Historiebijbels (14e en 15e eeuw) - Protestantse Gemeente ...

1
Historiebijbels (14 e en 15 e eeuw)
Misboeken met daarin gedeelten uit de evangeliën en nieuwtestamentische brieven die in de loop
van het kerkelijk jaar in de kerk werden gelezen, waren in de Middeleeuwen alom in gebruik. Ook
boeken over het leven van Jezus, als een soort mozaïek samengesteld uit de vier evangeliën, waren
in omloop. In kringen van de mystiek werden de boeken Hooglied en Openbaring van Johannes graag
gelezen. Geliefd waren in de tweede helft van de veertiende eeuw Historiebijbels: boeken in de
volkstaal waarin de Bijbelse ‘geschiedenissen’ omkleed werden met allerlei legenden, anekdotes en
citaten van wereldlijke geschiedschrijvers.
Schepping van de wereld, miniatuur op fol. 5r
van MMW 10 A 18, een Nederlandse
historiebijbel uit Utrecht, waarschijnlijk
gemaakt in ongeveer 1435.
De Historiebijbels boden geen Bijbelvertaling, maar een
vrije bewerking met toepasselijke aanvullingen uit profane
geschiedenisboeken. De bedoeling was de lezers een
historisch besef bij te brengen en hen te laten zien dat ze
deel uitmaakten van een eeuwenlange geschiedenis. Om
de verhalen te vervolledigen maakte men daarom ook
gebruik van apocriefe evangeliën en verhalen over
ondermeer Nebukadnezar, Darius en Alexander de Grote.
De belangrijkste bron voor de verschillende Europese
varianten van de historiebijbel was de Historia scholastica
van Petrus Comestor (circa 1100-1179). Comestor was
kanselier van de kathedraalschool van Parijs en had tussen
1169 en 1175 de Bijbel in proza naverteld voor gebruik in
het theologie-onderwijs. Ten behoeve van zijn studenten
voegde hij informatie uit allerlei andere bronnen -
historische, geografische en vele andere - aan de
Bijbeltekst toe. De historiebijbels zetten die opzet voort
in verschillende volkstalen.
De beroemdste historiebijbel was de Franse vertaling van
Guyart des Moulins. Guyart (of Guiard) voegde aan de
Historia Scholastica vertalingen toe van de boeken Job,
Spreuken en I en II Makkabeeën. In de tweede helft van de
veertiende eeuw is de 'oerversie' van de Nederlandse historiebijbel in het kathuizerklooster te Herne
ontstaan: de Zuid-Nederlandse Historiebijbel of Hernse Bijbel (1360). Het betreft de eerste
Middelnederlandse vertaling die gebaseerd op de Vulgata (de Latijnse vertaling van de Bijbel).
Monnik Petrus Naghel begon de vertaling in 1359. Hij ondervond veel tegenstand vanuit de kerk. In
zijn vertaling verdedigde Naghel zich tegen de aantijgingen van sommige geestelijken uit zijn tijd.
De Hernse Bijbel werd gemaakt in opdracht van de welgestelde Brusselse patriciër Jan Tay(e). Het
handschrift van de Hernse Bijbel werd na 1361 vele malen overgeschreven, voornamelijk in de
Noordelijke Nederlanden. Er zijn 45 handgeschreven afschriften bewaard gebleven. Midden
vijftiende eeuw diende de Hernse Bijbel als basis voor het eerste gedrukte Nederlandstalige boek,
de zogenaamde Delftse Bijbel(1477).
Een Noord-Nederlandse historiebijbel was de Historiebijbel van Utrecht,(circa 1430). De tekst is een
compilatie samengesteld uit de vertalingen van de zgn. ‘vertaler van 1360’, waarschijnlijk een
Brabantse monnik, en Johannes Scutken (†1423) 1 , een kloosterling uit de kring van de Moderne
Devotie. 2 De Bijbelse stof is aangevuld met verhalen uit de profane geschiedenis, terwijl moeilijke
passages worden toegelicht door stukken uit de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant (circa 1230–1300)
- in de handschriften meestal met rood omkaderd. De bewerking maakte vooral in de Noordelijke
1 Johannes Scutken en zijn boeken zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zijn leven bestond uit lezen en voorlezen,
kopiëren, vertalen en corrigeren van boeken. Hij begon zijn loopbaan in Deventer bij de Broeders van het Gemene
(gemeenschappelijke) Leven. De broeders leefden van de opbrengst van hun kopiëren van oude handschriften. De
opbrengsten werden in een kas gestort en dienden voor het onderhoud van de hele gemeenschap. De broeders schreven
gemiddeld zeven uur per dag, in de vastentijd een uur langer.
2 De Moderne Devotie was godsdienstige stroming die in de veertiende en de vijftiende eeuw in Oost-Nederland ontstond in
reactie op de formalistische vroomheid van de geestelijkheid. De Moderne Devotie was gericht op praktische levenswijsheid
en persoonlijke heiliging (ascese).

2
Nederlanden grote opgang: momenteel zijn nog twintig gehele of gedeeltelijke exemplaren bekend,
voor het merendeel ontstaan in Utrecht en te dateren tussen 1430 en 1478.
De gebruikers van de Schrift(gedeelten) 3 waren met name parochiegeestelijken, eenvoudige,
ongeletterde kloosterlingen, lekenbroeders, nonnen, begijnen en begarden 4 . Soms gaven rijken hun
dochter, als ze het klooster inging, als bruidsschat een bijbel mee om die met haar medezusters te
gebruiken voor gemeenschappelijke lectuur en overdenking. Edelen en rijke poorters gaven meer
dan eens een vrouwenklooster een mooi geschreven Bijbelhandschrift. De aanzienlijksten lieten
kloosterlingen kostbare manuscripten vervaardigen, waarbij gouden letters of schitterende
geschilderde voorstellingen (miniaturen) op de fijnste soort perkament de tekst sierden en de band
verfraaid was met juwelen, ivoor of geciseleerd metaal, niet zelden goud of zilver. De eenvoudige
burgers kopieerden zelf de Bijbel.
Door de historiebijbels werd de Bijbel dicht bij de mensen gebracht. Zo hebben bijgedragen aan het
vorm krijgen van Nederlandse taal en met die taal ook van een Nederlands historisch besef.
© L. den Besten
Literatuur
Berg, M.K.A. van den, De Noordnederlandse historiebijbel, Een kritische editie met inleiding en aantekeningen
van Hs. Ltk. 231 uit de Leidse Universiteitsbibliotheek, Reeks Middeleeuwse Studies en Bronnen(56), Hilversum:
Uitgeverij Verloren, 1998. (Deze studie bevat een kritische editie van de Noordnederlandse historiebijbel
gebaseerd op de tekst van het oudste handschrift. In zijn inleiding besteedt Marinus van den Berg aandacht aan
het genre historiebijbel, buitenlands onderzoek van historiebijbels, de bewerkingstechniek van de compilator,
de overgeleverde handschriften (waarvan er zes door één kopiist zijn geschreven), de herkomst van het
basishandschrift en doel en functie van de tekst).
Besten, Leen den, Het uitgelezen boek. De bijbel in Nederland, Zoetermeer, Meinema 2005.
Biemans, J.A.A.M., Middelnederlandse bijbelhandschriften, Leiden 1984.
Hollander, August, e.a., red., Middelnederlandse bijbelvertalingen, Hilversum: Uitgeverij Verloren 2009.
Kors, Mikel M. ‘De Historiebijbel van 1361. Een poging tot reconstructie’, in: Ons geestelijk erf, 76 (2002), 3-
14.
Kors, Mikel M. ‘De genese van de Historiebijbel van 1361. De bewerkingstechniek in Genesis 1-3’, in:
Nederlandse letterkunde, 8 (2003), 217-255.
Kors, Mikel M. ‘Job en Psalmen binnen het oeuvre van de Bijbelvertaler van 1360. Naar aanleiding van de
veertiende-eeuwse handschriften met de Zuid-Nederlandse bijbelvertaling’, in: Tijdschrift voor Nederlandse
taal- en letterkunde, 119 (2003), 20-39, 1 ill.
Kors, Mikel M., ‘Religieuze en maatschappelijke factoren bij middeleeuwse tekstproductie. De Franse en
Nederlandse Historiebijbel in de veertiende eeuw’, in: Nederlandse letterkunde, 8 (2003), 281-295, 3 ill.
Kors, Mikel M., ‘Guyart Desmoulins' Bible historiale, voorbeeld van de Historiebijbel van 1361?’, in: Millennium.
Tijdschrift voor middeleeuwse studies, 18 (2004), 41-53, 1 ill.
Kors, M.M., De Historiebijbel van 1361: leken en bijbellectuur in de veertiende eeuw. Nijmegen:
Radbouduniversiteit 2007.
Kwakkel, Erik, "Die Dietsche boeke die ons toebehoeren". De kartuizers van Herne en de productie van
Middelnederlandse handschriften in de regio Brussel (1350-1400). With an English summary. Leuven, Peeters
Publishers, 2002.
3 De Bijbel wordt wel de Schrift of de Heilige Schrift genoemd.
4 Begijnen en begarden waren respectievelijk vrouwen en mannen die leefden als alleenstaanden en deel uitmaakten van een
soort vrije lekengemeenschap binnen de Rooms-katholieke Kerk. Anders dan een lid van een kloosterorde legden begijnen en
begarden geen eeuwige geloften af; hoewel ze kuisheid beloofden, mochten ze wel geldelijk en onroerend eigendom
behouden.

3
Historiebijbel Utrecht, circa 1430. Perkament, 2 dln., 291+298 folia, 400 x 302 mm. Herkomst: aangekocht door koning
Willem I en in de Koninklijke Bibliotheek geplaatst, 1829. - 78 D 38, dl. 1, fol. 152v.
Hier afgebeeld: de geschiedenis van Simson, geschilderd door de zgn. Meester van Otto van Moerdrecht, die 136
miniaturen verzorgde voor de boeken Jozua tot Tobias. Zijn stijl wordt gekenmerkt door de heldere kleuren en kleine,
poppetjesachtige figuren, die zich bewegen in een glooiend landschap met puntige rotsen en steeds een rivier op de
voorgrond. De miniatuur linksboven toont Simson die de deuren van de stadspoort van Gaza op zijn rug heeft genomen,
terwijl in die rechtsonder Delila zijn haren, de bron van zijn kracht, afknipt. Belangrijk is de Bijbel ook vanwege de
aanwijzingen voor de schilder die op veel plaatsen in de marge te vinden zijn, en die inzicht geven in de artistieke
praktijk van de illustratie. Bij de Meester van Otto van Moerdrecht zijn deze aanwijzingen (helaas) geschreven op de
plek waar later de miniatuur moest komen: aan de bovenrand van de miniatuur rechts is nog net een gedeelte van de
bovenste regel zichtbaar.

4
De Historiebijbel, Utrecht, 1443. Perkament, 248 folia, 395 x 295 mm, 69 B 10, fol. 8r. Herkomst: antiquariaat H.
Wolff te 's-Gravenhage, 1939.
Dit manuscript bevat het Nieuwe Testament met Die Wrake van Jherusalem, voorafgegaan door het boek der
Psalmen. De tekst werd afgeschreven door Gerard Wesselszoon, een beroepsschrijver uit Deventer, die in die tijd
in Utrecht moet hebben gewoond. De Utrechtse herkomst wordt eveneens bevestigd door de vormen van de
geschilderde bladranken in de marge alsook door de typisch Utrechtse penwerkversiering bij de kleinere initialen.
De verluchting bestaat uit een kolombrede miniatuur en een gehistorieerde initiaal aan het begin van elk van de
hoofdonderdelen; daarnaast zijn er 23 gehistorieerde initialen in de tekst aangebracht.
De eerste verluchte bladzijde van het boek valt vooral op door de wat buitenissige mise-en-page. De tekst begint in
de linkerkolom met de proloog op de Psalmen, waardoor de inleidende miniatuur, David in gevecht met Goliath,
enigszins vreemd onder aan de bladzijde terecht is gekomen. De eigenlijke psalmtekst begint bovenaan de
rechterkolom met een gehistorieerde initiaal waarin David, de schepper der psalmen, harpspelend is weergegeven.
Tussen de ranken rond de tekst staan zes wonderlijke figuren, die bovenmatig groot zijn in verhouding tot de rest
van de verluchting. In de benedenrand bevinden zich links een muzikant met fluit en trommel, in het midden een
aapje, dat aan een blok is vastgebonden en rechts een nar met een zotskolf. In de rechterrand staan drie dansers,
twee mannen met bellen aan hun benen, en een vrouw die een soort ring in haar hand houdt. Recentelijk is deze
randversiering geïdentificeerd als een moriskendans, een volksdans waarin verschillende mannen om de gunst van
een vrouw werven. Deze sterk pantomimische dans, waarin gewoonlijk ook een trommelende fluitspeler en een nar
optreden, was in de vijftiende en zestiende eeuw in West-Europa populair. Het antwoord op de vraag of de figuren
verband houden met het begin van de Psalmen of dat zij toch alleen als ‘drôlerieën’ moeten worden beschouwd,
staat echter nog open.