Proefhoofdstuk [PDF] - Acco

Patricia claessens & luc De Visschere
Mondzorg
Jong geleerd is oud gedaan

Inhoud
Inleiding 7
1. De gezonde versus ongezonde mond 9
1.1 De gezonde mond 9
1.1.1 Anatomie, fysiologie, microbiologie 9
1.1.2 Natuurlijke tanden 10
1.1.3 Weke delen 11
1.1.4 Speekselklieren 11
1.2 De ongezonde mond: de meest voorkomende mondaandoeningen 12
1.2.1 Cariës 14
1.2.2 Erosie 16
1.2.3 Gingivitis 17
1.2.4 Parodontitis 17
1.2.5 Gingivale overgroei 18
1.2.6 Aandoeningen van het mondslijmvlies 18
Aften 18
Traumatische ulceraties 19
Stomatitis en orale mucositis 19
Hyperplasie 19
Candidiasis 20
Cheilitis angularis 20
1.2.7 Afwijkingen van de speekselklieren 21
Hyposialie, xerostomie 21
1.2.8 Halitose (slechte adem) 22
1.3 De relatie mondgezondheid – algemene gezondheid 22
1.3.1 Suikerziekte (diabetes mellitus) 22
1.3.2 Longontsteking (pneumonie) 23
1.3.3 Aandoeningen van hart en bloedvaten 24
1.3.4 Zwangerschap 25
5

6
INHOUD
2. Basispreventie mondzorg 27
2.1 Belang van een goede mondhygiëne 27
2.2 Mondzorgacties 28
2.3 Uitvoeren van de mondhygiëne door de zorgverlener bij de zorgaanvrager 30
2.3.1 Voorbereiding 30
2.3.2 Handelingen voor het poetsen van de natuurlijke tanden en het
tandvlees bij de zorgvrager 30
2.3.3 Handelingen voor het poetsen van gebitsprothesen 32
2.3.4 Bijkomende richtlijnen 33
Poetsmoment 33
Poetsduur 34
Kleefmiddelen 34
2.3.5 Handelingen voor het poetsen van de weke delen 35
Poetsen van het mondslijmvlies 35
Poetsen van de tong 35
2.4 Hulpmiddelen voor het uitvoeren van mondverzorging 35
2.4.1 Natuurlijke tanden 35
Tandenborstel 35
Elektrische tandenborstel 37
Tandpasta 38
Tandzijde 39
Interdentaalborstel (rager) 39
Tandenstoker 40
2.4.2 Gebitsprothesen 40
Gebitsprotheseborstel 40
Vloeibare zeep 41
Chemische reiniging (reinigingsvloeistof, reinigingstabletten) 41
2.4.3 Tong 42
Tongschraper 42
2.4.4 Slijmvliezen 43
2.5 Mondspoelmiddelen 43
2.6 Fluoride 44
2.7 Voeding 44
2.7.1 Soorten voeding 44
2.7.2 Innamefrequentie 45
2.7.3 Suikervervangers en zoetstoffen 45
3. Slotbeschouwing 47
Referenties 49

Hoofdstuk 1
De gezonde versus ongezonde mond
De mond is een belangrijk orgaan dat aangewend wordt om te eten, te praten, te ademen,
te lachen en te kussen. Elk oraal probleem heeft dan ook functionele gevolgen
voor het normaal functioneren en zorgt al of niet voor comfortproblemen met een mogelijke
afname van de levenskwaliteit als gevolg.
In dit onderdeel wordt ingegaan op de normale anatomie, fysiologie en microbiologie
van de mondholte. In een tweede deel wordt geduid wat de relatie is tussen mondgezondheid
en de algemene gezondheid.
1.1 De gezonde mond
1.1.1 Anatomie, fysiologie, microbiologie
De mondholte wordt begrensd door de lippen, de wangen, de mondbodem en het verhemelte.
Klinisch gezien omvat de mondholte ook de orofarynx, lateraal begrensd door
de amygdala, achteraan door de achterwand van de farynx, bovenaan door het zachte
verhemelte en onderaan door de hypofarynx (fi guur 1).
Men onderscheidt de volgende onderdelen, die elk hun specifi eke benadering op het
vlak van gezondheid vergen: lippen, wangen, verhemelte (palatum), mondbodem,
tong, tanden en tandvlees (gingiva).
In de mond bevinden zich zowel harde (tanden) als zachte weefsels (tong, slijmvliezen
en tandvlees) (zie verder), die allemaal baden in een mondvloeistof bestaande
uit speeksel van de speekselklieren (>700), oro/nasofarynxsecreet en secreten uit de
ruimte tussen tand en tandvlees (creviculaire sulcus). Deze mondvloeistof bevat een
variëteit van bestanddelen, zoals water, elektrolyten, eiwitten, enzymen, epitheelcellen,
rode bloedcellen, witte bloedcellen, voedselresten, bacteriën, ...
9

10
MONDZORG
De rol van de mondvloeistof is ambigu.
In eerste instantie dient zij om de mondstructuren
te bevochtigen en te beschermen,
en om tijdens het eten de voedselbolus
klaar te maken om doorgeslikt
te worden en om hem voor te bereiden
voor de spijsvertering.
In tweede instantie is de mondvloeistof
een ideaal kweekmilieu voor allerhande
bacteriën en gisten/schimmels. Omdat
de mond ‘bevolkt’ wordt door zowel
commensalen (niet-pathogene kiemen,
die pathogeen kunnen worden indien
ze in voldoende aantal aanwezig zijn)
als pathogenen, is een individueel afgestemd
mondhygiëneplan noodzakelijk.
1.1.2 Natuurlijke tanden
De tand (fi guur 2) bestaat
uit twee delen: de kroon, die
zichtbaar is in de mond, en de
wortel(s), die normaliter niet
zichtbaar is (zijn). De tandhals
is de overgang van de tandkroon
naar de tandwortel(s). De tand
is via de wortel(s) verankerd in
het kaakbeen (kaakbot) door
middel van een parodontaal ligament.
De weefsels rondom de
tand (tandvlees, parodontaal ligament,
wortelcement, alveolair
kaakbot) vormen samen het parodontaal
steunorgaan (parodontium).
Midden in de tandkroon
Nasofarynx
Orofarynx
Hypofarynx
Figuur 1. Anatomische structuren van de mond.
Kroon
Tandhals
Tandvlees
Wortelkanaal
bevindt zich de pulpakamer, die in de wortels vernauwt tot een wortelkanaal. Deze
bestaat uit zenuwvezels en bloedvaten.
De tandkroon bestaat uit een laag glazuur die de dentine bedekt. De tandwortel bestaat
uit dentine al of niet bedekt met een laagje cement.
Glazuur is opgebouwd uit glazuurprisma’s die bestaan uit hydroxylapatietkristallen.
Door verschillen in oplosbaarheid lost glazuur op door het ontstaan van porositeiten
Wortel
Figuur 2. Bestanddelen van de tand.
Glazuur
Dentine (tandbeen)
Pulpa kamer
(tandholte)
Cement
Parodontium
Zenuwen en
bloedvaten
Kaakbeen

DE GEZONDE VERSUS ONGEZONDE MOND
(kleine onderbrekingen, openingen). Het tandbeen (dentine) bestaat uit dentinekanalen
die van de pulpa naar het glazuur lopen.
1.1.3 Weke delen
Naast de tanden en het tandvlees behoren ook de slijmvliezen en de tong tot de mond.
Een slijmvlies (mucosa) is een dunne laag bestaande uit cellen die slijm produceren,
als bescherming of transport van afvalstoffen. Slijmvliezen in de mond worden aangetroffen
aan de binnenkant van de wangen, lippen, verhemelte en orofarynx.
De tong bestaat voornamelijk uit extrinsieke en intrinsieke spieren. De extrinsieke spieren
verbinden de tong met de onderkaak, het tongbeen (vooraan in de keel) en de schedelbasis.
Deze spieren zijn belangrijk voor het positioneren van de tong in de mond.
De spieren van de tong zelf (intrinsieke spieren) zorgen voor de vormveranderingen.
Op deze manier kan de tong met behulp van acht verschillende spieren heen en weer
bewogen worden. Doordat de tong aan de voorzijde vrij eindigt, is deze het meest beweeglijke
orgaan van het lichaam. De tong is bekleed met een groot aantal papillen die
een rol spelen in de smaakgewaarwording.
De tong speelt een belangrijke rol bij het spreken, het kauwen en slikken, de smaakgewaarwording
en de natuurlijke reiniging van het mondmilieu.
1.1.4 Speekselklieren
In het hoofd-halsgebied treft men drie paar grote speekselklieren aan: de parotisspeekselklier
(sereus speeksel), de submandibulaire speekselklier (seromuceus speeksel) en
de sublinguale speekselklier (muceus) (fi guur 3). Op het verhemelte en de binnenzijde
van de wangen en de lippen bevindt zich een groot aantal (> 700) bijkomende (accessoire)
kleine speekselkliertjes. Het onvoldoende functioneren van deze speekselklieren
is een risicofactor voor heel wat mondaandoeningen.
Kleine speekselklieren
verspreid aanwezig in
de mond
Glandula sublingualis
Figuur 3. Speekselklieren.
Glandula parotis
Glandula submandibularis
11

12
MONDZORG
1.2 De ongezonde mond: de meest voorkomende mondaandoeningen
De meest voorkomende aandoeningen in de mond zijn tandbederf (cariës), tandvleesontsteking
(gingivitis), kaakbotontsteking (parodontitis), aandoeningen van het
mondslijmvlies (ulceratief en infl ammatoir). Veel van deze aandoeningen zijn plaquegerelateerd.
Goed gepoetste tanden of gebitsprothesen worden al een paar uur na het poetsen
bedekt met een laag glycoproteïnen (pellikel) uit het speeksel. Aanwezige bacteriën
gaan hieraan gemakkelijk kleven en vormen een biofi lm. Bij minder goede of ontbrekende
mondhygiëne gaat deze biofi lm uitgroeien tot een beslag dat tandplaque
wordt genoemd. Tandplaque bestaat voornamelijk (>70%) uit bacteriën, polysacchariden
(suikers), speekseleiwitten, uit de voeding opgeloste stoffen, elektrolyten
en water. Op harde vlakken kan plaque zich tot een relatief dikke laag ontwikkelen
en aanleiding geven tot tandsteen, zeker op plaatsen die moeilijk te bereiken zijn bij
het reinigen.
Figuur 4 toont in grote lijnen hoe plaque de oorzaak kan zijn van verschillende aandoeningen
in de mond.
Zuurproductie
Tandplaque
Toxines
Basenproductie
Demineralisatie Mineralisatie
Cariës
Gingivitis
Mucositis
Parodontitis
Figuur 4. Tandplaque: oorzaak van verschillende mondaandoeningen.
Tandsteen
Plaque voorkome n of verminderen is dus de meest voor de hand liggende preventieve
handeling om aandoeningen in de mond te voorkomen. Met andere woorden: een
goede regelmatige mondhygiëne is zeer belangrijk, net als een regelmatige controle
door een tandarts.

DE GEZONDE VERSUS ONGEZONDE MOND
De laatste decennia is de mondgezondheid sterk veranderd. Door meer aandacht voor
preventie en door een betere mondzorg neemt het percentage individuen met natuurlijke
gebitselementen toe. Dat gaat gepaard met een toename van de complexiteit van
het restgebit door de aanwezigheid van uitneembare of niet-uitneembare (partiële)
prothetische constructies al of niet gesteund op een of meerdere implantaten. De aanwezigheid
van vullingen, kronen, uitneembare partiële gebitsprothesen, ontbrekende
tanden en uitgebreide gingivale recessies geeft aanleiding tot het aanhechten van plaque.
Veel ouderen hebben het dan ook moeilijk om alle plaque te verwijderen ten
gevolge van een afnemende handigheid en een afnemend gezichtsvermogen. Patiënten
met fysieke en/of psychische beperkingen moeten geholpen worden voor het handhaven
van hun mondzorg. Indien een oudere die in een woonzorgcentrum verblijft of
thuis woont met thuiszorg, niet meer in staat is te poetsen, dan moet dat uitgevoerd
worden door iemand van de familie of door iemand van het verplegend of verzorgend
personeel.
Verder kunnen afwijkingen voorkomen in het aantal tanden (overtollige of ontbrekende
tanden) en in de vorm van de tanden (te groot, te klein, afwijkende vorm). Het
ontbreken van melktanden komt weinig voor. Afwijkingen in aantal en vorm hebben
doorgaans geen effect op het uitvoeren van de mondhygiëne.
Tandverkleuring is een klinisch waarneembare afwijking van de gemiddelde tandkleur.
Dat kan het geval zijn bij één tand (duidelijk kleurverschil met de buurtanden) of bij
alle tanden. Tandverkleuring kan een aanduiding zijn van een algemeen of lokaal pathologisch
proces, maar kan ook voorkomen zonder pathologie.
Tijdens de ontwikkeling van de gebitselementen kan er iets fout gaan in de fysiologische
besturingssystemen. Dat kan milde tot ernstige ontwikkelingsstoornissen van
de harde en zachte weefsels tot gevolg hebben. Zo kunnen defecten ontstaan in het
glazuur van de tanden. Wanneer de dikte van het glazuur normaal is maar het uitzicht
eerder dof en krijtachtig is, spreekt men van glazuurhypomineralisatie. Deze tanden
zijn gevoeliger voor cariës. Een goede mondhygiëne en desgevallend bijkomende tandheelkundige
behandeling zijn hier nodig.
Wanneer een stoornis optreedt in de ontwikkeling van de kaakbeenderen en de doorbraak
van de tanden, kan dat aanleiding geven tot het onvoldoende op elkaar passen
van de bovenkaak op de onderkaak. Men spreekt dan van een malocclusie. Een gepaste
correctie (orthodontie) dient uitgevoerd te worden op de gepaste leeftijd. De ontwikkeling
van de kaakbeenderen kan ook gestoord worden door afwijkende mondgewoonten,
zoals zuigen op een fopspeen, de duim, de vingers of andere voorwerpen. Alles
hangt af van de frequentie en de intensiteit. Hoe sneller de slechte mondgewoonte
wordt gestopt, hoe beter. Drinken uit een fl es met een speen moet bij peuters zo snel
mogelijk vervangen worden door drinken uit een beker.
13

14
MONDZORG
1.2.1 Cariës
De term ‘cariës’ (tandbederf) wordt gebruikt om beschadiging en/of verlies van tandmateriaal
aan te duiden. De schade is het gevolg van bacteriële activiteit die plaatsvindt
in de plaque die het tandoppervlak bedekt.
Cariës is een complexe aandoening waarvan meerdere factoren de oorzaak zijn (multifactorieel).
Cariës is een overdraagbare en infectieuze bacteriële aandoening door
de aanwezigheid van micro-organismen, fermenteerbare carbohydraten (bijvoorbeeld:
suikers) in de voeding (vooral bij frequent gebruik), vatbare tanden (bijvoorbeeld: kort
na de doorbraak) en tijd.
Tandbederf (cariës) treedt op wanneer bacteriën in de plaque de suikers afbreken tot
zuren. Deze zuren zijn in staat de mineralen in het tandglazuur, het tandbeen en het
wortelcement op te lossen. Omdat er in het speeksel calcium- en fosfaationen voorkomen,
is er, afhankelijk van de zuurtegraad in de mond, sprake van opbouw (remineralisatie)
of afbouw (demineralisatie) van mineralen.
Tandbederf begint als een doffe witte vlek (‘white spot’). Het glazuur is opgelost en
poreus (fi guur 5). In het begin is er enkel schade net onder het glazuuroppervlak. Deze
schade is nog omkeerbaar en kan herstellen door middel van aangepaste preventieve
handelingen.
Van zodra het verval de overgang van glazuur naar dentine (tandbeen) bereikt heeft,
is dat onomkeerbaar en spreekt men van een letsel, een caviteit of een gaatje (fi guur
6). Dat is enkel herstelbaar door een tandheelkundige interventie (aangetast weefsel
wordt weggenomen en vervangen door tandvervangend materiaal) als het letsel niet
te omvangrijk is.
Figuur 5. Tandbederf: white spot. Figuur 6. Tandbederf: caviteit.
Tandbederf kan zowel op de tandkroon als op de tandwortel voorkomen. Bij heel wat
personen (onder meer ouderen) kunnen de worteloppervlakken bloot komen te liggen

Dit boek is online te koop (klik hier)

Het boek Mondzorg. Jong geleerd is oud gedaan richt zich op het geven van
gerichte informatie over de basisprincipes van mondzorg. Naast aandacht
voor de gezonde mond, de ongezonde mond en de relatie tussen mondzorg
en algemene gezondheid, focust het boek op preventie en vooral op het uitvoeren
van mondzorg bij diverse leeftijdsgroepen. Aan de hand van concrete
casussen, beeldmateriaal en gerichte kennisvragen aan het eind van ieder
hoofdstuk biedt dit handboek een perfect instrument om aan zelfstudie te doen.
Het boek richt zich naar iedereen die, in het kader van zorgverlening in de brede
zin van het woord, geconfronteerd wordt met het uitvoeren van basismondzorg.
Ook binnen onderwijs kan het aangewend worden om de basisprincipes omtrent
mondzorg aan te leren en duidelijk te maken waarom mondzorg zo belangrijk is.
Patricia claessens is verpleegkundige en master in de verplegingswetenschappen.
Als opleidingscoördinator/onderzoeker voor de opleiding bachelor
in verpleegkunde aan de Arteveldehogeschool doet zij onderzoek rond
het effect van educatiemodules mondzorg op de kennis en attitudes van
verpleegkundigen in de zorgsector.
luc De Visschere is algemeen tandarts en wetenschappelijk medewerker
van de Maatschappelijke Tandheelkunde, Universiteit Gent en
de Arteveldehogeschool Gent. Hij is auteur van diverse publicaties over
mondzorg en verzorgt lesopdrachten in het domein van de Maatschappelijke
Tandheelkunde en de Algemene Diagnostiek en Behandelingsplanning. Hij is
auteur en medeauteur van rapporten van het Federaal Kenniscentrum voor
Gezondheidszorg (KCE) en het RIZIV.
9 789033 486456