Schoolmaatschappelijk werk / door Jacques van den Born - Edux

4 Redax Magazine
Jacques van den Born
In dit artikel wordt aandacht besteed aan de realisatie van schoolmaat­
schappelijk werk binnen de context van de veranderende inrichting
van de jeugdzorg in Nederland, de opkomst van de Centra voor Jeugd
en Gezin en de aansluiting op de Zorgadviesteams (ZAT’s) binnen het
onderwijs. Op basis van monitoring wordt duidelijk welke behoeften
er leven binnen de scholen voor primair onderwijs en welke verwachtingen
er zijn ten aanzien van de inzet van gemeenten.
Veranderingen in de jeugdzorg
Schoolmaatschappelijk werk,
geen wens maar noodzaak.
Op 1 januari 2005 is de Wet op de Jeugdzorg in werking getreden. De
wet vloeit voort uit de noodzaak de jeugdzorg meer cliëntgericht en
samenhangend in te richten. Het Kabinet heeft met deze wet een in
1994 genomen besluit vastgelegd, dat in iedere provincie één toegang
tot alle voorzieningen voor jeugdzorg moet komen: het Bureau Jeugdzorg.
De provincies en grootstedelijke regio’s zijn verantwoordelijk
voor het Bureau Jeugdzorg en de zorg waarop aanspraak bestaat op
grond van de wet. Zij zijn regisseur en financier van de jeugdzorg en
tevens verantwoordelijk voor de afzonderlijke schakels in de keten. De
provincie ziet erop toe dat er een keten van zorg ontstaat, waarbij de
gemeenten een belangrijke rol hebben op het gebied van preventie
en signalering. De rijksoverheid heeft de eindverantwoordelijkheid
voor het hele stelsel van jeugdzorg.
Met de intrede van de Wet op de Jeugdzorg hebben de provincies de
bevoegdheid gekregen om zelf een keuze te maken in de omvang van
en diversiteit aan taken die door Bureau Jeugdzorg moeten worden
uitgevoerd. Sommige provincies, zoals Noord Brabant, hebben gekozen
voor een smalle taakstelling, hetgeen impliceert dat de taken van
Bureau Jeugdzorg voornamelijk zijn teruggebracht tot het indiceren
van cliënten voor behandeling door de achterliggende voorzieningen
als bij voorbeeld GGZ, de geestelijke gezondheidszorg. Deze keuze
heeft er toe geleid dat voor scholen voor primair onderwijs, afhankelijk
van de gemeente, vanaf die datum geen schoolmaatschappelijk werk
meer beschikbaar was vanuit Bureau Jeugdzorg.

De Wet op de Jeugdzorg geeft aan dat de gemeenten jeugd­
zorgtaken moeten gaan vervullen en dat zij het lokale hulpaanbod
(de algemene voorzieningen) in onderlinge samenhang
aanbieden en afstemmen op de provinciale jeugdzorg. In de
memorie van toelichting worden vijf functies benoemd die
de aandacht moeten krijgen:
1) Informatie­ en adviesfunctie
2) Signaleringsfunctie
3) Toeleidingsfunctie
4) Licht pedagogische hulp: gezinnen en jeugdigen met
opvoedings­ en opgroeiproblemen komen op de juiste plek
terecht.
5) Coördinatie van zorg
Deze taken zijn ondergebracht in de Wet op de Maatschappelijke
Ondersteuning (WMO), een wet die in aansluiting op de Wet
op de Jeugdzorg per 1 januari 2007 van kracht is geworden.
Daar waar de Operatie Jong in 2003 is gestart, de verschillende
ministeries ( Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Volksgezondheid,
Welzijn en Sport, Sociale Zaken en Binnenlandse Zaken) te laten
samenwerken om meer samenhang te realiseren tussen instellingen
en voorzieningen op het gebied van jeugdbeleid, heeft minister
Rouvoet het initiatief genomen om een beleid uit te zetten om in de
periode 2008 tot 2012 een landelijk dekkend netwerk van Centra voor
Jeugd en Gezin in te richten. In alle gemeenten komen deze Centra
voor Jeugd en Gezin ( CJG). Deze centra worden ingericht om voor
ouders, kinderen en jongeren tot 23 jaar en professionals allerlei vragen
te beantwoorden over opvoeden en opgroeien. Zij bieden advies en
hulp op maat. De CjG’s zijn laagdrempelige inlooppunten die het voor
de gemeenten mogelijk moeten maken om de eerder genoemde vijf
functies die zijn opgenomen in de WMO, te vervullen. Het is dan ook
de gemeente die de regie heeft over de inrichting en instandhouding
van deze centra waar verschillende instanties met elkaar samenwerken,
te weten:
• De jeugdgezondheidszorg: consultatiebureaus en GGD
• Opvoedondersteuning
• Gezinscoaching
• Delen van maatschappelijk werk
• Een voorpost voor de Bureaus Jeugdzorg
Afstemming onderwijs en jeugdzorg.
Redax Magazine
Die aansluiting van lokale zorginstellingen en (provinciale) jeugdzorg
op het primair onderwijs is sterk in ontwikkeling. In die samenwerking
kan een aantal functies uitgevoerd worden die van belang zijn om,
volgend op een signaal van de school, snel en goed hulp en ondersteuning
te bieden aan kinderen en ouders, leerkrachten en kinderen.
• Consultatie en handelingsadvisering aan de school
• Screening, vraagverheldering en probleemanalyse
Gericht op het verhelderen van de hulpvraag van kinderen, ouders en
de school en het interdisciplinair analyseren van de vaak complexe
problematiek teneinde een juiste diagnose te stellen om vervolgens
een optimaal zorgtraject in gang te kunnen zetten. Hierbij kan aanvullende
informatie uit de dossiers van de samenwerkingspartners
ingebracht worden. Ook kan aanvullend onderzoek nodig zijn.
• Interventies in samenwerking
Gericht op het afgestemd bieden van lichte vormen van ambulante
pedagogische hulp en crisisinterventie aan kinderen en ouders, in
aansluiting op het onderwijs(zorg)aanbod van de scholen, en de
coördinatie van zorg.
• Toeleiding en verwijzing
Gericht op het toeleiden van kinderen en ouders naar passende
zorg en ondersteuning door WSNS of lokale voorzieningen (zoals
maatschappelijke dienstverlening of opvoedingsondersteuning) of
naar geïndiceerde jeugdzorg en/of speciaal onderwijs. Hierbij kan
de (voorbereiding van) de indicatiestelling door bureau jeugdzorg
en CvI behoren, evenals de afstemming tussen indicatietrajecten
indien dat aan de orde is.
5

6 Redax Magazine
• Registratie, evaluatie en nazorg
Gericht op de zorgvuldige registratie van de uitgevoerde activiteiten
en geboden zorg door de samenwerkende partners in het zorgdossier,
leerlingvolgsysteem en/of verwijsindex, elektronisch kinddossier.
Daarnaast gaat het om de eindevaluatie van de uitgevoerde
activiteiten en geboden zorg en eventueel noodzakelijke nazorg
ten behoeve van leerlingen / gezinnen.
Om de zorg voor kinderen en ouders vroegtijdig, snel, effectief en
efficiënt in te kunnen zetten is het van groot belang de bovengenoemde
functies in nauwe aansluiting op de leerlingenzorg van het onderwijs
te organiseren. De afgelopen jaren is op veel plaatsen in het land
gezocht naar de meest werkbare manier om die aansluiting vorm te
geven. Inmiddels zien we echter dat de basisingrediënten voor een
effectieve en efficiënte aansluiting van het primair onderwijs bij de
lokale voorzieningen en de jeugdzorg zich steeds duidelijker beginnen
uit te kristalliseren en de verschillende samenwerkingspraktijken nu
meer en meer naar elkaar toegroeien.
Op grond van de verworvenheden van Operatie Jong heeft het LCOJ
( Landelijk Centrum Onderwijs en Jeugdzorg) onder leiding van Dolf
van Veen een referentiemodel geschetst voor de aansluiting van de
zorgpartners bij het primair onderwijs. Dit model is nadrukkelijk niet
bedoeld als blauwdruk, maar als een referentiekader om vandaar uit
te reflecteren op de eigen situatie of wensen te formuleren voor de
eigen samenwerkingspraktijk.
De schaalgrootte van het primair onderwijs (ruim 7.000 basisscholen
in het hele land) maakt het over het algemeen niet haalbaar om vanuit
reguliere budgetten en taakstellingen van instellingen de aansluiting
met alle benodigde jeugdzorgpartners te leggen op het niveau van
individuele scholen. Dit is over het algemeen ook niet nodig op basis
van de omvang en zwaarte van de voorkomende problematiek. Dit
betekent dat in het primair onderwijs nagenoeg altijd gekozen wordt
voor een gelaagdheid in de aansluiting met zorgpartners.
In het onderstaande zullen we het referentiemodel van het LCOJ
toesnijden op de lokale situatie zoals die aan de orde is in Westelijk
Noord Brabant.
Op schoolniveau dient in aanvulling op de leerlingenzorg van de
school een bepaalde minimuminzet van zorg en ondersteuning
beschikbaar te zijn om snel signalen te kunnen beoordelen en acties
in gang te kunnen zetten. Daar zijn minimaal de volgende partners
aanwezig: naast de intern begeleider van de school en de adviseur
leerlingenzorg van de onderwijsbegeleidingsdienst, een collegiale
consultatiegever SbO en een schoolmaatschappelijk werker. Op veel
scholen neemt ook de leerkracht van de leerling deel als deze partners
in een team op de school ingebrachte casussen bespreken. Dit overleg
heet overal anders. Hier noemen we dit het zorgteam, landelijk
spreken we over zorgadviesteams, ZAT’s. Andere partners van de school
wat betreft zorg, zoals de leerplichtambtenaar, de politie of de psycholoog/orthopedagoog
van de jeugd­ggz en jeugdverpleegkundige van
de jeugdgezondheidszorg kunnen vast of op afroep deelnemen op
school­en/of bovenschools niveau. Hieronder werken we het model
op schoolniveau verder uit.

Ten behoeve van de realisatie van de zorg op bovenschoolniveau stelt het LCOJ
voor om dat te doen op het niveau van WSNS, waarbij gedacht kan worden aan
een brede Permanente Commissie Leerlingenzorg (PCL). Op gezette tijden
kan de PCL worden uitgebreid met de jeugdzorgpartners en de REC’s indien
er sprake is van een ernstige en meestal complexe problematiek. Bureau
jeugdzorg kan ook incidenteel deelnemen aan de zorgteams op schoolniveau.
De nadruk ligt op de inzet van een hoogwaardige en multidisciplinaire expertise,
waarmee waarborgen ontstaan voor kwaliteit van de zorg en de diagnostiek
en waarbij indicatiestelling voor jeugdzorg in belangrijke mate in het voortraject
kan worden voorbereid.
De zorg in en rond de school in schema gebracht.
Interne leerlingenzorg van school A
• Spil hierin is de intern begeleider
• Leerkrachten cruciaal in het bieden van zorg aan alle leerlingen
• Overige interne leerlingenzorg, zoals (motorische) remedial teaching, e.a.
• Schoolnabije ondersteuners, zoals adviseur leerlingenzorg van de
onderwijsadviesdienst, schoolmaatschappelijk werker en jeugdverpleegkundige
• Ambulante begeleiders en consulenten WSNS/SbO en REC
Zorgteam op schoolniveau
Met minmaal:
• Intern begeleider (en evt. groepsleerkracht)
• Adviseur leerlingenzorg
• Schoolmaatschappelijk werker
• Collegiale consultatiegever SbO
Eventueel aangevuld met:
• Jeugdverpleegkundige jeugdgezondheidszorg
• Leerplichtambtenaar
• Psycholoog ggz
• Politie
Inzet schoolmaatschappelijk werk
In paragraaf 2 is vermeld dat de invoering van de Wet op de Jeugdzorg in
verschillende gemeenten ertoe heeft geleid dat vanaf 1 januari 2005 geen
schoolmaatschappelijk werk in het primair onderwijs meer kon worden uitgevoerd
vanwege de provinciale keuze van een smalle taakstelling voor de
bureaus jeugdzorg. De Wet Maatschappelijke Ondersteuning maakt duidelijk
dat de opdracht om schoolmaatschappelijk werk te realiseren nu bij de
gemeentelijke overheden ligt. Aangezien de gemeente inrichting moet geven
aan de WMO in overleg met de bewoners, ligt het voor de hand te veronderstellen
dat de gemeente in het kader van het hoogoverleg, het overleg met de
schoolbesturen, komt tot overeenstemming en aanzien van de beschikbaarheid
van schoolmaatschappelijk werk. Dit blijkt niet in alle gevallen een spontaan
en succesvol proces te zijn.
Schoolmaatschappelijk werk in het
samenwerkingsverband WSNS Land
van Nassau
Op basis van de aanvullende subsidie die de overheid
verstrekt aan het samenwerkingsverband WSNS en de
gemeentelijke subsidie ten behoeve van de scholen die
vallen onder het Onderwijs Kansenbeleid zijn er afspraken
gemaakt met het instituut IMW, een instituut dat
reeds vanaf de start van het OVG­beleid schoolmaatschappelijk
werk uitvoert en dus de gewenste expertise
heeft, over de taken die worden verwacht. In het kort
kunnen deze als volgt worden geduid:
• een bijdrage leveren aan het multidisciplinair zorg­
overleg;
• informatie, advies en kortdurende ondersteuning
aan ouders en leerlingen;
• analyseren van de hulpvraag en indien nodig door­
verwijzen naar instanties voor geïndiceerde hulp;
• een bijdrage leveren aan ouderavonden en ouder­
contacten;
Redax Magazine
7

8 Redax Magazine
• ondersteuning van de zorgstructuur
binnen de school;
• met de interne begeleider een brugfunctie
vormen naar de ondersteuning buiten de
school.
Hierbij moet worden opgemerkt dat het
aantal beschikbare uren, gemiddeld ruim 1
uur per week per school, onvoldoende is om
te participeren in preventief beleid zoals
bijvoorbeeld het verbeteren van de signalerings
vaardigheden van leerkrachten bij
sociaal emotionele problemen van leerlingen
voortkomend uit de thuissituatie, incest,
kindermishandeling etc. Het samenwerkingsverband
hoopt in de toekomst het takenpakket
op preventief gebied te kunnen uitbreiden
en schoolmaatschappelijk werk nauw te
betrekken bij het gebruik van het signaleringssysteem
Zorg voor Jeugd en de afstemming
met het Centrum voor Jeugd en Gezin. Vanaf
de start in schooljaar 2006­2007 heeft het
IMW alle activiteiten van de schoolmaatschappelijk
werker nauwkeurig gemonitord.
De inzichten worden in de volgende paragraaf
met u gedeeld.
Schoolmaatschappelijk werk
in beeld gebracht.
Het samenwerkingsverband WSNS Land
van Nassau stelt per week ongeveer 28 uren
schoolmaatschappelijkwerk ter beschikking
voor 23 scholen voor primair onderwijs. In
het samenwerkingsverband is afgesproken
dat de uren niet over de scholen worden
verdeeld, maar dat de uren worden ingezet
daar waar nodig om verspilling van uren en
bureaucratisering te voorkomen. Dit is door
de scholen en de intern begeleiders uitstekend
opgepakt.
De monitorgegevens maken derhalve
duidelijk dat niet alle scholen in dezelfde
mate gebruik maken van schoolmaatschappelijk
werk. De scholen in de buitengebieden
(gemiddeld 4 interventies in het eerste
schooljaar) maken veel minder gebruik van
de beschikbare uren dan de scholen in de
stad ( gemiddeld ruim 8 interventies per
schooljaar).
Informatie en voorlichting
Telefonisch spreekuur
Consultatie interne begeleider/leerkracht
Motiveren en toeleiding hulpverlening
Verwijzing tot stand brengen
Crisissituaties
Casusbespreking
Intermediair school/hulpverlening
Deelname zorgteam
Melding/contact AMK
Interventies SMV
Schooljaar 2006-2007
Schooljaar 2007-2008
0 10 20 30 40 50 60 70 80

In de grafiek op pagina 8 zijn de soorten interventies van het eerste schooljaar
opgenomen. Uit de grafiek blijkt dat het eerste schooljaar met name aandacht
is besteed aan informatie en voorlichting, telefonisch spreekuur en consultatie
intern begeleider en leerkracht. De schoolmaatschappelijk werker heeft bijna
niet geparticipeerd in de formele structuur van het zorgteam. Het totaal aan
interventies heeft betrekking gehad op 65 leerlingen en 25 gezinnen.
In het tweede schooljaar is een duidelijke afname te constateren op het gebied
van informatie en voorlichting, hetgeen logisch is omdat de introductie op
school heeft plaatsgevonden. Ook het aantal malen telefonisch spreekuur is
drastisch verminderd. Nadat de SMW­er als persoon bekend is wordt deze
vaker op school uitgenodigd om overleg te hebben met de intern begeleider
of de leerkracht. De categorieën crisissituaties en casusbespreking worden in
het schooljaar 2007­2008 niet gescoord. Daarentegen is er ruim een verdrievoudiging
van het aantal meldingen of contacten met AMK, het meldpunt
voor kindermishandeling.
Het tweede schooljaar is de SMW­er er ook nadrukkelijker bij betrokken als
intermediair tussen school en hulpverleningsinstanties en zien we een lichte
toename in het bijwonen van de zorgteamvergaderingen. De interventies
hebben betrekking op 62 leerlingen en 44 gezinnen. De stijging van het aantal
gezinnen kan worden gezien als een uiting van een vergroting van de betrok­
Gedragsproblemen
Inkomen
Huisvesting
Pesten
Psychische problemen
Echtscheiding
Problemen instellingen
Motivatie
Concentratie
Relatieproblemen
Cultuurverschil
Multiproblemen
Incest
Seksuele intimidatie
Thuissituatie
Andere problemen
Soorten problemen
Schooljaar 2006-2007
Schooljaar 2007-2008
0 5 10 15 20 25 30 35 40
kenheid van school op de thuissituatie. Het aantal korte interventies
is in schooljaar 2007­2008 gestegen van 1 in 2006­2007
naar 10.
In de monitor zijn tevens opgenomen de soorten problemen
die hebben geleid tot de genoemde interventies. Deze gegevens
zijn in de onderstaande grafiek opgenomen.
In het eerste schooljaar zijn de meeste interventies voortge­
komen uit gedragsproblemen en/of psychische problemen bij
leerlingen. In 35 gevallen is er sprake geweest van een proble­
matische thuisituatie. Incest en seksuele intimidatie worden
niet gescoord. De categorie echtscheiding en andere problemen
komen redelijke frequent voor. In het schooljaar 2007­2008 is
over het algemeen een daling waar te nemen in de scores op
de soorten problematieken. Desondanks blijven de categorieën
gedragsproblemen, thuissituatie, psychische en andere problemen
aanzienlijk hoger scoren dan de overige categorieën. De
categorieën cultuurverschillen, incest, seksuele intimidatie en
pesten worden niet gescoord, hetgeen niet wil zeggen dat
het niet voorkomt. Professionalisering van leerkrachten in de
signalering kan een gewenste interventie zijn.
Slotsom
In de netwerken van de intern begeleiders is het school­
maatschappelijk werk jaarlijks geëvalueerd. De uitste­
kende kwaliteit van de schoolmaatschappelijk werkers
is mede debet aan de grote satisfactie die de inzet van
schoolmaatschappelijk werk kent. Voor de scholen
blijkt de inzet van grote waarde te zijn die zeker een
structureel karakter mag krijgen. De vraag is of meer
uren schoolmaatschappelijk werk ook leidt tot nog
meer inzet voor meer leerlingen en meer ouders. Het
bereiken van 127 leerlingen en 69 gezinnen gedurende
twee schooljaren lijkt de vraag te rechtvaardigen. Een
structurele participatie van schoolmaatschappelijk
werk in het zorgteam van de scholen om meer aandacht
te kunnen besteden aan de preventieve zorg en de
vroegtijdige signalering lijkt vooralsnog geen luxe,
maar noodzaak.
drs. J.J.M.L. van den Born
coördinator WSNS
Redax Magazine
9