Van Kerckhove & P.Hoff (eds), 2008: Nieuw archeologisch onderzoek rond de Grote Kerk van
Elst, gemeente Overbetuwe (2002-2003), Amsterdam (Zuidnederlandse Archeologische Rapporten
31).
Dijk, J. van, 2011: Dierlijk botmateriaal. In: B. van der Veken & N. Prangsma (red) Wonen en begraven in
Didam Kerkwijk, gemeente Montferland. Een archeologische opgraving. ADC Rapport 1942, Amersfoort,
209-222.
Dijk, J. van, 2012: Archeozoölogie. In: E. Blom, L.M.B. van der Feijst & H.A.P. Veldman (red), Plangebied
Keizershoeve I, Archeologisch onderzoek op de ‘De Grote Aalst’ te Ewijk (gemeente Beuningen), ADC
Rapport 2000, Amersfoort, 231-249.
Dijkman, W., 1995: Een urnenveld in Maastricht-Withuisveld, Archeologie in Limburg 66, 49-55.
Dijkman, W. & R. Hulst, 2000: Het urnenveld van Maastricht-Vroendael, Archeologie in Limburg 84, 19-26.
174

Drenth, E., 2011: Prehistorisch handgevormd aardewerk, in: D.A. Gerrets & G.L. Williams (red.), Water en
vuur. Archeologisch proefsleuvenonderzoek en opgraving te Lomm Hoogwatergeul Fase III, Amersfoort
(ADC Rapport 2703), 97-142.
Drenth, E., & H. Kars, 1990: Non-flint tools from two Late Neolithic sites at Kolhorn, Province of North
Holland, The Netherlands, Palaeohistoria 32, 21-46.
Drenth, E. & J.R. Beuker, 2000: De import van Franse tertiaire vuursteen in Drenthe, Nieuwe Drentse
Volksalmanak 117, 6-16 (114-124).
Drenth, E. & O. Brinkkemper, 2001: In de roos geschoten. De pijl van Weerdinge en vuurstenen pijlpunten
in de bronstijd van Nederland, Nieuwe Drentse Volksalmanak 118, 119-137.
Drenth, E. met medewerking van R.C.A. Geerts, 2012: Prehistorisch handgevormd aardewerk. In:R.C.A.
Geerts & H.A.P. Veldman (red.), Romeinse bewoning tussen ijzertijdgraven, Een archeologische
opgraving te Groesbeek Hüssenhoff, ADC Rapport 2687, Amersfoort.
Drenth, E., H. Heijmans & D. Keijers, 2007: Van Mesolithicum tot en met IJzertijd. Sporen uit de prehistorie
te Ittervoort-industrieterrein Santfort, fase 3, gem. Leudal (Li.), in: H. Heijmans, E. Drenth, D. Keijers
& J. Schreurs (red.): Archeologisch onderzoek te Ittervoort. Oude bedrijvigheid op het industrieterrein
Santfort ontsloten, Hunsel, 97-237.
Drenth, E. & J.W.H. Hogestijn, 2007: Bekers voor Bakker. Nieuwe ideeën over de oorsprong en
ontwikkeling van klokbekers in Nederland, in: J.H.F. Bloemers (red.), Tussen D26 en P14: Jan Albert
Bakker 65 jaar, Amsterdam, 33-146.
Drenth, E. & S. Williams-Kodde, 2012: Twee waterputten uit de vroege ijzertijd te Groenlo (prov.
Gelderland, Nederland), Lunula. Archaeologia protohistorica XX, 131-135.
Driesch, A. von den, 1976: Das Vermessen von Tierknochen aus Vor- und Frühgeschichtlichen Siedlungen,
München.
Dubelaar, W., F. Kipp, T.G. Nijland, G. Overeem, H.J. Tolboom & D.J. de Vries, 2007: Utrecht in steen –
Historische bouwstenen in de binnenstad. Utrecht.
Dyselinck, T., 2010: Een urnenveld uit de late bronstijd - midden ijzertijd naast nederzettingssporen te
Oosterhout/Vrachelen 4 (provincie Noord-Brabant, Nederland), Lunula. Archaeologia protohistorica
XVIII, 83-91.
Enckevort, H. van, T. de Groot, H. Hiddink & W. Vos, 2005: De Romeinse tijd in het Middennederlandse
rivierengebied en het Zuidnederlandse dekzand en lössgebied. NOaA hoofdstuk 18.
Fægri, K., P.E. Kaland & K. Krzywinski (red.), 1989: Textbook of Pollen Analysis. 4th ed. Chichester.
Feijst, L.M.B. van der, 2010:Formulier beoordeling- evaluatie, Ewijk Keizershoeve II, bewoningssporen uit de
Bronstijd, Ijzertijd en Volle Middeleeuwen, niet gepubliceerd evaluatierapport, ADC ArcheoProjecten,
Amersfoort.
Feijst, L.M.B. van der & E. Blom, 2010: Programma van Eisen Ewijk Keizershoeve II (KHII). Amersfoort.
Feijst, L.M.B. van der & H.A.P. Veldman, 2011: Graven in het verleden van Valburg. ADC rapport 2519,
Amerfsoort.
Fermin, H.A.C., 2008: Kooksteen in de steentijd en Bronstijd; graniet; tefriet; klopstenen; barnsteen en git;
hergebruik van steen. In: Bouwmeester, H.M.P., H.A.C. Fermin & M. Groothedde (red.): Geschapen
land. Tienduizend jaar bewoning en ontwikkeling van het cultuurlandschap op de Looërenk te Zutphen.
Archeologisch onderzoek.’s Hertogenbosch (BAAC Rapport 00.068), 62-74.
Fokkens, H., 1997: Op zoek naar Hans Joppe. Een speurtocht naar het vorstengraf van Oss, Oss.
Fokkens, H., 2005: Woon-stalhuizen op zwervende erven. Nederzettingen in bekertijd en bronstijd,
in L.P.L. Kooijmans, P. W. van den Broeke, H. Fokkens & A. van Gijn: Nederland in de prehistorie,
Amsterdam, 407-428.
Fontijn, D.R., 1996: Socializing landscape. Second thoughts about the cultural biography of urnfields.
Archaeological Dialogues 3, 77-87.
Gayck, S., 2000: Urgeschichtlicher Silexbergbau in Europa. Eine kritische Analyse zum gegenwärtigen
Forschungsstand, Weissbach (Beiträge zur Ur- und Frühgeschiche Mitteleuropas 15).
Gehasse, E.F. & K. Leijnse, 2002: A Middle Iron Age cremation burial near Est, The Netherlands, Lunula.
Archaeologia protohistorica X, 59-62.
Gejvall, N.G., 1963. Cremations. In: Brothwell, D., Higgs, E., en G. Clark (eds), Science in Archaeology.
London: Thames & Hudson, 379-390.
Gerritsen, F., 2003: Local identities. Landscape and community in the late prehistoric Meuse-Demer-Scheldt
region. Amsterdam ( Amsterdam Archaeological Studies 9).
Gerritsen, F., P. Jongste en L. Theunissen, 2005: De late prehistorie in noord-, oost- en zuid-Nederland en
het rivierengebied. NOaA hoofdstuk 17.
175

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Gijn, van A.L., V. van Betuw, A. Verbaas & K. Wentink, 2005/2006: Flint, procurement and use, in: L.P.
Louwe Kooijmans & P.F.B. Jongste (red.), Analecta Praehistorica Leidensia 37/38, Leiden, 129-166.
Gijn, A.L. van, V. Beugnier & Y. Lammers-Keijsers, 2001: Vuursteen, in: L.P. Louwe Kooijmans (red.),
Archeologie in de Betuweroute. Hardinxveld-Giessendam De Bruin. Een kampplaats uit het Laat-
Mesolithicum en het begin van de Swiferbant-cultuur (5500-4450 v. Chr.), Amersfoort (Rapportage
Archeologische Monumentenzorg, 88), 153-191.
Gijn, A.L. van & M.J.L.Th. Niekus 2001: Bronze Age settlement flint from the Netherlands: the Cinderella
of lithic research, in: W.H. Metz, B.L. van Beek & H. Steegstra (red.), Patina. Essays presented to Jay
Jordan Butler on the Occasion of his 80 th Birthday, Groningen/Amsterdam, 305-320.
Gordon, C.C., en J.E. Buikstra, 1981: Soil pH, bone preservation and sampling bias at mortuary sites.
American Antiquity 46, p. 566-571.
Groenewoudt, B., 1984: IJzertijdvondsten uit Colmschate (gemeente Deventer). De inhoud van een zestal
afvalkuilen, Westerheem XXXIII-2, 46-63.
Grooth, M.E.Th. de, 1998: Archeologische beschrijvingen van Ryckholt-vuursteen, in: P.C.M Rademakers
(red.), De prehistorische vuursteenmijnen van Ryckholt-St. Geertruid, Maastricht, 160-161.
Grosskopf, B., 2009. Leichenbrand. Biologisches und kulturhistorisches Quellenmaterial zur Rekonstruktion
vor- und frühgeschichtlicher Population und ihrer Funeralpraktiken. Dissertation Universität Leipzig,
Leipzig 2004.
Haalebos, J.K., 1986: Fibulae uit Maurik. Oudheidkundige Mededelingen van het Rijksmuseum van
Oudheden te Leiden Supplement 65, Leiden.
Habermehl, K.-H., 1975: Die Altersbestimmung bei Haus- und Labortieren, Berlin.
Haevernick, T.E., 1960: Die Glasarmringe und Ringperlen der Mittel- und Spätlatènezeit auf dem
europäischen Festland. Bonn.
Haupt, D., 1979: Ein Römisches Wetzsteindepot aus Xanten, Ausgrabungen im Rheinland ‘78: 155-158.
Harsema, O.H., 1979: Maalstenen en handmolens in Drenthe van het Neolithicum tot ca. 1300 A.D. Assen
(Museumfonds 5).
Heeren, S., 2005: Een nederzetting uit de Romeinse tijd te Tiel-Bedrijvenpark. Medel-Rotonde (vindplaats 6).
Amsterdam (ZAR 26).
Heeren, S., 2009: Romanisering van rurale gemeenschappenin de civitas Batavorum. De casus Tiel-
Passewaaij, Amersfoort (NAR 36).
Heeringen, R.M. van, 1985: Typology, Zeitstellung und Verbreitung der in die Niederlande importierten
vorgeschichtlichen Mahlsteine aus Tephrit, Archäologisches Korrespondenzblatt 15, 371 - 383.
Heeringen, R.M. van, 1992: The Iron Age in the Western Netherlands. Dissertatie, Amersfoort, Vrije
Universiteit Amsterdam.
Hendriks, J. & M. Magnée-Nentjes, 2008: Graven aan de Molenberg. Archeologisch onderzoek van
een grafveld uit de Romeinse tijd aan de Baron d’Osystraat te Wijchen. Nijmegen (Archeologische
Berichten Wijchen Rapport 3).
Herrmann B., 1988. Behandlung von Leichenbrand. In: Knussmann R (ed) Anthropologie. Handbuch der
vergleichenden Biologie des Menschen 4, Stuttgart: Fischer, 576-585.
Herrmann, B., 1990. Prähistorische Anthropologie: Leitfaden der Feld- und Labormethoden. Berlin: Springer,
256-275.
Hessing, W.A.M., met een bijdrage van M.L.P. Hoogland ,1989: Wijk bij Duurstede ‘De Horden’:
Besiedlung und Bestattungen aus der fruhen Eisenzeit, Berichten van de Rijksdienst voor het
Oudheidkundig Bodemonderzoek 39, 297-344.
Hessing, W. & P. Kooi, 2005, urnenvelden en brandheuvels. Begraving en grafritueel in late bronstijd en
ijzertijd. In: L.P. Louwe Kooijmans e.a. (red.), Nederland in de Prehistorie, Amsterdam, 631-654.
Heunks, E., D.H. de Jager & J.W.H.P. Verhagen 2003: Belvoir. Meerjarig Investeringsprogramma
Cultuurhistorie Provincie Gelderland. Het Limesproject, Romeinen en Bataven in Gelderland. Deelproject:
Toelichting Limeskaart Gelderland, provincie Gelderland, Amsterdam (RAAP Rapport 860).
Hiddink, H.A., 2003: Een grafveld uit de Late IJzertijd en de Romeinse tijd aan de Molenakkerdreef in
Weert (provincie Limburg, Nederland). In: H.A. Hiddink (red.), Het grafritueel in de Late IJzertijd en
de Romeinse tijd in het Maas-Demer-Schelde-gebied, in het bijzonder van twee grafvelden bij Weert.
Amsterdam (ZAR 11), 77-404.
Hiddink, H.A., 2006: Opgravingen op het Rosveld bij Nederweert 2. Graven en grafvelden uit de IJzertijd en
Romeinse tijd. Amsterdam (ZAR 28).
Hiddink, H. 2008: Bewoningssporen uit de Vroege IJzertijd en een grafveld uit de Late IJzertijd te
Panningen-Stokx, gemeente Helden.Amsterda, (ZAR 32).
176

Hillier, M. L. en Bell, L. S., 2007. Differentiating Human Bone from Animal Bone: A Review of Histological
Methods. Journal of Forensic Sciences 52, 249-263.
Hillman, G., 1984: Interpretation of archaeological plant remains: The application of ethnographic models
from Turkey. In: Van Zeist & Casparie (red.): Plants and Ancient Man. Studies in palaeoethnobotany.
A.A. Balkema, Rotterdam/Boston.
Hillson, S., 1997, Dental anthropology, Cambridge University Press, Cambridge.
Hissel, M., 2007a: Onderzoeksresultaten definitief archeologisch onderzoek: grafveld uit de Vroege-
IJzertijd, in: Hissel, M., M. Parlevliet & J. Verspay, 2007: Begraven, bewonen, beakkeren. Archeologisch
onderzoek bij de uitbreiding van de woonwijk Genoenhuis, gemeente Geldrop-Mierlo (Noord-Brabant),
Amsterdam (AAC publicaties, 29), 70-119.
Hissel, M., 2007b: Catalogus urnenveldgraven, in Hissel, M., M. Parlevliet & J. Verspay, 2007: Begraven,
bewonen, beakkeren. Archeologisch onderzoek bij de uitbreiding van de woonwijk Genoenhuis,
gemeente Geldrop-Mierlo (Noord-Brabant), Amsterdam (AAC publicaties, 29), 174-239.
Hissel, M. & A. Tol, 1999: Het aardewerk uit het urnenveld te Weert-Raak, in: N. Roymans, A. Tol
& H. Hiddink (red.), Opgravingen in Kampershoek en de Molenakker te Weert, Amsterdam
(Zuidnederlandse Archeologische Rapporten, 5), 75-93.Ickler, S., 2007: Bronze- und eisenzeitliche
Besiedlung im Stadtgebiet von Krefeld, Mittlerer Niederrhein, Keulen.
Högberg, A. & D. Olausson, 2007: Scandinavian Flint – an Archaeological Perspective, Aarhus.
Holwerda, J.H., 1941: De Belgische waar in Nijmegen. Den Haag (Beschrijving van de verzamelingen van
het Museum G.M. Kam te Nijmegen, 2)
Holwerda, J.H., z.j. [1915?]: Das Gräberfeld von ,,De Hamert” bei Venlo, Leiden.
Hörter, F., 1994: Getreidereiben und Mühlsteine aus der Eifel. Mayen.
Hoof, L.G.L. van, 2002: ‘En zij begroeven zich een huis’. Structuur en levensloop van een ijzertijderf in de
Zuid-Limburgse lösszone. In: Fokkens, H. & R. Jansen (eds.), 2000 jaar bewoningsdynamiek - Brons-
en IJzertijdbewoning in het Maas-Demer-Scheldegebied. Leiden, 73-93.
Houkes, R.A., 2011: Natuursteen. In W. Roessingh en E. Lohof. 2011: Bronstijdboeren op de kwelders.
Archeologisch onderzoek in Enkhuizen-Kadijken, Amersfoort (ADC Rapport 2200), 223-232.
Houkes, R.A., 2012: Natuursteen. In: Blom, E., L.M.B. van der Feijst & H.A.P. Veldman, 2012: Villa
Keizershoeve. Opgraving van een nederzettingsterrein op ‘De Grote Aalst’ op Keizershoeve I te Ewijk
(gemeente Beuningen). ADC Rapport 2000, Amersfoort, 171-194.
Huis in ’t Veld, J.Y., 2006: Midden-Bronstijd huizen onder een Romeinse akker. Een archeologische
opgraving op het plangebied Hogewald II te Beuningen, gemeente Beuningen (Gld.), ARC publicaties
157, Groningen.
Huisman, D.J., R.C.G.M. Lauwerier, M.M.E. Jans, A.G.F.M. Cuijpers, en F.J. Laarman, 2006: Degradatie
en bescherming van archeologisch bot. In: Praktijkboek Instandhouding Monumenten II-11. Overige
onderwerpen 14, Den Haag, 1-23.
Hulst, R.S., 1999: Geldermalsen: an Early La Tène Cemetery – Diffusion or Convergence?, in: H. Sarfatij,
W.J.H. Verwers & P.J. Woltering (red.), In Discussion with the Past. Archaeological studies presented to
W.A. van Es, Amersfoort, 41-49.
Ickler, S., 2007: Bronze- und eisenzeitliche Besiedlung im Stadtgebiet von Krefeld, mittlerer Niederrhein,
Köln (Inaugural-Dissertation).
Janse, H., 1965: Bouwers en bouwen in het verleden - de bouwwereld tussen 1000 en 1650. Zaltbommel.
Jansen, R., 2011: Rijke graven uit de late bronstijd en vroege ijzertijd, een korte inleiding. In: Archeobrief
4, Utrecht, 2-4.
Jongste, P.F., G.J. van Wijngaarden (eds.) 2002: Het erfgoed van Eigenblok. Nederzettingsterreinen uit de
Bronstijd te Rumpt (Geldermalsen), Amersfoort, ROB.
Kalkman, C., 2003: Planten voor dagelijks gebruik: botanische achtergronden en toepassingen. Utrecht.
Kamp, J.S. van der & M. Polak, 2001: Archeologisch onderzoek aan de Molenstraat te Beuningen (1997-
1998), ROB Rapportage Archeologische Monumentenzorg 92, Amersfoort.
Kamp, J. S. van der, 2004: Parkwijk-noord. Drie archeologische proefonderzoeken. Zoektocht naar Romeinse
activiteiten ten noorden van het castellum op de Hoge Woerd. Utrecht (Basisrapportage Archeologie 6).
Kars, E.A.K., 2000: Natuursteen, In: J.W.M. Oudhof, J. Dijkstra & A.A.A. Verhoeven (red), Archeologie
in de Betuweroute. Huis ‘Malburg’ van spoor tot spoor. Amersfoort (Rapportage Archeologische
Monumentenzorg 81), 145-159.
Kars, E.A.K., 2001: Natuursteen, In: Verhoeven A.A.A. & O. Brinkkemper (red), Twaalf eeuwen bewoning
langs de Linge bij de Stenen Kamer in Kerk-Avezaath. Amersfoort (Rapportage Archeologische
Monumentenzorg 85), 341 - 361.
177

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Kars, E.A.K., 2005: Keramisch bouwmateriaal en natuursteen. In: G. Tichelman (ed), Het villacomplex
Kerkrade-Holzkuil, Amersfoort (ADC Rapport 155), 257 - 287.
Kars, E.A.K., & H. Kars, 1992: Natuursteen uit ijzertijdvindplaatsen in het Maasmondgebied, Boorbalans 2,
121-130.
Kars, E.A.K., & C. van Pruissen, 2006: Keramisch Bouwmateriaal, In: T.A. Goossens, Schipluiden,
‘Harnaschpolder’, Amersfoort, (ADC-Rapport 625), 264-271.
Kars, H., 1980: Early Medieval Dorestad, an Archaeo-Petrological study, Part I: The Tephrite Querns,
Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 30, 393–422.
Kars, H., 1983: Early Medieval Dorestad, An Archaeo-Petrologcal study. Part V: the whetstones and the
Touchstones, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 33, 1-37.
Kerckhove, J. van, 2009: Aardewerk, in: J. van Renswoude & J. van Kerckhove (red.), Opgravingen
in Geldermalsen-Hondsgemet. Een inheemse nederzetting uit de Late IJzertijd en Romeinse tijd,
Amsterdam (ZAR 35), 115-192.
Kerckhove, J. van, met medewerking van M. Chtcheglov, 2010: Het prehistorische aardewerk, in: A.
Hakvoort & L. van der Meij (red.), Urnen onder de ploeg. Een opgraving van een cultuurlandschap in de
microregio Floriade’ (gemeente Venlo), ADC Rapport 1204, Amersfoort, 41-48.
Knörzer, K., et al 1999: Pflanzenspuren. Archäobotanik im Rheinland: Agrarlandschaft und Nutzpflanzen im
Wandel de Zeiten, Rheinland-Verlag GmbH, Keulen.
Knussmann, R., 1988: Anthropologie. G. Fischer, Stuttgart, New York.
Kootker, L.M., 2012: Archeozoölogisch onderzoek In: R.C.A. Geerts & H.A.P. Veldman (red.) Romeinse
bewoning tussen ijzertijdgraven. Een archeologische opgraving te Groesbeek – Hüsenhoff. ADC Rapport
2687, Amersfoort.
Kootker, L.M. (in voorbereiding), Isotope geochemistry in Dutch archaeology. The application of combined
strontium and oxygen isotopes as a proxy for palaeomobility (proefschrift Vrije Universiteit Amsterdam)
Körber-Grohne, U., 1994: Nutzpflanzen in Deutschland. Kulturgeschichte und Biologie. Stuttgart .
Kortlang, F., 1999: The Iron Age urnfield and settlement of Someren-‘Waterdael’, in: F. Theuws & N.
Roymans (red.), Land and Ancestors. Cultural Dynamics in the Urnfield Period and the Middle Ages in
the Southern Netherlands, Amsterdam ( Amsterdam Archaeological Studies, 4), Amsterdam, 133-197.
Kruizinga, P., 1957: Resultaat van het gesteente-onderzoek. In: Martin, H., 1957: Vroeg-middeleeuwse
zandstenen sarcophagen in Friesland en elders in Nederland. Drachten, 123-147.
Kunter, M.,1989. Leichenbranduntersuchungen in Wederath. In: Haffner A (ed) Gräber - Spiegel des
Lebens: zum Totenbrauchtum der Kelten und Römer am Beispiel des Treverer-Gräberfeldes Wederath-
Belginum. Mainz: Zabern 415-432.
Laffoon, J.E., G.R. Davies, M.L.P. Hoogland, C.L. Hofman, 2012: Spatial variation of biologically available
strontium isotopes ( 87 Sr/ 86 Sr) in an archipelagic setting: a case study from the Caribbean, Journal of
Archaeological Science, in press. DOI: http://dx.doi.org/10.1016/j.jas.2012.02.002.
Langeveld, M.C.M., 2010: Prehistorische bewoning in Ewijk plangebied Keizershoeve III (omgeving
Klaphekstraat). Een inventsariserend veldonderzoek in de vorm van proefsleuven. Amersfoort (ADC
Rapport 2401).
Lanting, J.N., 1973: Laat-Neolithicum en Vroege Bronstijd in Nederland en N.W.-Duitsland: continue
ontwikkelingen. Palaeohistoria XV, 215-317.
Lanting, J.N. & J.D. van der Waals, 1976: Beaker Culture Relations in the Lower Rhine Basin, Glockenbecher
Symposion, Oberried 1974, 1-80.
Lanting, J.N., 1974: Wetzsteine mit Fischgrätenverzierung: Artefakte aus Römischer Zeit, Germania 52:
89-101.
Lanting, J.N., 2007/2008: De NO-Nederlandse/NW-Duitse Klokbekergroep: culturele achtergrond,
typologie van het aardewerk, datering, verspreiding en grafritueel, Palaeohistoria 49/50, 11-326.
Lanting, J.N. & J. van der Plicht, 1999/2000: De 14 C-chronologie van de Nederlandse pre- en protohistorie,
III: Neolithicum, Palaeohistoria 41/42, 1-110.
Lanting, J.N. & J. van der Plicht 2005/2006: De 14 C-chronologie van de Nederlandse pre- en protohistorie,
V: midden- en late ijzertijd, Palaeohistoria 47/48, 241-427.
Lanting, J.N. & J.D. van der Waals, 1976: Beaker Culture relations in the Lower Rhine Basin, in: J.N. Lanting
& J.D. van der Waals (red.), Glockenbechersymposion Oberried 1974, Bussum/Haarlem, 1-80.
Lauwerier, R.C.G.M., 1997: Laboratorium protocol Archeozoölogie (R.O.B.), Amersfoort.
Lauwerier, R.C.G.M, & G.F. IJzereef, 1994: In: C. Schinkel, Zwervende erven; bewoningssporen in Oss-Ussen
uit Bronstijd, IJzertijd en Romeinse tijd; opgravingen 1976-1986. Dissertatie R.U.Leiden, 233-243.
178

Leeuw, S.E. van der, 1976: Neolithic Beakers from the Netherlands: the potter’s point of view, in: J.N.
Lanting/J.D. van der Leeuw (red.), Glockenbecher Symposion Oberried 1974, Bussum/Haarlem, 81-139.
Lehmann, L.Th., 1965: Placing the Pot Beaker, Helinium V, 3-31.
Lemmers, S.A.M., 2011. Burned culture. An osteological research into Urnfield cremation technology and
ritual in the South of the Netherlands based upon the Urnfield material of Maastricht-Ambyerveld.
Leiden RMA thesis.
Linden, B. van der & I. Hesseling, 2010: Programma van Eisen, Plangebied Ewijk, Keizershoeve II, P090260,
Doetinchem.
Linden, E. van der & G.P.A. Besuijen, 2012: Het aardewerk uit de Romeinse tijd. In: E. Blom, et al.
(red.), Plangebeid Keizershoeve I, archeologisch onderzoek op ‘De Grote Aalst’ te Ewijk (gemeente
Beuningen). ADC Rapport 2000, Amersfoort, 116-147.
Lidström Holberg, C., 1998: Prehistoric Grinding Tools as Metaphoric Traces of the Past, Current Swedish
Archaeology 6, 123-142.
Lohof, E., 1991: Grafritueel en sociale verandering in de bronstijd van Noordoost-Nederland, Amsterdam,
(Academisch Proefschrift UvA).
Louwe Kooijmans, L.P., 1980: De midden-neolithische vondstgroep van Het Vormer bij Wijchen en het
cultuurpatroon rond de zuidelijke Noordzee circa 3000 v. Chr., Oudheidkundige Mededelingen uit het
Rijksmuseum van Oudheden te Leiden LXI, 113-208.
Lovejoy, C.O., et al., 1985: Chronological Metamorphosis of the Auricular Surface of the Ilium: A
New Method for the Determination of Adult Skeletal Age at Death, American Journal of Physical
Anthropology 68, 15-28.
Maat, G.J.R., R.W. Mastwijk, 1995: Fusion Status of the Jugular Growth Plate: an Aid for Age at Death
Determination, International Journal of Osteoarchaeology 5, 163-167.
Maat, G. J. R., 1997: A simple selection method of human cremations for sex and age analysis, Villafranca,
Padovana (Proceedings of the Symposium ‘Cremation studies in archaeology 1997).
Maat, G.J.R., R.W. Mastwijk, H. Sarfatij, 1998: Een fysisch anthropologisch onderzoek van begravenen bij
het Minderbroedersklooster te Dordrecht 1275-1572 AD, Amersfoort (RAM 67).
Maat, G.J.R., R.W. Mastwijk en M.A. Jonker, 2002: Citizens Buried in the ‘Sint Janskerkhof’ of the ‘Sint
Jans’ Cathedral of ‘s-Hertogenbosch in the Netherlands ca. 1450 and 1830-1858 AD, Barge’s
Antropologica 8, Leiden.
Maat, G.J.R., R.W. Mastwijk, 2004, Manual for the Physical Anthropological Report, Barge’s Antropologica
6, Leiden.
MacLaughlin, S.M., M.F. Bruce, 1984: A Simple Univariate Technique for Determining Sex from
Fragmentary Femora: It’s Aplication to a Scottish Short Cist Population, American Journal of Physical
Anthropology 67, 413-417.
Maresh, M.M., 1955: Linear Growth of Bones of Extremities from Infancy through Adolescence, A.M.A.
American Journal of Disease of Children 89, 752-743
Marichal, H., 1983: De exploitatie, de verspreiding en het gebruik van Valkenburgvuursteen tijdens het
Neolithicum in Zuid-Limburg, Nederland, Archeologie in Limburg 18, 6-23.
Marshall, J.D., J.R. Brooks, K. Lajtha, 2007: Sources of variation in the stable isotopic composition of plants,
in: R. Michener/K.Lajtha (eds.) Stable Isotopes in Ecology and Environmental Science, 22-60.
May, A., 1985: Widerristhöhe und Langknochenmasse bei Pferden – ein immer nog aktuelles Problem,
Zeitschrift für Säugetierkunde 50, 368-382.
Mays, S., 1998: The archaeology of human bones, London.
Mays, S., 2000: New directions in the analysis of stable isotopes in excavated bones and teeth. In: M. Cox,
S. Mays (Eds.), Human Osteology in Archaeology and Forensic Science, Greenwich Medical Media,
London (2000), 425-438.
McKinley, J.I., 1989: Cremations: expectations, methodologies and realities. In: Roberts, C.A., F. Lee en
J. Bintliff (eds), Burial archaeology, current research, methods and developments, Oxford (British
Archaeological Reports, British series 211), 65-76.
Meijden, R. van der, 2005: Heukels’ Flora van Nederland. Groningen/Houten).
Melkert, M.J.A., 2009: Natuursteen. In: W. Roessingh & E. Blom (red), Een omgreppeld nederzettingsterrein
uit de Romeinse tijd, ADC rapport 1426, Amersfoort, 83-90.
Melkert, M.J.A., 2010a: Keramisch bouwmateriaal en natuursteen. In: W.B. Waldus: De sarcofaag van het
verdronken middeleeuwse dorp bij Etersheim (Noord-Holland). Amersfoort (ADC Rapport 2209), 27-35.
Melkert, M.J.A., 2010b: Natuursteen. In: N. Huisman, Een villaterrein op het Kloosterraderplein te Kerkrade.
Amersfoort (ADC Rapport 2223), 25 - 29.
179

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Melkert, M.J.A., 2011: Natuursteen: afval of meer? In: D.A. Gerrets & R. de Leeuwe, Rituelen aan de Maas.
Een archeologische opgraving te Lomm Hoogwatergeul fase II. ADC Rapport 2333, Amersfoort, 177-201.
Melkert, M.J.A., 2012a: Natuursteen. In: R.C.A. Geerts & H.A.P. Veldman, Romeinse bewoning tussen
ijzertijdgraven, een archeologische opgraving te Groesbeek – Hüsenhoff, ADC Rapport 2687, Amersfoort.
Melkert, M.J.A., 2012-b: Natuursteen uit ijzertijdkuilen. In: D.A. Gerrets & G.L. Williams, Water en vuur,
Lomm Hoogwatergeul fase III,ADC Rapport 2703, Amersfoort, 163-187.
Melkert, M.J.A., 2012: Natuursteen van Oosterhout De Contreie. In: W. Roessingh & E. Blom, Graven op De
Contreie, bewoningsgeschiedenis van de Houtse Akkers te Oosterhout, van Bronstijd tot en met de
Slag om het Markkanaal, ADC Monografie 14, Amersfoort.
Meurkens, L., 2009: Laat-Prehistorische nederzettingssporen en begravingen op de sandr-vlakte bij Elst.
Leiden (Archol rapport 128).
Mildner, F.C. & E.P. Wetzels (red.), 2005: Een urnenveld uit de late Bronstijd en vroege IJzertijd en resten
van een pottenbakkersoven uit de IJzertijd te Maastricht-Oosderveld, Archeologie in Limburg 100, 2-14.
Miller, E.K., J.D. Blum en A.J. Friedland, 1993: `Determination of soil exchangeable-cation loss and
weathering rates using Sr isotopes’, in: Nature 362, 438-441
Moore, P.D., J.A. Webb & M.E. Collinson, 1991: Pollen Analysis. Oxford.
Mulder, E.F.J. de, M.C. Geluk, I. Ritsema, W.E. Westerhof & Th.E. Wong (red.), 2003: De ondergrond van
Nederland. Groningen/Houten (Geologie van Nederland deel 7).
Nemeskéri, J., L. Harsányi en G. Acsádi, 1960: Methoden zur Diagnose des Lebensalters von
Skeletfunden, Anthropologischer Anzeiger 24, 70-95
Nicolay, J.A.W., 2005: Gewapende Bataven. Gebruik en betekenis van wapen en paardentuig uit niet-
militaire contexten in de Rijndelta (50 voor tot 50 na Chr.), Amsterdam.
Nieuwhof, A., 2004: Een definitief archeologisch onderzoek (DAO) van de Romeinse vindplaats Deest 10,
gemeente Druten (Gld.), Groningen (ARC-publicaties 93).
Normalisatie-Instituut, Nederlands, 1989: Geotechniek, classificatie van onverharde grondmonsters NEN
5104. Delft (Normcommissie 351 06).Offereins, E., 1998: Paardentanden. Purmerend.
Ortner, D.J., 2003: Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains, San Diego, Elsevier.
Peacock, D.P.S., 1980: The Roman Millstone Trade: a Petrological Sketch, World Archaeology 12 (1),
Classical Archaeology, 43-53.
Peeters, J.H.M., J. Schreurs & S.M.J.P. Verneau, 2001: Deel 18. Vuursteen: typologie, technologische
organisatie en gebruik, in: J.W.H. Hogestijn & J.H.M. Peeters (red.), De mesolithische en vroegneolithische
vindplaats Hoge Vaart-A27 (Flevoland), Amersfoort (Rapportage Archeologische
Monumentenzorg, 79).
Peter, B., 2001: Vitrified dung in archaeological contexts: an experimental study on the process of its
formation in the Mosu and Bobirwa areas. Pula: Botswana Journal of African Studies 15:1, 125-143.
Pons, L.J., 1957: De geologie, de bodem en de waterstaatkundige ontwikkeling van het Land van Maas en
Waal en een gedeelte van het Rijk van Nijmegen. s’ Gravenhage ( Verslagen van Landbouwkundige
Onderzoekingen 63.11).
Pons, L.J., 1966: De Bodemkartering van het Land van Maas en Waal en een gedeelte van het Rijk van
Nijmegen. Wageningen (De bodemkartering van Nederland 22, STIBOKA).
Pruissen, C. van, & E.A.K. Kars, 2009: Natuursteen. In: J. van Renswoude & J. van Kerckhove, Opgravingen
in Geldermalsen-Hondsgemet, een inheemse nederzetting uit de Late IJzertijd en de Romeinse tijd.
Amsterdam (Zuid Nederlandse Archeologische Rapporten 35).
Pruissen, C. van, & E.A.K. Kars, 2009: Natuursteen. In: J. van Renswoude & J. van Kerckhove, Opgravingen
in Geldermalsen-Hondsgemet, een inheemse nederzetting uit de Late IJzertijd en de Romeinse tijd.
Amsterdam (Zuid Nederlandse Archeologische Rapporten 35).
Pruissen, C. van, & E.A.K. Kars, 2010: Natuursteen. In: H.A.P. Veldman & E. Blom, Onder de zoden van
Zaltbommel. Een rurale nederzetting en een grafveld uit de Romeinse tijd in het plangebied De
Wildeman. Amersfoort (ADC Rapport 1800 / ADC Monografie 8), 159-170.
Punt, W., 1976: The Northwest European Pollen Flora I. Amsterdam.
Punt, W. & G.C.S. Clarke, 1980: The Northwest European Pollen Flora II. Amsterdam.
Punt, W. & G.C.S. Clarke, 1981: The Northwest European Pollen Flora III. Amsterdam.
Punt, W. & G.C.S. Clarke, 1984: The Northwest European Pollen Flora IV. Amsterdam.
Punt, W. & S. Blackmore, 1991: The Northwest European Pollen Flora VI. Amsterdam.
Punt, W., S. Blackmore & G.C.S. Clarke, 1988: The Northwest European Pollen Flora V. Amsterdam.
Punt, W., S. Blackmore & P.P. Hoen, 1995: The Northwest European Pollen Flora VII. Amsterdam.
180

Punt, W. et al., 1976-2003: The Northwest European Pollen Flora. Amsterdam (vol I (1976); vol II (1980); vol
III (1981); vol IV (1984); vol V (1988); vol VI (1991); vol VII (1995); vol VIII (2003)).
Pye, K., 2004. Isotope and trace element analysis of human teeth and bones for forensic purposes,
Londen (Geological Society, London, Special Publications 232), 215-236
Raemaekers, D.C.M., 1999: The Articulation of a ‘New Neolithic’. The meaning of the Swifterbant Culture for
the process of neolithisation in the western part of the North European Plain (4900-3400 BC), Leiden
(Archaeological Studies Leiden University 3).
Reigersman-van Lidth de Jeude, W.F. & T. Vanderhoeven, 2010: Aardewerk. In:H.A.P. Veldman, Graven in
Zoelen, De opgraving van een Romeinse nederzetting en grafveld te Zoelen Scharenburg, gemeente
Buren, ADC rapport 2391, Amersfoort.
Reitz, E.J. & E.S. Wing, 1999: Zooarchaeology. Cambridge.
Renswoude, J. van & J. Van Kerckhove, 2009: Opgravingen in Geldermalsen-Hondsgemet, Een inheemse
nederzetting uit de Late Ijzertijd en Romeinse tijd, Amsterdam (Zuidnederlandse Archeologische
Rapporten 35).
Riha, E., 1979: Die römischen Fibeln aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst 3, Augst.
Riha, E., 1990: Der römische Schmuck aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst 10.
Rijk, P.T.A. de, 2010: De interpretatie van het slakmateriaal. In: I.J.J. Azier (red.), Uitwerking
steilkantonderzoek van de terp Dongjum, 85-94, Groningen.
Roberts, C. & K. Manchester, 1995: The Archeology of Disease, New York, Cornell University Press.
Roberts, C & K. Manchester, 1999: The archaeology of disease, Ithaka.
Roessingh, W., (red.), 2011: Huissen – Loovelden, rioolsleuven, ADC rapport 2565, Amersfoort .
Roessingh, W. & E. Blom, 2009: Arnhem – Schuytgraaf vindplaats 7. Een omgreppeld nederzettingsterrein
uit de Romeinse tijd, Een archeologische opgraving, ADC rapport 1426, Amersfoort.
Roessingh, W. & E. Blom, 2011: Boeren of reizigers langs de limes bij Huissen?: een archeologische
opgraving in het plangebied Huissen-Het Riet, ADC rapport 1569, Amersfoort.
Rogers, J., T. Waldron, 1995: A Field Guide to Joint Disease in Archaeology, Chichester.
Rogers, J., T. Waldron, 1989: Infections in Paleopathology: The Basis of Classification According to Most
Probable Cause. In: Journal of Archaeological Science, 16, 611-625.
Roymans, N., 1991: Late urnfield societies in the Northwest European Plain and the expanding networks
of Central European Hallstatt groups, in: N. Roymans & F. Theuws (red.), Images of the past. Studies
on ancient societies in Northwestern Europe, Amsterdam, 9-89.
Roymans, N., 1999: The Early Iron Age urnfield of Beegden, in: F. Theuws & N. Roymans (red.), Land and
Ancestors. Cultural dynamics in the Urnfield period and the Middle Ages in the Southern Netherlands,
Amsterdam
(Amsterdam Archaeological Studies, 4), 63-86.Rye, O.S., 1988 (2 e druk): Pottery technology. Principles and
reconstruction, Washington (Manuals on archeology, 4).
Roymans, N. & T. Derks (red.), 1994: De tempel van Empel, Een Hercules-heiligdom in het woongebeid
van de Bataven, ’s-Hertogenbosch.
Roymans, H.G.A.M. & L.P. Verniers, 2009: ‘Glazen La Tène-armbanden in het gebied van de Nederrijn.
Typologie, chronologie en sociale interpretatie’. Archeobrief 4, 22-31.
Roymans, N., T. Derks & S. Heeren (eds), 2007: Een Bataafse gemeenschap in de wereld van het Romeinse
rijk. Opgravingen te Tiel-Passewaaij, Utrecht.
Rye, O.S., 1988: Potterytechnology. Principles and reconstruction. Manuals on Archeology, nr. 4.
Schabbink, M. & A. Tol, 2000, met een bijdrage van J. Smeets: Opgravingen op de Musschenberg te
Roermond, in: A. Tol, N. Roymans, H. Hiddink & F. Kortlang (red.), Twee urnenvelden in Limburg.
Een verslag van de opgravingen te Roermond en Sittard, 1997-1998, Amsterdam (Zuidnederlandse
Archeologische Rapporten, 6), 3-82.
Scheuer, L., Black, S. M., & Liversidge, H., 2004: The juvenile skeleton. Oxford: Elsevier Academic.
Schoeninger, J.M., K. Moore, 1992: Bone Stable Isotope Studies in Archaeology. Journal of World
Prehistory 2 (vol. 6), 247-296.
Schokker, J., 2010: Geologische overzichtskaart van Nederland. Utrecht.
Schute I.A., G.H de Boer en J.A.M. Roymans 1999. Plangebied Ewijk, gemeente Beuningen; een
archeologische kartering en waardering, RAAP Rapport 371, Amsterdam.
Sier, M.M., & C.W. Koot (eds.) 2001: Archeologie in de Betuweroute. Kesteren-De Woerd. Bewoningssporen
uit de IJzertijd en de Romeinse tijd, Amersfoort (RAM 82).
Silva, A.M., Crubézy, E., & Cunha, E., 2009: Bone Weight: New Reference Values Based on a Modern
Portuguese Identified Skeletal Collection, International Journal of Osteoarchaeology 19, 628-641
181

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Silver, I.A., 1970: The ageing of domestic animals. In: D.R. Brothwell en E.S. Higgs (eds.) Science in
archaeology: a survey of progress and research, 2e editie, New York, 283-302.
Sjøvold, T., 1975: Tables of the Combined Method for Determination of Age at Death given by Nemeskéri,
Harsányi and Acsádi, Anthrop. Közl. 19, 9-22.
Slinger, A., H. Janse & G. Berends, 1980: Natuursteen in monumenten, Zeist.
Sprang, A. van, 1993. Wat de aarde bewaarde: uit de voorgeschiedenis van Ermelo en omgeving, Ermelo.
Stevens, A. & J. Lowe, 1997: Human Histology, Londen.
Stewart, T.D. (ed), 1970: Personal identification in mass disasters, Washington.
Stuart, P., 1977: Gewoon aardewerk uit de Romeinse legerplaats en de bijbehorende grafvelden te
Nijmegen. 2nd ed. Nijmegen (Beschrijving van de verzamelingen in het Rijksmuseum G.M. Kam te
Nijmegen 6).
Tamis, W.L.M., R. van der Meijden, J. Runhaar, R.M. Bekker, W.A. Ozinga, B. Odé & I. Hoste, 2004:
Standaardlijst van de Nederlandse flora 2003. (Gorteria, 30-4/5).
Tchernia, A. & F. Zevi, 1972: Amphores vinaires de Campanie et de Tarraconaise à Ostie. In: P. Baldacci,
Kapitän, G., Lamboglia, N., Panella, C., Rodríquez Almeida, E., Sciarra, B., Tchernia, A., Zevi, F. (red.),
Recherches sur les Amphores Romaines. Rome (Collection de l’École Française de Rome 10), 35-67.
Thoms, A.V., 2008:The fire stones carry: Ethnographic records and archaeological expectations for hotrock
cookery in Western North America, Journal of Anthropological Archaeology 27: 443-460.
Thoms, A.V., 2009: Rocks of age: propagation of hot-rock cookery in western North America, Journal of
Archaeological Science 36: 573-591.
Thy et al. 1995: Thy, P., Segobye, A.K., Ming, D.W., 1995: Implications of prehistoric glassy biomass slag
from East-Central Botswana. Journal of Archaeological Science 22:5, 629-637.
Tol, A., 2000: De urnenvelden Roermond-Mussenberg en Sittard Hoogveld: Samenvatting en discussie. In:
N.G.A.M. Roymans, A. Tol, H. Hiddink & F. Kortlang (Eds.), Twee urnenvelden in Limburg: Een verslag
van opgravingen te Roermond en Sittard, 1997-1999 (ZAR 6), Amsterdam, 161-166.
Trautmann, I., 2006. The significance of cremations in Early Neolithic communities in Central Europe.
Tübingen: University of Tübingen.
Trotter M., G.C. Gleser, 1958: A re-evaluation of estimation of stature based on measurements of stature
taken during life and of long bones after death, American Journal of Physical Anthropology 16, 79-123
Trotter, M., 1970: Estimation of Stature from intact Limb Bones, in Stewart, T.D. (ed.), Personal
identification in mass disasters. Report of a seminar held in Washington, D.C., 9-11 December 1968,
by arrangement between the Support Services of the Department of the Army and the Smithsonian
Institution, Washington
Tyers, P.A., 1996: Roman Pottery in Britain. London.
Ubelaker, D.H., 1978: Human Skeletal Remains: Excavation, Analysis and Interpretation, Aldine, Chicago.
Ubelaker, D.H., 1989:Human Skeletal Remains : Excavation, Analysis, Interpretation No. 2.
Ufkes, A., 2002: Aardewerk. In: J. Milojkovic & E. Smits (red.), Archeologie in de Betuweroute. Lage Blok.
Een nederzettingsterrein uit de Midden-IJzertijd bij Meteren (gemeente Geldermalsen), Amersfoort
(Rapportage Archeologische Monumenten 90), 69-103.
Velde, H. van der, S. Bloo, L. van Beurden & J. van Dijk, 2004: Wonen langs de Vecht. Archeologisch
onderzoek bij Breukelen. ADC-info, jaargang 2003, 88-94.
Veldman H.A.P. & E. Blom 2010: Onder de zoden van Zaltbommel. Een rurale nederzetting en een grafveld
uit de Romeinse tijd in het plangebied de Wildeman. ADC Monografie 8, Amersfoort.
Verbaas, A., M.J.L.Th. Niekus, A.L. van Gijn, S. Knippenberg, Y.L. Lammers-Keijsers & P.C. van
Woerdekom, 2011: Vuursteen, in: E. Lohof, T. Hamburg & J.Flamman (red.), Steentijd opgespoord.
Archeologisch onderzoek in het tracé van de Hanzelijn-Oude Land, Leiden/Amersfoort (Archol rapport
138 & ADC rapport 2576), 335-394.
Verhart, L.B.M., 1989: Nederzettingssporen uit het Midden-Neolithicum langs de Pater Berthierstraat te
Grave, Westerheem XXXVIII, 190-197.
Verhart, L.B.M. & L.P. Louwe Kooijmans, 1989: Een Midden-Neolithische nederzetting bij Gassel,
gemeente Beers [N-Br], Oudheidkundige Mededelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden
69, 75-117.
Verlinde, A.D., 1987: Die Gräber und Grabfunde der späten Bronzezeit und frühen Eisenzeit in Overijssel.
Proefschrift, Leiden, Rijksuniversiteit Leiden.
Verlinde, A.D. & R.S. Hulst, 2010: De grafvelden en grafvondsten op en rond de Veluwe van den Late
Bronstijd tot in de Midden-IJzertijd, Amersfoort (Nederlandse Archeologische Rapporten).
182

Verniers, L.P., 2006: La Tène-armbanden in het Nederrijnse gebied. Chronologie, productie, circulatie en
sociaal gebruik. masterscriptie, Amsterdam, Vrije Universiteit Amsterdam.
Verniers, L.P., 2011: ‘La Tène-armbanden’, in: Gerrets, D.A. & R. de Leeuwe, 2011: Rituelen aan de Maas.
Amersfoort (ADC Rapport 2333).
Verwers, G.J., 1966: A Late Bronze Age/Early Iron Age Urnfield at Goirle, Prov. Noord-Brabant, Analecta
Praehistorica Leidensia II, 33-48.
Verwers, G.J., 1972: Das Kamps Veld in Haps in Neolithikum, Bronzezeit und Eisenzeit, Analacta
Praehistorica Leidensia 5, Leiden.
Verwers, G.J., 1975: met een bijdrage van C.C. Bakels: Urnenveld en nederzetting te Laag Spul, gem.
Hilvarenbeek, Analecta Praehistorica Leidensia VIII, 23-43.
Vos, W.K. (ed.) 2003: Archeologisch onderzoek in Beneden Leeuwen, gemeente West Maas en Waal,
vindplaats ‘De Ret’, ADC Rapport 153, Bunschoten.
Vos, W.K., 2009: Bataafs platteland. Het Romeinse nederzettingslandschap in het Nederlandse Kromme-
Rijngebied, Amersfoort (NAR 35).
Waals, J. D. van der, en W. Glasbergen, 1955: Beaker Types and their Distribution in the Netherlands,
Palaeohistoria 4, 5-46.
Wahl, J., 1983: Zur metrishen Altersbestimmung von kindlichen und jugendlichen Leichenbränden.
Prähistorische Zeitschrift 34: 48-54.
Wahl, J., 1988: Das romische Gräberfeld von Stettfeld 1, Osteologische Untersuchung der Knochenreste aus
dem Gräberfeld. Stuttgart: Theiss.
Wahl, J. 2008: Investigations on Pre-Roman and Roman cremation remains from southwestern Germany:
results, potentialities and limits. In: Schmidt, C.W./S.A. Symes (eds), The analysis of burned human
remains, London, 145-161.
Wahl, J., & Schwantes, G., 1988: Süderbrarup: ein Gräberfeld der römischen Kaiserzeit und
Völkerwanderungszeit in Angeln. 2. Antropologische Untersuchungen. Neumünster: Wachholtz.
Wahl, J., & Graw, M., 2001: Metric sex differentiation of the pars petrosa ossis temporalis, International
Journal of Legal Medicine 114, 215.
Waldron, T., 1994: Counting the dead. The epidemiology of skeletal populations, Chichester.
Waldron, T., 2009: Palaeopatholgy, New York.
Warrimont, J.P. de & A.J. Groenendijk 1993: 100 jaar Rullenvuursteen: een kleurrijke vuursteensoort nader
bekeken, Archeologie in Limburg 57, 37-46.
Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1985: Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hun
relaties. Deventer 1).
Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1987: Nederlandse oecologische flora. Deventer (Wilde
planten en hun relaties, 2).
Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1988: Nederlandse oecologische flora. Deventer (Wilde
planten en hun relaties, 3).
Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1991: Nederlandse oecologische flora. Deventer (Wilde
planten en hun relaties, 4).
Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1994: Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hun
relaties. Deventer, 5).
Weerts, H.J.T., 1996: Complex Confining Layers, Architecture and hydraulic properties of Holocene and
Late Weichselian deposits in the fluvial Rhine-Meuse delta, the Netherlands. Utrecht ( Nederlandse
Geografische Studies 213).
Wery, A., 1957: Contribution à l’étude Lithologique de poudingues, Grès et Schistes du Namurien. Brussel
(Assoc. Etude Paléont. Publ. 28).
White, T. D., Black, M., en Folkens, P. A., 2011: Human osteology. Amsterdam: Elsevier Academic Press.
Willems, W.J.H., 1981: Romans and Batavians, BROB 31, 7-218.
Willems, W.J.H., 1984: Romans and Batavians, a Regional Study in the Dutch Eastern River Area, II, BROB
34, 39-331.
Wolff-Heidegger, G., 1954: Atlas der Systematischen Anatomie des Menschen, Band 1, Basel Workshop of
European Anthropologists, 1980: Recommendations for Age and Sexe Diagnosis of Skeletons, Journal
of Human Evolution 9, 517-549.
183

Lijst van afbeeldingen
Afb. 0.1 Foto onderzoeksgebied.
Afb. 1.1 Locatie van het onderzoeksgebied.
Afb. 1.2 Alle sporenkaart, proefsleuvenonderzoek Keizershoeve II.
Afb. 2.1 Alle puttenkaart, proefsleuvenonderzoek en opgraving.
Afb. 3.1 Kaartje (a.) en doorsnede (b.) van een riviersysteem met geomorfologische terminologie.
Bron: Berendsen & Stouthamer 2001.
Afb. 3.2 Ontwikkeling van crevasseafzettingen. Bron: Weerts 1996.
Afb. 3.3 Stroomgordels in de omgeving van het plangebied, de stroomrichting is naar het westen.
Bron: Berendsen & Stouthamer 2001.
Afb. 3.4 Het plangebied binnen de bodemkaart van Pons (1966).
Afb. 3.5 Overzicht van de gedocumenteerde profielen en profielkolommen binnen het plangebied.
Afb. 3.6 Locaties pollenmonsters Ewijk Keizershoeve II.
Afb. 3.7 Standaardprofielopbouw binnen werkput 30 en 45.
Afb. 3.8 Kronkelwaardgeulen binnen werkput 33 en 75, met een sterk ontwikkelde laklaag.
Afb. 3.9 De crevassegeul zoals aangetroffen op twee plaatsen binnen het plangebied.
Afb. 3.10 De crevassegeul bij de profielsleuf naast vindplaats 2.
Afb. 3.11 Insnijding van de crevassegeul.
Afb. 3.12 Paleogeografie van het plangebied gedurende het Mesolithicum en het Neolithicum.
Afb. 3.13 a: Paleogeografie van het plangebied gedurende de Bronstijd.
Afb. 3.13 b: Paleogeografie van het plangebied gedurende de Bronstijd, met daarin de totaal
pollensommen cirkeldiagrammen van de pollenmonsters uit de Bronstijd.
Afb. 3.14 a: Paleogeografie van het plangebied gedurende de IJzertijd.
Afb. 3.14 b: Paleogeografie van het plangebied gedurende de IJzertijd, met daarin de totaal
pollensommen cirkeldiagrammen van de pollenmonsters uit de IJzertijd.
Afb. 3.15 a: Paleogeografie van het plangebied gedurende de Late IJzertijd en Romeinse tijd.
Afb. 3.15 b: Paleogeografie van het plangebied gedurende de Late IJzertijd en Romeinse tijd, met
daarin de totaal pollensommen cirkeldiagrammen van de pollenmonsters uit de Romeinse tijd.
Afb. 3.16 Paleogeografie van het gebied rondom Valburg gedurende de Laat-Romeinse tijd, met daarin
de totaal pollensommen cirkeldiagrammen van de pollenmonsters uit deze periode.
Afb. 4.1 Allesporenkaart vindplaats KHII-1 en KHII-2 (vermoedelijke omvang is aangegeven met een
onderbroken lijn).
Afb. 4.2 Allesporenkaart vindplaats KHII-4, KHII-5, KHII-6, KHII-7.
Afb. 4.3 Allesporenkaart vindplaats KHII-3.
Afb. 4.4 Sporen en structuren uit het Midden-/Late Neolithicum en de Bronstijd.
Afb. 4.5 Huisplattegrond, Midden-Bronstijd, Zijderveld uit: Theunissen 1999.
Afb. 4.6 Huisplattegrond (H4), Midden-Bronstijd, Beuningen Hogewald uit: Huis in ’t Veld 2006.
Afb. 4.7 Sporen en structuren uit de IJzertijd vindplaatsen KHII-1 en KHII-2.
Afb. 4.8 Sporen en structuren uit de IJzertijd, vindplaats KHII-3.
Afb. 4.9 Sporen en structuren uit de IJzertijd, vindplaats KHII-4/6.
Afb. 4.10 Foto van waterkuil 4 in doorsnede.
Afb. 4.11 Romeinse sporen op vindplaats KHII-4/6.
Afb. 4.12 Sporen uit de Middeleeuwen.
Afb. 4.13 Overige sporen en structuren zonder datering op vindplaats KHII-4/6.
Afb. 5.1 Verdeling van het aangetroffen aardewerk over de ABR-periodes. N=1841; 106 fragmenten
konden niet in de grafiek worden meegenomen, vanwege een te brede datering. Het diagram
is gebaseerd op de gegevens van de scan uit tabel 5.1 en 5.2.
Afb. 5.2 Verspreiding van het aardewerk uit de verschillende perioden over het opgravingsterrein. Het
verspreidingskaartje is gebaseerd op de gegevens van de scan. Deze dateringen komen in
grote lijnen overeen met de definitieve dateringen, maar kunnen hier en daar iets afwijken.
Afb. 5.3 Selectie van middenneolithisch aardewerk uit S31.88 (vnr. 120).
Afb. 5.4 Fragment van kom of schaal met haakrand en dubbele doorboring kort onder de rand
(vondstnr. 16).
Afb. 5.5 Fragment van hoge tweeledige pot uit crematiegraf 10 (vondstnr. 628).
Afb. 5.6 Drieledige schaal uit crematiegraf 5 (vondstnr. 633).
Afb. 5.7 Amfoorbaksel met witte en zwarte inclusies.
185

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afb. 5.8 Romeins aardewerk: a. kruik Stuart 11; b. ruwwandig gedraaid dolium.
Afb. 5.9 Vondsten uit profiel: a. vierledig oor; b. handgevormde imitatie van ruwwandige kom of bord.
Afb. 7.1 Overzichtskaart met ingemeten metaalvondsten.
Afb. 7.2 IJzeren object uit crematie 1, vnr. 651.
Afb. 7.3 IJzeren fibula, vnr. 472.
Afb. 7.4 IJzeren mes (vnr. 480), na conservering en restauratie.
Afb. 7.5 Kapfibula.
Afb. 7.6 Twee draadfibulae.
Afb. 7.7 Hoekige vierknoppenfibula.
Afb. 7.8 Bronzen asjes.
Afb. 7.9 De fibulae van Keizershoeve II.
Afb. 7.10 Vesiculaire slak uit Ewijk (vnr. 523). Foto: P. de Rijk.
Afb. 8.1 Maalsteenfragment van vesiculaire lava met concaaf maalvlak en plat en scheef aflopend
zichtvlak (vnr. 473).
Afb. 8.2 Wetsteen van kwartsfylliet met visgraatversiering op de zijkanten (vnr. 650).
Afb. 8.3 Plaatvormige wetsteen van fijnkorrelige zandsteen (vnr. 522).
Afb. 8.4 Platte steen met rondom afslagnegatieven (vnr. 242).
Afb. 9.1 Gebroken bifaciaal geretoucheerd artefact uit S42.20 (vondstnr. 234).
Afb. 9.2 Grootste lengte en breedte van de ongeretoucheerde artefacten.
Afb. 9.3 Grootste lengte en breedte van de geretoucheerde artefacten.
Afb. 9.4 Afslagschrabber en bilateraal geretoucheerde kling dan wel schrabber op afslag/kling uit kuil
KL05 (beide vondstnr. 117).
Afb. 9.5 Afb. 9.5 Gebroken kling uit S31.60 (vnr. 92).
Afb. 11.1 De in monster 585 gevonden verkoolde graankorrels van gerst (boven) en kafresten van
emmertwarwe (beneden).
Afb. 11.2 Stappen in de verwerking van graan.
Afb. 12.1 Overzichtstekening van het partiële skelet van het paard uit waterput 1. Het aantal gekleurde
ribben en borstwervels is indicatief voor het aantal gevonden elementen.
Afb. 13.1 Verbrandingsgraden (ook bekend als ‘combustion degrees of burn stages’). De relatie tussen
temperatuur van het vuur en de kenmerken van het bot. Afkomstig uit Lemmers 2011, figuur 7:
Hertekend van Trautmann 2006, figuur 18; Wahl 2008, tabel 9.1 en Herrmann 1988, figuur 274.
Afb. 13.2 Overzicht grafveld.
Afb. 13.3 Individu 1.
Afb. 13.4 Detail gebroken linkerbovenarm individu 1 (foto: Birgit Berk).
Afb. 13.5 Individu 2.
Afb. 13.6 Schema van het gebit van individu 2 (Ubelaker 1989). ■ = afwezig. De gearceerde elementen
zijn waarschijnlijk wel in de kaak aanwezig maar niet waar te nemen. M1 is boven en onder
al doorgebroken. Het gebit van individu 2 is dus iets verder ontwikkeld dan te zien is op dit
schema, wat de leeftijd 5 jr +/- 16 maanden reflecteert.
Afb. 13.7 Individu 3.
Afb. 13.8 Tanden en kiezen met calculus en kiezen aangetast door cariës behorende bij indidvidu 3
(foto: Birgit Berk).
Afb. 13.9 Tanden en kiezen met calculus en kiezen aangetast door cariës behorende bij indidvidu 3
(foto: Birgit Berk).
Afb. 13.10 Inhumatie 4.
Afb. 14.1 Overzicht van de resultaten van het strontium isotopenonderzoek. De gearceerde balk geeft
het verwachte lokale biologisch beschikbare strontium signaal aan.
Afb. 14.2 De resultaten van het koolstof- en stikstofisotopenonderzoek, waarbij hypothetische waarden
van pure C3, C4 terrestrische en mariene paleodiëten zijn aangegeven.
Afb. 17.1 De locatie van de proefsleuven uit 2010. In rood zijn de monumenten van hoge archeologische
waarde aangegeven.
Afb. 17.2 De interpretatie van de verschillende vindplaatsen na uitvoering van het
proefsleuvenonderzoek.
Afb. 17.3 Combinatiekaart van bouwplannen en behoudenswaardige vindplaatsen op KH II.
Afb. 17.4 Combinatiekaart van bestemmingsplankaders en behoudenswaardige vindplaatsen op KH II.
186

Lijst van tabellen
Tabel 0.1 Overzicht van de verschillende (pre)historische perioden.
Tabel 3.1 Overzicht van de ouderdom van de verschillende stroomgordels binnen het
onderzoeksgebied.
Tabel 3.2 Resultaten van de waarderingen van de pollenmonsters uit de laklagen; G = goed, R =
redelijk, S = slecht, x = talrijk aanwezig, xx= zeer talrijk aanwezig, xxx= dominant, xxxx= zeer
dominant.
Tabel 3.3 Resultaten van de OSL-dateringen van de crevasse geul. Bron: NCL rapport 7411.
Tabel 3.4 Resultaten pollenanalyse (VNR 528-28).
Tabel 4.1 Crematiegraven.
Tabel 4.2 Inhumatiegraven.
Tabel 5.1 Aardewerkscherven met scherpe datering. Tussen haakjes staan de aantallen inclusief
twijfelgevallen.
Tabel 5.2 Aardewerk (scherven, weefgewichten en slingerkogel) met een ruime datering. Tussen
haakjes staan de aantal inclusief twijfelgevallen. Ter informatie bevat de tabel tevens het
Romeinse gedraaide aardewerk.
Tabel 5.3 Aantal scherven per onderscheiden structuur.
Tabel 5.4 Overige keramische vondsten die binnen het huidige kader zijn bestudeerd.
Tabel 5.5 Gemiddelde wanddikte van het (vermoedelijk) middenneolithisch aardewerk. Tussen haakjes
staan de aantallen inclusief twijfelgevallen.
Tabel 5.6 Kleur op de breuk van het (vermoedelijk) middenneolithisch aardewerk. Tussen haakjes staan
de aantallen inclusief twijfelgevallen.
Tabel 5.7 Aardewerk uit Romeinse tijd en Middeleeuwen.
Tabel 7.1 De Romeinse fibulae van Keizershoeve II.
Tabel 8.1 Aangetroffen natuursteen in aantal en gewicht voor vindplaatsen KHII-4-6 en KHII-3, met
aantal bewerkt, verbrand en geïmporteerde steen. (Bijeen horende fragmenten zijn als één
geteld.).
Tabel 8.2 Gebruik van natuursteen op vindplaatsen KHII-2, KHII-3 en KHII-4-6.
Tabel 8.3 Gebruikt natuursteen van KHII-3 met steensoorten(tussen ( ): ook gebruikt als kooksteen).
Tabel 8.4 Bewerkt natuursteen van KHII-4-6 met steensoorten (tussen vierkante haken: geen
gebruikssporen meer zichtbaar.
Tabel 9.1 Overzicht van de aantallen artefacttypen per put. Tussen haakjes staan de aantallen inclusief
twijfelgevallen.
Tabel 9.2 Overzicht van het grondstofgebruik per artefacttypen. Tussen haakjes staan de aantallen
inclusief typologische twijfelgevallen.
Tabel 10.1 Overzicht van het keramisch bouwmateriaal.
Tabel 12.1 Fragmentatiegraad van de verbrande en onverbrande dierlijke botfragmenten (exclusief
partieel skelet). n = aantal resten.
Tabel 12.2 Spectrum per periode en per vindplaats. n = aantal resten; n-ass = aantal resten, waarbij het
partiële skelet als één fragment is geteld; g = gewicht in grammen.
Tabel 12.3 Spectrum per crematie- en inhumatiegraf. v = verbrand; o = onverbrand; n = aantal resten.
Tabel 13.1 Overzicht crematies Ewijk Keizershoeve II.
Tabel 13.2 Leeftijdscategorieën naar Grosskopf (1999, 39).
Tabel 13.3 Terminologie en afkortingen voor de geslachtsbepaling. White, Black & Folkens 2011, 408.
Tabel 13.4 Gewichten van de crematies. Het gewicht van het dierlijke botmateriaal is alleen gebaseerd
op de fragmenten uit de 10 mm sectie en groter. Dit aangezien het van de fragmenten kleiner
dan 10 mm vaak te moeilijk was om met zekerheid vast te stellen of het dierlijk materiaal
betrof.
Tabel 13.5 De aangetroffen brandgraden op het menselijke en dierlijke botmateriaal.
Tabel 13.6 Verhouding van skeletonderdelen.
Tabel 13.7 Leeftijdsbepaling.
Tabel 13.8 Resultaat geslachtsbepaling CR10.
Tabel 14.1 Overzicht van de geanalyseerde individuen.
Tabel 14.2 Resultaten van het koolstof- en stikstofisotopenonderzoek.
187

Bijlage 1 Waardering van de vindplaatsen
De waardestelling, zoals voorgeschreven in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA versie
3.2, specificatie VS06) gebeurt op drie niveaus: belevingswaarde, fysieke kwaliteit en inhoudelijke
kwaliteit. De eerste is niet van toepassing omdat de vindplaats niet bovengronds zichtbaar is. Alleen de
laatste twee niveaus zijn op deze vindplaatsen van toepassing. De fysieke kwaliteit van de vindplaats
is gebaseerd op haar conservering en gaafheid. De conservering geeft aan de mate waarin de
archeologisch vondstmateriaal bewaard is gebleven, de gaafheid in hoeverre de vindplaats nog compleet
is. De beoordeling is voor zowel gaafheid als conservering: drie punten voor hoge, twee punten voor
middelhoge en één punt voor lage kwaliteit.
De vindplaats KHII-1 lijkt ruimtelijk matig bewaard gebleven en kan dus worden beschouwd als zijnde
van matige kwaliteit. Het deel met sporen is van onvoldoende omvang om van een representatief deel
van bijvoorbeeld een nederzetting te spreken. Het lijkt ook meer te gaan om een natuurlijk verschijnsel
(geul) dat gebruikt is om materiaal in te dumpen. Mogelijk is in de buurt gelegen nederzetting
geërodeerd en is het materiaal in de geul terecht gekomen.
De crevassegeul is goed bewaard gebleven en het aardewerk dat verzameld is tijdens het aanleggen van
de sporenvlakken is weinig verweerd en gefragmenteerd. In de verschillende lagen van de geul is een
vondstpakket aangetroffen bestaande uit houtskool, aardewerk, bot en steen. De gaafheid/conservering
van sporen en vondsten wordt middelhoog gewaardeerd. De conserveringsomstandigheden binnen het
plangebied Keizershoeve zijn kenmerkend voor de regio.
De waardering van beide fysieke kwaliteitscriteria is in totaal 5 punten. Dit is een score die middelmatig
is en die haar het predikaat ‘behoudenswaardig’ oplevert (tabel B1.1).
Ook op inhoudelijke kwaliteit, uitgedrukt in waarden voor zeldzaamheid, informatie en ensemble,
wordt de vindplaats beoordeeld met hetzelfde puntensysteem. Als de geul daadwerkelijk als dump is
gebruikt, is dit voor het plangebied Keizershoeve een zeldzaam fenomeen. De geulen die tot nog toe
zijn aangetroffen bevatten weinig vondstmateriaal. Hiermee is de informatiewaarde ook gelijk positief
gewaardeerd. Niet alleen levert de geul zelf informatie op, ook de relatie tot de andere vindplaatsen (en
Keizershoeve I en III) is hierbij van belang. Omdat het landschap nauw gerelateerd is met de archeologie
wordt de ensemblewaarde ook hoog gewaardeerd. De totale score voor de inhoudelijke kwaliteit is 7 en
de waardering van de vindplaats op basis van deze criteria is dan ook middelhoog.
Tabel B1.1 Vindplaats KHII-1. Scoretabel waardestelling (naar KNA, versie 3.2).
Waarden Criteria Scores
Beleving Schoonheid Wordt niet gescoord
Herinneringswaarde
Hoog Midden Laag Totale score
Wordt niet gescoord
Fysieke kwaliteit Gaafheid 2 5 behoudenswaardig
Conservering 3
Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid 2
Informatiewaarde 2
Ensemblewaarde 3
Representativiteit N.v.t.
7 behoudenswaardig
De vindplaats KHII-2 lijkt ruimtelijk tevens matig bewaard gebleven en kan dus worden beschouwd als
zijnde van matige kwaliteit. Het deel met sporen is van onvoldoende omvang om van een representatief
deel van een nederzetting te spreken. Het is onduidelijk gebleven hoe de vindplaats zich verhoudt met de
naast gelegen vindplaats KHII-1, de crevassegeul. Mogelijk heeft de geul een begrenzende functie gehad.
De sporen zijn goed bewaard gebleven en het aardewerk dat verzameld is tijdens het aanleggen van de
sporenvlakken is weinig verweerd en gefragmenteerd. De gaafheid/conservering van sporen en vondsten
wordt middelhoog gewaardeerd. De conserveringsomstandigheden binnen het plangebied Keizershoeve
zijn kenmerkend voor de regio.
De waardering van beide fysieke kwaliteitscriteria is in totaal 5 punten. Dit is een score die middelmatig
is en die haar het predikaat ‘behoudenswaardig’ oplevert (tabel B1.2).
Ook op inhoudelijke kwaliteit, uitgedrukt in waarden voor zeldzaamheid, informatie en ensemble, wordt
de vindplaats beoordeeld met hetzelfde puntensysteem. In het plangebied Keizershoeve zijn tot nu
189

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
toe vooral vindplaatsen uit de Romeinse tijd en de Bronstijd aangetroffen. Indien hier daadwerkelijk
sprake is van een late-ijzertijdnederzetting kan dit als ‘zeldzaam’ aangemerkt worden. Daarmee kan
de informatiewaarde en ensemblewaarde ten opzichte van de andere vindplaatsen in het plangebied
Keizershoeve als hoog worden geïnterpreteerd.
De totale score voor de inhoudelijke kwaliteit is 8 en de waardering van de vindplaats op basis van deze
criteria is dan ook hoog (7 punten of meer).
Tabel B1.2 Vindplaats KHII-2. Scoretabel waardestelling (naar KNA, versie 3.2).
Waarden Criteria Scores
Beleving Schoonheid Wordt niet gescoord
De vindplaats KHII-3 lijkt ruimtelijk matig bewaard gebleven en kan dus worden beschouwd als zijnde
van matige kwaliteit. Het deel met sporen is van voldoende omvang om van een representatief deel van
een nederzetting te spreken. De begrenzing van vindplaats KHII-3 in westelijke, noordelijke en zuidelijke
richting lijkt te zijn vastgesteld. De oostelijke begrenzing ligt buiten het onderzoeksgebied.
Van de oorspronkelijke diepte van de paalsporen resteert steeds nog slechts enkele centimeters.
Greppels zijn dieper bewaard gebleven. Het aardewerk dat verzameld is tijdens het aanleggen van de
sporenvlakken is weinig verweerd en gefragmenteerd. De gaafheid/conservering van sporen en vondsten
wordt midden gewaardeerd. De conserveringsomstandigheden binnen het plangebied Keizershoeve zijn
kenmerkend voor de regio.
De waardering van beide fysieke kwaliteitscriteria is in totaal 5 punten. Dit is een score die middelmatig
is en die haar het predikaat ‘behoudenswaardig’ oplevert (tabel B1.3).
Ook op inhoudelijke kwaliteit, uitgedrukt in waarden voor zeldzaamheid, informatie en ensemble, wordt
de vindplaats beoordeeld met hetzelfde puntensysteem. In het plangebied Keizershoeve zijn tot nu
toe vooral vindplaatsen uit de Romeinse tijd en de Bronstijd aangetroffen. Indien hier daadwerkelijk
sprake is van een ijzertijdnederzetting kan dit als ‘zeldzaam’ aangemerkt worden. Daarmee kan de
informatiewaarde en ensemblewaarde ten opzichte van de andere vindplaatsen in het plangebied
Keizershoeve als hoog worden geïnterpreteerd.
De totale score voor de inhoudelijke kwaliteit is 8 en de waardering van de vindplaats op basis van deze
criteria is dan ook hoog (7 punten of meer).
De vindplaats KHII-4 lijkt ruimtelijk matig bewaard gebleven en kan dus worden beschouwd als
zijnde van matige kwaliteit. De vindplaats ligt bovenop een zandige vullingslaag van een crevasse. Dit
fenomeen van locatiekeuze voor Romeinse bewoning is reeds gezien op Keizershoeve I. De sporen
liggen direct onder de bouwvoor. De diepte van de paalkuilen varieert sterk en de meeste sporen waren
190
Herinneringswaarde
Hoog Midden Laag Totale score
Wordt niet gescoord
Fysieke kwaliteit Gaafheid 2 5 behoudenswaardig
Conservering 3
Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid 2
Informatiewaarde 3
Ensemblewaarde 3
Representativiteit N.v.t.
Tabel B1.3 Vindplaats KHII-3. Scoretabel waardestelling (naar KNA, versie 3.2).
Waarden Criteria Scores
Beleving Schoonheid Wordt niet gescoord
Herinneringswaarde
7 behoudenswaardig
Hoog Midden Laag Totale score
Wordt niet gescoord
Fysieke kwaliteit Gaafheid 3 5 behoudenswaardig
Conservering 2
Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid 2
Informatiewaarde 3
Ensemblewaarde 3
Representativiteit N.v.t.
7 behoudenswaardig

(op enkele Romeinse scherven na) vrijwel vondstloos. De nederzetting wordt vermoedelijk begrensd
door twee evenwijdig gegraven greppels op de zuidoever van de crevasse. Het is niet ondenkbaar
dat de nederzetting zich verder naar het noorden en noordwesten voortzet. De vindplaats wordt door
toekomstige bebouwing bedreigd, maar hier worden mitigerende maatregelen voor getroffen.
Het weinige aardewerk dat verzameld is tijdens het aanleggen van de sporenvlakken is weinig
verweerd en gefragmenteerd. De gaafheid/conservering van sporen en vondsten wordt als middelmatig
gewaardeerd. De conserveringsomstandigheden binnen het plangebied Keizershoeve zijn kenmerkend
voor de regio.
De waardering van beide fysieke kwaliteitscriteria is in totaal 5 punten. Dit is een score die middelmatig
is en die haar het predikaat ‘behoudenswaardig’ oplevert (tabel B1.4)
Ook op inhoudelijke kwaliteit, uitgedrukt in waarden voor zeldzaamheid, informatie en ensemble, wordt
de vindplaats beoordeeld met hetzelfde puntensysteem. In het plangebied Keizershoeve zijn tot nu toe
vooral vindplaatsen uit de Romeinse tijd en de Bronstijd aangetroffen. Mogelijk betreft dit een Romeinse
nederzetting die gelijktijdig met de bewoning op Keizershoeve I heeft bestaan. Deze nederzetting
heeft mogelijk een andere functie en heeft daarmee een hoge informatie- en ensemblewaarde. De
nederzetting scoort middelmatig wat betreft zeldzaamheid.
De totale score voor de inhoudelijke kwaliteit is 8 en de waardering van de vindplaats op basis van deze
criteria is dan ook hoog (7 punten of meer).
Tabel B1.4 Vindplaats KHII-4. Scoretabel waardestelling (naar KNA, versie 3.2).
Waarden Criteria Scores
Beleving Schoonheid Wordt niet gescoord
Herinneringswaarde
Hoog Midden Laag Totale score
Wordt niet gescoord
Fysieke kwaliteit Gaafheid 3 5 behoudenswaardig
Conservering 2
Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid 2
Informatiewaarde 3
Ensemblewaarde 3
Representativiteit N.v.t.
7 behoudenswaardig
De vindplaats KHII-5 en KHII-6 lijken ruimtelijk matig bewaard gebleven en kunnen dus worden
beschouwd als zijnde van matige kwaliteit. De vindplaatsen (respectievelijk een bronstijdnederzetting
en een ijzertijdnederzetting) lijken bovenop elkaar te liggen. De sporen liggen of direct onder de
bouwvoor of in en onder de bronstijdvegetatiehorizont. Sommige sporen waren opgevuld met veel
nederzettingsafval uit de Brons- en/of IJzertijd.
De omvang van de nederzettingen is vooralsnog onduidelijk omdat de vindplaatsen buiten het
onderzoeksgebied lijken door te lopen. Een noordelijke begrenzing is mogelijk aanwezig in de vorm
van een stakenrij. Daar waar deze vindplaatsen in het zuiden lijken op te houden, begint een nieuwe
vindplaats, KHII-7 (zie hieronder).
Het aardewerk dat verzameld is tijdens het aanleggen van de sporenvlakken is weinig verweerd en
gefragmenteerd. De gaafheid/conservering van sporen en vondsten wordt als middelmatig gewaardeerd.
De conserveringsomstandigheden binnen het plangebied Keizershoeve zijn kenmerkend voor de regio.
De waardering van beide fysieke kwaliteitscriteria is voor beide vindplaatsen in totaal 5 punten. Dit is een
score die middelmatig is en die haar het predikaat ‘behoudenswaardig’ oplevert (tabel B1.5).
Ook op inhoudelijke kwaliteit, uitgedrukt in waarden voor zeldzaamheid, informatie en ensemble, worden
de vindplaatsen beoordeeld met hetzelfde puntensysteem. In het plangebied Keizershoeve zijn tot nu
toe vooral vindplaatsen uit de Romeinse tijd en de Bronstijd aangetroffen. Mogelijk betreffen dit twee
nederzettingen in een gestapeld landschap uit de Bronstijd en de IJzertijd. Het is vooralsnog onduidelijk
wat de relatie is geweest met de andere nederzettingen in de omgeving. De vindplaatsen worden
daarom wat informatie- en ensemblewaarde hoog gewaardeerd. Wat betreft zeldzaamheid krijgen deze
vindplaatsen een hoge waardering omdat een zogenaamd gestapeld landschap met bewoningsresten in
deze regio van het plangebied de Keizershoeve nog niet bekend is. De totale score voor de inhoudelijke
kwaliteit is 9 en de waardering van de vindplaats op basis van deze criteria is dan ook hoog (7 punten of
meer).
191

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Tabel B1.5 Vindplaats KHII-5 en KHII-6. Scoretabel waardestelling (naar KNA, versie 3.2).
Waarden Criteria Scores
Beleving Schoonheid Wordt niet gescoord
De vindplaats KHII-7 lijkt ruimtelijk matig tot goed bewaard gebleven en kan dus worden beschouwd
als zijnde van matig tot goede kwaliteit. De vindplaats ligt ten zuiden van KHII-5 en KHII-6 en wordt in de
Middeleeuwen gedateerd. De sporen liggen direct onder de bouwvoor. De omvang van de nederzetting
is vooralsnog onduidelijk omdat de vindplaats buiten het onderzoeksgebied (tot en met het terrein van
dhr. Boekhorst) lijkt door te lopen. Waarschijnlijk is een gracht om de nederzetting gegraven.
Opvallend is dat er slechts weinig aardewerk is aangetroffen. Het aardewerk is echter weinig verweerd
en gefragmenteerd. De gaafheid/conservering van sporen en vondsten wordt als hoog gewaardeerd,
sommige sporen zijn dieper dan 60 cm. De conserveringsomstandigheden binnen het plangebied
Keizershoeve zijn kenmerkend voor de regio.
De waardering van beide fysieke kwaliteitscriteria is voor de vindplaats in totaal 6 punten. Dit is een
score die hoog is en die haar het predikaat ‘behoudenswaardig’ oplevert (tabel B1.6).
Ook op inhoudelijke kwaliteit, uitgedrukt in waarden voor zeldzaamheid, informatie en ensemble, wordt
de vindplaats beoordeeld met hetzelfde puntensysteem. Dat er op deze locatie ook een nederzetting uit
de Middeleeuwen verwacht wordt is zeldzaam voor het plangebied ‘de Keizershoeve’. Hiernaast levert de
vindplaats hierdoor een meerwaarde op ten opzichte van de informatie die de nederzetting oplevert. Het
is vooralsnog onduidelijk wat de relatie is geweest met de andere nederzettingen in de omgeving. De
vindplaats wordt wat betreft de ensemblewaarde hoog gewaardeerd. De totale score voor de inhoudelijke
kwaliteit is 9 en de waardering van de vindplaats op basis van deze criteria is dan ook hoog (7 punten of
meer).
192
Herinneringswaarde
Hoog Midden Laag Totale score
Wordt niet gescoord
Fysieke kwaliteit Gaafheid 3 5 behoudenswaardig
Conservering 2
Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid 3
Informatiewaarde 3
Ensemblewaarde 3
Representativiteit N.v.t.
Tabel B1.6 Vindplaats KHII-7. Scoretabel waardestelling (naar KNA, versie 3.2).
Waarden Criteria Scores
Beleving Schoonheid Wordt niet gescoord
Herinneringswaarde
7 behoudenswaardig
Hoog Midden Laag Totale score
Wordt niet gescoord
Fysieke kwaliteit Gaafheid 3 5 behoudenswaardig
Conservering 3
Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid 3
Informatiewaarde 3
Ensemblewaarde 3
Representativiteit N.v.t.
7 behoudenswaardig

Bijlage 2 Beschrijving sporen en structuren
Locatie vindplaats KHII-1 en KHII-2 (grafveld langs een geul)
Spiekers:
Spieker 18 (SP18)
Locatie: Vindplaats KHII-2
Omschrijving: Spieker bestaande uit vier palen. De spieker meet 2 bij 1,8 m. Ligt 30 m ten westen van
de geul, in ongeveer dezelfde oriëntatie. SP18 ligt 7 m ten westen van de graven. De
paalkuilen zijn gemiddeld 10 tot 15 cm diep en komvormig.
Datering: IJzertijd – Romeinse tijd
Aard: opslagstructuur bij grafveld?
Spieker 35 (SP35)
Locatie: Vindplaats KHII-2
Omschrijving: Spieker bestaande uit zes palen. Oorspronkelijk mogelijk bestaan uit negen palen. Enkel
de middelste drie, twee voor en één achter zijn aangetroffen. De spieker meet 2 bij 1,9
m. Ligt 23 m ten westen van de geul, in ongeveer dezelfde oriëntatie. SP35 ligt 11 m ten
westen van de graven. De kuilen zijn gemiddeld 10 cm diep met een uitzondering van
18 cm.
Datering: ?
Aard: opslagstructuur bij grafveld?
Spieker 36 (SP36)
Locatie: Vindplaats KHII-2
Omschrijving: Spieker bestaande uit drie palen. Oorspronkelijk bestaan uit vier of meer palen. Deel
van de spieker ligt buiten het onderzoeksgebied. De spieker meet minstens 3,6 bij 1,6
m. Ligt 45 m ten westen van de geul, in ongeveer dezelfde oriëntatie. SP36 ligt11 m ten
westen van de graven. De paalkuilen zijn ca. 10-14 cm diep.
Datering: ?
Aard: opslagstructuur bij grafveld?
Randstructuren:
Kringgreppel 1 (KG01)
Locatie: Vindplaats KHII-2
Omschrijving: Onregelmatig ovale kringgreppel van 8 bij 7 m. Aan zuidwest- en zuidoostzijde lijken
er ingangen te liggen. Bij de ingang aan de zuidoostzijde ligt in de kringgreppel
crematiegraf 1 (CR01). De greppel is tot 25 cm ingegraven.
Bijbehorend graf: CR01
Kringgreppel 2 (KG02)
Locatie: Vindplaats KHII-2
Omschrijving: Ovale kringgreppel van 6 bij 9 m. De zuidoostzijde van de greppel is -waarschijnlijk
door erosie vanuit de geul - niet meer zichtbaar. Er lijkt aan de noordwestzijde
een ingang te liggen. Inhumatie 2 en inhumatie 3 zijn binnen het areaal van de
kringgreppel aangetroffen. De kringgreppel is slechts 4 cm diep met een vlakke
onderkant.
Bijbehorend graf: INH2 en INH3?
Kringgreppel 3
= vervallen
193

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Kringgreppel 4 (KG04)
Locatie: Vindplaats KHII-2
Omschrijving: Rechthoekige kringgreppel van minimaal 8 bij minimaal 11,5 m. De noordoost- en
zuidoostzijde zijn niet meer in het vlak waargenomen, waarschijnlijk door eroderende
werking van de geul. In de noordwestzijde is een ingang herkend. In de westhoek
zijn twee crematiegraven aangetroffen. De greppel is 20 cm diep met een vlakke
onderkant.
Bijbehorend graf: CR02 en CR04
Kringgreppel 5 (KG05)
Locatie: Vindplaats KHII-2
Omschrijving: Vierkante kringgreppel van 10 bij 10 m. In geen van de zijden is een ingang herkend.
In de westhoek is CR10 bijgezet. In de kringgreppel ligt CR7 (aan de zuidwestzijde)
begraven. De greppels was nog ca. 5 cm diep. Onduidelijk is wat de relatie is tussen de
sporen.
Bijbehorend graf: CR07 en CR10
Graven:
CR01
Crematie 1 is in kringgreppel 1, bij de ‘zuid-oostingang’ aangetroffen. De kuil meet ca. 45 cm in
doorsnede en is 24 cm diep. In de kuil is ietwat houtskool en verbrande botresten aangetroffen.
In het centrum van de kringgreppel is geen graf meer aangetroffen. Onduidelijk is of CR01 een (latere)
bijzetting betreft.
Graftype: C
Datering: IJzertijd
CR02
Crematie 2 ligt binnen het areaal van kringgreppel 4, in de westhoek. De kuil bestaat uit twee vullingen
waarbij de insteek slechts weinig verbrande botresten bevat en de kern van de kuil de meeste
crematieresten bevat. De kernkuil is rond en meet ca. 120 cm in doorsnede en is 20 cm diep. Onduidelijk
is of de kringgreppel en het graf bij elkaar hebben gehoord. CR02 en CR04 liggen 90 cm uit elkaar.
Graftype: C
Datering: IJzertijd?
CR03
Crematie 3 is het meest noordelijk gelegen graf. De kuil meet 30 cm in doorsnede en is slechts 5 cm
diep. Dit graf ligt 350 cm ten noorden van CR13 en CR14.
Graftype: C
Datering: IJzertijd?
CR04
Dit graf ligt ‘onder’ kringgreppel 4. Dit wil zeggen dat het graf pas zichtbaar is geworden nadat vlak 2 is
aangelegd, onder de kringgreppel. De kuil is ovaal en meet 60 bij 50 cm en is 20 cm diep. De kuil bevat
twee vullingen waarvan de insteek geen crematieresten bevat. De kernvulling bevat alle verbrande
botresten. Onduidelijk is wat de relatie is tussen CR02, CR04 en kringgreppel 4. CR02 en CR04 liggen 90
cm uit elkaar.
Graftype: C
Datering: IJzertijd?
CR05
Dit graf bestaat uit meerdere vullingen. Allereerst is een kuil gegraven waarin een aardewerken schaal
is bijgezet waarin veel verbrande botresten zijn aangetroffen (VNR 633), daarnaast is concentratie
zwartgrijsgevlekte klei met houtskool en crematieresten waargenomen (VNR 632). De kuil meet 110 cm
bij 65 cm en heeft een onregelmatige onderkant van 10 (schaal) tot 20 cm (zwartgrijze vulling) diep.
Graftype: B
Datering: Midden - IJzertijd
194

CR06
=vervallen
CR07
Deze kuil met verbrande botresten is in de vulling van KG5 aangetroffen. De concentratie crematieresten
lag in een kuil van bruinzwarte klei met ietwat houtskool. De kuil binnen de kringgreppel (in de
zuidwand) is ca. 90 bij 40 cm en nog ca. 12 cm diep met een vlakke onderkant. Mogelijk betreft het een
latere bijzetting.
Graftype: C
Datering: IJzertijd?
CR08
Crematiegraf 8 betreft een concentratie verbrande botresten in het midden van een ronde kuil van ca. 60
cm in doorsnede. Het crematienestje meet 20 cm in doorsnede in het vlak en ongeveer 10 cm diep. De
kuil is verder grijsbruin van kleur met weinig houtskool en is 23 cm diep met vlakke onderkant.
Graftype: B
Datering: IJzertijd?
CR09
In het vlak is dit graf erg langgerekt. Dit komt waarschijnlijk doordat het graf verploegd is en daardoor
meer verspreid is geraakt. De kuil meet inclusief de verploeging 200 bij 100 cm. De kernvulling met de
meeste crematieresten is echter ca. 100 cm in doorsnede. In de vulling is tevens houtskool aangetroffen.
De kuil is verder onregelmatig qua vorm in de coupe met een diepte van gemiddeld 23 cm.
Graftype: C
Datering: IJzertijd?
CR10
Binnen in de westhoek van de vierkante kringgreppel KG5 is CR10 bijgezet. Aangezien CR10 reeds in
het eerste vlak is waargenomen en de kringgreppel in het tweede vlak, wordt ervan uitgegaan dat CR10
jonger is dan KG5. De kuil is onregelmatig van vorm en meet 190 bij 160 cm. De kuil heeft twee vullingen,
beide met houtskool en crematieresten. De binnenste vulling is donkerder qua kleur. De kuil is ongeveer
20 cm diep met onregelmatige vlakke onderkant. Onduidelijk is de relatie tussen KG5, CR10 en CR07.
Graftype: C
Datering: Midden-IJzertijd?
CR11
Dit graf ligt ca. 200 cm ten noordoosten van INH4. De kuil is ongeveer 160 bij 100 cm. De kuil is met twee
vullingen waargenomen. De buitenste vulling betreft de insteek van de kuil. De kernvulling bestaat uit
bruindonkergrijze klei met houtskool en verbrande botresten.
De kuil is 20 cm diep met een vlakke onderkant. Onduidelijk is de relatie tussen CR15, CR11 en INH4.
Graftype: C
Datering: IJzertijd
CR12
Put 58 spoor 5
Dit betreft een kuil van 140 bij 80 cm en ongeveer 15 cm diep.
Graftype: C
Datering: IJzertijd?
CR13
Crematiegraf 13 en crematiegraf 14 liggen 100 cm uit elkaar. CR13 meet 70 cm in doorsnede.
De mogelijkheid bestaat dat CR13 en CR14 bij elkaar hebben gehoord (of samen één graf).
Graftype: C
Datering: IJzertijd?
195

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
CR14
Dit graf ligt ca. 100 cm ten oosten van CR13. CR14 meet 70 cm in doorsnede. De mogelijkheid bestaat dat
CR13 en CR14 bij elkaar hebben gehoord (of samen één graf).
Graftype: C
Datering: IJzertijd?
CR15
Crematie 15 betreft een kleine kuil van ca. 50 cm doorsnede en een diepte van 8 cm. De vulling van de
kuil is donkergrijs gevlekt en bevat houtskool, weinig verbrande botresten en weinig aardewerk. De kuil
is 50 cm ten zuiden van CR11 en 100 cm ten oosten van INH 4 aangetroffen. Onduidelijk is de relatie
tussen CR15, CR11 en INH4.
Graftype: C
Datering: IJzertijd?
INH1
Put 52, spoor 23
Het graf ligt ca. 350 cm ten noorden van INH2 in het areaal van kringgreppel 2. Aangezien de
kringgreppel op deze locatie niet meer als zodanig is herkend, lijkt het alsof inhumatie 1 van jongere
datum is dan de kringgreppel. Het skelet ligt op de linker zij met het gezicht naar het zuiden, het hoofd
naar het oosten. Het skelet is zwaar verstoord door ploegen. Er resteert vermoedelijk maar de helft.
INH2
Put 56, spoor 6
Het graf ligt binnen KG02. INH3 en INH2 liggen 130 cm uit elkaar. Gezien het leeftijdsverschil (INH3 =
volwassen man, INH2= kind) wordt ervan uit gegaan dat deze graven wellicht bij elkaar horen (vader,
zoon/dochter?). INH2 ligt net als INH3 oost-west georiënteerd gestrekt op de linkerzijde. Het hoofd is
naar het oosten gericht, maar kijkt uit op het zuiden. De linkerarm wijst naar voren. Het skelet is op één
niveau aangetroffen. Dit betekent dat het lichaam waarschijnlijk niet in een doek gewikkeld is geweest.
Van INH2 is slechts een deel aangetroffen. Mogelijk is een deel reeds vergraven.
INH3
Put 56, spoor 7
Het graf ligt binnen KG02. INH3 en INH2 liggen 130 cm uit elkaar. Gezien het leeftijdsverschil (INH3 =
volwassen man, INH2= kind) wordt ervan uit gegaan dat deze graven wellicht bij elkaar horen (vader,
zoon/dochter?). Ongeveer 6 m ten zuiden van INH3 ligt INH4.Ongeveer 4 m ten noorden van INH2
ligt INH1, binnen het zelfde areaal van KG02. INH3 ligt oost-west georiënteerd in foetus houding op
de rechterzijde, met het hoofd naar het oosten gericht, uitkijkend naar het noorden. De linkerarm ligt
dubbelgevouwen voor het lichaam en de rechterarm ligt naar buiten, van de buik af. De arm wijst
omhoog, vermoedelijk lag de hand bij de hals. De benen zijn opgetrokken. Het skelet is op één niveau
aangetroffen wat zou impliceren dat het lichaam bijvoorbeeld niet gewikkeld in een doek is geweest.
Onduidelijk is de relatie tussen INH1, INH2, INH3 en KG02.
INH4
Put 56, spoor 2
Ongeveer 6 m ten zuiden van INH2 en INH3 ligt INH4. Van het graf is weinig overgebleven. In het vlak
meet de houtskoolrijke kuil ongeveer 120 bij 100 cm. De diepte van de ingraving kon tot 10 cm gemeten
worden. De skelet- en aardewerkresten lagen direct op het vlak. In de kuil zijn nog verbrande botresten
aangetroffen. Mogelijk betreft dit een mislukte verbranding of er liggen hier twee begravingen door
elkaar heen. Bij het graf is op een hoger niveau een aardewerkconcentratie aangetroffen.
Datering: Vroege IJzertijd
196

Locatie vindplaats KHII-3 nederzetting uit Midden Neolithicum – IJzertijd
Huizen:
Huis 1 (H01)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 12, put 32
Omschrijving: Van deze plattegrond zijn 14 paalkuilen waargenomen die samen een rechthoek
vormen van 10,8 bij 3,8 m. De diepte van de paalkuilen varieert van 5 tot en met 40
cm. In de plattegrond zijn geen middenstaanders herkend. Een aantal palen van het
oorspronkelijke grondplan is niet waargenomen. H01 ligt 32 m ten zuiden van H02.
Langs de noordelijke langewand ligt op 1,3 m afstand een stakenrij (STK13). Mogelijk
kan deze geïnterpreteerd worden als buitenpalen langs het huis. Aan de zuidzijde
is geen extra palenrij aangetroffen. Precies in het verlengde van H01 ligt SP38 ten
zuidoosten. Tussen H01 en SP38 zijn geen sporen aangetroffen. Beide structuren liggen
7 m uit elkaar.
Oriëntatie: NW-ZO
Datering: Late Bronstijd – Romeinse tijd
Huis 2 (H02)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 31, put 35
Omschrijving: Van deze plattegrond zijn negen paalkuilen en een mogelijke afwateringsgreppel
waargenomen die samen een rechthoek vormen van 11 bij 3 m. Een aantal palen van
het oorspronkelijke grondplan is niet waargenomen. Gemiddeld waren de kuilen bijna
20 cm diep, met een uitschieter van 30 cm als paalkuil binnen de greppel.
Oriëntatie: NW-ZO
Datering: Bronstijd
Huis 3 (H03)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 31, put 35
Omschrijving: Van deze plattegrond zijn zeven paalkuilen waargenomen die samen een rechthoek
vormen van 10 bij 2,8 m. Een aantal palen van het oorspronkelijke grondplan,
waaronder een hoekpaal is niet waargenomen. Ook zijn er geen aanwijzingen voor een
ingangspartij o.i.d. De palen hebben een diepte van 8 tot bijna 30 cm.
Oriëntatie: NNW-ZZO
Datering: Bronstijd
Spiekers:
Spieker 1 (SP01 )
Locatie: vindplaats KHII-3, put 29
Omschrijving: De spieker bestaat uit vier palen waarbij de plattegrond in het vlak een vierkante
vorm heeft. De palen staan ca. 3 m uit elkaar. De spieker ligt bijna 2 m ten zuiden van
spiekers 2 en 37. De palen zijn 21 tot 37 cm diep.
Spieker 2 (SP02)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 29
Omschrijving: Deze spieker heeft vier palen waarbij de plattegrond in het vlak een rechthoekige vorm
heeft. De palen staan 3,4 en 2,4 m uit elkaar en zijn 16 tot 34 cm diep. De spieker ligt
ten noorden van SP01. SP37 over- of ondersnijdt SP02.
Spieker 4 (SP04)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 32
Omschrijving: Deze structuur bestaat uit acht palen; een rechthoekige plattegrond in het vlak. SP04
meet 6 bij 2,9 m en de palen zijn gemiddeld tot 20 cm diepte ingegraven. De spieker
over- of ondersnijdt SP38. Dit valt niet op te maken in het vlak.
197

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Spieker 5 (SP05)
Locatie: vindplaats KHII-3
Omschrijving: Deze structuur bestaat uit vier palen met een vierkante plattegrond in het vlak. De
palen staan 1,8 m uit elkaar. De spieker ligt enigszins verwijderd van de andere sporen.
(ca. 10 m ten zuiden van SP42). De paalkuilen zijn tussen 10 en 18 cm diep.
Spieker 6 (SP06)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 31
Omschrijving: Deze spieker bestaat uit drie palen. De twee zuidwestelijke palen liggen 2 m uit elkaar.
De derde paal is van beide paalkuilen ca. 2,7 m verwijderd. De spieker meet hierbij 2 bij
2,5 m en is driehoekig van vorm in het vlak. De palen zijn 5 tot 10 cm diep.
Spieker 7 (SP07)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 31
Omschrijving: Deze vierpalige spieker meet 2,5 bij 1,8 m. De meest noordelijke palen waren nog 10
cm diep, van de meest zuidelijke palen is weinig geconserveerd gebleven (ca. 1 cm).
Spieker 37 (SP37)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 29
Omschrijving: Deze zespalige spieker meet 2,6 bij 3 m. Aan de korte zijde liggen de palen 2,6 m
uit elkaar. Op de lange zijde staan de palen 1,5 m uit elkaar. Deze spieker over- of
ondersnijdt SP02. De palen zijn 10 – 40 cm diep.
Spieker 38 (SP38)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 32
Omschrijving: Deze structuur bestaat uit acht palen met een vierkante plattegrond van 3,85 bij 3,85
m in het vlak. De palen staan 1,5 tot 1,6 m uit elkaar. De spieker over- of ondersnijdt
SP04. Dit is niet uit het vlak op te maken. Een groot deel van de sporen zijn tot 30-40
cm diepte aangetroffen. Slechts twee paalkuilen waren iets meer dan 12 cm diep
ingegraven
Datering: Neolithicum – Midden-IJzertijd
Spieker 39 (SP39)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 10 en 33
Omschrijving: De spieker bestaat uit zes palen die samen een plattegrond vormen van ca. 3 bij 3 m.
De spieker ligt enigszins solitair; ca. 40 m ten westen van SP37, maar 15 m ten (zuid)
oosten van SP42 en SP43. Aan twee zijden bestaan de wanden uit 3 palen (gemiddeld
10 cm diep) met een tussenruimte van ca. 1,5 m.
Spieker 42 (SP42)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 33
Omschrijving: Deze structuur heeft een ietwat afwijkende plattegrond. De spieker bestaat uit zes
palen en meet 2,8 m bij 5,3 m. Binnen de vier hoekpalen zijn nog twee palen geteld
die beiden op een niet vergelijkbare plaats ten opzichte van elkaar liggen. Dit houdt
mogelijk in dat niet alle palen van deze spieker bewaard zijn gebleven. De hoekpalen
waren het diepst gefundeerd (12 – 15 cm). Van de andere paalkuilen is veelal niet meer
dan 5 cm van teruggevonden.
Datering: Midden-Neolithicum – Midden-IJzertijd
Spieker 43 (SP43)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 31
Omschrijving: Deze vierkante spieker telt vier palen en meet 1,8 bij 1,8 m. De paalkuilen zijn ca. 9 tot
20 cm diep.
Datering: Midden Neolithicum? Uit deze periode zijn eigenlijk helemaal geen spiekers bekend,
dus mogelijk is het materiaal opspit.
198

Spieker 44 (SP44)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 31
Omschrijving: Een zespalige spieker met een rechthoekige (3 bij 4 m) plattegrond. In de lange
wanden staan drie palen ca. 2 m uit elkaar. De middelste palen staan uit het lood naar
buiten, waardoor de plattegrond niet volledig rechthoekig te noemen is. De palen
waren ca. 10-16 cm diep.
Kuilen:
Kuil 1 (KL01)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 33
Omschrijving: De kuil is 1,3 m in doorsnede en is enigszins rond van vorm. De kuil was ca. 26 cm
diep. Mogelijk afvalkuil.
Datering: Laat-Neolithicum B
Kuil 5 (KL05)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 31
Omschrijving: Een langgerekte ovale kuil van 130 bij 70 cm. De kuil was maar liefst 42 cm diep.
Mogelijk afvalkuil.
Datering: Midden-Neolithicum
Stakenrijen:
Stakenrij 13 (STK13)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 32
Omschrijving: De rij van 8,3 m lang bestaat uit vier palen die 2 tot 3 m uit elkaar staan. De rij heeft
een enigszins noordwest -zuidoost oriëntatie, parallel aan H01. Hier is meer sprake van
een palenrij, mogelijk als buitenpalen bij H01. Aan de andere zijde van H01 zijn geen
paatljes meer aangetroffen. Diepte van de paaltjes varieert tussen 4 en 12 cm.
Stakenrij 14 (STK14)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 21
Omschrijving: De rij van 1,4 m lang bestaat uit vier staken die ca. 40 cm uit elkaar staan. De rij komt
samen bij stakenrijen 15 en 16. STK14 is noordoost-zuidwest georiënteerd.
Stakenrij 15 (STK15)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 21
Omschrijving: De rij van 1 m lang bestaat uit vier staken die 32 cm uit elkaar staan. De rij komt samen
bij stakenrijen 14 en 16. STK15 is noordnoordoost-zuidzuidwest georiënteerd.
Stakenrij 16 (STK16)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 21
Omschrijving: De rij van 1,3 m lang bestaat uit vier staken die 32 cm uit elkaar staan. De rij ligt in het
verlengde van stakenrijen 14 en 15. STK16 is noordoost-zuidwest georiënteerd.
Stakenrij 17 (STK17)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 21
Omschrijving: De rij van bijna 2 m lang bestond waarschijnlijk uit zes palen waarvan er nu nog
vier zijn overgebleven. De palen staan ca. 40 en ca. 80 cm uit elkaar. De stakenrij is
hetzelfde georiënteerd als STK14.
Stakenrij 18 (STK18)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 21
Omschrijving: De rij van 5,5 m lang bestaat uit zestien palen die 40 cm uit elkaar staan. De rij heeft
een enigszins oost-west oriëntatie en komt samen met STK19 die meer noordoostzuidwest
georiënteerd is.
199

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Stakenrij 19 (STK19)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 21
Omschrijving: De rij van 3 m lang bestaat uit vijf paaltjes die ca. 80 cm uit elkaar staan. De rij heeft
een enigszins noordoost-zuidwest oriëntatie en komt samen met STK18 die meer oostwest
georiënteerd is.
Stakenrij 20 (STK20)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 21
Omschrijving: De rij is over de gehele breedte van de put aangetroffen (4,5 m). STK20 is noordoostzuidwest
georiënteerd en bestaat uit twee stakenrijen. Om de 40 cm staan twee
paaltjes die weer ca. 13 cm uitelkaar staan. De rij lijkt op een punt onderbroken (60
cm). Onduidelijk is waar deze rij bij heeft gehoord.
Stakenrij 21 (STK21)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 18
Omschrijving: De rij van bijna 5 m lang bestaat uit vijftien palen die 30 tot 35 cm uit elkaar staan. De
rij heeft een noordoost-zuidwest oriëntatie en loopt parallel met STK22, STK25, STK26
en STK27. De ruimte tussen STK27 en STK21 is 5 m. Tussen STK26 en STK21 ligt 4 m.
Stakenrij 22 (STK22)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 18
Omschrijving: De rij is 4,4 m lang en bestaat uit 17 palen die 25 tot 30 cm uit elkaar staan. De
stakenrij is noordoost-zuidwest georiënteerd en ligt parallel aan STK21, STK23, STK25
en STK26. Van de kleine staken is slechts de onderkant bewaard gebleven. De rij is
bijna 130 m ten zuiden van SP04, SP38 en 150 m ten zuiden van H01aangetroffen.
Aangezien in deze omgeving geen andere structuren dan stakenrijen zijn gevonden
(in dit deel van het onderzoeksgebied zijn enkel proefsleuven aangelegd), wordt
vooralsnog aangenomen dat we hier te maken hebben met een terreinindeling die
mogelijk wel bij de nederzetting KHII-3 gehoord heeft.
Stakenrij 23 (STK23)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 18
Omschrijving: De rij is 5 m lang en bestaat uit 16 palen die 30 cm uit elkaar staan. De stakenrij is
noordoost-zuidwest georiënteerd en ligt parallel aan STK22, STK23, STK25 en STK26.
Van de kleine staken is slechts de onderkant bewaard gebleven. Deze rij ligt precies 1
m van STK22 verwijderd.
Stakenrij 24 (STK24)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 18
Omschrijving: De rij is ca. 1 m lang en bestaat uit vier palen die 25 cm uit elkaar staan. De stakenrij is
noord-zuid georiënteerd, tussen de rijen van STK23, STK25 en STK26 in. Van de kleine
staken is slechts de onderkant bewaard gebleven. De rij lijkt niet ten noorden van
STK23 en ten zuiden van STK25/STK26 verder te lopen.
Stakenrij 25 (STK25)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 18
Omschrijving: De rij is 1,6 m lang en bestaat uit 4 palen die 30 cm uit elkaar staan. De stakenrij is
noordoost-zuidwest georiënteerd en ligt parallel aan STK21, STK22, STK23 en STK26.
Van de kleine staken is slechts de onderkant bewaard gebleven, van twee paaltjes is
niets meer teruggevonden. Deze rij ligt ongeveer 1,4 m van STK23 verwijderd. Daar
waar STK25 eindigt, begint STK26 ongeveer 10 cm meer naar het noordwesten.
Stakenrij 26 (STK26)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 18
Omschrijving: Deze rij is over een afstand van 2,15 m aangetroffen. De rij begint / stopt waar STK24
en STK25 eindigen. STK26 bestaat uit negen palen die 25 tot 30 cm uit elkaar staan.
De stakenrij is noordoost-zuidwest georiënteerd en ligt parallel aan STK21, STK22,
200

STK23 en STK25. Van de kleine staken is slechts de onderkant bewaard gebleven. Deze
rij ligt precies 1,3 m van STK23 naar het zuiden toe verwijderd.
Stakenrij 27 (STK27)
Locatie: vindplaats KHII-3, put 18
Omschrijving: Deze rij is over een afstand van 2,6 m aangetroffen. STK27 ligt ca. 5 m ten zuiden van en
parallel aan STK21. De rij is echter iets anders geconstrueerd dan hierboven beschreven
rijen. Deze rij bestaat uit drie keer dubbele palen (17 cm van elkaar verwijderd) die als
setjes ca. 80 cm uit elkaar staan. De eerste/laatste in de rij bestaat uit één paaltje, ook
ca. 80 cm van een setje verwijderd. Onduidelijk is of deze oorspronkelijk al afwezig was
of dat deze door slechte conservering niet meer is teruggevonden.
De stakenrij is dus noordoost-zuidwest georiënteerd en ligt parallel aan STK21,
STK22, STK23 en STK25/STK26. Van de kleine staken is slechts de onderkant bewaard
gebleven.
Locatie vindplaats KHII-4/6 nederzetting uit Bronstijd, IJzertijd, Vroeg-Romeinse tijd
Huizen:
Huis 4 (H04)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 47
Omschrijving: Van deze plattegrond zijn 14 paalkuilen maar vooral wandgreppels waargenomen
die samen een rechthoek vormen van 6,2 bij 27,5 m. Een aantal palen van het
oorspronkelijke grondplan is waarschijnlijk niet meer zichtbaar wegens slechte
conserveringsomstandigheden. H04 ligt 50 m ten zuiden van H06, ca. 60 m ten
zuidwesten van H07 en bijna 50 m ten westen van H05.
Oriëntatie: NO-ZW
Huis 5 (H05)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put
Omschrijving: Van deze plattegrond zijn 14 paalkuilen waargenomen die samen een rechthoek
vormen van 3,3 bij minimaal 3,4 m. Mogelijk is de structuur langer geweest. De lange
wanden hebben een dubbele paalstelling. Aan de oostzijde zijn twee extra palen aan
de buitenzijde van de lange wand geplaatst. Er lijkt hier vooralsnog geen sprake te zijn
van een ingang. Onduidelijk is door de onvolledigheid van de plattegrond hoe deze
palen geïnterpreteerd kunnen worden. Deze structuur kan door de breedte ook nog als
bijgebouw geïnterpreteerd kunnen worden. H05 ligt 45 m ten oosten van H04 en 7 m
ten oosten van SP33. Deze structuren liggen in dezelfde oriëntatie.
Oriëntatie: NO-ZW
Huis 6 (H06)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 41, put 48
Omschrijving: Deze plattegrond meet 33,9 bij 6,6 m. De plattegrond wordt door een greppel gevormd
die aan de lange zijden op meerdere plaatsen onderbroken is. Wellicht kunnen deze
als ingangspartijen geïnterpreteerd worden. Verder zijn er aan de buitenzijde van de
greppel op een paar plaatsen paalkuilen herkend die mogelijk als dakvoetdragende
palen gezien kunnen worden. Opvallend is de gelijkenis die deze plattegrond vertoont
met de plattegrond die is aangetroffen op Keizershoeve III, 100 m ten noorden van
HS06 (Klaphekstraat, put 9, spoor 1). 278
Er lijkt geen sprake te zijn van stiepenbouw. Ook is het vlak tijdens het veldwerk
meerdere malen (handmatig) geschaafd waardoor de kans op gemiste
middenstaanders nihil is. Aan de buitenzijde van de greppel is op een paar plaatsen
278 Langeveld 2011.
201

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
paalkuilen gevonden. Omdat deze op onregelmatige afstand van elkaar liggen is het
onduidelijk wat de relatie is tussen de paalkuilen en de greppel.
Oriëntatie: NO-ZW
Huis 7 (H07)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 43, put 49
Omschrijving: Van deze plattegrond zijn weinig sporen aangetroffen en is daarom ook twijfelachtig.
De plattegrond als zodanig lijkt 5,8 m breed en ca. 15 m lang. Voornaamste reden
om hier een structuur van de maken zijn de twee parallelle greppels en de weinige
palen die op een rij staan. Op onregelmatige afstand zijn drie middenstaanders
waargenomen. Er is geen vondstmateriaal aangetroffen.
Oriëntatie: NO-ZW
Huis 8 (H08)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 41
Omschrijving: Van deze plattegrond zijn ongeveer 32 paalkuilen waargenomen die samen een
rechthoek vormen van 6 bij 4 m. De binnenwandpalen staan 2 m in rijen uit elkaar. In
het midden van de plattegrond zijn vier middenstaanders aangetroffen. Bij sommige
palen lijken er herstelwerkzaamheden te zijn uitgevoerd gezien een aantal palen die
extra bij de plattegrond zijn ingegraven. Tussen de middenstaanders ligt ca. 1,3 m. Deze
zijn alleen in het zuiddeel van de plattegrond aangetroffen. Er is niet duidelijk sprake
van ingangspartijen. Het noorddeel van de plattegrond heeft geen middenstaanders.
Hiermee heeft men een binnenruimte van ca. 2 bij 2 m gecreëerd.
Oriëntatie: NO-ZW
Huis 9 (H09)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 47
Omschrijving: Ongeveer 18 m ten noordwesten van H04 ligt H09. Van deze plattegrond is slechts een
deel waargenomen. De verwachting is dat de plattegrond naar het noorden en het
zuiden kan worden uitgebreid. De put is hier echter niet verder aangelegd. Er zijn vier
paalkuilen en drie greppels waargenomen die samen een rechthoek vormen van 13 m
breed en bij 7,5 m lang. De volledige lengte van deze plattegrond is niet vastgesteld.
Omdat hier in de toekomst nog verder onderzoek zal gaan plaatsvinden, zijn de sporen
hier niet gecoupeerd.
Oriëntatie: NNO-ZZW
Huis 10 (H10)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 49, put 44
Omschrijving: Ongeveer 2 m ten noordwesten van SP32 ligt H10. Deze plattegrond is in twee
putten onderzocht. De linkerhelft bestaat uit een wand bestaande uit vijf kuilen.
De rechterzijde is meer te beschrijven als een concentratie paalkuilen op een rij.
Onduidelijk in deze palenzwerm is welke paalkuil daadwerkelijk tot het huis behoord
en welke niet. Aan de kopsekant (noordzijde) is een middenstaander aangetroffen. De
palen vormen een rechthoek van 3,3 bij 7 m.
Oriëntatie: NNO-ZZW
Datering: Midden-IJzertijd - Romeinse tijd
Huis 11 (H11)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 17
Omschrijving: Van deze plattegrond zijn 15 paalkuilen waargenomen die samen een rechthoek
vormen van 3,3 bij minimaal 6 m. Een aantal palen van het oorspronkelijke grondplan
is niet waargenomen. De kopsekanten van het huis liggen buiten de put. De lange
wanden bestaan uit dubbele palenrijen. H11ligt 35 m ten zuiden van H04. H11 ligt
haaks op H04.
Oriëntatie: NW-ZO
202

Spiekers:
Spieker 8 (SP08)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 47
Omschrijving: Deze zespalige spieker meet 2 bij 2,6 m. De palen aan de lange zijde staan ca. 1 m uit
elkaar. De spieker heeft dezelfde oriëntatie als H04 en ligt daar ook 17 m ten oosten van.
Datering: onbekend
Spieker 9 (SP09)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 48
Omschrijving: Deze zespalige spieker meet 4 bij 3,4 m. De palen aan de lange zijde staan ca. 2 m uit
elkaar. De spieker lijkt H06 te oversnijden. SP09 heeft dezelfde oriëntatie als SP19 en
SP20.
Datering: op basis van de oversnijding met HS06, jonger dan de Vroeg-Romeinse tijd.
Spieker 10 (SP10)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 47
Omschrijving: Deze achtpalige spieker meet 1,9 bij 3,8 m. De palen aan de lange zijde staan ruim1 m
uit elkaar. De spieker is N(NW)-Z(ZO) georiënteerd.
Datering: onbekend
Spieker 11 (SP11)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 41, put 45
Omschrijving: Deze zespalige spieker meet 2,1 bij 2,3 m. SP11 ligt 1,5 m ten noordoosten van H08, in
een NO-ZW oriëntatie.
Datering: Neolithicum - Bronstijd
Spieker 12 (SP12)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 41
Omschrijving: Deze zespalige spieker meet 2,1 bij 2,29 m. SP12 ligt 4 m ten noorden van H8, in een
NW-ZO oriëntatie, precies parallel met H08.
Datering: onbekend
Spieker 13 (SP13)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 42
Omschrijving: Deze zevenpalige spieker meet 1,9 bij 1,8 m. SP13 ligt in een NO-ZW oriëntatie. Aan
een drie zijden bestaan de wanden uit drie palen. In de zuidwestwand is een paal
bijgezet, bij de andere palen is te zien dat er mogelijk herstelling heeft plaatsgevonden.
Datering: onbekend
Spieker14 (SP14)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 46
Omschrijving: Deze (oorspronkelijke zes?) vijfpalige spieker meet 4,4 bij 2,3 m. SP14 ligt 1 m ten
zuiden van SP31, in eenzelfde oriëntatie.
Datering: onbekend
Spieker15 (SP15)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 43
Omschrijving: Deze vijfpalige spieker meet 1,7 bij 3 m. SP15 ligt 6 m ten zuidwesten van SP29, in
eenzelfde oriëntatie.
Datering: onbekend
Spieker16 (SP16)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 43
Omschrijving: Dit betreft een vierpalige spieker en meet 2 bij 2,2 m. SP16 ligt bijna 2 m ten zuiden van
SP30.
Datering: onbekend
203

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Spieker17 (SP17)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 49
Omschrijving: Dit betreft een tienpalige spieker en meet 2,3 bij 2,4 m. De spieker bestaat uit een
grondplan van negen palen waarbij een tiende paal op de middenas is bijgezet.
Uitgaande van de middenas ligt de spieker NW-ZO georiënteerd.
Datering: IJzertijd – Romeinse tijd en scherven uit de Vroege en Midden-IJzertijd
Spieker19 (SP19)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 48
Omschrijving: Dit betreft een oorspronkelijk grondplan bestaande uit negen palen, die nu twaalf
palen kent. De spieker en meet 3,5 bij 3,6 m. SP19 ligt in de richting van HS06, maar
onduidelijk is welke structuur jonger of ouder is. Een paal lijkt de wandgreppel van
HS06 te oversnijden, maar dit is erg onduidelijk. Vondstmateriaal biedt hier geen
uitkomst. 1,3 m ten oosten van deze spieker ligt SP20.
Datering: onbekend
Spieker 20 (SP20)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 48
Omschrijving: Dit betreft een tienpalige spieker en meet 2,4 bij 2,5 m. Alle palen staan in de wand,
geen van de palen is gebruikt als middenstaander. SP20 ligt hetzelfde georiënteerd
als SP19 en HS06. Het is onduidelijk of deze spieker gelijktijdig is met SP20 en hoe
HS06 zich hierin verhoudt. De oversnijdingen met laatst genoemde structuur zijn niet
eenduidig waardoor niet gezegd kan worden welke structuur jonger of ouder is. Ook
vondstmateriaal biedt hier geen uitkomst.
Datering: onbekend
Spieker 21 (SP21)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 15
Omschrijving: Deze zespalige spieker meet 1,6 bij 1,9 m. SP21 ligt 4,7 m ten oosten van H06, in een
NW-ZO oriëntatie, precies haaks op H06.
Datering: onbekend
Spieker 22 (SP22)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 15
Omschrijving: Deze zespalige spieker meet 1,5 bij 2,3 m. De palen aan de lange zijde staan ruim 1 m
uit elkaar. SP22 ligt 11,5 m ten oosten van H06, in een NW-ZO oriëntatie.
Datering: onbekend
Spieker 23 (SP23)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 41
Omschrijving: Deze vierpalige spieker meet 1,6 bij 2,2 m. SP23 ligt 9 m ten oosten van H06, haaks of
parallel.
Datering: onbekend
Spieker 24 (SP24)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 41
Omschrijving: Deze vierpalige spieker meet 2,3 bij 2,2 m. SP24 ligt 4 m ten oosten van H06. Deze
spieker heeft wijkt wat oriëntatie betreft af van H06. Oriëntatie is wel gelijk aan die van
H08. De spieker wordt onder- of oversneden door SP48.
Datering: onbekend
Spieker 25 (SP25)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 41
Omschrijving: Dit betreft een driepalige spieker waarvan onduidelijk is of er überhaupt een vierde
paal bestaan heeft. SP25 meet 2,5 bij 1,9 m. SP25 ligt tussen verschillende structuren
in. Op 5 m afstand ligt SP12, op 3 m afstand liggen SP24 en H08. Qua oriëntatie kan
204

niet veel bepaald worden, aangezien onduidelijk is gebleken uit hoeveel palen de
spieker oorspronkelijk heeft bestaan.
Datering: onbekend
Spieker 26 (SP26)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 42
Omschrijving: Dit betreft een vierpalige spieker en meet 2,75 bij 3,15 m. SP26 ligt ruim 1 m ten
noorden van SP27.
Datering: onbekend
Spieker 27 (SP27)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 42
Omschrijving: Dit betreft een vierpalige spieker en meet 3 bij 3 m. SP27 ligt ruim 1 m ten zuiden van
SP26.
Datering: onbekend
Spieker 28 (SP28)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 46
Omschrijving: Dit betreft een vierpalige spieker en meet 2,2 bij 2,2 m. SP28 ligt boven WA01. WA01
dateert in de Midden-IJzertijd, het vondstmateriaal uit de spieker dateert in de IJzertijd
– Romeinse tijd. SP28 ligt 3 m ten zuiden van SP14, in een andere oriëntatie.
Datering: IJzertijd – Romeinse tijd
Spieker 29 (SP29)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 43
Omschrijving: Dit betreft een vijfpalige spieker en meet 2 bij 3 m. SP29 ligt 8 m ten zuiden van SP16
en 2 m ten zuiden van HS07.
Datering: onbekend
Spieker 30 (SP30)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 43
Omschrijving: Dit betreft een zespalige spieker en meet 2,7 bij 2 m. SP30 ligt 3 m ten noorden van H07.
Datering: onbekend
Spieker 31 (SP31)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 46
Omschrijving: Dit betreft een vierpalige spieker en meet 2,15 bij 2,3 m. SP31 ligt ruim 1 m ten noorden
van SP14.
Datering: onbekend
Spieker 32 (SP32)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 44
Omschrijving: Dit betreft een negenpalige spieker waarbij de negende paal niet meer is aangetroffen.
De plattegrond meet 3,1 bij 5,85 m. SP32 ligt bijna twee meter ten zuiden van H10,
haaks op H10.
Datering: onbekend
Spieker 33 (SP33)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 47
Omschrijving: 18 m ten oosten van SP09 ligt SP33. Deze spieker is tevens zespalig en heeft dezelfde
oriëntatie als SP09. Deze spieker meet 2 bij 1,8 m. De spieker heeft ook dezelfde
oriëntatie als H05 en ligt daar 7 m ten westen van.
Datering: onbekend
Spieker 34 (SP34)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 47
Omschrijving: Bijna 3 m ten oosten van H05 ligt SP34. Deze spieker bestaat uit vier palen en meet 2,7
bij 1,5 m. Geen van in de buurt liggende structuren hebben dezelfde oriëntatie.
Datering: onbekend
205

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Spieker 40 (SP40)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 17
Omschrijving: Van deze spieker zijn zes palen waargenomen. Deel van de structuur ligt buiten de
put. Het is dus onduidelijk hoe groot de spieker is geweest en uit hoeveel palen deze
precies heeft bestaan. De spieker meet 2,4 bij minimaal 5 m. De spieker ligt hetzelfde
georiënteerd als SP08, die ca. 40 m ten noorden van SP40 is gelegen.
Datering: onbekend
Spieker 41 (SP41)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 17
Omschrijving: Van deze spieker zijn vier palen waargenomen. De spieker heeft oorspronkelijk
waarschijnlijk uit vijf of zes palen bestaan. De spieker meet 1,7 bij 2,3 m. De spieker ligt
hetzelfde georiënteerd als SP08, die ca. 40 m ten noorden van SP40 is gelegen.
Datering: onbekend
Spieker 45 (SP45)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 17
Omschrijving: Van deze spieker zijn vijf palen waargenomen. De spieker meet 2,5 bij 2,75 m. De
spieker ligt 6 m ten zuiden van SP40. In de paalkuilen is geen vondstmateriaal
aangetroffen.
Datering: onbekend
Spieker 46 (SP46)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 17
Omschrijving: Van deze spieker zijn vijf palen waargenomen. De spieker meet 2,4 bij 2,5 m. De
spieker ligt bijna 1 m ten zuiden van SP45. In de paalkuilen is geen vondstmateriaal
aangetroffen.
Datering: onbekend
Spieker 47 (SP47)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 43
Omschrijving: Grondplan van deze spieker zal oorspronkelijk uit zes palen hebben bestaan.
Waarschijnlijk is op een later tijdstip palen in de hoeken bijgezet. De spieker meet 3,0
bij 3,7 m. De spieker ligt bijna 1,5 m ten westen van SP29. In de paalkuilen is geen
vondstmateriaal aangetroffen. Deze spieker ligt 2 m ten zuiden van HS07.
Datering: onbekend
Spieker 48 (SP48)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 31
Omschrijving: Van deze spieker zijn vijf palen waargenomen. De spieker meet 2,0 bij 2,6 m. De
spieker ligt bijna 4 m ten oosten van HS06. In de paalkuilen is geen vondstmateriaal
aangetroffen. De spieker wordt over- of ondersneden door SP24.
Datering: onbekend
Spieker 49 (SP49)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 43
Omschrijving: Van deze spieker zijn vijf palen waargenomen. De spieker meet 2,2 bij 3,1 m. De spieker
ligt naast SP50. Hoe deze spiekers elkaar oversnijden is onbekend. Deze spieker ligt 8
m ten noordoosten van SP30. In de paalkuilen is geen vondstmateriaal aangetroffen.
Datering: onbekend
Spieker 50 (SP50)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 43
Omschrijving: Van deze spieker zijn vijf palen waargenomen. De spieker meet 2,7 bij 2,6 m. De spieker
ligt naast SP49. Hoe deze spiekers elkaar oversnijden is onduidelijk. In de paalkuilen is
geen vondstmateriaal aangetroffen. De spieker ligt ca. 8 m ten noordoosten van SP30.
Datering: onbekend
206

Waterputten:
Waterput 1 (WA01)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 46 spoor 7, spoor 52
Omschrijving: Dit betreft een put van 90 cm doorsnede en 220 cm diep. De vulling is donkerbruin
humeus. In de put zijn botten van een paard gevonden.
Datering: scherven uit de Midden-IJzertijd.
Waterput 2 (WA02)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 42 spoor 109
Omschrijving: Dit spoor betreft een waterkuil van 20 cm diep met een doorsnede van 250 cm. De
waterkuil ligt naast WA03 die uit een vroegere periode stamt.
Datering: Vroeg-Romeinse tijd
Waterput 3 (WA03)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 42 spoor 108
Omschrijving: Deze waterkuil lag direct naast WA02. Ook deze kuil heeft een doorsnede van 250
cm en is slechts 10 cm diep. Opvallend is dat deze kuil vroeger dateert dan de
naastgelegen waterkuil.
Datering: vermoedelijk Vroege/Midden-IJzertijd.
Waterput 4 (WA04)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 46 spoor 62
Omschrijving: Deze waterkuil ligt binnen het areaal van STK11, waarschijnlijk een veekraal.
Vermoedelijk is deze waterkuil ook gebruikt door het vee. De kuil is 250 cm in
doorsnede en bestaat uit meerdere lagen en is 60 cm diep.
Datering: scherven uit de Midden-IJzertijd.
Waterput 5 (WA05)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 45 spoor 10
Omschrijving: dit spoor betreft een waterkuil van 220 cm in doorsnede en 80 cm diep met een aantal
vullingen.
Datering: scherven uit de Late Bronstijd – Romeinse tijd
Kuilen:
Kuil 2 (KL02)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 41 spoor 60
Omschrijving: 160 cm in doorsnede en 20 cm diep. Wellicht een voorraadkuil.
Datering: onbekend
Kuil 3 (KL03)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 42 spoor 28
Omschrijving: Deze kuil is 114 cm in doorsnede en 18 cm diep. Wellicht een voorraadkuil.
Datering: Midden-IJzertijd
Kuil 4 (KL04)
Locatie: vindplaats KHII-4/6, put 43 spoor 73, spoor 128
Omschrijving: 170 cm in doorsnede en 40 cm diep met een vlakke onderkant.
Datering: IJzertijd
207

Bijlage 3 Resultaten OSL-onderzoek
Rapport NCL-7411
Rapportage Luminescentiedatering NCL-7411
Project titel: BEUN-10 Ewijk Keizershoeve 2
Project locatie: Ewijk
Project nummer: NCL-7411
Onderzoeker(s): J. Brijker
Auteur(s): J. Wallinga, A.J. Versendaal
Datum: 15 februari 2012
Pag. 1 van 9
209

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Ownership of results & Disclaimer
210
Rapport NCL-7411
The generating party owns data and results presented in this report (following the
‘Overeenkomst tot samenwerking inzake het Nederlands Centrum voor
Luminescentiedatering’). When results lead to publication, members of the institutes involved
in the collaboration will be included as authors. The investment grant (#834.03.003) supplied
by the Netherlands organization for scientific research (NWO-ALW) should be acknowledged
in all publications resulting from this collaborative project.
If methodological aspects of the optical dating of samples from this project are to be
published, researchers from the NCL laboratory in Delft will ask permission from the
initiating party. Co-authorship of the initiating party is a matter of course if the geological /
archaeological context of the samples is of importance to the publication.
We took utmost care in the analyses detailed in this report, as well as in preparing the
report itself. Nevertheless we cannot take responsibility for any harm or costs arising from the
use of results presented in this report.
Pag. 2 van 9

Rapport NCL-7411
Luminescentiedateringsrapport NCL-7411
Door Jakob Wallinga, Alice J. Versendaal
Datum: 15 februari 2012
Achtergrond
In het kader van archeologisch onderzoek door ADC-ArcheoProjecten bij Amersfoort zijn
door dhr. J. Brijker twee monsters ingediend voor luminescentiedatering. De dateringen zijn
verricht bij het Nederlands Centrum voor Luminescentiedatering, bij de TUDelft. Doel van
het onderzoek is de ouderdom van crevasse-afzettingen te bepalen. De locatie van de
monsters is weergegeven in Fig. 1. Tabel 1 geeft een overzicht van de monsters die ingediend
zijn voor datering.
Fig. 1: Monsterlocatie en positie.
Pag. 3 van 9
211

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
212
Rapport NCL-7411
Tabel 1 Overzicht van monsters ingediend voor datering
Monster Herkomst Locatie Maaiveld Diepte
NCL Client Environm. Lithologie X Y (m NAP) (m -mv)
NCL-7411068 BEUN-10 fluvial sand 179781 430880 7.80 1.20
NCL-7411069 BEUN-10 fluvial sand 179781 430880 7.80 1.20
Optisch gestimuleerde luminescentie (OSL) datering bepaalt het moment van afzetting en
begraving van zandkorrels. De methode maakt gebruik van een klein lichtsignaaltje dat
kwarts- of veldspaatkorrels kunnen uitzenden. Dit luminescentiesignaal wordt op nul gesteld
(gebleekt) door zonlicht, en bouwt na afzetting en begraving van de korrels op doordat de
korrels natuurlijke achtergrondstraling absorberen uit hun directe omgeving. Deze
achtergrondstraling komt van het radioactief verval van met name Kalium-40, en de uranium
en thorium vervalreeksen, met een kleine bijdrage van kosmische straling. De methode is
toepasbaar voor sedimenten van enkele jaren oud tot ongeveer 150.000 jaar (kwarts) of
500.000 jaar (veldspaat). Met luminescentiemethoden kan de ouderdom met een relatieve
nauwkeurigheid van maximaal 5% worden bepaald (1 sigma).
Voor luminescentiedatering worden twee grootheden bepaald. Door metingen van het
Optisch geStimuleerde Luminescentie (OSL-) signaal op de kwartsfractie wordt bepaald
hoeveel achtergrondstraling het monsters heeft ontvangen sinds afzetting en begraving, ofwel
sinds de laatste blootstelling aan zonlicht. Daarnaast wordt gemeten en berekend hoeveel
achtergrondstraling de kwartskorrels per jaar hebben ontvangen in hun natuurlijke omgeving.
Door de totale hoeveelheid ontvangen straling (paleodosis) te delen door de jaarlijkse dosis
wordt de ouderdom verkregen:
Ouderdom (jaar) = Paleodosis (Gy) / jaarlijkse dosis (mGy/jaar).
Meer informatie over de methode is te vinden in NOaA hoofdstuk 5 (Wallinga, 2005)
en verder in Aitken (1998), Wallinga et al. (2007) en Wintle (2008).
Methoden & resultaten
Dosistempo
Voor bepaling van het dosistempo is met een gammaspectrometer de activiteitsconcentraties
van Kalium-40 en verschillende nucliden uit de Uranium en Thorium reeksen gemeten.
Gecombineerd met informatie over de begravingsdiepte (ivm bijdrage kosmische straling) en
het watergehalte is hieruit de jaarlijkse stralingsdosis berekend.
We zijn uitgegaan van instantane begraving van de monsters, en watergehaltes van 22
gewichtsprocent (gebaseerd op metingen op de monsters). Er waren geen aanwijzingen voor
disequilibrium in de Uranium vervalreeks Resulterende waarden variëren tussen de 2.10 en
2.36 Gy per 1000 jaar, wat relatief hoog is, waarschijnlijk doordat de monsters vrij
siltig/zavelig materiaal bevatten.
Paleodosis
Voor bepaling van de paleodosis is voor alle monsters de kwartsfractie van 180-212 μm
geselecteerd door zeven en bewerking met chemicaliën (HCl, H2O2 en HF). Op grond van een
aantal tests worden geschikte meetparameters gekozen voor gebruik in de SAR procedure
(Murray & Wintle, 2003; zie tabel 1). In de SAR procedure wordt eerst het natuurlijke
luminescentiesignaal van kwartskorrels gemeten, en vervolgens wordt bepaald welke
stralingsdosis nodig is om een even sterk signaal op te wekken. Dit is de paleodosis,
uitgedrukt in Gray (Gy). Tests wezen uit dat de bereide fractie licht verontreinigd was met
veldspaat, en geschikt voor luminescentiedatering.
Pag. 4 van 9

Rapport NCL-7411
Het meest lichtgevoelige OSL signaal van de kwartskorrels is geselecteerd met behulp
van een ‘Early Background’ methode (Cunningham & Wallinga, 2010). Voor een goede
bepaling van de paleodosis is deze gemeten op een groot aantal submonsters (≥34), elk
bestaande uit ongeveer 100 – 200 korrels (2-mm doorsnede monster op een diskje). Als test
van de methode en gebruikte meetparameters is een in het laboratorium gegeven dosis
bepaald met de methode; de gemeten dosis kwam goed overeen met de gegeven dosis (ratio
1.11 ± 0.03, n=8). Aanvullende informatie over monsterkarakterisatie en paleodosis bepaling
is te vinden in Appendix A.
Paleodoses gemeten op de submonsters toonden een grotere spreiding dan verwacht
zou worden op basis van de meetnauwkeurigheid. Dit duidt erop dat lichtblootstelling vóór
afzetting en begraving niet voldoende was om het OSL signaal van alle korrels volledig op
nul te zetten. Om toch tot een betrouwbare inschatting van de begravingsdosis te komen,
hebben we gebruik gemaakt van het Minimum Age Model (MAM; Galbraith et al., 1999), in
combinatie met een bootstrap recycling (Cunningham & Wallinga, in press). Dit model
selecteert het laagste deel van de verdeling. Het model is gebruikt met een ‘overdispersion’
parameter van 10.0 ± 2.5 % (Cunningham et al., 2011). De resulterende paleodosis waarde is
gebruikt voor de ouderdomsberekening en wordt weergegeven met de blauwe band in de
radial plots (Galbraith, 1990) in Appendix B.
Datering
Voor elk van de monsters is de ouderdom berekend door de paleodosis te delen door de
jaarlijkse dosis (tabel 1). De gegeven onzekerheid is de 1-sigma betrouwbaarheidsinterval
(68%), waarbij alle systematische en ‘random’ onzekerheden in dosistempo en
paleodosesbepalingen doorberekend zijn. Voor elk van de monsters zijn resultaten ook
weergegeven in een ‘radial plot’ (Appendix B), waarin de spreiding in leeftijd verkregen op
submonsters wordt weergegeven. De betrouwbaarheidsindicatie in tabel 2 is gebaseerd op de
spreiding in resultaten tussen submonsters in combinatie met de luminescentie-eigenschappen
van het materiaal, en moeilijk kwantificeerbare onzekerheden in het dosistempo. Aanvullende
informatie is voor de opdrachtgever beschikbaar via onze database: www.LumiD.nl.
Tabel 2: Samenvatting van luminescentiedateringsresultaten.
Monster Locatie
Paleodosis Dosistempo
NCL Client X Y Diepte (m) (Gy) (Gy/ka)
Ouderdom
(ka)
Validity
NCL-7411068 BEUN-10 179781 430880 1.2 6.22 ± 0.42 2.10 ± 0.08 2.96 ± 0.23 Likely OK
NCL-7411069 BEUN-10 179781 430880 1.2 6.64 ± 0.99 2.36 ± 0.09 2.81 ± 0.43 Likely OK
Synthese
Luminescentiedateringen zijn verkregen door OSL metingen op de kwarts fractie. Resultaten
geven aan dat de onderzochte afzettingen zijn gevormd 2.9 ka. Beide bepaling zijn consistent,
en we verwachten dat de dateringen een betrouwbare bepaling van de begravingsouderdom
van de sedimenten geven.
Referenties:
Cunningham, A.C. & Wallinga, J. 2010. Selection of integration time-intervals for quartz OSL decay curves,
Quaternary Geochronology 5, 657-666.
Cunningham, A.C. & Wallinga, J. In press. Realizing the potential of fluvial archives using robust OSL
chronologies. Quaternary Geochronology, provisionally accepted.
Cunningham, A.C., Wallinga, J. and Minderhoud, P.S.J. 2011. Expectations of scatter in equivalent-dose
distributions when using multi-grain aliquots for OSL dating. Geochronometria 38, 424-431.
Pag. 5 van 9
213

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
214
Rapport NCL-7411
Galbraith, R.F. 1990. The radial plot – graphical assessment of spread in ages. Nuclear Tracks and Radiation
Measurements 17, 207-214.
Galbraith, R.F., Roberts, R.G., Laslett, G.M., Yoshida, H., Olley, J.M., 1999. Optical dating of single and
multiple grains of quartz from Jinmium rock shelter, northern Australia: Part I. Experimental design and
statistical models. Archaeometry 41, 339–364.
Murray, A.S., Wintle, A.G., 2003. The single aliquot regenerative dose protocol: potential for improvements in
reliability. Radiation Measurements 37, 377-381.
Roberts, R.G., Galbraith, R.F., Yoshida, H., Laslett, G.M., Olley J.M. 2000. Distinguishing dose populations in
sediment mixtures: a test of single-grain optical dating procedures using mixtures of laboratory-dosed quartz .
Radiation Measurements 32, 459-465.
Wallinga, J. 2005. Luminescentiedatering. NOAA hoofdstuk 5.
Wallinga, J., Davids, F., Dijkmans, J.W.A. 2007. Luminescence dating of Netherlands’ sediments. Netherlands
Journal of Geosciences – Geologie en Mijnbouw 86, 179-196.
Wintle, A.G. 2008. Fifty years of luminescence dating. Archaeometry 50, 276-312.
Wintle, A.G. & Murray, A.S. 2006 A review of quartz optically stimulated luminescence characteristics and their
relevance in single-aliquot regeneration dating protocols. Radiation Measurements 41, 369-391.
Rapport NCL-7411
Appendix A – Monster karakterisatie en OSL methoden
Tabel A1: SAR methode gebruikt voor dit project. Extra stap 1 dient als controle of het submonster niet
verontreinigd is met veldspaat. Extra stap 2 dient om te controleren of het OSL signaal gedomineerd is
door de snelle component die het meest geschikt is voor datering (Wintle & Murray, 2006).
Stap Actie Gemeten
1 Beta dosis (of natuurlijke dosis)
2 10s verhitting tot 200 o C
3 20s blauwe stimulatie bij 125 o C Ln, Li
4 Test beta dosis
5 Verhitting tot 200 o C
6 20s blauwe stimulatie bij 125 o C Tn, Ti
7 40s bleking met blauw licht bij 210 o C
8 Stap 1-7 herhalen voor verschillende doses
Extra 1 Stap 1-7 herhalen met toegevoegd infrarood bleking bij 30 o C
voorafgaand aan stap 3
Extra 2 50 Gy beta dosis, gevolgd door LM-OSL
Figuur A1: Radial plots met resultaten van de ‘dose recovery’ test.
Pag. 6 van 9

Transferred dose (Gy)
1.0
0.5
0.0
TT-Test
NCL-7411
n11aj180c
Integrals: 1-25, 26-88
Discs 24/sample
Mask: 8mm
Rapport NCL-7411
120 140 160 180 200 220 240 260 280 300
Temperature (C)
Figuur A2: ‘thermal-transfer’ test resultaten
Lx/Tx Disc 7 (a.u.)
20
15
10
5
NCL-7411068
n11aj223e
Integral 1: 1-20
Integral 2: 21-70
Discs accepted: 3
Discs rejected: 0
y =10.9*(1-exp(-x/135.4))
Disc 7
Disc 9
Disc 11
Repeats disc 7
Repeats disc 9
Repeats disc 11
Mean
Fit Curve of Lx/Tx Disc 7
Fit Curve of Lx/Tx Disc 11
0
0 100 200 300 400
Figuur A3: Dosis respons curve
Given dose (Gy)
Pag. 8 van 9
215

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
APPENDIX B
216
Rapport NCL-7411
Onderstaande ‘radial plots’ tonen voor elk van de monsters de spreiding in resultaten tussen
de submonsters. De x-as toont de precisie van de metingen, terwijl de gekromde y-as de
leeftijd weergeeft. De leeftijd van een submonster is verkregen door de gemeten paleodosis te
delen door het dosis tempo bepaald voor het monster. De blauwe band geeft de ouderdom aan
die gegeven is in tabel 1; alle punten binnen deze blauwe band komen statistisch overeen met
het eindresultaat. Hoe groter het percentage van de resultaten binnen deze blauwe band valt,
en hoe kleiner de ‘overdispersion’. De spreiding in resultaten in deze monsters is
waarschijnlijk toe te schrijven aan incomplete op nul stelling van het OSL signaal in een deel
van de korrels.
Pag. 9 van 9

Bijlage 4 Tabellen archeozoölogisch onderzoek
Bijlage 4a Verdeling van de skeletelementen bij de zoogdieren
Neolithicum IJzertijd Romeinse tijd
overig grafveld overig overig
Rund LM Rund Schaap/
insecteneters/
Schaap/
Schaap/
Varken LM MM Paard Rund Varken LM MM Paard Rund Varken LM MM
Geit knaagdieren Geit Geit
n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n
lichaamsdeel skeletelement - - - - - - - - los bot ass - - - - - - - - - - -
kop cranium - - 28 - - - - - - 1 1 - - - - - - - - - -
(pre)maxilla(re) - - - 1 1 4 - - - - - - - - - - - - 1 - -
mandibula - - 7 - - - 1 1 1 1 2 - - - - - - - - - -
hyoid - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - -
dentes superior - - 3 1 - - - - - - - - - - - 1 - - - - -
dentes inferior - - - - 1 - - - - - - - - - - - - 1 - - -
dentes - - 11 2 2 - - - - - - - - - - - - - - - -
romp vert. cervicales - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
vert. thoracales - 1 - - - - - - - 2 - - - - - - - - - - -
vertebrae
- 5 - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - -
indet.
costa - - - - - - 4 - - 5 - - - - 1 - - - - 1 1
costal cartilage - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - -
voorpoot scapula - - 2 - - - - - - - - 1 - - - - - - - - -
humerus - - - - - - - - - 1 - - 1 - - - - - - - -
radius - - - - - - - - - - 1 1 - - - - - - - - -
ulna - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - -
metacarpus - - - - - - - - - - - - - - - - 2 - - - -
achterpoot pelvis - - - 1 - - - - - 1 - - - - - - - - - - -
femur - - - 1 - - - - - 1 1 - - - - - - - - - -
tibia - - - 1 1 - - - - - 1 - - - - - - - - - -
astragalus - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - -
overig metapodium - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - -
pijpbeen indet. 1 - 11 - - 8 23 - - - - - - 1 2 - - - - 4 -
sesamoidea - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - -
indet. - - - - - 27 4 - - - - - - 3 - - - - - - -
totaal 1 7 64 7 5 39 34 1 1 13 6 2 1 5 3 2 2 1 1 5 1
217

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Bijlage 4b Leeftijdgegevens van rund, paard, schaap/geit en varken
op basis van vergroeiingsstadia aan het postcraniale skelet (Habermehl, 1975); n:= aantal
IJzertijd tijdstip
218
vergroeiing
element onvergroeid vergroeiend vergroeid
grafveld (KHII-2) in maanden n n n
schaap/geit 15-20 tibia dist 1 - -
overig (KHII-5+6)
rund 12-15 radius prox - - 1
overig (KHII-5+6)
varken 12 humerus dist 1 - - pasgeboren
paard, partieel skelet 10-12 pelvis, actabulum - - 1
42 humerus prox - 1 -
42 femur prox - 1 -
op basis van de doorbraak, wisseling en slijtage van de gebitselementen (Habermehl 197)
skeletelement gebitsformule dP4 P4 M1 M2 M3 leeftijd
paard, partieel skelet mandibula P23dP4M123 x H x x E 3,5 jaar
maxilla P23dP4M124 x H x x E 3,5 jaar

Verklarende woordenlijst
Antropogene sporen Alle immobiele sporen van menselijke oorsprong, variërend van paalgaten of
fosfaatvlekken tot muurresten.
AMK Archeologische Monumentenkaart geeft een overzicht van gewaardeerde archeologische
terreinen in vier categorieën: 1). Archeologische waarde, 2) Hoge archeologische waarde, 3) Zeer hoge
archeologische waarde en 4) Zeer hoge archeologische waarde beschermd. De AMK is de gezamenlijke
verantwoordelijkheid van de RCE en de provincies en wordt beheerd door de RCE.
Archeologische indicatoren Indicatief archeologisch materiaal dat bij (boor)onderzoek een aanwijzing
kan zijn voor de aanwezigheid, ter plaatse of in de nabijheid, van een archeologische vindplaats.
Archis Archeologisch Informatie Systeem. Dit door de RCE beheerde systeem bevat informatie over o.a.
onderzoeksmeldingen, vondstmeldingen, waarnemingen, complexen en monumenten.
14 C Koolstof (radioactieve isotoop), gebruikt voor datering.
CIS Het landelijke registratienummer ten behoeve van archeologisch onderzoek, uitgegeven door het
Centraal Informatiesysteem.
CMA Centraal Monumenten Archief.
Ex situ niet ter plaatse. Aanduiding die wordt gebruikt om aan te geven of grondsporen en / of artefacten
zich niet meer op de oorspronkelijke plaats in de bodem bevinden. Behoud ex situ is het bewaren van de
archeologische informatie door definitief onderzoek (opgraven, documenteren en registreren).
IKAW Indicatieve kaart van archeologische waarden, een door de RCE geproduceerde kaart op landelijk
niveau met de verwachte relatieve of absolute dichtheid van (bepaalde) archeologische verschijnselen in
de bodem.
IVO Inventariserend Veld Onderzoek. Het verwerven van (extra) informatie over bekende of verwachte
archeologische waarden binnen een onderzoeksgebied, als aanvulling op en toetsing van de
archeologische verwachting, gebaseerd op het bureauonderzoek middels waarnemingen in het veld.
In situ Achtergebleven op exact de plaats waar de laatste gebruiker het heeft gedeponeerd, weggegooid
of verloren. Behoud in situ is het behouden van archeologische waarden in de bodem.
KNA Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie.
PVA Plan van Aanpak. Een door de opdrachtnemer op te stellen plan voor de uit te voeren werken
waarmee beoogd wordt aan de vereisten zoals geformuleerd in het Programma van Eisen en/of het
ontwerp te voldoen. Ook wordt hierin een voorstel gedaan voor de werkwijze waarmee de in het
Programma van Eisen en/ of ontwerp geformuleerde resultaatsverwachtingen bereikt kunnen worden.
PVE Programma van Eisen. Het PvE is een door een bevoegde overheid opgesteld of bekrachtigd
document dat de probleem- en doelstelling van de te verrichten werkzaamheden van de vindplaats geeft
en de daaruit af te leiden eisen formuleert met betrekking tot het uit te voeren werk.
RCE Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
RTS Robotic Total Station. Hiermee worden vlakken direct digitaal ingemeten.
Selectieadvies Archeologisch inhoudelijk advies over de behoudenswaardigheid van een vindplaats. Dit
wordt opgesteld aan de hand van de waarderingscriteria.
219

Keizershoeve II. Wonen en begraven in Ewijk
Afkortingen in de database
REFERENTIELIJSTEN Versie 1.6
AARD SPOOR
Aard van het spoor
Code Omschrijving
AKR (oude) akkerlaag
AWC aardewerkconcentratie
BA balk
BES beschoeiing
BG boorgat
BKS bekisting
BOC botconcentratie
BPA beschoeiing, palen
BPL beschoeiing, planken
BPT beerput/beerkelder
BRL brandlaag
BU bustum
BUN visbun
BV bouwvoor
CR crematiegraf
DIG dierbegraving
DK drenkkuil
DLT doorlaat (door een muur)
DP depressie
DR drain
EG erfgreppel
ES esdek
FU fuik
GA gracht
GE geul
GHE grafheuvel
GR greppel
GRK grafkuil
GT goot
HA haard
HAK haardkuil
HG huisgreppel
HKC houtskoolconcentratie
HI hoefindruk
HO hout
HU hutkom
IN inhumatiegraf
KEL kelder
KGO ovale kringgreppel
KGR ronde kringgreppel
KGV vierkante kringgreppel
KL kuil
KS karrenspoor
LAK laklaag
LAT latrine
LG laag
LO ophogingslaag
LS stortlaag
MI muurinsteek
MR muur
MSK mestkuil
MST muursteen
MU muuruitbraak
NV natuurlijke verstoring
NVD dierlijke verstoring
NVP plantaardige verstoring
OV oven
PA houten paal
PAK paal met paalkuil
PG paalgat
PGK paalgat met paalkuil
PK paalkuil
PL plank
PLW plaggenwand
PO poel
POE poer
POT potstal
PS ploegspoor
PSE ploegspoor, eergetouw
PSK ploegspoor, keerploeg
REC recent
220
RPA palenrij
RPG rij paalgaten
RPK rij paalkuilen
RPL rij planken
SG standgreppel
SI silo
SL sloot
SPB spaarboog
SPG spitsgracht
SS spitspoor
ST steen
STC steenconcentratie
VL vlek
VR vloer
VSC vuursteenconcentratie
VW vlechtwerk
WA waterput
WG weg
WK waterkuil
WL wal
WOO woonlaag
XXX onbekend
COUPEVORM
Vorm van de onderkant van het spoor in de coupe
Code Omschrijving
ONR onregelmatig
PNT punt
RND rond
VLK vlak
KOM komvormig
REV revolvertas
VRK vierkant
RHK rechthoekig
NG niet gecoupeerd
VLAKVORM
Vorm van het spoor op het horizontale vlak
Code Omschrijving
LIN lineair
ONR onregelmatig
OVL ovaal
RHK rechthoekig
RND rond
SIK sikkelvormig
VRK vierkant
KLEUR
Duiding van de kleur
Code Referentie
BE beige
BL blauw
BR bruin
GL geel
GN groen
GR grijs
OR oranje
PA paars
RO rood
RZ roze
WI wit
ZW zwart
Daarnaast:
D donker
L licht
SCH schoon
VL vuil
ZR zeer
DBRGR = donkerbruingrijs (hoofdkleur is dan grijs)

INSLUITSEL
Aard van een insluitsel van een vulling
Code Referentie
AS as
AW aardewerk vaatwerk
BOT bot (geen schelp)
BS baksteen
BW bouwaardewerk (baksteen, dakpan, tegel)
FE ijzeroer
FF fosfaat
GL glas
HK houtskool
HL huttenleem
HT hout
KI kiezel
LR leer
MET metaal
MN mangaan
NS natuursteen
OKR oker
SCH schelp
SL slak
VKL verbrande klei
VST vuursteen
TEXTUUR
Textuur van een vulling met NEN-classificatie
Code NEN Referentie
K K klei
ZK Ks1 zware klei
MK Ks2 matig zware klei
LK Ks3 lichte klei
Z-K zandige klei
Zl zavel
ZZl Kz1 zware zavel
MZl Kz2 matig lichte zavel
LZl Kz3 lichte zavel
L L leem
SL Lz1 siltige leem
Z-L Lz3 zandige leem
V V veen
V1 Vk3 venige klei
V2 Vk1 kleiig veen
V3 VKM mineraalarm veen
Z-V Vz1 zandig veen
Z Z zand
FZ Zs1 fijn zand
MZ Zs1 middelgrof zand
GZ Zs1 grof zand
ILZ Zs2 iets lemig zand
LZ Zs3 lemig zand
IGHZ g1 iets grindhoudend zand
MGHZ g2 matig grindhoudend zand
SGHZ g3 sterk grindhoudend zand
V-Z Vz3 venig zand
G G grind
FG fijn grind
GG grof grind
IZHG Gz1 iets zandhoudend grind
MZHG Gz2 matig zandhoudend grind
SZHG Gz3 sterk zandhoudend grind
ST steen
HT hout
H0 h1 humushoudend
H1 h2 matig humeus
H2 h3 humusrijk
INHOUD
Aard van het materiaal van een vondst
Code Referentie
AW aardewerk vaatwerk
AWG gedraaid aardewerk
AWH handgevormd Aardewerk
BAKSTN baksteen
DAKPAN dakpan
OXB bot (geen schelp)
OMB bot menselijk
ODB bot dierlijk
CREM crematieresten
BOUWMAT bouwaardewerk (keramisch, geen steen)
COP coproliet
GLS glas (geen slak)
HK houtskool
HT hout (geen houtskool, geen plantaardige resten)
KER keramische objecten (weefgewichten e.d.)
ODL leer
MXX metaal (geen slak)
MCU koper/brons
MFE ijzer
MPB lood
MIX gemengd
SXX natuursteen (geen vuursteen)
PIJP pijpenkoppen en -stelen
SCH schelp
SLAK slakken
TEGEL tegel
OTE textiel, touw
HUTTELM verbrande klei (geen lemen gewichten)
SVU vuursteen
XXX overig
MONSTER
Aard van een monster
Code Referentie
MA monster algemeen
MAR monster artropoden
MBOT monster bot
MC14 monster voor 14
C-datering
MCH chemisch monster
MCR crematiemonster
MD monster voor dendrochronologisch onderzoek
MDIA diatomeeënmonster
MDNA DNA-monster
MFF fosfaatmonster
MHK houtskoolmonster
MHT houtmonster
MP pollenmonster
MSC schelpenmonster
MSL monster slijpplaat
MZ zadenmonster voor botanisch onderzoek
VERZAMELWIJZE
Manier waarop een vondst of monster is verzameld.
Code Referentie
AAC aanleg coupe (handmatig schaven)
AANV aanleg vlak of profiel (handmatig)
BIGB bigbag
COUP couperen (handmatig)
DETC detectorvondst
LICH lichten (vondst met omringende grond integraal verwijderd)
MAA machinale aanleg
MAF machinale afwerking (of machinaal couperen)
MSCH machinaal schaven
PUNT puntvondst (ingemeten)
SCHA uitschaven (handmatig)
SPIT uitspitten (handmatig)
TROF troffelen
221