Binnenmilieu & Gezondheid op School - Medisch Milieukundigen
Binnenmilieu & Gezondheid op School - Medisch Milieukundigen Binnenmilieu & Gezondheid op School - Medisch Milieukundigen
Binnenmilieu & Gezondheid op School LITERATUURSTUDIE ERVARINGSBEVRAGING
- Page 3 and 4: Binnenmilieu & Gezondheid op School
- Page 5 and 6: INHOUD VOORWOORD . . . . . . . . .
- Page 7 and 8: VOORWOORD Voor u ligt het rapport B
- Page 9 and 10: tijd (vb. tussen het begin en het e
- Page 11 and 12: minder zou geventileerd worden dan
- Page 13 and 14: Verschillende onderzoeken geven aan
- Page 15 and 16: Categorie Factor Invloed op Install
- Page 17 and 18: Categorie Factor Invloed op Opslag
- Page 19 and 20: • luchtweginfecties; • irritati
- Page 21 and 22: psychische en emotionele effect van
- Page 23 and 24: De maximale gemiddelde CO 2 -concen
- Page 25 and 26: Deel I - Literatuurstudie dag voldo
- Page 27 and 28: DEEL II ERVARINGSBEVRAGING Om de kw
- Page 29 and 30: epresentatief zijn voor onze doelgr
- Page 31 and 32: Deel II - Ervaringsbevraging voorda
- Page 33 and 34: Ook tijdens de gesprekken is er een
- Page 35 and 36: - planten en dieren; - lokaal, oppe
- Page 37 and 38: 2.2.2. Wat doen ze? Deel II - Ervar
- Page 39 and 40: Ook rond andere zaken wordt gewerkt
- Page 41 and 42: Deel II - Ervaringsbevraging Opvall
- Page 43 and 44: Deel II - Ervaringsbevraging Direct
- Page 45 and 46: ALGEMENE CONCLUSIES Uit de literatu
- Page 47 and 48: REFERENTIES BAYER, C., CROW, S. & F
- Page 49 and 50: BIJLAGEN Bijlage 1 - Relevante wetg
- Page 51 and 52: Art. 2. Al wie verantwoordelijk is
<strong>Binnenmilieu</strong><br />
& <strong>Gezondheid</strong><br />
<strong>op</strong> <strong>School</strong><br />
LITERATUURSTUDIE<br />
ERVARINGSBEVRAGING
<strong>Binnenmilieu</strong><br />
& <strong>Gezondheid</strong><br />
<strong>op</strong> <strong>School</strong><br />
LITERATUURSTUDIE<br />
ERVARINGSBEVRAGING<br />
1
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
Samenstelling<br />
<strong>Medisch</strong> <strong>Milieukundigen</strong> bij het Lokaal <strong>Gezondheid</strong>soverleg<br />
Dieter Deplancke,<br />
Sara Reekmans,<br />
Stefanie Vanhoutte,<br />
Milieugezondheidskundige bij de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie<br />
Sara Benoy<br />
onderwijs@mmk.be<br />
www.mmk.be<br />
www.gezondmilieu.be<br />
Uitgave<br />
December 2005<br />
Een samenwerking van<br />
Ondersteuningscel Logo’s vzw,<br />
Vlaamse Overheid - Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie<br />
© OCL vzw, Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie<br />
Het overnemen of k<strong>op</strong>iëren van tekstgedeelte van deze publicatie<br />
voor verder gebruik is toegestaan met bronvermelding.<br />
2
INHOUD<br />
VOORWOORD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5<br />
DEEL I - LITERATUURSTUDIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6<br />
1. Het binnenmilieu in scholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6<br />
1.1. De luchtkwaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7<br />
1.2. Het thermisch comfort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9<br />
1.3. Het visueel comfort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10<br />
1.4. Het akoestisch comfort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11<br />
1.5. Beïnvloedingsfactoren van het binnenmilieu in scholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11<br />
2. Effecten van een slechte kwaliteit van het binnenmilieu <strong>op</strong> de mens . . . . . . . . . . . 15<br />
2.1. Fysieke gezondheidseffecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16<br />
2.2. Effecten <strong>op</strong> het welbevinden, prestatievermogen en ziekteverzuim . . . . . 19<br />
3. De toestand van het binnenmilieu in scholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20<br />
3.1. Vlaamse onderzoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20<br />
3.2. Buitenlandse onderzoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22<br />
4. De relevante wetgeving en richtlijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24<br />
DEEL II - ERVARINGSBEVRAGING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25<br />
1. Focusgroepen als methode voor kwalitatief onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25<br />
1.1. Wat zijn focusgroepen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25<br />
1.2. Opstellen van het protocol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27<br />
1.3. Rekrutering van de deelnemers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28<br />
1.4. De focusgroepsgesprekken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29<br />
2. Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30<br />
2.1. De ruwe data . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30<br />
2.2. De samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31<br />
3. Interpretatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40<br />
4. Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42<br />
ALGEMENE CONCLUSIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43<br />
DANKWOORD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44<br />
REFERENTIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45<br />
BIJLAGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47<br />
3
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
4
VOORWOORD<br />
Voor u ligt het rapport <strong>Binnenmilieu</strong> & <strong>Gezondheid</strong> <strong>op</strong> <strong>School</strong> - Literatuurstudie en<br />
Ervaringsbevraging. Het is ontwikkeld in het kader van een project rond binnenmi-<br />
lieu en gezondheid in basisscholen, dat <strong>op</strong> dit moment voorbereid wordt door de<br />
<strong>Medisch</strong> <strong>Milieukundigen</strong> bij de LOGO’s en de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie.<br />
Het rapport bestaat uit twee delen: een literatuurstudie en een ervaringsbevra-<br />
ging.<br />
De literatuurstudie biedt een antwoord <strong>op</strong> drie vragen:<br />
1. Welke factoren beïnvloeden het binnenmilieu <strong>op</strong> school?<br />
2. Wat zijn de gevolgen van een slechte kwaliteit van het binnenmilieu <strong>op</strong> school?<br />
3. Wat is de toestand van het binnenmilieu <strong>op</strong> school in Vlaanderen en in het buitenland?<br />
In de literatuur is weinig terug te vinden over het gedrag, de mentaliteit en de visie<br />
van leerlingen, leerkrachten en directieleden van basisscholen met betrekking tot<br />
het binnenmilieu. Daarom bestaat het tweede deel van het rapport uit een ervaringsbevraging<br />
bij mensen die actief zijn in het basisonderwijs, namelijk directieleden,<br />
leerkrachten en preventieadviseurs.<br />
De ervaringsbevraging biedt een antwoord <strong>op</strong> de volgende vragen:<br />
1. Wat weten mensen die actief zijn in het basisonderwijs over het binnenmilieu <strong>op</strong><br />
school en over mogelijke negatieve effecten van een slecht binnenmilieu?<br />
2. Wordt er in basisscholen gewerkt aan de <strong>op</strong>timalisatie van het binnenmilieu <strong>op</strong><br />
school? Hoe?<br />
3. Willen mensen die actief zijn in het basisonderwijs werken aan de <strong>op</strong>timalisatie<br />
van het binnenmilieu <strong>op</strong> school? Hoe?<br />
Het rapport is een basis voor het ontwikkelen van methoden en materialen voor<br />
het proefproject rond binnenmilieu & gezondheid in basisscholen van de <strong>Medisch</strong><br />
<strong>Milieukundigen</strong> bij de LOGO’s en de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie. Dit project<br />
heeft als doel basisscholen te informeren over het belang van een gezond binnenmilieu<br />
en over hoe ze de kwaliteit van het leefmilieu in het klaslokaal kunnen<br />
bevorderen.<br />
5
DEEL I<br />
LITERATUURSTUDIE<br />
Bij milieuverontreiniging wordt meestal alleen gedacht aan het milieu buitenshuis.<br />
Maar ook een goed binnenmilieu is van groot belang, zowel thuis als <strong>op</strong> school.<br />
Kinderen brengen immers veel tijd <strong>op</strong> school door.<br />
Het begrip ‘binnenmilieu’ wordt gedefinieerd als de omgeving binnenin gebouwen<br />
(vb. woningen, bedrijven, scholen). De kwaliteit van het binnenmilieu heeft een<br />
belangrijke invloed <strong>op</strong> het lichamelijk en geestelijk functioneren van de mens (DE<br />
SCHRIJVER ET AL., 2003).<br />
Het binnenmilieu in een school is van bijzonder belang omdat:<br />
1. Scholen vatbaarder zijn voor het vertonen van gebreken dan andere gebouwen,<br />
vaak door een tekort aan financiële middelen. Scholen spenderen het geld dat<br />
voorhanden is meer waarschijnlijk aan didactische doeleinden dan aan infrastructuur<br />
(HEATH EN MENDELL, 2002).<br />
2. Kinderen in verhouding met hun lichaamsgewicht hogere luchtvolumes inademen,<br />
hun immuniteitssysteem nog niet volgroeid is en heel wat energie van het<br />
lichaam gebruikt wordt om te groeien. Daarom hebben ze een grotere vatbaarheid<br />
voor polluenten uit de omgeving dan volwassenen (HEATH EN MENDELL, 2002).<br />
In deze literatuurstudie wordt ingegaan <strong>op</strong>:<br />
• het begrip binnenmilieu;<br />
• de beïnvloedingsfactoren van het binnenmilieu in scholen;<br />
• de gevolgen van een slecht binnenmilieu voor de gezondheid, het welbevinden<br />
en het prestatievermogen;<br />
• de onderzoeken die reeds gedaan zijn naar de binnenmilieukwaliteit in basisscholen.<br />
1. Het binnenmilieu in scholen<br />
De kwaliteit van het binnenmilieu in een school wordt hoofdzakelijk bepaald door<br />
de luchtkwaliteit, het thermisch, visueel en akoestisch comfort. Het is geen constante<br />
factor (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004). Het binnenmilieu kan sterk variëren in de<br />
6
tijd (vb. tussen het begin en het einde van een les) en in de ruimte (vb. het binnen-<br />
milieu in twee klaslokalen kan sterk verschillend zijn omwille van de aanwezigheid<br />
van specifieke bronnen).<br />
1.1. De luchtkwaliteit<br />
Deel I - Literatuurstudie<br />
Er is sprake van een goede luchtkwaliteit als de binnenlucht geen verontreinigingen<br />
bevat in concentraties waarvan bekend is dat ze de gezondheid aantasten. De binnenlucht<br />
mag geen aanleiding geven tot schade noch hinder voor het menselijk<br />
lichaam, zowel <strong>op</strong> korte als <strong>op</strong> lange termijn (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004).<br />
In basisscholen zijn een aantal bronnen aanwezig die de binnenlucht kunnen verontreinigen<br />
(KELDERMAN EN JONGMANS-LIEDEKERKEN, 2000; DE SCHRIJVER ET AL., 2003).<br />
Enerzijds wordt de binnenluchtkwaliteit beïnvloed door de aanwezigheid van de<br />
mens zelf. Indien niet voldoende wordt geventileerd kan de aanwezigheid van<br />
mensen een negatieve invloed hebben <strong>op</strong> de kwaliteit van het binnenmilieu door:<br />
• de productie van CO2 (koolstofdioxide) en waterdamp bij de ademhaling;<br />
• de productie van bio-effluenten (lichaams- en geurstoffen);<br />
• de productie van warmte;<br />
• de verspreiding van micro-organismen.<br />
Anderzijds wordt de kwaliteit van de binnenlucht bepaald door vier groepen verontreinigingen,<br />
namelijk chemische stoffen, (fijn) stof, microbiologische partikels<br />
en vezels:<br />
• Chemische stoffen, bijvoorbeeld:<br />
- stikstofdioxide (NO2 );<br />
- ozon (O3 );<br />
- koolstofdioxide (CO2 );<br />
- vluchtige organische stoffen (VOS);<br />
- formaldehyde (HCOH);<br />
- radon (Rn);<br />
- polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s).<br />
7
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
• Stof:<br />
- fijn stof;<br />
- huisstof.<br />
• Microbiologische verontreiniging, bijvoorbeeld:<br />
- (huisstof)mijten;<br />
- schimmelsporen;<br />
- pollen;<br />
- bacteriën;<br />
- bio-aërosol (= door de lucht zwevende kleine druppeltjes met bacteriën en<br />
virussen).<br />
• Vezels, bijvoorbeeld:<br />
- asbest (inmiddels verboden toe te passen);<br />
- steenwol;<br />
- glaswol.<br />
Naast deze bronnen van binnenmilieuverontreiniging in de lokalen zelf, kunnen<br />
ook luchtverontreinigende stoffen vanuit het buitenmilieu de school binnendringen<br />
en er zich concentreren (DE SCHRIJVER ET AL., 2003).<br />
Het garanderen van een goede binnenluchtkwaliteit gebeurt door de emissie van<br />
bronnen te beperken en te zorgen voor voldoende ventilatie. De idee hierbij is dat<br />
de buitenlucht in de meeste gevallen minder verontreinigd is dan de binnenlucht,<br />
zodat ventilatie zorgt voor een verdunning en verwijdering van de binnenluchtverontreiniging<br />
(GGD, 2002).<br />
Gedurende de voorbije decennia is de blootstelling aan vervuilende stoffen in de<br />
binnenlucht steeds toegenomen. Door de eerste energiecrisis van 1970 werden<br />
heel wat maatregelen genomen om het energieverbruik van gebouwen te verminderen.<br />
Eén hiervan was het luchtdichter maken van gebouwen (vb. dichten van<br />
kieren en spleten). Vaak ging dit niet gepaard met het aanbrengen van gecontroleerde<br />
ventilatievoorzieningen. Ventilatie werd hierdoor hoofdzakelijk afhankelijk<br />
van het gedrag van de gebruiker (vb. <strong>op</strong>enen van ramen). Het gevolg is dat er nu<br />
8
minder zou geventileerd worden dan vroeger (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004). Het belang<br />
van goede ventilatie is immers nog niet doorgedrongen bij een groot deel van de<br />
bevolking (DE SCHRIJVER ET AL., 2003).<br />
Als indicator voor de binnenluchtkwaliteit en de mate van ventilatie wordt meestal<br />
de CO2-concentratie gebruikt (GGD, 2002; EPA 2000). CO2 <strong>op</strong> zich heeft pas negatieve<br />
effecten voor de gezondheid vanaf vrij hoge concentraties (> 5000 ppm). Dergelijke<br />
hoge waarden zullen in een normale klasomgeving niet bereikt worden. De<br />
belangrijkste bron van CO2 binnenshuis is uitgeademde lucht. Uitgeademde lucht<br />
bevat echter ook nog andere door de mens geproduceerde stoffen (geurstoffen,<br />
allergene stofdeeltjes, …). Door onvoldoende ventilatie wordt de CO2-concentratie binnenshuis hoger.<br />
De toename aan CO2-concentratie lo<strong>op</strong>t parallel met de toename van deze andere<br />
door de mens geproduceerde stoffen in de binnenlucht. Bovendien kunnen deze<br />
stoffen wel aanleiding geven tot gezondheidseffecten.<br />
Onderzoek toont aan dat omwille van de parallelle stijging er reeds bij een CO2- concentratie van 1200 ppm klachten <strong>op</strong>treden, veroorzaakt door de andere stoffen.<br />
Om gezondheidskundige redenen wordt geadviseerd om te streven naar een<br />
lagere concentratie, meestal wordt hiervoor 1000 ppm genomen.<br />
1.2. Het thermisch comfort<br />
Deel I - Literatuurstudie<br />
Het thermisch comfort is het geheel van omgevingsparameters die de thermische<br />
sensatie van de mens beïnvloeden. Het thermisch comfort valt uiteen in het algemeen<br />
thermisch comfort en het lokaal thermisch comfort (HAANS ET AL., 2004).<br />
Het algemeen thermisch comfort wordt bepaald door de luchttemperatuur, de<br />
gemiddelde stralingstemperatuur, de luchtvochtigheid, de luchtsnelheid, de menselijke<br />
activiteit en de thermische isolatie van de kleding. Al deze factoren samen<br />
bepalen of men zich thermisch behaaglijk voelt in een gebouw.<br />
Het lokaal thermisch discomfort wordt onder andere bepaald door tocht en hinder<br />
9
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
ten gevolge van koude vloeren. De temperatuur in het gebouw kan dan <strong>op</strong> zichzelf<br />
goed zijn maar desondanks koelt een deel van het lichaam sterk af.<br />
Een aangename luchttemperatuur ligt in normale omstandigheden tussen 18 en<br />
22°C. Omdat de situatie per lokaal kan verschillen, is het vaak handig om in ieder<br />
lokaal een thermometer te hebben en thermostaten voor alle radiatoren. Wanneer<br />
de buitentemperatuur in de zomer dreigt <strong>op</strong> te l<strong>op</strong>en boven de 22°C, is het raadzaam<br />
de zonnewering te gebruiken.<br />
Een <strong>op</strong>timale relatieve vochtigheid ligt tussen 40 en 70% (GGD, 2002).<br />
Een toestand van goed thermisch comfort zorgt ervoor dat de mens zich behaaglijk<br />
voelt doordat er een evenwicht is tussen de eigen warmteproductie, nodig om het<br />
lichaam <strong>op</strong> ongeveer 37°C te houden en de warmte-uitwisseling met de omgeving.<br />
Deze balans verschilt van persoon tot persoon. Iedereen een zelfde thermisch<br />
comfort geven in dezelfde ruimte is dus moeilijk haalbaar. Wel kan men ernaar<br />
streven een “<strong>op</strong>timaal” thermisch comfort te bekomen, met andere woorden het<br />
grootst mogelijk aantal personen tevreden stellen (DE SCHRIJVER ET AL., 2003).<br />
1.3. Het visueel comfort<br />
Visueel comfort hangt af van een combinatie van factoren (MUYLDERMANS EN SARENS,<br />
2004):<br />
• fysische parameters (vb. verlichtingssterkte, luminantie, kleurtemperatuur);<br />
• karakteristieken eigen aan de omgeving (vb. binnen, buiten);<br />
• karakteristieken van de uit te voeren taken (vb. onderwijs, montage van stukken);<br />
• fysiologische factoren (vb. leeftijd);<br />
• psychologische en sociologische persoonsgebonden factoren (vb. cultuur,<br />
<strong>op</strong>voeding).<br />
De ervaring van licht is hierdoor in grote mate subjectief.<br />
10
Verschillende onderzoeken geven aan dat een lichtsterkte van 1000 tot 2000 lux<br />
<strong>op</strong>timaal is voor doorsnee werkruimten, in kantoorruimten is dat 200 tot 800 lux.<br />
De minimale lichtsterkte voor woningen is 150 lux (DE SCHRIJVER ET AL., 2003). Omwille van<br />
gelijkaardige activiteiten in scholen en kantoorruimtes, kan gesteld worden dat de<br />
lichtsterkte in scholen <strong>op</strong>timaal is tussen de 200 en 800 lux.<br />
1.4. Het akoestisch comfort<br />
Deel I - Literatuurstudie<br />
Het akoestisch comfort, meer bepaald de spraakverstaanbaarheid in klaslokalen,<br />
wordt beïnvloed door geluid van buitenaf en/of door geluid van installaties aanwezig<br />
in de school.<br />
Volgende karakteristieken van het geluid zijn hierbij van belang:<br />
• het geluidniveau, dat uitgedrukt wordt in de decibel schaal (dB);<br />
• de frequentiesamenstelling, die mede de hoorbaarheid bepaalt van het geluid.<br />
Omdat het menselijk gehoor niet even gevoelig is voor alle frequenties wordt bij<br />
de meting van geluid in decibel vaak een weging (A-weging) aangebracht die een<br />
groter gewicht toekent aan die frequenties in het hoorbare gebied, men spreekt<br />
dan van een meting in dB(A);<br />
• de fluctuaties in functie van de tijd, omdat men o.a. het onderscheid moet maken<br />
tussen continu en discontinu geluid (vb. verschil tussen verkeerslawaai veroorzaakt<br />
door een snelweg <strong>op</strong> afstand en het geluid van overvliegende vliegtuigen).<br />
1.5. Beïnvloedingsfactoren van het binnenmilieu in scholen<br />
Verscheidene factoren bepalen gezamenlijk de kwaliteit van het binnenmilieu in<br />
een school. Deze factoren zijn <strong>op</strong>gedeeld in de categorieën omgeving, constructie,<br />
installaties, inrichting, beheer & onderhoud en gebruik.<br />
In tabel 1 is per categorie aangegeven welke factoren de binnenmilieukwaliteit beïnvloeden<br />
en hoe ze dat doen.<br />
11
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
Categorie Factor Invloed <strong>op</strong><br />
Omgeving<br />
Constructie<br />
12<br />
Afstand tot wegen voor<br />
doorgaand verkeer, tram,<br />
metro, snelwegen, vliegveld,<br />
spoor en/of industrie<br />
Mate van verontreiniging<br />
van de bouwgrond<br />
Grondwaterstand/drassigheid<br />
van de bodem<br />
Groen (windbestuivers) in<br />
de omgeving<br />
Hoge bebouwing in de<br />
omgeving<br />
Oriëntatie van het gebouw<br />
t.o.v. de zon<br />
Bouw- en isolatiematerialen<br />
Aantal en type te <strong>op</strong>enen<br />
ramen en plaatsing t.o.v.<br />
elkaar<br />
Koudebruggen en de mate<br />
van isolatie van gevels,<br />
vloeren,…<br />
Aantal en type (gevel)ventilatieroosters<br />
• het akoestisch comfort (geluid van buitenaf)<br />
• de luchtkwaliteit (NO 2 , benzeen,… )<br />
de luchtkwaliteit (emissie van chemische<br />
stoffen)<br />
het thermisch comfort (vochtgehalte)<br />
• de luchtkwaliteit (sporen en pollen)<br />
• de positieve beleving van de omgeving<br />
• het visueel comfort (de daglichttoetreding)<br />
• het akoestisch comfort (geluid van buitenaf)<br />
het thermisch comfort (zonbelasting)<br />
de luchtkwaliteit (emissie van chemische<br />
stoffen)<br />
• de luchtkwaliteit (spuiventilatie, toevoer<br />
verse lucht)<br />
• het akoestisch comfort (het geluidniveau<br />
vb. t.g.v. verkeerslawaai)<br />
• het thermisch comfort (tocht en warmteafvoer)<br />
• het visueel comfort (de daglichttoetreding)<br />
• het thermisch comfort (koude en tochtproblemen)<br />
• de luchtkwaliteit (schimmelsporen)<br />
• de luchtkwaliteit (verse luchttoevoer)<br />
• het thermisch comfort (tocht)<br />
• het akoestisch comfort (geluid van buitenaf)
Categorie Factor Invloed <strong>op</strong><br />
Installaties<br />
Inrichting<br />
% glas in de gevel<br />
Soort zonnewering<br />
Type en kwaliteit rookgasafvoer<br />
verbrandingstoestellen<br />
Type en kwaliteit van het<br />
mechanisch ventilatiesysteem<br />
Type en capaciteit van<br />
het verwarmingssysteem<br />
Type en kwaliteit van<br />
het warmwatertapsysteem<br />
Type kunstlicht<br />
Type vloerbedekking<br />
Toegepaste inrichtingsmaterialen<br />
(behang, meubilair,<br />
verven,…)<br />
Toegepaste apparatuur (computers,<br />
k<strong>op</strong>ieerapparaten,…)<br />
Deel I - Literatuurstudie<br />
• het akoestisch comfort (geluid van buitenaf)<br />
• het visueel comfort (de daglichttoetreding)<br />
• het thermisch comfort (temperatuur)<br />
• het thermisch comfort (temperatuur)<br />
• het visueel comfort (visuele waarneming,<br />
de daglichttoetreding)<br />
de luchtkwaliteit (NO 2 , CO,…)<br />
• het akoestisch comfort (geluid van de<br />
installatie)<br />
• het thermisch comfort (temperatuurbeheersing<br />
en tocht)<br />
• de luchtkwaliteit positief (verse luchttoevoer)<br />
negatief (vb. verontreiniging in het<br />
systeem)<br />
het thermisch comfort (temperatuur)<br />
de kans <strong>op</strong> legionella besmetting<br />
het visueel comfort (de lichtbeleving)<br />
• de luchtkwaliteit (chemische emissie,<br />
stof<strong>op</strong>stapeling, schoonmaakbaarheid,<br />
huisstofmijt,…)<br />
• het akoestisch comfort (absorptie van<br />
geluid)<br />
de luchtkwaliteit (chemische emissies)<br />
• de luchtkwaliteit (chemische emissies)<br />
• het thermisch comfort (temperatuur)<br />
13
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
Categorie Factor Invloed <strong>op</strong><br />
Beheer &<br />
onderhoud<br />
Gebruik<br />
14<br />
Akoestische absorptie<br />
inrichtingsmaterialen<br />
Losstaande voorwerpen,<br />
<strong>op</strong>en kasten<br />
Instellingen van klimaat-<br />
en ventilatiesystemen (vb.<br />
bevochtiging en recirculatie)<br />
Frequentie van hygiënisch<br />
onderhoud van ventilatie-<br />
en verwarmingssystemen<br />
Kwaliteit en frequentie van het<br />
schoonmaken van de lokalen<br />
Soort schoonmaakmiddelen<br />
Bezettingsgraad<br />
Gebruik van ventilatievoorzieningen<br />
Gebruik van consumentenproducten<br />
die sterke emissies<br />
geven, vb. lijmen<br />
Roken<br />
Houden van dieren in de klas<br />
het akoestisch comfort (absorptie van<br />
geluid)<br />
de luchtkwaliteit (stof<strong>op</strong>stapeling)<br />
• het thermisch comfort (vocht en temperatuur)<br />
• de luchtkwaliteit (recirculatie van schadelijke<br />
stoffen)<br />
• het akoestisch comfort (geluid van de<br />
installatie)<br />
de luchtkwaliteit (verontreiniging in het<br />
systeem)<br />
de luchtkwaliteit (stof<strong>op</strong>stapeling)<br />
de luchtkwaliteit (emissie van chemische<br />
stoffen)<br />
• de luchtkwaliteit (CO 2 , geur-stoffen, bioaërosol,…)<br />
• het thermisch comfort (warmteproductie)<br />
• de luchtkwaliteit (daling van de concentratie<br />
schadelijke stoffen)<br />
• het thermisch comfort (temperatuur,<br />
vocht)<br />
de luchtkwaliteit (emissie van chemische<br />
stoffen)<br />
de luchtkwaliteit (emissie van chemische<br />
stoffen)<br />
de luchtkwaliteit (allergenen)
Categorie Factor Invloed <strong>op</strong><br />
Opslag van GFT-afval<br />
in de klas<br />
Houden van planten<br />
in de klas<br />
Opbergen van voorwerpen<br />
Toelaten van natte jassen in<br />
de klaslokalen<br />
Gebruik van de zonnewering<br />
de luchtkwaliteit (schimmels)<br />
Deel I - Literatuurstudie<br />
de luchtkwaliteit<br />
• positief: bepaalde planten zijn luchtzuiverend<br />
• negatief: allergenen, stof<strong>op</strong>stapeling,<br />
micro-organismen in de voedingsbodem<br />
de luchtkwaliteit (stof<strong>op</strong>stapeling)<br />
• de luchtkwaliteit (door hoger vochtgehalte<br />
i/d klas kunnen schimmels, micro-organismen<br />
zich gemakkelijker ontwikkelen en<br />
verspreiden)<br />
• thermisch comfort (vocht)<br />
het thermisch comfort (temperatuur)<br />
TABEL 1: BEÏNVLOEDINGSFACTOREN VAN HET BINNENMILIEU IN SCHOLEN (HAANS ET AL., 2004)<br />
Uit tabel 1 blijkt duidelijk dat een goede binnenmilieukwaliteit niet alleen met<br />
een goed ontwerp van het gebouw en de installaties wordt gerealiseerd. Ook een<br />
adequaat beheer, onderhoud en een afgewogen inrichting zijn belangrijk, evenals<br />
een verantwoord gebruik van de voorzieningen en een goede keuze van schoolmaterialen<br />
(HAANS ET AL., 2004).<br />
2. Effecten van een slechte kwaliteit van het binnenmilieu<br />
<strong>op</strong> de mens<br />
Het is niet zo dat elke blootstelling aan vervuilende stoffen nadelig is voor de<br />
gezondheid. Dit is afhankelijk van vier factoren:<br />
• de soort vervuilende stof;<br />
• de concentratie van de vervuilende stof;<br />
15
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
• de duur van de blootstelling;<br />
• de gevoeligheid van de persoon.<br />
Aangezien kinderen tijdens het schooljaar een groot deel van hun tijd <strong>op</strong> school<br />
doorbrengen, kan de blootstelling aan eventuele vervuilende stoffen aanwezig in<br />
de school groot zijn. Bovendien zijn kinderen gevoeliger voor polluenten uit de<br />
omgeving dan volwassenen. Kinderen nemen in verhouding tot hun lichaamsgewicht<br />
grotere luchtvolumes in, hun immuniteitssysteem is nog niet volgroeid<br />
en heel wat energie van het lichaam wordt gebruikt om te groeien (HEATH EN MENDELL,<br />
2002).<br />
In een schoolomgeving dient bovendien rekening gehouden te worden met het<br />
steeds toenemend aantal kinderen die extra gevoelig zijn voor een slechtere kwaliteit<br />
van het binnenmilieu, bijvoorbeeld kinderen die aan astma lijden (BAYER ET AL.,<br />
2000).<br />
De effecten van een slechte kwaliteit van het binnenmilieu in scholen zijn tweeërlei:<br />
enerzijds is er een effect <strong>op</strong> de fysieke gezondheid en anderzijds <strong>op</strong> het welbevinden,<br />
prestatievermogen en ziekteverzuim.<br />
2.1. Fysieke gezondheidseffecten<br />
2.1.1. Fysieke gezondheidseffecten van een slechte luchtkwaliteit<br />
Een slechte kwaliteit van de binnenlucht kan niet enkel hinderlijk, maar ook schadelijk<br />
zijn voor de gezondheid (VAN DOORN EN WOUTERS, 2004; MUYLDERMANS EN SARENS, 2004, POTTING<br />
ET AL., 1989).<br />
Uit onderzoek blijkt dat volgende symptomen kunnen ontstaan door een slechte<br />
kwaliteit van het binnenmilieu:<br />
• allergieën;<br />
• verergering van astmaklachten;<br />
• hoofdpijn;<br />
• huidirritaties;<br />
16
• luchtweginfecties;<br />
• irritaties van de slijmvliezen van ogen, neus en keel;<br />
• geurhinder;<br />
• sick building syndrome (SBS).<br />
In scholen is de overdracht van bio-aërosol (= door de lucht zwevende kleine druppeltjes<br />
met bacteriën en virussen) tussen leerlingen een belangrijk fenomeen. Bioaërosol<br />
komt in de lucht door hoesten en niezen en kunnen infecties overdragen.<br />
Dit risico is versterkt aanwezig als er veel mensen bij elkaar zijn. Een klaslokaal<br />
vormt daarom een groter risico.<br />
Daar komt bij dat kinderen extra gevoelig zijn. Een kind met griep of verkoudheid<br />
kan in korte tijd een groot aantal leerlingen in zijn klas besmetten. Een goede<br />
ventilatie, vooral in de herfst- en winterperiode wanneer veel mensen verkouden<br />
zijn, is een goed middel om de concentratie van bio-aërosol, en dus het infectierisico,<br />
te beperken. In het algemeen neemt bij een hoeveelheid ventilatie van<br />
minder dan 7 liter per seconde per persoon (l/s p.p.) het infectierisico toe, bij een<br />
hoeveelheid ventilatie tussen de 7 en 20 l/s p.p. neemt het infectierisico af en is er<br />
bij een hoeveelheid ventilatie hoger dan 20 l/s p.p. geen correlatie meer met het<br />
infectierisico.<br />
2.1.2. Fysieke gezondheidseffecten van een slecht thermisch comfort<br />
Deel I - Literatuurstudie<br />
Hierbij kan onderscheid gemaakt worden tussen effecten ten gevolge van een<br />
niet <strong>op</strong>timale temperatuur en effecten ten gevolge van een niet <strong>op</strong>timale relatieve<br />
vochtigheid.<br />
Effecten ten gevolge van een niet <strong>op</strong>timale temperatuur (KELDERMAN EN JONGMANS-LIEDEKER-<br />
KEN, 2000):<br />
• een te hoge of te lage temperatuur wordt als hinderlijk ervaren;<br />
• de <strong>op</strong>timum luchttemperatuur voor hersenactiviteit ligt bij 20 °C;<br />
• warmteverschillen in de tijd (dag en nacht) en de ruimte kunnen bepalend zijn<br />
voor de groei van schimmels en huisstofmijt en daardoor ook de allergeenconcentraties<br />
in de ruimte.<br />
17
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
Effecten ten gevolge van een niet <strong>op</strong>timale relatieve vochtigheid:<br />
• een te lage relatieve vochtigheid kan aanleiding geven tot het sneller uitdrogen<br />
van de weefsels. Deze droge weefsels kunnen dan vatbaarder zijn voor infecties.<br />
Het uitdrogingseffect kan ook klachten <strong>op</strong>leveren bij mensen die lenzen dragen<br />
door een te snelle uitdroging van de ogen (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004);<br />
• een te hoge relatieve luchtvochtigheid verhoogt in belangrijke mate de microbenverspreiding<br />
en verlaagt het warmtecomfort (DE SCHRIJVER ET AL., 2003).<br />
2.1.3. Fysieke gezondheidseffecten van een slecht visueel comfort<br />
• Daglicht is mee verantwoordelijk voor onze biologische klok. Door het daglicht<br />
wordt het hormoon melatonine aangemaakt dat ons dag- en nachtritme regelt.<br />
Door een tekort aan licht met een voldoende hoge lichtsterkte wordt onvoldoende<br />
van dit hormoon afgescheiden, waardoor de biologische klok achterlo<strong>op</strong>t<br />
(MUYLDERMANS EN SARENS, 2004).<br />
• Verblinding is een frequent voorkomende klacht in scholen. Leerlingen worden<br />
hierdoor sneller vermoeid met hiermee gepaard gaand mogelijk ook tijdelijke<br />
gezichtszwakte (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004). Verblinding kan ontstaan door hinderlijke<br />
weerkaatsing van licht <strong>op</strong> het bord of de lessenaars of wanneer de zon in<br />
de winter laag boven de horizon staat en zeer dicht bij de kijkrichting komt te<br />
staan.<br />
• 20 à 30% van de mensen, waaronder ook kinderen, hebben lensaccomodatie<br />
problemen waardoor klachten kunnen <strong>op</strong>treden als hoofdpijn en wazig of dubbel<br />
zicht. De lensaccomodatie problemen kunnen ontstaan door gedurende lange<br />
tijd te kijken naar voorwerpen <strong>op</strong> korte afstand (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004).<br />
2.1.4. Fysieke gezondheidseffecten van een slecht akoestisch comfort<br />
Blootstelling aan te veel geluid kan leiden tot ongewenste effecten <strong>op</strong> de gezondheid,<br />
zoals hinder, gehoorverlies, slaap- en rustverstoring en verschijnselen die<br />
samenhangen met stress zoals hart- en vaatziekten (KELDERMAN EN JONGMANS-LIEDEKERKEN,<br />
2000). Bij de geluidsniveaus die doorgaans in scholen voorkomen zijn echter het<br />
18
psychische en emotionele effect van het lawaai belangrijker dan het risico <strong>op</strong><br />
gehoorschade (DE SCHRIJVER ET AL., 2003).<br />
Deel I - Literatuurstudie<br />
2.2. Effecten <strong>op</strong> het welbevinden, prestatievermogen en<br />
ziekteverzuim<br />
Een goede kwaliteit van het binnenmilieu draagt bij tot een gunstige omgeving om<br />
in te leren en te werken en geeft een gevoel van comfort, gezondheid en welzijn<br />
voor alle aanwezigen in de school.<br />
Naast discomfort kan een slechte kwaliteit van het binnenmilieu ook leiden tot<br />
onrust, on<strong>op</strong>lettendheid en concentratiestoornissen. Het leerproces is dan niet<br />
<strong>op</strong>timaal. Dit blijkt uit verschillende onderzoeken:<br />
• de hoeveelheid verse luchttoevoer is van invloed <strong>op</strong> de output van de leerlingen:<br />
hoe minder ventilatie, hoe slechter de leerprestaties (MENDELL EN HEATH, 2002);<br />
• een hoge temperatuur, onvoldoende ventilatie en een slechte akoestiek hebben<br />
een negatieve invloed <strong>op</strong> de leerprestaties (MENDEL EN HEATH, 2005);<br />
• er bestaat een direct verband tussen de gemeten CO2-concentratie en de leerprestaties<br />
van de leerlingen: hoe hoger de CO2-concentratie, hoe slechter de<br />
leerprestaties (MYHRVOLD ET AL., 1996). Hoge CO2-concentraties zijn een indicatie voor<br />
een tekort aan ventilatie en dus hoge concentraties polluenten;<br />
• de verstandelijke prestaties nemen tijdens de les af als de gemiddelde temperatuur<br />
de 26°C overschrijdt. De <strong>op</strong>timale temperatuur voor hersenactiviteit ligt bij<br />
20°C (KELDERMAN EN JONGMANS-LIEDEKERKEN, 2000);<br />
• kinderen presteren beter in klaslokalen met genoeg daglicht (MUYLDERMANS EN SARENS,<br />
2004);<br />
• een geluidsniveau van 40 tot 44 dB(A) binnen ten gevolge van wegverkeer in<br />
de omgeving van de school zorgt ervoor dat 70% van de leraren en 20% van<br />
de leerlingen erge hinder ondervinden. De leerlingen ondervinden problemen<br />
met het nadenken, het verstaan van de leraar, lezen, praten met anderen en het<br />
uitvoeren van diverse oefeningen (HAANS ET AL., 2004).<br />
19
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
Tevens is er voldoende bewijs verzameld om duidelijke conclusies te trekken<br />
over de relatie tussen de kwaliteit van het binnenmilieu en productiviteit en ziekteverzuim<br />
bij leerkrachten (VAN ASS EN JONGENEEL, 2004). In tabel 2 wordt een overzicht<br />
gegeven.<br />
Productiviteits- Ziekteverzuimwinst<br />
(%) vermindering (% punt)<br />
<strong>Binnenmilieu</strong> als geheel goed 10-15 2.5<br />
Voldoende ventilatie 1-2 0.5<br />
Geen bronnen van luchtverontreiniging 3-7 1.5<br />
Temperatuur regelbaar 2-3 0.5<br />
Temperatuur niet te hoog of te laag 7 -<br />
Goede verlichting 2-3 -<br />
TABEL 2: DE INVLOED VAN DE KWALITEIT VAN HET BINNENMILIEU OP PRODUCTIVITEIT EN ZIEKTEVERZUIM VAN WERKNEMERS<br />
(VAN ASS EN JONGENEEL, 2004).<br />
3. De toestand van het binnenmilieu in scholen<br />
Hieronder is een selectie weergegeven van informatie uit relevante Vlaamse en<br />
Eur<strong>op</strong>ese studies.<br />
3.1. Vlaamse onderzoeken<br />
Van maart tot mei 1988 werden binnenklimaatmetingen uitgevoerd in 96 klaslokalen,<br />
verspreid over 10 Belgische scholen (WOUTERS, 1989). De gemiddelde waarde<br />
voor het CO2-gehalte bedraagt 1702 ppm. In ongeveer de helft van de klaslokalen<br />
ligt het niveau bij ogenblikkelijke meting boven 1500 ppm. CO2-concentraties van<br />
3000 ppm en meer zijn niet uitzonderlijk. In 1989 volgde een tweede meer gedetailleerde<br />
meetcampagne in 17 klaslokalen, verspreid over 5 Belgische scholen.<br />
20
De maximale gemiddelde CO 2 -concentraties per school variëren van 1927 ppm tot<br />
3111 ppm wat duidelijk hoger is dan de voor<strong>op</strong>gestelde 1000 ppm.<br />
Deel I - Literatuurstudie<br />
In het kader van een projectwerk van de postacademische <strong>op</strong>leiding bedrijfsergonomie<br />
en arbeidshygiëne aan de UA werd in 1998 een onderzoek ingesteld naar<br />
de omgevingsfactoren in het secundair onderwijs. In het onderzoek zijn 21 theorie<br />
klaslokalen betrokken van drie secundaire scholen (1 school uit België en twee uit<br />
Nederland). Het onderzoek bestond uit een subjectief onderdeel (vragenlijsten) en<br />
een objectief onderdeel (metingen). Uit de resultaten blijkt dat de lichtinval in twee<br />
van de drie scholen onvoldoende is: buitenzonnewering wordt niet gebruikt, is niet<br />
efficiënt of niet aanwezig. Een groot aantal respondenten klaagt over verblinding<br />
door zonlicht en tranende ogen. Ook het klimaat en de verluchting laten te wensen<br />
over: in veel gevallen ligt het CO2-gehalte ruim boven de 1200 ppm en wordt er<br />
geklaagd over de slecht te regelen temperatuur. Leerlingen en docenten klagen<br />
over geluidsoverlast, voornamelijk afkomstig van de gang en uit naburige lokalen.<br />
In het kader van een onderzoek aan de Universiteit Antwerpen naar de ontwik-<br />
keling van astma en allergie bij jonge volwassenen werden metingen gedaan in<br />
27 basisscholen in de Provincie Antwerpen (STRANGER ET AL., 2003). In 15 scholen in<br />
het stadscentrum van Antwerpen en 12 scholen in de zuidelijke randgemeenten<br />
Boom, Aartselaar, Niel en Schelle werden gassen en deeltjes gemeten. Gelijktijdig<br />
met deze metingen in scholen werden ook buitenluchtmetingen uitgevoerd om<br />
de relatie tussen de luchtsamenstelling binnenshuis en buitenshuis na te gaan.<br />
De resultaten toonden aan dat er een correlatie bestond tussen de concentratie<br />
van zwarte rook, NO2 , SO2 en O3 in binnenlucht en de concentratie van deze<br />
stoffen in de buitenlucht. Voor de stoffen PM2.5, BTEX, HAc en HFor kon geen<br />
correlatie tussen de (massa)concentratie in de binnenlucht en de buitenlucht<br />
worden vastgesteld, uitgezonderd voor benzeen. Hoewel voor geen enkele van<br />
deze polluenten bronnen in de klaslokalen verwacht werden, was de verhouding<br />
van de concentratie in de binnenlucht tot de concentratie in de buitenlucht groter<br />
dan één. De grootste verhoudingen werden vastgesteld voor HAc, HFor en BTEX.<br />
21
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
De elementaire samenstelling van PM2.5 in de binnenlucht was verschillend met<br />
deze in de buitenlucht. De concentratie van PM2.5 in de klaslokalen was meestal<br />
groter dan 40µg/m3 . Deze hoge waarden werden toegerekend aan het <strong>op</strong>waaien<br />
van stof door de beweging van leerlingen en het gebruik van schoolbordkrijt. De<br />
aanwezigheid van tapijten bleek een significante invloed te hebben <strong>op</strong> de PM 2.5<br />
massa.<br />
Een recent onderzoek in 19 Belgische klaslokalen (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004) wijst uit<br />
dat voornamelijk de luchtkwaliteit in de onderzochte klaslokalen slecht tot zeer<br />
slecht is. Slechts twee van de 19 lokalen hebben een CO2-concentratie die onder<br />
de 1500 ppm ligt. Maar één klaslokaal blijft onder de 1000 ppm maar dit is grotendeels<br />
te wijten aan de zeer korte bezettingstijden van het lokaal. CO2-concentraties van boven 4000 ppm worden in 16% van de klaslokalen <strong>op</strong>gemeten. Meer dan<br />
50% van de klaslokalen overschrijdt de 2500 ppm voor 65% van de lestijd.<br />
De meeste onderzochte klaslokalen ondervinden geen probleem om in de winter<br />
de temperatuur binnen de comfortgrenzen te houden. Ook de verlichtingssterkte<br />
in de onderzochte klaslokalen vormt geen probleem. De problemen met visueel<br />
comfort treden voornamelijk <strong>op</strong> onder de vorm van een gebrek aan uniformiteit in<br />
de lichtsterkte. De daglichtfactoren liggen aan de lage kant, ondanks het vele glas<br />
dat in de lokalen aanwezig is en de lichte tinten waarin de lokalen geverfd zijn.<br />
3.2. Buitenlandse onderzoeken<br />
In Nederland is er inmiddels al heel wat onderzoek gedaan naar de kwaliteit van<br />
het binnenmilieu in basisscholen waaruit blijkt dat de binnenmilieukwaliteit in<br />
scholen niet <strong>op</strong>timaal is (HAANS EN BOERSTRA, 2005).<br />
Uit een onderzoek van de GGD regio IJssel-Vecht (2003) blijkt dat 80% van de<br />
basisscholen een slecht binnenmilieu heeft. De CO2-concentratie 1200 ppm wordt<br />
veelvuldig overschreden.<br />
Uit een recent onderzoek van de GGD Zuidoost-Brabant (VAN DOORN EN WOUTERS, 2004)<br />
blijkt dat geen enkel van de 121 onderzochte klaslokalen gedurende de hele school-<br />
22
Deel I - Literatuurstudie<br />
dag voldoende geventileerd wordt. Gemiddeld wordt gedurende 50% van de dag<br />
de CO2-concentratie 1200 ppm overschreden. Daarnaast blijkt uit het onderzoek<br />
dat gemiddeld slechts een vierde van de ventilatiecapaciteit gebruikt wordt vanwege<br />
hinder door kou, tocht of geluid.<br />
Ook de Technische Universiteit Eindhoven doet onderzoek naar het binnenmilieu<br />
in basisscholen. In 2004 is een onderzoek gedaan naar de prestaties van ventilatiesystemen<br />
in 5 scholen. Resultaten van de metingen wijzen uit dat in er in 4 van de<br />
5 scholen een slechte binnenluchtkwaliteit is. De gemeten CO2-concentraties zijn<br />
te hoog wat aangeeft dat er onvoldoende geventileerd wordt (HAANS EN BOERSTRA, 2005).<br />
In Frankrijk is een onderzoek gedaan in 10 scholen in de Franse hoofdstad. Uit<br />
de analyse van de vluchtige organische stoffen (VOS) in stalen blijkt dat de<br />
lucht <strong>op</strong> school vooral rijk is aan chloorkoolwaterstoffen (1,1,1-trichloorethaan<br />
en 1,4-dichloorbenzeen) en aan koolwaterstoffen (aldehyden, ketonen en esters).<br />
Door vergelijking van de VOS-profielen met de schoolactiviteit werd de impact<br />
duidelijk van het materiaal dat de kinderen gebruiken (stiften, lijm, inktkillers …).<br />
Formaldehyde blijkt voornamelijk aanwezig te zijn in meubels en infrastructuur.<br />
Deze resultaten bevestigen die van een studie die in 2001 werd uitgevoerd in 18<br />
klassen in drie Franse regio’s (Provence-Alpes-Côte d’Azur, Alsace en Nord-Pas de<br />
Calais). Uit de studie blijkt dat er meer CO2 aanwezig is in klassen met moderne<br />
ramen met dubbele beglazing en minder in klassen met oude ramen met enkelvoudige<br />
beglazing. Aldehyden zijn overal aanwezig. De aldehydenconcentraties<br />
zijn hoger in kleine klassen, zonder rechtstreekse uitgang naar buiten en waar<br />
de ramen minder dan vier uur per dag <strong>op</strong>en staan. In lokalen in nabijheid van<br />
groene zones worden meer glycolethers teruggevonden. Alifatische koolwaterstoffen<br />
komen significant meer voor in scholen die dicht bij een autosnelweg liggen.<br />
Endotoxines, gramnegatieve bacteriën en schimmels komen welig voor in lokalen<br />
met een hoge vochtigheidsgraad en komen vaker voor in klassen met dubbele<br />
beglazing. In klassen met vasttapijt zijn er meer endotoxines. Gramnegatieve bacteriën<br />
en schimmels komen vaker voor in nabijheid van groene zones en als er<br />
dieren in de klas aanwezig zijn (MAILLARD, 2005).<br />
23
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
Ook in verschillende andere Eur<strong>op</strong>ese landen zoals Zweden, Groot-Brittannië en<br />
Denemarken is onderzoek gedaan naar de kwaliteit van het binnenmilieu in scholen,<br />
voornamelijk naar de CO2-concentratie in klaslokalen. Zij vinden gemiddelde<br />
CO2-concentraties tussen de 1000 en 2800 ppm. Als de gemiddelde concentratie<br />
al <strong>op</strong>lo<strong>op</strong>t tot 1000 ppm dan kan men verwachten dat de maximale concentratie<br />
nog een stuk hoger ligt (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004).<br />
4. De relevante wetgeving en richtlijnen<br />
In de wetgeving wordt ook aandacht besteed aan het binnenmilieu <strong>op</strong> school. Een<br />
selectie van relevante Belgische en Vlaamse wetgeving en richtlijnen is terug te<br />
vinden in bijlage 1.<br />
24
DEEL II<br />
ERVARINGSBEVRAGING<br />
Om de kwaliteit van het binnenmilieu te waarborgen, zijn niet alleen de struc-<br />
tuur en de eigenschappen van het schoolgebouw belangrijk, maar ook de manier<br />
waar<strong>op</strong> met het gebouw wordt omgegaan.<br />
Aangezien in de literatuur weinig terug te vinden is over het gedrag, de mentaliteit<br />
en de visie van leerlingen, leerkrachten en directieleden van basisscholen met<br />
betrekking tot het binnenmilieu, bestaat het tweede deel van dit rapport uit de<br />
beschrijving van het kwalitatieve onderzoek. Voor dat onderzoek werden focusgroepsgesprekken<br />
gebruikt.<br />
De voorbereiding, het verlo<strong>op</strong> en de analyse van het onderzoek zijn steeds gericht<br />
<strong>op</strong> eenzelfde doelstelling, namelijk een antwoord te vinden <strong>op</strong> volgende vragen:<br />
• Wat weten mensen die actief zijn in het basisonderwijs over het binnenmilieu <strong>op</strong><br />
school en over mogelijke negatieve effecten van een slecht binnenmilieu?<br />
Met andere woorden: Wat weten ze?<br />
• Wordt in basisscholen gewerkt aan de <strong>op</strong>timalisatie van het binnenmilieu ten<br />
voordele van de gezondheid? Hoe en door wie?<br />
Met andere woorden: Wat doen ze?<br />
• Willen mensen die actief zijn in het basisonderwijs werken aan de <strong>op</strong>timalisatie<br />
van het binnenmilieu <strong>op</strong> school? Hoe?<br />
Met andere woorden: Wat vinden ze haalbaar om te doen in de toekomst?<br />
1. Focusgroepen als methode voor kwalitatief onderzoek<br />
1.1. Wat zijn focusgroepen?<br />
Het onderzoek met focusgroepen is een kwalitatieve onderzoeksmethode. Een<br />
focusgroepsgesprek is een gesprek tussen een gespreksleider en belanghebbenden.<br />
De gespreksleider of moderator volgt een vaste gespreksleidraad rond<br />
een bepaald thema. De deelnemers van de focusgroep gaan onderling een semi-<br />
25
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
gestructureerd gesprek aan over het thema. De verschillende deelnemers van<br />
de focusgroep zorgen ervoor dat verschillende meningen, waarden en attitudes<br />
samen worden gebracht.<br />
De bedoeling van focusgroepen is de deelnemers zo veel mogelijk zelf aan het<br />
woord te laten zodat de onderzoeker, die <strong>op</strong>treedt als moderator, meer te weten<br />
komt over de voor<strong>op</strong>gestelde doelstellingen.<br />
Een onderzoek met focusgroepen heeft een aantal sterktes en zwaktes:<br />
Sterktes:<br />
• het onderzoek levert verdiepende informatie <strong>op</strong> door het gesprek tussen de<br />
deelnemers;<br />
• de psychologische afstand is kleiner en er is meer <strong>op</strong>enheid dan bij een persoonlijk<br />
interview;<br />
• bepaalde onderwerpen en ideeën die naar voren komen, gaan verder dan de<br />
vragen die gesteld werden door de onderzoeker;<br />
• de onderzoeker leert het taalgebruik van de deelnemers beter kennen en begrijpen;<br />
• het onderzoek kan relatief goedko<strong>op</strong> uitgevoerd worden;<br />
• door confrontatie met anderen hebben de deelnemers een zelfreflectie over het<br />
eigen schoolgebeuren.<br />
Zwaktes:<br />
• er is een gespreksleiderbias. De moderator is dus niet telkens dezelfde persoon<br />
waardoor niet volledig identiek wordt omgegaan met het voor<strong>op</strong>gestelde protocol;<br />
• er is een zekere subjectiviteit;<br />
• deelnemers kunnen elkaar beïnvloeden;<br />
• analyse en interpretatie kan moeilijk zijn.<br />
Om de voor<strong>op</strong>gestelde doelstelling te bereiken blijkt de focusgroepstechniek de<br />
meest aangewezen methode. Zo kan met een beperkt aantal belanghebbenden die<br />
26
epresentatief zijn voor onze doelgroep, verdiepende informatie verzameld worden<br />
over <strong>op</strong>inies, attitudes en mogelijkheden.<br />
Hieronder wordt aangegeven hoe de voorbereiding en het verlo<strong>op</strong> van het kwalitatieve<br />
onderzoek gebeurde. Als leidraad voor het onderzoek door focusgroepgesprekken<br />
werd ‘The Focus Group Kit’ gebruikt (MORGAN EN KREUGER, 1998).<br />
1.2. Opstellen van het protocol<br />
Deel II - Ervaringsbevraging<br />
Om alle gesprekken <strong>op</strong> een zo uniform mogelijke manier te laten verl<strong>op</strong>en werd<br />
vooraf een protocol <strong>op</strong>gesteld waaraan de moderator-onderzoeker van het focusgesprek<br />
zich moet houden (zie bijlage 2). De onderzoeker fungeert als moderator,<br />
die de vragen stelt en zich <strong>op</strong>stelt als onwetende. De deelnemers zoeken onderling<br />
door middel van gesprek en discussie een antwoord <strong>op</strong> de vraag. Tijdens het<br />
gesprek noteert de moderator de kerngedachtes per vraag <strong>op</strong> een bord.<br />
Binnen een focusgroep kan een bepaalde deelnemer een meer uitgesproken<br />
mening hebben en hiervoor ook uitkomen, waardoor iemand die veeleer afwachtend<br />
deelneemt, soms minder de kans krijgt zijn mening te uiten. Dat wordt echter<br />
bijgestuurd door de moderator, die rechtstreeks iedereen om zijn mening vraagt.<br />
De vragen zijn een aanzet om het gesprek te sturen, maar het zijn de deelnemers<br />
die antwoorden en onderling discussiëren over de vraag.<br />
De focusvragen zijn concreet <strong>op</strong>gesteld en sluiten nauw aan bij de doelstelling.<br />
1. Jullie weten waarschijnlijk dat buitenmilieu lucht, bodem, water is. Maar wat verstaan<br />
jullie onder binnenmilieu? Met andere woorden welke factoren bepalen<br />
het binnenmilieu?<br />
2. Waarom denken jullie dat een goede kwaliteit van het binnenmilieu belangrijk<br />
is, met andere woorden wat kunnen de gevolgen zijn van een slechte kwaliteit<br />
ervan?<br />
3. Op welke manier wordt er in jullie school gewerkt rond het binnenmilieu <strong>op</strong><br />
school of specifiek in de klas?<br />
27
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
4. Stel dat jullie één ding mogen veranderen om de kwaliteit van het binnenmilieu<br />
te verbeteren. Met andere woorden welke factor vinden jullie prioritair om rond<br />
te werken?<br />
5. We zijn van plan rond binnenmilieu <strong>op</strong> school een project uit te werken. Is<br />
hiervoor een zekere interesse en welk advies zouden jullie geven om het aantrekkelijk<br />
te maken voor basisscholen?<br />
Nadat de eerste vraag is gesteld, wordt ter verduidelijking en sturing van het verdere<br />
verlo<strong>op</strong> van het focusgesprek aangegeven wat de juiste omschrijving is van<br />
binnenmilieu (zie bijlage 3).<br />
1.3. Rekrutering van de deelnemers<br />
De deelnemers van de focusgroepen werden geselecteerd uit drie groepen mensen<br />
die actief zijn in het basisonderwijs:<br />
• directieleden: deze mensen werken vooral beleidsmatig;<br />
• leerkrachten: staan dagelijks zelf in de klas;<br />
• preventieadviseurs: een deel van hun werking sluit nauw aan bij het thema binnenmilieu.<br />
In eerste instantie werd ge<strong>op</strong>perd om die mensen per basisschool samen te brengen.<br />
Nadien is de strategie gewijzigd en zijn de deelnemers per functie samengebracht.<br />
Wegens de gelijke functie van de deelnemers is er geen hiërarchie. Hierdoor heeft<br />
iedereen evenveel recht van spreken of moet er geen rekening gehouden worden<br />
met thema’s of onderwerpen die door de hogere in functie niet geapprecieerd<br />
worden. Zo wordt verwacht dat leerkrachten meer informatie zullen geven als de<br />
directieleden afwezig zijn .<br />
In totaal waren er drie focusgroepen met directieleden, drie met preventieadviseurs<br />
en twee met leerkrachten. De gesprekken gebeurden verspreid over West-<br />
Vlaanderen, Limburg en Vlaams-Brabant. Twee scholen werden al gerekruteerd<br />
28
Deel II - Ervaringsbevraging<br />
voordat ge<strong>op</strong>teerd werd de focusgroepen per functie samen te brengen. Die<br />
gesprekken zijn ook doorgegaan.<br />
De rekrutering gebeurde min of meer willekeurig. De onderzoekers hebben telefonisch<br />
contact <strong>op</strong>genomen met basisscholen, met de vraag om deel te nemen<br />
aan de focusgroepsgesprekken over binnenmilieu <strong>op</strong> school. Er werd rekening<br />
gehouden met de aanwezigheid van de verschillende koepels. Verder namen zowel<br />
mensen uit grote stedelijke scholen als uit kleine dorpsscholen deel.<br />
Focusgroep met Vrij Gemeenschaps- Gemeentelijk/Stedelijk<br />
onderwijs onderwijs onderwijs<br />
Directies 6 /13 3 / 13 4 / 13<br />
Leerkrachten 5 / 9 3 / 9 1 / 9<br />
Preventieadviseurs 7 / 12 3 / 12 2 / 12<br />
TABEL 3: VERTEGENWOORDIGING PER ONDERWIJSKOEPEL<br />
1.4. De focusgroepsgesprekken<br />
De gesprekken hadden plaats in mei en juni 2005. Gemiddeld waren er vier deelnemers<br />
per focusgroep aanwezig. In het totaal namen 39 mensen deel.<br />
Focusgroep met Limburg West-Vlaanderen Vlaams-Brabant<br />
Directies 23 mei 5 juni 31 mei<br />
Leerkrachten 23 mei 7 juni /<br />
Preventieadviseurs 18 mei 9 juni 7 juni<br />
Gemengde functie / / 27 mei<br />
TABEL 4: TIJDSTIP VAN FOCUSGROEPEN<br />
13 juni<br />
29
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
Alle gesprekken werden <strong>op</strong> cassette <strong>op</strong>genomen en uitgeschreven. De uitgeschre-<br />
ven gesprekken vormen de ruwe data voor de verdere analyse van het onderzoek.<br />
2. Analyse<br />
Focusgroepen analyseren is niet eenvoudig. Er zijn immers geen cijfermatige data<br />
die statistisch kunnen worden verwerkt.<br />
Bij de verwerking wordt uitgegaan van de ruwe data. De ruwe data zijn dan wel<br />
volledig, maar vrij onoverzichtelijk om conclusies uit te trekken. Daarom wordt <strong>op</strong><br />
basis van de ruwe data een samenvatting gemaakt. De samenvatting wordt geïnterpreteerd,<br />
gericht <strong>op</strong> de doelstelling en deze moet ook terug te brengen zijn <strong>op</strong><br />
de ruwe data. Uit de interpretatie kunnen conclusies getrokken worden.<br />
Daarnaast moet er bij de analyse ook rekening gehouden worden met variabelen<br />
die eigen zijn aan de focusgroepstechniek, de gespreksleidersbias en de onderlinge<br />
beïnvloeding van de deelnemers.<br />
2.1. De ruwe data<br />
De ruwe data bestaan uit de uitgeschreven focusgroepsgesprekken. De ruwe data<br />
bevatten een enorme hoeveelheid aan gegevens en zijn moeilijk interpreteerbaar.<br />
Toch is het vooral hier dat de gespreksleidersbias waar te nemen is.<br />
Zoals hierboven is aangegeven, moet de onderzoeker een protocol volgen om de<br />
variabele aanpak van de onderzoeker, met andere woorden de gespreksleidersbias<br />
zo klein mogelijk te houden over de tien gesprekken. Uit de ruwe data blijkt echter<br />
dat de oorspronkelijke formulering van de focusvragen, zoals in de gespreksleidraad<br />
werd afgesproken, niet volledig gevolgd werd. Inhoudelijk bleef de vraag<br />
wel telkens dezelfde, wat de invloed van de formulering minimaliseert. Bovendien<br />
gaat het om een dynamisch gesprek en ligt de geschreven taal soms ver van de<br />
gesproken taal.<br />
30
Ook tijdens de gesprekken is er een verschil in aanpak van de onderzoeker, zij het<br />
in beperkte zin. Zo is er een verschil in het aantal inhoudelijke interpellaties, het<br />
sturen en het zich <strong>op</strong> de vlakte houden.<br />
2.2. De samenvatting<br />
Deel II - Ervaringsbevraging<br />
De samenvatting heeft als bedoeling een beter overzicht te geven van de ruwe data<br />
om de interpretatie te vereenvoudigen. Ze kijkt verder dan de specifieke antwoorden<br />
en geeft de algemene tendensen, of juist wat <strong>op</strong>valt, weer.<br />
De samenvatting wordt verkregen door de ruwe data te verwerken. Dat kan handmatig<br />
of elektronisch met behulp van gespecialiseerde software. Om budgettaire<br />
redenen werd gekozen voor een klassieke techniek: the long table approach. Een<br />
eenvoudige maar effectieve methode voor het verwerken van focusgroepen.<br />
Per functie (directieleden, leerkrachten, preventieadviseurs) worden de gesprekken<br />
<strong>op</strong> een verschillende kleur afgedrukt en per vraag in verschillende categorieën<br />
geordend. Dat geeft een overzicht van wat per vraag aan bod is gekomen. Aan<br />
de hand van de kleurcodes kan achterhaald worden welke categorieën voor welke<br />
functie het meest van belang waren.<br />
De <strong>op</strong>maak van de samenvatting gebeurt aan de hand van de volgende stappen:<br />
STAP 1: Voorstel van samenvatting wordt <strong>op</strong>gesteld door één onderzoeker.<br />
STAP 2: Andere onderzoekers lezen na en reflecteren over de focusgroepen die ze<br />
zelf geleid hebben. Belangrijk is dat de trends van de tien gesprekken in<br />
de samenvatting terug te vinden zijn .<br />
STAP 3: Afwerking van de samenvatting die de basis vormt voor de interpretatie.<br />
De antwoorden <strong>op</strong> de vijf focusvragen zijn terug te brengen <strong>op</strong> onze drie hoofdvragen:<br />
• FOCUSVRAAG 1 EN 2: Wat weten ze?<br />
Met andere woorden, wat weten mensen actief in het basisonderwijs over het<br />
binnenmilieu <strong>op</strong> school en over mogelijke negatieve effecten van een slecht binnenmilieu?<br />
31
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
• FOCUSVRAAG 3: Wat doen ze?<br />
Met andere woorden, wordt in basisscholen gewerkt aan de <strong>op</strong>timalisatie van<br />
het binnenmilieu? Hoe en door wie?<br />
• FOCUSVRAAG 4 EN 5: Wat vinden ze haalbaar om te doen in de toekomst?<br />
Met andere woorden, willen mensen actief in het basisonderwijs werken aan de<br />
<strong>op</strong>timalisatie van het binnenmilieu <strong>op</strong> school? Hoe?<br />
Het is duidelijk merkbaar dat er meer <strong>op</strong>enheid komt naarmate het gesprek vor-<br />
dert. Dat kan enerzijds te wijten zijn aan het feit dat deelnemers zich meer comfortabel<br />
voelen naarmate de tijd verstrijkt. Anderzijds zijn de drie laatste vragen misschien<br />
meer herkenbaar en inpasbaar in hun eigen leefwereld. Er wordt dan ook<br />
meer gediscussieerd bij de drie laatste vragen.<br />
Hieronder zijn de algemene tendensen aangegeven. Daarbij worden ook citaten<br />
van de deelnemers aangehaald die typerend zijn voor het algemene beeld.<br />
2.2.1. Wat weten ze?<br />
FOCUSVRAAG 1: Jullie weten waarschijnlijk dat buitenmilieu lucht, bodem, water is.<br />
Maar wat verstaan jullie onder binnenmilieu? M.a.w. welke factoren bepalen het<br />
binnenmilieu?<br />
Anders dan bij de volgende vragen geven de deelnemers hier een <strong>op</strong>somming van<br />
de factoren die naar hun mening het binnenmilieu <strong>op</strong> school beïnvloeden. Het<br />
gespreksprotocol schrijft voor dat de onderzoeker de aangegeven punten <strong>op</strong> een<br />
bord schrijft. Dat heeft tot gevolg dat factoren zelden twee of meer keren vermeld<br />
worden.<br />
In eerste instantie geven de deelnemers de factoren aan waarvan ze vermoeden dat<br />
ze het binnenmilieu beïnvloeden:<br />
- verluchting;<br />
- warmte;<br />
- vocht of droogte;<br />
- mensen zelf;<br />
32
- planten en dieren;<br />
- lokaal, <strong>op</strong>pervlakte per leerling;<br />
- geluid, zowel van binnen (aanpalende klaslokalen) als van buiten (snelweg);<br />
- inrichting;<br />
- kwaliteit van het materiaal;<br />
- soort activiteiten;<br />
- stof;<br />
- gebruikte producten, materialen;<br />
- verlichting;<br />
- GFT-afval;<br />
- geurhinder door toiletten in de buurt;<br />
- poetsen, hygiëne.<br />
ENKELE VOORBEELDEN:<br />
Deel II - Ervaringsbevraging<br />
“Je merkt toch dat als je meer dan een uur in de klas bent, dan krijg je echt zo’n muffe<br />
geur.”<br />
“Over verluchting is het toch ook eens <strong>op</strong> het nieuws geweest dat veel lokalen binnen vol<br />
schadelijke stoffen zitten, door slechte verluchting.”<br />
“Bij ons is er een klas waar ze een konijn hebben.”<br />
“Eigenlijk is het niet verantwoord, eigenlijk moeten er geen dieren zijn in de klas.”<br />
“Tapijten en kussens in klassen.”<br />
“Dat heeft ook met verlichting te maken; onvoldoende verlichting is ook wel slecht voor<br />
de kinderen hun ogen!”<br />
“Hoeveel kinderen er in de klas zitten, in verhouding dan met de grootte van de<br />
ruimte.”<br />
“De producten die gebruikt worden, bijvoorbeeld schoonmaakproducten, verfproducten.”<br />
De factoren die het binnenmilieu beïnvloeden worden door de verschillende groepen<br />
vrij volledig aangegeven, zij het door aanvulling <strong>op</strong> elkaar. De focusgesprekken<br />
met gemengde functies en minder personen gaven een iets beperkter beeld.<br />
33
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
Opvallend is dat enkele factoren werden aangegeven die niet direct verwacht<br />
werden:<br />
• ergonomie, kwaliteit van de banken en stoelen (door de drie groepen aange-<br />
haald)<br />
“Van meubilair zou ik willen zeggen dat ik veel meemaak, bij ons toch, dat kindjes<br />
niet <strong>op</strong> de gepaste stoel en lessenaar zitten.”<br />
“Slecht meubilair, stoelen die te groot of te klein zijn.”<br />
• decoratie, gezelligheid<br />
“Versieringen met tekeningen en met knutselmaterialen.”<br />
“De kleuren, en de gezelligheid.”<br />
Nadat de deelnemers hun inbreng hebben gedaan, wordt een standaardfiche (zie<br />
bijlage 4) weergegeven met de factoren die het binnenmilieu beïnvloeden. Op die<br />
manier kan het verdere verlo<strong>op</strong> van het gesprek gericht verl<strong>op</strong>en.<br />
Met het oog <strong>op</strong> die standaardfiche geven de deelnemers aan wat de invloed <strong>op</strong> de<br />
gezondheid zou kunnen zijn als de kwaliteit van het binnenmilieu niet voldoet.<br />
FOCUSVRAAG 2: Waarom denken jullie dat een goede kwaliteit van het binnenmilieu<br />
belangrijk is, m.a.w. wat kunnen de gevolgen zijn van een slechte kwaliteit ervan?<br />
• concentratie, motivatie (vooral aangegeven door leerkrachten (LK))<br />
leerprestatie, attitude (vooral aangegeven door directieleden (D))<br />
“Ze zullen niet meer zo actief zijn, makkelijker in slaap vallen.”<br />
“Ze worden suffer en lui, lui echt lui.”<br />
“Ik denk dat het een invloed heeft <strong>op</strong> hoe ze zullen presteren.”<br />
“Als ze in een aangename klas zitten, dan is dat toch een stimulans, denk ik, om goed<br />
te werken.”<br />
• welzijn (vooral aangegeven door preventieadviseurs (P))<br />
“Stress, hoe je je voelt.”<br />
• hoofdpijn, ziekte, allergie<br />
“Bij gebrek aan verluchting en ventilatie kan je hoofdpijn krijgen.”<br />
“Ademhalingsmoeilijkheden.”<br />
“Verspreiding van ziektekiemen.”<br />
34
2.2.2. Wat doen ze?<br />
Deel II - Ervaringsbevraging<br />
FOCUSVRAAG 3: Op welke manier wordt er in jullie school gewerkt rond binnenmilieu<br />
<strong>op</strong> school of specifiek in de klas?<br />
Het grootste deel van de deelnemers geeft aan dat er wel degelijk wordt gewerkt<br />
rond binnenmilieu <strong>op</strong> hun basisschool. De drie onderwerpen die het meest worden<br />
aangekaart, zijn verluchting, schoonmaak en inrichting. Daarnaast komen heel<br />
wat andere zaken aan bod. Ondanks de standaardfiche waar<strong>op</strong> de factoren die<br />
het binnenmilieu beïnvloeden duidelijk vermeld staan, halen de deelnemers toch<br />
nog enkele zaken aan die hier buiten vallen. Anderzijds geven ze ook aan waarom<br />
iets wel of iets niet gedaan wordt <strong>op</strong> de school. Op die manier komen mogelijke<br />
knelpunten naar voren.<br />
Op de binnenmilieufactor verluchting gaan de drie functies vrij diep in, toch zijn<br />
het de leerkrachten die het meest aanhalen wat ze zelf doen.<br />
“Als ik in mijn klas binnenkom, zet ik onmiddellijk het raam <strong>op</strong>en.” (LK)<br />
“Het is belangrijk tijdens de speeltijd wat <strong>op</strong>en te zetten.” (LK)<br />
“Algemeen is ooit wel eens afgesproken om te verluchten, maar concreet?” (LK)<br />
“Tijdens de speeltijd en tijdens de middagpauze zetten we de ramen <strong>op</strong>en.” (LK)<br />
Tegen verluchting wordt ook wel eens kritisch aangekeken:<br />
“Ik vraag me af of die roosters even efficiënt zijn?” (D)<br />
“In de winter worden wij tegengewerkt om de ramen <strong>op</strong>en te zetten wegens de verwarmingskosten.”<br />
(LK)<br />
Uit de analyse blijkt dus dat er<strong>op</strong> gelet wordt dat er af en toe verse lucht in de<br />
klas komt, maar van een actief beleid om frequent en <strong>op</strong> een adequate manier te<br />
verluchten, is geen sprake.<br />
Ook <strong>op</strong> poetsen en hygiëne wordt door de verschillende groepen de nadruk gelegd.<br />
Vooral leerkrachten letten er<strong>op</strong> dat het <strong>op</strong> school hygiënisch blijft.<br />
“In mijn klas wordt elke dag geveegd, nat maar één keer per week.” (LK)<br />
“In onze school wordt een hygiëneplan gebruikt.” (P)<br />
35
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
“Wij moeten om de veertien dagen alles aan de kant schuiven, alles van de grond<br />
nemen en dan komen ze de klas heel goed met nat poetsen.” (LK)<br />
Hoewel ook hier enkele kritische noten klinken:<br />
“Als de vensterbanken vol staan worden die niet schoongemaakt.” (LK)<br />
“Toiletten wel heel vaak, met javel en dettol.” (D)<br />
“Tapijten worden veel te weinig gestofzuigd, maar om de veertien dagen.” (P)<br />
“Poetsfirma’s gebruiken de producten die ze zelf kiezen en die ze, ik weet niet waar,<br />
halen. Op de bussen hangt geen etiket of zo hoor, ook wat betreft de dosissen beslissen<br />
ze zelf.” (D)<br />
Een belangrijke factor bij het schoonmaken is, of het om eigen poetspersoneel of<br />
een externe dienst gaat. Bij externe diensten heeft de school weinig zeggenschap<br />
over hoe en met welke middelen wordt gepoetst.<br />
Aansluitend <strong>op</strong> het aspect hygiëne en schoonmaken wordt er ook gepraat over de<br />
inrichting in het algemeen, onder andere over losstaande voorwerpen, en dieren<br />
en planten in de klas. Men is er zich van bewust dat dit onder andere problemen<br />
kan geven voor kinderen met astma of allergieën. Dieren zijn over het algemeen<br />
niet meer constant toegelaten in de klas. Af en toe kan het wel tijdelijk als het een<br />
educatieve waarde heeft. Over het belang en de aanwezigheid van planten zijn de<br />
meningen enigszins verdeeld. Afval wordt vrij goed gesorteerd en het GFT wordt<br />
meestal in grote bakken <strong>op</strong> de speelplaats bewaard en dus niet in de klas.<br />
De plaatsing van het meubilair en het materiaalgebruik blijken factoren te zijn die<br />
weinig beïnvloedbaar zijn of waar men vrij gerust over is.<br />
“Alles wijst zichzelf wat uit, je hebt niet veel keuze, hé.” (D)<br />
“Ik denk dat die firma’s die aan scholen leveren, al goed gecontroleerd worden.” (LK)<br />
“Meestal wordt bij de aanschaf van materiaal geen rekening gehouden met gezondheid.”<br />
(P)<br />
Leerkrachten proberen wel hun bekommernissen en noden door te geven aan de<br />
directie. Hier wordt afhankelijk van de haalbaarheid en het kostenplaatje rekening<br />
mee gehouden. In de meeste scholen wordt gebruik gemaakt van stofvrij krijt.<br />
36
Ook rond andere zaken wordt gewerkt, zij het in mindere mate. Het gaat om ver-<br />
lichting, vocht, verwarming en warmte. Alleen gordijnen of zonnewering blijken<br />
enige <strong>op</strong>lossing te bieden tegen de warmte. Hoe met de verwarming wordt omgegaan,<br />
is sterk afhankelijk of die in de klas zelf regelbaar is.<br />
De grootste reden waarom maatregelen om de kwaliteit van het binnenmilieu te<br />
bevorderen niet worden genomen, is het financiële aspect. Dat wordt vooral ge<strong>op</strong>perd<br />
door de directieleden:<br />
“Hoe je het ook draait of keert, alles heeft met financiën te maken.”<br />
“Er zijn heel wat zaken die al een kostenplaatje hebben.”<br />
De algemene tendens is toch dat de leerkracht de persoon is die zelf dingen onderneemt<br />
naarmate die haalbaar zijn, zonder dat er algemene richtlijnen zijn.<br />
“De leerkracht is zelf verantwoordelijk, ieder voor zich.” (LK)<br />
“Ik denk dat veel staat of valt met de leerkracht zelf: het initiatief moet van de leerkracht<br />
komen.” (P)<br />
De oorzaak van de slechte kwaliteit van het binnenmilieu leggen de deelnemers<br />
echter vaak niet bij zichzelf. Ze wijten het probleem aan andere factoren. Directies<br />
houden sterk rekening met het financiële aspect, leerkrachten en preventieadviseurs<br />
wijten het dan weer aan collega’s of poetspersoneel.<br />
2.2.3. Wat vinden ze haalbaar in de toekomst?<br />
Deel II - Ervaringsbevraging<br />
Om een project uit te werken is het nodig te weten welke criteria basisscholen<br />
belangrijk vinden, met andere woorden: Waar is er interesse voor? Wat vinden<br />
scholen prioritair?<br />
FOCUSVRAAG 4: Stel dat jullie één ding mogen veranderen om de kwaliteit van het<br />
binnenmilieu te verbeteren, welke factor vinden jullie prioritair om rond te werken?<br />
37
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
De prioriteiten van de directies, preventieadviseurs en leerkrachten liggen vrij<br />
dicht bij elkaar. Preventieadviseurs en leerkrachten durven wel vaker iets verder te<br />
gaan dan directies. Die blijven namelijk altijd rekening houden met de financiële<br />
implicaties .<br />
Ondanks het feit dat er rond verluchting en schoonmaken al een en ander gebeurt<br />
<strong>op</strong> school (cf. 2.2.2.), zijn dit eveneens de prioritaire factoren waarrond gewerkt zou<br />
moeten worden volgens de leerkrachten en preventieadviseurs. Enkele situaties die<br />
nu voorkomen maar die ze graag veranderd zien, zijn:<br />
“’t Zijn altijd maar dezelfde die hun ramen <strong>op</strong>en zetten; niet iedereen doet het.”<br />
“Het is een stofboel tussen het speelgoed.”<br />
Ze leggen hun prioriteit hier om de volgende redenen:<br />
“Een schone klas geeft ook meer aanleiding tot netheid van de leerlingen.”<br />
“Verluchting en ventilatie is een heel belangrijk punt.”<br />
Beide partijen vinden dat ze niet altijd evenveel gehoor hierover krijgen bij de<br />
directie.<br />
Directies halen ook aan dat een goede attitude al een grote stap in de goede richting<br />
is:<br />
“Op een eenvoudige manier kan je zelf al heel wat in de hand houden.”<br />
“Gewoon praktische gewoontes zijn van belang.”<br />
Zo wordt bij verluchting aangegeven dat door gedragsverandering het gebruik van<br />
de ventilatievoorzieningen zeker verbeterd kan worden. Toch halen zij ook weer de<br />
knelpunten aan, zoals het financiële aspect of de vraag of er een wetgeving is die<br />
prioriteiten <strong>op</strong>legt.<br />
Naast ventilatie en schoonmaak geven de deelnemers aan dat ook de inrichting<br />
een prioritaire factor is. Aandachtspunten die worden vernoemd zijn de vloerbekleding,<br />
de soms grote hoeveelheid losstaande voorwerpen in de klas, <strong>op</strong>en kasten en<br />
de aanwezigheid van planten.<br />
Als minder prioritair, maar niet onbelangrijk, worden de factoren licht, grootte van<br />
het lokaal en warmte aangehaald.<br />
38
Deel II - Ervaringsbevraging<br />
Opvallend is dat ook hier enkele malen de ergonomie wordt vermeld.<br />
“Zorgen dat ze een deftige stoel hebben en <strong>op</strong> die manier een deftige houding.”<br />
Focusvraag 5: We zijn van plan rond binnenmilieu <strong>op</strong> school een project uit te<br />
werken. Is hiervoor een zekere interesse en welk advies zouden jullie geven om het<br />
aantrekkelijk te maken voor basisscholen?<br />
Er worden enerzijds heel wat raadgevingen en tips gegeven over hoe een thema als<br />
binnenmilieu en gezondheid <strong>op</strong> school projectmatig kan worden geïmplementeerd<br />
<strong>op</strong> school. Anderzijds worden ook kritisch <strong>op</strong>bouwende <strong>op</strong>merkingen gegeven om<br />
erover te waken dat het geheel haalbaar blijft.<br />
De meeste raadgevingen geven aan dat het om een concreet, educatief en speels<br />
project moet gaan dat toegankelijk is voor zowel directie, leerkrachten als leerlingen.<br />
“Iets concreets waar onmiddellijk mee gewerkt kan worden en waar de leerlingen iets<br />
mee zijn: anders is het weer van ‘weer een preekje’, of ‘weer een papiertje.” (LK)<br />
“Concreet, anders beginnen ze er niet aan.” (D)<br />
“Leerlingen moeten kunnen meehelpen aan kleine zaken.” (LK)<br />
“Ik vind het goed als het wat in de eigen situatie ingepast kan worden.” (LK)<br />
Er wordt aangegeven dat het belangrijk is dat de hele school bij het project wordt<br />
betrokken. Belangrijk is wel dat er een voortrekker is. De leerlingen moeten zeker<br />
bereikt worden (zoals hierboven vermeld), maar er moet ook aangepaste informatie<br />
zijn voor de leerkrachten of de preventieadviseurs.<br />
Voor de leerlingen kan dit via een poster, een kalender, een <strong>op</strong>drachtje, een liedje.<br />
“Dus een educatief project met iedere maand een aandachtspunt.”<br />
“Zo’n dingen kunnen mensen zich blijvend herinneren”<br />
“Een poster is makkelijk om te integreren; het moet wel aantrekkelijk zijn, niet saai.”<br />
“Het moet plezant zijn.”<br />
Voor de leerkrachten en directie blijkt het belangrijk te zijn enige achtergrondinformatie<br />
bij de hand te hebben:<br />
39
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
“Aangeven wat voor informatie er is, korte tips, makkelijk leesbaar en ze mogen er geen<br />
uren mee bezig zijn.”<br />
“Ik vraag me dan af of er wetenschappelijke bewijzen zijn.”<br />
“We moeten <strong>op</strong> de hoogte zijn van het nut.”<br />
De preventieadviseurs vinden het belangrijk te kunnen nagaan waar de problemen<br />
zich voordoen. Dat kan eventueel met een checklist:<br />
“Op die manier kunnen we een risicoanalyse maken.”<br />
Niet alleen met de personen die het materiaal gaan gebruiken moet rekening<br />
gehouden worden. De beslissing om met een project door te gaan ligt vaak bij de<br />
personeelsraad, maar ook het oudercomité heeft haar invloed.<br />
De meeste deelnemers aan de focusgroepen zijn van mening dat het belangrijk<br />
is om rond binnenmilieu <strong>op</strong> school te werken, maar sommigen hebben toch nog<br />
enkele kritische <strong>op</strong>merkingen over de interesse en de projectmatige aanpak.<br />
“Voor de kinderen is het misschien wel een ver-van-mijn-bed-show.”<br />
“Het is allemaal afhankelijk van de financiën.”<br />
“Er komen van de ouders nu wel weinig <strong>op</strong>merkingen.”<br />
“Wel <strong>op</strong>passen dat het haalbaar is als iedere maand iets wordt aangeboden.”<br />
Ten slotte werd nog aangegeven dat het uit praktische overwegingen aan te raden<br />
is het project aan te bieden voor het schooljaar is gestart. Scholen krijgen tijdens<br />
het jaar namelijk al heel veel dingen aangeboden. Bovendien moeten de leerkrachten<br />
de kans krijgen enig voorbereidingswerk te doen.<br />
3. Interpretatie<br />
In de samenvatting van het kwalitatieve onderzoek met focusgroepen komen<br />
enkele trends naar voren.<br />
40
Deel II - Ervaringsbevraging<br />
Directieleden, leerkrachten en preventieadviseurs kunnen de term ‘binnenmilieu’<br />
vrij goed omschrijven. Door onderlinge stimulatie en aanvulling worden de verscheidene<br />
factoren die het binnenmilieu beïnvloeden, vrij volledig aangegeven.<br />
Daarnaast worden ook enkele factoren als ergonomie, decoratie en gezelligheid<br />
aangegeven, die niet onmiddellijk het binnenmilieu zelf beïnvloeden. Die factoren<br />
bepalen echter wel mee het sociaal welbevinden van het binnenmilieu.<br />
De meeste deelnemers zijn er zich van bewust dat een slechte kwaliteit van het<br />
binnenmilieu negatieve effecten kan hebben <strong>op</strong> de gezondheid, het welbevinden<br />
en het prestatievermogen van zowel de leerkrachten als de leerlingen.<br />
Er wordt aangegeven dat momenteel al gewerkt wordt aan de kwaliteit van het binnenmilieu<br />
<strong>op</strong> school: er wordt verlucht, er is aandacht voor de inrichting, en voor<br />
schoonmaak en hygiëne, zij het in beperkte mate.<br />
Hygiëne en schoonmaak zijn vooral voor de leerkrachten belangrijk. Het zijn ook<br />
veelal de leerkrachten die de lokalen verluchten. Dat maakt dat de kwaliteit van de<br />
binnenlucht hoofdzakelijk afhankelijk is van het gedrag van de leerkrachten.<br />
Hoewel er dus al gewerkt wordt aan de kwaliteit van het binnenmilieu, gebeurt dat<br />
niet altijd met het oog <strong>op</strong> gezondheid.<br />
Acties om de kwaliteit van het binnenmilieu te <strong>op</strong>timaliseren zijn veeleer spontane<br />
initiatieven en niet zozeer het gevolg van een gestructureerd (gezondheids)beleid.<br />
Vaak hebben die acties een curatief karakter (er doet zich al een probleem voor) in<br />
plaats van een preventief karakter (voorkomen dat het probleem zich voordoet).<br />
Volgens directieleden hangt aan de meeste initiatieven een kostenplaatje wat een<br />
knelpunt kan zijn om te werken aan een goed binnenmilieu.<br />
Niettegenstaande dit knelpunt is er zeker interesse voor een project rond binnenmilieu<br />
in basisscholen. De volgende drie factoren zijn prioritair: verluchting,<br />
schoonmaak en inrichting van klaslokalen. Het project moet concreet, educatief,<br />
speels en haalbaar zijn.<br />
41
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
De volledige school moet bij het project betrokken worden, want om <strong>op</strong> een efficiënte<br />
wijze te kunnen werken aan een gezond binnenmilieu <strong>op</strong> school moet er<br />
een beleid gevoerd worden dat zich zowel <strong>op</strong> klas- als <strong>op</strong> schoolniveau situeert.<br />
Directieleden, leerkrachten, leerlingen en preventieadviseurs moeten dus allemaal<br />
betrokken worden in het project.<br />
4. Conclusies<br />
De doelstelling om een antwoord te vinden <strong>op</strong> de drie voor<strong>op</strong>gestelde vragen is<br />
behaald.<br />
Directieleden, leerkrachten en preventieadviseurs hebben een vrij goed beeld van<br />
wat de negatieve gevolgen van een slecht binnenmilieu <strong>op</strong> school kunnen zijn.<br />
Momenteel wordt er in scholen al gewerkt aan de <strong>op</strong>timalisatie van het binnenmilieu,<br />
zij het in beperkte mate. Er wordt voornamelijk al aandacht besteed aan<br />
verluchting en schoonmaak. Van een beleid <strong>op</strong> schoolniveau is <strong>op</strong> dit moment<br />
nog geen sprake. De aanpak is dus veeleer curatief en slechts in beperkte mate<br />
preventief.<br />
Er is interesse voor de thematiek en bereidwilligheid om de kwaliteit van het binnenmilieu<br />
<strong>op</strong> een meer gestructureerde wijze te bevorderen, vooral <strong>op</strong> het vlak van<br />
verluchting, schoonmaak en inrichting van klaslokalen. De voorkeur gaat uit naar<br />
een project dat concreet, educatief, speels en haalbaar is, waarbij alle gebruikers<br />
van de school betrokken worden.<br />
42
ALGEMENE CONCLUSIES<br />
Uit de literatuur en uit de ervaring komt naar voren dat de kwaliteit van het bin-<br />
nenmilieu <strong>op</strong> school niet <strong>op</strong>timaal is en een negatief effect heeft <strong>op</strong> de gebruikers<br />
van het gebouw.<br />
Een goede kwaliteit van het binnenmilieu kan niet alleen gerealiseerd worden<br />
met behulp van een goed ontwerp van het schoolgebouw en de installaties in de<br />
school. Ook een adequaat beheer en onderhoud, een afgewogen inrichting, een<br />
verantwoord gebruik van de voorzieningen en een goede keuze van schoolmateriaal<br />
zijn uitermate belangrijk.<br />
Inspelen <strong>op</strong> attitudewijziging ten <strong>op</strong>zichte van beheer, onderhoud, inrichting,<br />
gebruik en productkeuze kan dus bijdragen tot een betere kwaliteit van het binnenmilieu.<br />
In basisscholen is de wil er wel om iets te doen, maar de middelen, zowel financi-<br />
eel als praktisch, en de concrete en correcte informatie zijn niet altijd voorhanden.<br />
Daarom is het nodig om informatie en concrete acties aan te bieden. Die moeten<br />
specifiek aangepast zijn aan en toegankelijk zijn voor de verschillende niveaus <strong>op</strong><br />
school: de klas, het beleid en de schoolomgeving. Dat kan als het ontwikkelde<br />
materiaal concreet, bruikbaar, speels en educatief is.<br />
43
DANKWOORD<br />
Onze welgemeende dank gaat uit naar iedereen die ons ondersteuning en advies<br />
verstrekte bij het <strong>op</strong>stellen van dit rapport. Alleen dankzij hun goede raad, hulp,<br />
medewerking aan de literatuurstudie en de focusgroepsgesprekken is dit rapport<br />
tot stand kunnen komen.<br />
In het bijzonder willen we de volgende instanties bedanken:<br />
LOGO Oostende-Ieper-Veurne-Diksmuide<br />
Centrumlogo & LOGO Pajottenland/Zennevallei<br />
LOGO Midden-Limburg, LOGO Maasland & LOGO Zuid-Limburg<br />
Vlaams Instituut voor <strong>Gezondheid</strong>spromotie<br />
De directieleden, leerkrachten en preventieadviseurs van de basisscholen die aan<br />
de focusgroepsgesprekken hebben deelgenomen.<br />
44
REFERENTIES<br />
BAYER, C., CROW, S. & FISCHER, J. (2000). Causes of Indoor Air quality problems in <strong>School</strong>s. Summary<br />
of scientific research. Revised edition. Energy Division Oak Ridge National Laboratory.<br />
DE SCHRIJVER, K., TILBORGHS, G. & WILDEMEERSCH, D. (2003). Wonen en <strong>Gezondheid</strong>. Ministerie<br />
van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie <strong>Gezondheid</strong>szorg, Afdeling Preventieve en<br />
Sociale <strong>Gezondheid</strong>szorg.<br />
DENEYER, A. (2003). Visueel comfort en normalisatie. WTCB tijdschrift, 3: pg 33-42.<br />
EPA (2000). Indoor air quality and student performance. United States Environmental Protection<br />
Agency. EPA 402-F-00-009.<br />
GGD (2002). GGD Richtlijn Ventilatie van scholen en de kwaliteit van het binnenmilieu.<br />
GOETHALS, M. (2004). Gevolgen van omgevingslawaai voor de gezondheid.<br />
HAANS, L. & BOERSTRA, A.C. (2005). Beter leren in een gezonde school. BBA Boerstra <strong>Binnenmilieu</strong><br />
Advies.<br />
HAANS, L.; BOERSTRA, A.C. & DERIKX, C.C.M. (2004). Cahier binnenmilieu in basisscholen T2.<br />
Serie Praktijkboek Gezonde Gebouwen, ISSO/SBR.<br />
HEATH, G.A. & MENDELL, M.J. (2002). Do indoor environments in schools influence student performance?<br />
A review of the literature. The ninth internatonal conference on indoor air quality and<br />
climate, pg 882-907.<br />
KELDERMAN, J. & JONGMANS-LIEDEKERKEN, G. (2000). Handboek <strong>Binnenmilieu</strong> scholen en kinderdagverblijven.<br />
GGD Oostelijk Zuid Limburg.<br />
MAILLARD, C. (2005). Hoe gezond is de lucht in de klas? Artsenkrant, nr 1699.<br />
MENDELL, M.J. & HEATH, G.A. (2005). Do indoor pollutants and thermal conditions in schools<br />
influence student performance? A critical review of the literature. Indoor Air, Volume 15: pg<br />
27-52.<br />
MENNE, B. & NEMER, L. (2003). Environmental hazards trigger childhood allergic disorder. Word<br />
Health Organization. Fact sheet EURO/01/03.<br />
MORGAN, D.L. & KRUEGER, R.A. (1998). The Focus Group Kit. Volumes 1-6.<br />
Volume 1: MORGAN, D.L., The focus Group Guidebook.<br />
Volume 2: MORGAN, D.L., Planning Focus Groups.<br />
Volume 3: KRUEGER, R.A., Devel<strong>op</strong>ing Questions for Focus Groups.<br />
Volume 4: KRUEGER, R.A., Moderating Focus Groups.<br />
Volume 5: KRUEGER, R.A. & KING J.A., Involving Community Members in Focus Groups.<br />
Volume 6: KRUEGER, R.A., Analyzing and reporting focus group results.<br />
45
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
MUYLDERMANS, S. & SARENS, W. (2004). Binnenklimaat en energieverbruik in scholen. Eindwerk<br />
aangeboden tot het behalen van de graad van burgerlijk ingenieur-architect.<br />
MYHRVOLD, A.; OLESEN, E. & LAURIDSEN, O. (1996). Indoor environment in schoolspupils health<br />
performance in regard to CO 2 concentrations. Indoor Air. The seventh international conference<br />
on indoor air quality and climate, 4: pg 369-371.<br />
POTTING, J., VAN SANDT, P., BRUNEKREEF, B., ROMERY, I., BELEIJ, J.S.M. (1989). Zieke scholen? Aspecifieke<br />
gezondheidsklachten bij schoolkinderen in samenhang met het binnenklimaat. Tijdschrift<br />
voor sociale gezondheidszorg, 67: 311-315.<br />
PUDDU, M. & TAFFEREAU, J. (2003). Astma en Luchtverontreiniging. Stand van zaken in België en<br />
elementen voor een gezondheidsbeleid. Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, IPH/EPI<br />
Reports Nr. 2003-012.<br />
STRANGER MARIANNE ET AL. (2003). Methodologie ter inschatting van de impact van PM2.5 en<br />
gassen in relatie tot de ontwikkeling van astma en allergie bij jonge volwassenen. Eindrapport<br />
PBO/99A/21/51. Universiteit Antwerpen.<br />
VAN ASS, M. & JONGENEEL, M. (2004). <strong>Binnenmilieu</strong> en gezondheid – Hoe zit het met scholieren?<br />
Review van de literatuur.<br />
VAN DOORN, S.J. & WOUTERS, S. (2004). Verbetering van binnenmilieu <strong>op</strong> basisscholen en het<br />
effect van een CO 2 -signaalmeter. Pilot 2003-2004. GGD Zuidoost-Brabant.<br />
WOUTERS, P. (1989) in Prevent vzw 2004. Belgische ervaringen inzake ventilatiekwaliteit in<br />
gebouwen. WTCB Tijdschrift, 2: pg 1-11.<br />
46
BIJLAGEN<br />
Bijlage 1 - Relevante wetgeving en richtlijnen met betrekking tot het binnenmi-<br />
lieu in basisscholen<br />
Bijlage 2 - Protocol van de focusgesprekken<br />
Bijlage 3 - Standaardfiche<br />
Bijlage 4 - Verklarende woordenlijst<br />
Bijlage 5 - Vermelde afkortingen, eenheden en chemische stoffen<br />
47
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
B I J L A G E 1<br />
Relevante wetgeving en richtlijnen met betrekking tot<br />
het binnenmilieu in basisscholen<br />
Inzake binnenmilieu en/of gezondheid in basisscholen zijn er een aantal regelgevingen.<br />
In wat volgt wordt hiervan een kort overzicht gegeven:<br />
1. het binnenmilieubesluit;<br />
2. de controlelijst ‘Veiligheid en welzijn <strong>op</strong> school’ van de Inspectie basisonderwijs;<br />
3. de omzendbrief van 08/10/1997 aangaande veiligheid, gezondheid, hygiëne en<br />
milieuzorg in onderwijsinstellingen;<br />
4. de energieprestatieregelgeving;<br />
5. het ARAB;<br />
6. de codex over het welzijn <strong>op</strong> het werk.<br />
Het <strong>Binnenmilieu</strong>besluit<br />
11 juni 2004 (BS 19.X.04) – Besluit van de Vlaamse Regering houdende maatregelen<br />
tot bestrijding van de gezondheidsrisico’s door verontreiniging van het<br />
binnenmilieu.<br />
Aansluitend <strong>op</strong> het preventiedecreet werd een besluit van de Vlaamse regering<br />
uitgevaardigd om <strong>op</strong> gezondheidsbedreigende factoren in het binnenmilieu van<br />
publiek toegankelijke gebouwen (vb. scholen) of private gebouwen te kunnen reageren.<br />
Dit kan al dan niet met de hulp van de medisch milieukundigen in de Logo’s<br />
en van de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie.<br />
Het besluit schuift ook een aantal richt- en interventiewaarden voor bepaalde<br />
gezondheidsbedreigende factoren in het binnenmilieu naar voor. Bij overschrijding<br />
van deze waarden is actie aangewezen.<br />
Hieronder worden de artikels uit het <strong>Binnenmilieu</strong>besluit aangegeven die betrekking<br />
hebben <strong>op</strong> publiek toegankelijke gebouwen.<br />
48
Art. 2. Al wie verantwoordelijk is voor de bouw, het onderhoud of de uitrusting<br />
van woningen of publiek toegankelijke gebouwen, stelt alles in het werk om de<br />
gezondheidsrisico's van het binnenmilieu voor de bewoners of gebruikers maximaal te<br />
beperken.<br />
In geval van onzekerheid over het risico van negatieve gezondheidseffecten, wordt het<br />
voorzorgsprincipe toegepast waarbij er maatregelen worden genomen om de kwaliteit<br />
van het binnenmilieu zo <strong>op</strong>timaal mogelijk te houden.<br />
De maatregelen worden afgewogen tegen de waarschijnlijkheid van <strong>op</strong>treden van de<br />
vermoede effecten, de ernst van de verwachte effecten, de grootte van de blootgestelde<br />
p<strong>op</strong>ulatie en de verwachte maatschappelijke impact van de effecten en/of maatregelen.<br />
Art. 4. Ter uitvoering van artikel 30,§2, van het decreet, worden de Logo’s belast met<br />
informerende en voorlichtende taken aangaande het binnenmilieu.<br />
Bijlagen<br />
Art. 5. §1. De medisch milieukundigen bij de Logo’s evenals de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sin-<br />
spectie, zijn bevoegd om een onderzoek in te stellen naar potentiële gezondheidsrisico’s<br />
in en gezondheidsklachten door het binnenmilieu.<br />
Daartoe organiseren zij een dienstverlening die het mogelijk maakt om in woningen en<br />
in publiek toegankelijke gebouwen een onderzoek in te stellen.<br />
§2. De medisch milieukundigen bij de Logo’s en de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie informeren,<br />
<strong>op</strong> specifiek verzoek of <strong>op</strong> eigen initiatief, de gezondheidswerkers en de burgers<br />
over de gezondheidsrisico’s die verbonden zijn aan vormen van vervuiling die aanwezig<br />
zijn in woningen of in publiek toegankelijke gebouwen.<br />
Zij verstrekken gerichte adviezen over het gezondheidsrisico van een onderzochte<br />
woning of van een publiek toegankelijk gebouw of van onderdelen ervan.<br />
§3. De Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie kan analyses van relevante stoffen in het binnenmilieu<br />
uitvoeren.<br />
§4. De medisch milieukundigen bij de Logo’s en de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie kunnen<br />
saneringsmogelijkheden voorstellen.<br />
49
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
§5. De Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie kan, <strong>op</strong> basis van de analyse, bedoeld in §3, of<br />
<strong>op</strong> basis van geobjectiveerde ernstige bedreigingen van het binnenmilieu, een publiek<br />
toegankelijk gebouw kwalificeren als ongeschikt voor verder publiek gebruik.<br />
Art.6. §4. Een beheerder of gebruiker van publiek toegankelijke gebouwen kan, in geval<br />
van vermoede gezondheidsrisico’s die verbonden zijn met vormen van vervuiling van<br />
het binnenmilieu van deze gebouwen, een gemotiveerde aanvraag indienen bij het Logo<br />
van het gebied waar het publiek toegankelijk gebouw zich bevindt of rechtstreeks bij de<br />
Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie.<br />
Art.7. §1. De medisch milieukundigen bij de Logo’s zijn verantwoordelijk voor het eerstelijnsonderzoek<br />
van de aanvraag, bedoeld in artikel 6, §§ 1 en 4. Als meer deskundigheid<br />
nodig is, kunnen zij beroep doen <strong>op</strong> de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie. Dat zal steeds<br />
gebeuren als ook metingen en/of laboratoriumtesten noodzakelijk zijn.<br />
§2. De medisch milieukundigen bij de Logo’s en de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie<br />
bepalen <strong>op</strong> basis van de aanvraag, bedoeld in artikel 6, §§ 1, 2 of 4, ieder wat hem of<br />
haar betreft, de inhoud van het onderzoek en de wijze waarom dat verlo<strong>op</strong>t. Zo nodig<br />
gebeurt er een onderzoek ter plaatse.<br />
Art.8 §1. Onderzoeks- en interventiekosten van de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie en<br />
van de medisch milieukundigen bij de Logo’s zijn, volgens de beschikbare middelen<br />
ingeschreven in de begroting, ten laste van de Vlaamse Gemeenschap.<br />
Art. 12 §1. Als in een publiek toegankelijk gebouw een richtwaarden, bedoeld in bijlage<br />
wordt overschreden, bezorgt de medisch milieukundige bij de Logo’s of de Vlaamse<br />
<strong>Gezondheid</strong>sinspectie aan de beheerder een rapport met gemotiveerde aanbevelingen<br />
om de gezondheidsrisico’s te beperken of uit te sluiten.<br />
§2. Als in een publiek toegankelijk gebouw de interventiewaarde als bedoeld in bijlage,<br />
wordt overschreden, of indien <strong>op</strong> een andere wijze ernstige gezondheidsbedreigende<br />
binnenmilieus worden geobjectiveerd, bezorgt de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie aan<br />
de beheerder een rapport met de expliciete <strong>op</strong>dracht om de objectief vastgestelde<br />
gezondheidsrisico’s te beperken of uit te sluiten. Die <strong>op</strong>dracht kwalificeert publiek<br />
50
toegankelijke gebouwen als ongeschikt gebouw voor verder publiek gebruik of legt <strong>op</strong><br />
saneringsmaatregelen uit te voeren binnen een in de <strong>op</strong>dracht bepaalde termijn.<br />
§3. Een rapport of <strong>op</strong>dracht betreffende publiek toegankelijke gebouwen wordt aangetekend<br />
verstuurd naar de beheerder van het gebouw. Een afschrift van de <strong>op</strong>dracht wordt<br />
verstuurd naar de burgemeester van de gemeente waar de publiek toegankelijke gebouwen<br />
zich bevinden. Na ontvangst van het rapport of de <strong>op</strong>dracht neemt de beheerder<br />
een beslissing binnen een termijn die in overeenstemming is met het vastgestelde risico<br />
zoals gemotiveerd in het rapport.<br />
§4. De beheerder van een publiek toegankelijk gebouw deelt zijn beslissing, genomen <strong>op</strong><br />
basis van een rapport of <strong>op</strong>dracht, mee aan de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie binnen<br />
vijf werkdagen nadat ze is genomen.<br />
§5. Als de beslissing van de beheerder van een publiek toegankelijk gebouw, volgend <strong>op</strong><br />
een <strong>op</strong>dracht van de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie, niet in overeenstemming met deze<br />
<strong>op</strong>dracht is genomen, of wanneer binnen de in deze <strong>op</strong>dracht bepaalde termijnen geen<br />
beslissing is genomen, meldt de Vlaamse <strong>Gezondheid</strong>sinspectie dat aan de burgemeester<br />
en de minister, en maakt ze dit publiekelijk bekend. Die melding gebeurt binnen<br />
dertig dagen, volgend <strong>op</strong> de betekening van de beslissing, respectievelijk het verstrijken<br />
van de <strong>op</strong>gelegde termijn.<br />
De controlelijst ‘Veiligheid en welzijn <strong>op</strong> school’ van de<br />
inspectie basisonderwijs<br />
Tijdens schooldoorlichtingen baseert de inspectie zich bij de controle van aspecten<br />
van veiligheid, hygiëne en bewoonbaarheid <strong>op</strong> school <strong>op</strong> richtlijnen. Ze beoordeelt<br />
daarmee het interne veiligheidszorgsysteem van de onderwijsinstelling. De<br />
onderwijsinspectie oefent hiermede vooral een functie van signaalgever uit in het<br />
kader van een totaal veiligheidszorgbeleid.<br />
In de controlelijst worden vier indicatoren gehanteerd:<br />
1. organisatie van het veiligheids- en welzijnsbeleid;<br />
2. bewoonbaarheid van de schoolinfrastructuur;<br />
Bijlagen<br />
51
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
3. veiligheid van de leer- en werkomgeving;<br />
4. hygiëne, gezondheid en milieuzorg.<br />
Iedere indicator bestaat uit een aantal variabelen.<br />
De waardering gebeurt <strong>op</strong> basis van drie niveaus (1. voldoet, 2. onvoldoende, 3.<br />
onaanvaardbaar). De niveaus 2 en 3 vragen, <strong>op</strong> korte of <strong>op</strong> middellange termijn,<br />
maatregelen vanwege de school waarvan de realisatie door de inspectie wordt<br />
<strong>op</strong>gevolgd.<br />
Wat het binnenmilieu in basisscholen betreft zijn voornamelijk volgende zaken in<br />
de controlelijst van belang:<br />
1. ORGANISATIE VAN HET VEILIGHEIDS- EN WELZIJNSBELEID<br />
1.1 Verantwoordelijkheid en veiligheidsbeleid<br />
1. Er bestaat een geschreven beleidsverklaring die ondubbelzinnig het engagement<br />
uitdrukt van schoolbestuur en schoolleiding inzake veiligheid, gezondheid<br />
en milieu<br />
2. Deze beleidsverklaring legt de nadruk <strong>op</strong> de actieve betrokkenheid van de<br />
medewerkers via een participatief management, teamwork en overleg.<br />
3. Deze beleidsverklaring is gericht <strong>op</strong> de voorkoming van schadegevallen en van<br />
risico’s voor de veiligheid en de gezondheid van de leerlingen en het personeel.<br />
7. Het schoolbestuur beschikt over een preventief onderhoudsprogramma voor<br />
het scholencomplex en de uitrusting.<br />
2. BEWOONBAARHEID VAN DE INFRASTRUCTUUR<br />
52<br />
2.1 Lokalen<br />
Klaslokalen<br />
1. De lokalen kunnen voldoende verlicht worden.<br />
2. De lokalen kunnen voldoende verwarmd worden.<br />
3. De lokalen zijn voldoende ruim.<br />
4. De lokalen kunnen gelucht worden<br />
5. Er is zonwering waar nodig.
6. De geluidshinder is beperkt.<br />
7. Er zijn wastafels met stromend water<br />
8. Het computerlokaal voldoet aan de eisen inzake bewoonbaarheid (<strong>op</strong>pervlakte,<br />
verlichting, verluchting, verwarming).<br />
Andere lokalen<br />
1. De schoolgebouwen voldoen aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid (=<br />
<strong>op</strong>pervlakte in verhouding tot gebruik en/of bestemming, sanitaire voorzieningen,<br />
verwarmingsmogelijkheden, verlichtings- en verluchtingsmogelijkheden,<br />
voldoende en veilige elektrische installaties, stabiliteit, isolatie, toegankelijkheid,…)<br />
2. De polyvalente ruimtes voldoen aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid<br />
(zie 1.)<br />
3. Het leraarslokaal voldoet aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid (zie<br />
1.)<br />
4. De keuken voldoet aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid (zie 1.)<br />
5. De eetzaal voldoet aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid (zie 1.)<br />
6. De gymzaal voldoet aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid (zie 1.)<br />
7. De kleedruimtes voldoen aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid (zie 1.)<br />
3. VEILIGHEID VAN DE LEER- EN WERKOMGEVING<br />
3.1 Algemene veiligheid en elektrische installaties<br />
10. Gevaarlijke producten zijn veilig <strong>op</strong>geslaan<br />
4. HYGIËNE, GEZONDHEID EN MILIEUZORG<br />
Bijlagen<br />
4.1 Infrastructurele voorzieningen<br />
1. Lokalen, materialen en ruimtes worden voldoende onderhouden.<br />
2. De vloer in keuken en eetzaal is voldoende hard (en niet absorberend) en wordt<br />
goed onderhouden.<br />
3. De administratieruimte en de reproductieruimte worden voldoende gelucht,<br />
verlicht, verwarmd en onderhouden.<br />
53
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
4.2 Sanitair<br />
5. Toiletten worden voldoende gelucht, verwarmd, verlicht en zindelijk gehouden.<br />
Er is geen geurhinder.<br />
4.3 Milieu/afval<br />
1. De regelgeving inzake het rookverbod wordt <strong>op</strong>gevolgd.<br />
5. Er staan geen giftige bomen of struiken.<br />
8. De school beschikt over een asbestinventaris (jaarlijks visuele controle).<br />
De omzendbrief van 08/10/1997 aangaande veiligheid,<br />
gezondheid, hygiëne en milieuzorg in onderwijsinstellingen<br />
In de omzendbrief komen onder andere volgende zaken naar voor die betrekking<br />
hebben <strong>op</strong> een gezond binnenmilieu <strong>op</strong> school:<br />
A. Opdracht van de school<br />
Het is de <strong>op</strong>dracht van de school om te zorgen voor het welzijn van leerlingen en<br />
medewerkers – het onderwijzend, het meesters-, vak- en dienstpersoneel – en van<br />
iedereen die bij de activiteiten van de school wordt betrokken. Het welzijn wordt<br />
nagestreefd door maatregelen met betrekking tot de arbeidsveiligheid, de gezondheid,<br />
de psychosociale belasting, de arbeidshygiëne, de verfraaiing van de werkplaatsen<br />
en inzake leefmilieu.<br />
C. Onderwijsniveau of -sector<br />
Veiligheid, <strong>Gezondheid</strong>, Hygiëne en Milieuzorg (V.G.H.M.) in het lager onderwijs<br />
Doelstelling is de kinderen bekwaam te maken om gevaren te herkennen, de risico’s<br />
te evalueren die er mee samengaan en deze te beheersen. De school dient de kinderen<br />
te helpen om zich de preventiemaatregelen betreffende het dagelijks leven eigen<br />
te maken; deze regels worden uitgelegd <strong>op</strong> basis van de analyse van de risico’s en<br />
gestreefd wordt naar de aanvaarding van deze regels door de leerlingen.<br />
54
Energieprestatieregelgeving<br />
Bijlagen<br />
Het Vlaams Gewest voert vanaf 1 januari 2006 een energieprestatieregelgeving<br />
in en vervangt hiermee de bestaande isolatieregelgeving. Dit alles in uitvoering<br />
van de Eur<strong>op</strong>ese commissie die begin 2003 een richtlijn heeft gepubliceerd die de<br />
lidstaten verplicht om tegen januari 2006 initiatieven te nemen zodat de energieprestaties<br />
van gebouwen verbeteren.<br />
Het energieprestatiebesluit legt eisen <strong>op</strong> aan alle nieuwe gebouwen en aan alle<br />
bestaande gebouwen die verbouwd of uitgebreid worden <strong>op</strong> voorwaarde dat:<br />
• het gebouw verwarmd wordt of gekoeld wordt voor mensen die er in wonen,<br />
werken, winkelen, sporten;<br />
• er voor de werken een stedenbouwkundige vergunning aangevraagd wordt na 1<br />
januari 2006.<br />
Naast eisen voor woongebouwen zijn er eisen voor kantoren, scholen, industriële<br />
gebouwen, handelszaken, horeca, sportfaciliteiten.<br />
De eisen zijn afhankelijk van:<br />
• de bestemming van het gebouw (wonen, kantoor, school,…);<br />
• de aard van de werken (nieuwbouw, verbouwing, functiewijziging,…).<br />
Het energieprestatiebesluit legt drie soorten eisen <strong>op</strong>:<br />
• strengere thermische isolatie-eisen (maximaal K-peil en U-waarden);<br />
• energieprestatie-eis (maximaal E-peil per eenheid);<br />
• binnenklimaateisen onder de vorm van minimale ventilatievoorzieningen en het<br />
beperken van het risico <strong>op</strong> oververhitting ’s zomers in woongebouwen, dit om<br />
in de gebouwen steeds een goede binnenluchtkwaliteit te waarborgen.<br />
Bijkomende informatie over de energieprestatieregeling is terug te vinden <strong>op</strong> de<br />
website http://www.energiesparen.be.<br />
55
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
Het Algemeen Reglement voor de arbeidsvoorziening<br />
(ARAB)<br />
Onderwijsinstellingen moeten voldoen aan het Algemeen Reglement <strong>op</strong> de Arbeidsbescherming<br />
(ARAB). De veiligheid en gezondheid in scholen wordt in het ARAB<br />
voornamelijk geregeld via wetgeving omwille van de aanwezigheid van personeel<br />
en met personeel gelijkgestelde personen. In wat volgt worden een aantal artikels<br />
uit het ARAB aangegeven die betrekking hebben <strong>op</strong> het binnenmilieu.<br />
Titel II – Algemene bepalingen betreffende de arbeidshygiëne alsmede de veiligheid en<br />
de gezondheid van de arbeiders.<br />
Hoofdstuk II: Bepalingen betreffende de hygiëne en de arbeidsplekken<br />
Afdeling I: Arbeidsklimaat<br />
Artikel 55. Algemene bepalingen<br />
In al de werklokalen moet een behoorlijke lucht- en klimaatregeling in stand worden<br />
gehouden. Het arbeidsklimaat mag er niet worden verstoord door de invloed van de<br />
volgende schadelijke factoren:<br />
1. de aanwezigheid van bevuilde of bedorven lucht;<br />
2. gevaarlijke tocht;<br />
3. overmatige warmte of koude;<br />
4. overmatige vochtigheid of droogte, alsook onaangename geuren, in al de lokalen<br />
waar de aard van de verrichtingen het niet belet.<br />
§1 LUCHTVERVERSING<br />
Artikel 56. Werklokalen<br />
De toevoer van verse lucht en de afvoer van bevuilde lucht worden verzekerd naar rato<br />
van 30m3 lucht per uur en per in de lokalen aanwezige werknemer. In de gesloten werklokalen<br />
wordt de toepassing van de voorgaande normen verzekerd door een natuurlijke<br />
luchtverversing of door het gebruik van enige inrichting die zich daarvoor leent.<br />
Artikel 57. Natuurlijke luchtverversing<br />
Wanneer de omstandigheden het mogelijk maken wordt de lucht van de werklokalen<br />
natuurlijk en volledig ververst tijdens de werkonderbrekingen door de vensters wijd <strong>op</strong>en<br />
56
te zetten. Tenzij dwingende technologische redenen het beletten worden schikkingen<br />
genomen om een relatieve luchtvochtigheid van 40 tot 70% te garanderen of althans<br />
deze grenscijfers te benaderen voor zover de weersomstandigheden zulks mogelijk<br />
maken.<br />
Artikel 58. Kunstmatige luchtverversing<br />
De inrichtingen of installaties, die in gesloten werklokalen dienen voor de toepassing<br />
van de normen voorgeschreven in artikel 56 van dit reglement, moeten de volgende<br />
waarborgen bieden:<br />
1. <strong>op</strong>vanging van zuivere en stofvrije lucht;<br />
2. gebruik van luchtkanalen zonder brokkelige bekleding;<br />
3. gelijkmatige luchtregeling met name een verdeling en een verspreiding van de ingebrachte<br />
lucht en temperatuurschommelingen die de werknemer niet hinderen;<br />
4. beperking tot 0.5m/sec van de luchtstroomsnelheid voor zover deze beperking niet<br />
strijdt met het toepassen van systemen voor specifieke bestrijding van bepaalde<br />
arbeidshinder;<br />
5. storingen moeten door een controlesysteem worden gemeld als dat noodzakelijk is<br />
voor de gezondheid van de werknemers. Deze inrichtingen of installaties moeten<br />
bovendien zodanig gebouwd zijn, dat ze geen geluid of trillingen veroorzaken die een<br />
bron van hinder of ongemak kunnen zijn voor de werknemers.<br />
In de van dergelijke inrichtingen of installaties voorziene gesloten lokalen moet bovendien<br />
een relatieve vochtigheid van 40 tot 70% worden aangehouden tenzij dit wegens<br />
dwingende technologische redenen uitgesloten is.<br />
§2 VERLICHTING<br />
Bijlagen<br />
Artikel 59. De werkplaatsen moeten steeds behoorlijk verlicht zijn, tenzij het werk in het<br />
duister of met een aangepaste verlichting dient te geschieden.<br />
Gedurende de dag, moeten de werkplaatsen voor het te leveren werk voldoende daglicht<br />
toelaten. Is dit niet mogelijk ingevolge de bouw van de plaatsen of ingevolge technische<br />
behoeften, dan mogen de werkplaatsen met kunstlicht worden verlicht. In dit geval en<br />
wanneer het werk een speciale inspanning van de ogen eist, zullen lichtbronnen worden<br />
gebruikt die een wit licht geven.<br />
57
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
Artikel 62. Onderstaande tabel bepaalt de minimumverlichtingssterkte, in lux uitge-<br />
drukt, voor de verschillende plaatsen, werkzaamheden en toestellen, behoudens voor de<br />
in artikel 59, eerste lid, bedoelde verrichtingen.<br />
Die verlichtingssterkte geldt voor het werkvlak of, indien dit niet juist kan worden<br />
bepaald, voor een horizontaal vlak dat 0.85 m boven de grond ligt.<br />
a. tot f: …<br />
g. 300 lux: Werkzaamheden die een tamelijk scherpe waarneming van de details vergen:<br />
gewoon werk aan machines, precisieproeven, classificatie van meel, afwerken<br />
van leder, bewerken van niet-geverfde katoen, wol, zijde en kunstvezels, allerhande<br />
kantoorwerk, met inbegrip van intermitterend typewerk, confectiewerk behalve<br />
naaien en controle <strong>op</strong> de afwerking, herstellingen in garages, alsmede alle werkzaamheden<br />
van analoge aard.<br />
Artikel 63. Elke installatie en elk toestel voor algemene of lokale verlichting moet zo<br />
gebouwd en geplaatst zijn dat gevaarlijke of hinderlijke verblindende lichtuitstralingen,<br />
strobosc<strong>op</strong>ieverschijnselen, oververwarming van de lokalen en luchtbederf worden vermeden.<br />
§3 TEMPERATUUR<br />
Artikel 64. Gesloten werklokalen. §1. In gesloten en doorl<strong>op</strong>end bezette werklokalen<br />
worden minimum en maximumtemperaturen bepaald, rekening houdend met de<br />
inspanningen die de werkposten vergen. Deze minima en maxima worden als volgt<br />
voorgesteld:<br />
Zeer licht werk ongeveer 90kcal/uur minimum 20°C maximum 30°C.<br />
De minimumtemperaturen worden gemeten met een droge thermometer. De maximumtemperaturen<br />
worden gemeten met een vochtige globethermometer of met enige<br />
andere methode die <strong>op</strong> het stuk van effectieve temperatuur identieke conclusiemogelijkheden<br />
biedt.<br />
Artikel 67. Gebruik van verwarmingstoestellen. De verwarmingstoestellen die gebruikt<br />
worden in de werklokalen moeten gebruiksklaar worden gehouden, verbonden zijn met<br />
een goed trekkende schoorsteen en zo zijn gemaakt dat een volledige en regelmatige<br />
afvoer van de verbrandingsgassen verzekerd is, zelfs bij maximale sluiting van het regelwerk.<br />
58
Artikel 68. Zonnestraling. De werknemers moeten tegen de zonnestraling kunnen wor-<br />
den beschermd door om het even welke installatie die zich daartoe leent.<br />
§4 ZINDELIJKHEID<br />
Artikel 69. De werklokalen en hun bijgebouwen moeten in goede toestand van<br />
onderhoud en zindelijkheid gehouden worden. De afval en de <strong>op</strong>veegsels dienen elke dat<br />
weggenomen, <strong>op</strong>gestapeld en regelmatig weggeruimd, ontaard of ondergedolven zonder<br />
dat er schade voor het personeel kan uit voorkomen.<br />
Het wegnemen van het stof moet met water of door <strong>op</strong>zuiging en bij voorkeur buiten<br />
de werkuren geschieden.<br />
Artikel 70. In de bureaus moet de grond voorzien zijn van een aaneengesloten waterdichte<br />
bedekking waardoor een gemakkelijk onderhoud mogelijk wordt gemaakt. Hetzelfde<br />
geldt voor de werkplaatsen, behalve wanneer de aard van de werkzaamheden<br />
zulks onmogelijk maakt.<br />
Codex over het welzijn <strong>op</strong> het werk<br />
De codex over het welzijn <strong>op</strong> het werk is net zoals het ARAB van toepassing <strong>op</strong><br />
scholen.<br />
Onder invloed van de recente Eur<strong>op</strong>ese reglementering <strong>op</strong> het vlak van veiligheid<br />
en welzijn <strong>op</strong> het werk en de ontwikkelingen <strong>op</strong> het vlak van preventieprincipes was<br />
het noodzakelijk dat de ARAB reglementering zou worden herwerkt. De Codex over<br />
het welzijn <strong>op</strong> het werk vervangt geleidelijk aan het ARAB. De codex verzamelt en<br />
ordent de reglementering, die voortvloeit uit de welzijnswet van 4 augustus 1996<br />
en de verschillende Koninklijke Besluiten en Uitvoeringsbesluiten. De structuur<br />
van de Codex werd vastgelegd in de omzendbrief van 28 september 1993. Hieronder<br />
worden de onderdelen uit de structuur van de Codex over het welzijn <strong>op</strong> het<br />
werk weergegeven die betrekking hebben <strong>op</strong> het binnenmilieu.<br />
Titel IV: OMGEVINGSFACTOREN EN FYSISCHE AGENTIA<br />
Hoofdstuk I: Ventilatie van de werklokalen<br />
Hoofdstuk II: Thermische omgeving<br />
Bijlagen<br />
59
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
Hoofdstuk III: Geluidsomgeving<br />
Hoofdstuk IV: Trillingen<br />
Hoofdstuk V: Verlichting<br />
Hoofdstuk VI: Niet-ioniserende straling<br />
Hoofdstuk VII: Ioniserende straling<br />
Titel V: CHEMISCHE, CARCINOGENE EN BIOLOGISCHE AGENTIA<br />
Hoofdstuk I: Chemische agentia<br />
Hoofdstuk II: Carcinogene agentia<br />
Hoofdstuk III: Biologische agentia<br />
Bijkomende informatie over de codex over het welzijn <strong>op</strong> het werk is terug te vinden<br />
<strong>op</strong> de website http://meta.fgov.be.<br />
60
B I J L A G E 2<br />
Protocol van de focusgesprekken<br />
Inleiding:<br />
Aangeven dat het de bedoeling is dat de deelnemers vooral aan het woord zijn. Zelf<br />
stel je de vragen, maar stel je je <strong>op</strong> als onwetende over het onderwerp. Factoren<br />
die ze niet aanhalen bijkomend onder de aandacht brengen, bijvoorbeeld: ‘zou het<br />
niet kunnen dat...?’<br />
Dus enkel bijsturen als belangrijke factoren nog niet zijn vermeld of als er te ver<br />
wordt afgeweken.<br />
Openingsvraag:<br />
Ik stel voor dat iedereen zich eerst kort eens voorstelt<br />
Bijlagen<br />
Introductievraag:<br />
Jullie weten waarschijnlijk dat buitenmilieu lucht, bodem, water is. Maar wat verstaan<br />
jullie onder binnenmilieu? Met andere woorden welke factoren bepalen het binnenmilieu?<br />
Werkwijze: Je laat de focusgroep brainstormen over het begrip binnenmilieu en<br />
noteert <strong>op</strong> een werkflap alle factoren die aangehaald worden. Na aflo<strong>op</strong><br />
van het brainstormen neem je de werkflap weg en laat je de standaardflap<br />
zien waar<strong>op</strong> alle factoren duidelijk <strong>op</strong>gesomd staan.<br />
Doel: voor je verdergaat met de andere vragen ervoor zorgen dat iedereen<br />
goed begrijpt wat binnenmilieu is en wat de factoren zijn die het<br />
binnenmilieu beïnvloeden.<br />
Transitievraag:<br />
Waarom denken jullie dat een goede kwaliteit van het binnenmilieu belangrijk is, m.a.w.<br />
wat kunnen de gevolgen zijn van een slechte kwaliteit ervan?<br />
Factoren die aanbod moeten komen:<br />
• <strong>Gezondheid</strong><br />
- Irritatie van slijmvliezen<br />
61
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
- Vermoeidheid/slaperigheid<br />
- Hoofdpijn<br />
- Stijgende infectiedruk<br />
- …<br />
• Leerprestaties<br />
- Concentratie<br />
- Motivatie<br />
- …<br />
• Welbevinden van leerlingen en leerkrachten<br />
Werkwijze: Je laat de focusgroep brainstormen en noteert <strong>op</strong> een werkflap wat er<br />
gezegd wordt. Indien niet alle aspecten vernoemd worden, probeer je<br />
met behulp van een aantal eenvoudige vragen ervoor te zorgen dat toch<br />
alles aan bod komt. Na aflo<strong>op</strong> van de brainstorming en de vragen kan<br />
je <strong>op</strong> de werkflap de drie grote categorieën aanduiden (gezondheid,<br />
leerprestaties en welbevinden).<br />
Sleutelvragen:<br />
Op welke manier wordt er in jullie school gewerkt rond het binnenmilieu <strong>op</strong> school of<br />
specifiek in de klas?<br />
Factoren die aan bod moeten komen:<br />
• Maatregelen die nu al toegepast worden in de scholen<br />
• LK school, dus wie moet hiervoor de verantwoordelijkheid <strong>op</strong>nemen?<br />
• Leerling-gericht?<br />
• Waarom zo?<br />
- Makkelijk?<br />
- kosteloze, laagbudgettaire maatregelen<br />
- gezondheidseffecten<br />
- goede uitstraling voor de school<br />
Werkwijze:<br />
• Als leidraad wordt teruggegrepen naar de standaardflap van de introductievraag.<br />
62
Bijlagen<br />
• Als een maatregel genoemd wordt dan ga je hier verder <strong>op</strong> in door een aantal<br />
ondervragen te stellen.<br />
1. Waarom wordt die maatregel in de school toegepast?<br />
2. Wordt de maatregel in de hele school toegepast of gaat het om een initiatief van<br />
één leerkracht?<br />
3. Worden de leerlingen betrokken bij het uitvoeren van de maatregel?<br />
4. Wordt die maatregel ook toegepast in de scholen van de andere deelnemers van de<br />
focusgroep? Waarom wel/niet?<br />
• Als er geen maatregelen genoemd worden dan kan je het gesprek <strong>op</strong> gang proberen<br />
te brengen door volgende drie voorbeelden aan te halen:<br />
1. Maatregelen om de aanwezige verluchting/ventilatievoorzieningen te gebruiken<br />
2. Maatregelen om stof<strong>op</strong>stapeling te voorkomen<br />
3. Maatregelen om te warme of te koude temperaturen in de klaslokalen te vermijden<br />
Stel dat jullie één ding mogen veranderen om de kwaliteit van het binnenmilieu te verbeteren.<br />
Met andere woorden welke factor vinden jullie prioritair om rond te werken?<br />
Hier moet duidelijk worden waar voor de deelnemers de klemtonen, de prioriteiten<br />
moeten liggen? Waarrond willen ze dus gaan werken als ze geen rekening moeten<br />
houden met bepaalde belemmeringen.<br />
Werkwijze: Je laat de focusgroep brainstormen en probeert een prioriteitenlijstje<br />
<strong>op</strong> te stellen <strong>op</strong> een werkflap. Je mag eventueel wat bijsturen naar onze<br />
hoofdpijlers toe (ventilatie, inrichting, thermisch comfort,…)<br />
Slotvraag:<br />
We zijn van plan rond binnenmilieu <strong>op</strong> school een project uit te werken. Is hiervoor een<br />
zekere interesse en welk advies zouden jullie geven om het aantrekkelijk te maken voor<br />
basisscholen?<br />
Factoren die aan bod moeten komen:<br />
• Vorm<br />
63
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
- Brochure<br />
- Educatief pakketje<br />
- Poster<br />
- Checklist voor preventieadviseur<br />
- Advies <strong>op</strong> maat<br />
• LK school (verantwoordelijkheid)<br />
Werkwijze: Je laat de focusgroep brainstormen en probeert een prioriteitenlijstje<br />
<strong>op</strong> te stellen <strong>op</strong> een werkflap.<br />
64
B I J L A G E 3<br />
Standaardfiche<br />
Factoren die het binnenmilieu beïnvloeden<br />
• Verluchting / ventilatie<br />
• Thermisch comfort<br />
- Temperatuur<br />
- Vocht<br />
• Schimmel / huisstofmijt<br />
• Inrichting van klaslokalen<br />
- Huisdieren<br />
- Planten<br />
- Gft-afval<br />
- Meubilair<br />
- Losstaande voorwerpen<br />
• Schoonmaak<br />
- Intensiteit<br />
- Producten<br />
• <strong>School</strong>materialen<br />
• Geluid<br />
• Verlichting<br />
• Aanwezigheid van mensen<br />
Bijlagen<br />
65
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
B I J L A G E 4<br />
Verklarende woordenlijst<br />
Akoestisch comfort Het geheel van omgevingsparameters die de akoestische<br />
beleving van de mens beïnvloedt.<br />
Bio-aërosol Door de lucht zwevende kleine druppeltjes met bacteriën<br />
en/of virussen.<br />
Bio-effluent Een lichaam- en geurstof afgegeven door de mens.<br />
Emissie Uitstoot<br />
Endotoxine Endotoxine is een giftige stof die kan vrijkomen uit de<br />
celwanden van gramnegatieve bacteriën.<br />
Frequentie Het aantal trillingen per seconde, de eenheid is hertz<br />
(Hz).<br />
Immuniteitssysteem Het afweersysteem van een levend organisme.<br />
Kleurtemperatuur De kleurtemperatuur bepaalt in sterke mate de visuele<br />
indruk van de verlichte ruimte. Licht met een lager kleurtemperatuur<br />
maakt een warmere indruk dan licht met<br />
een hoge kleurtemperatuur. De eenheid is Kelvin (K).<br />
Lensaccomodatie Aanpassing van de ooglens aan de verlichtingssterkte.<br />
Luminantie De indruk van helderheid die het oog waarneemt.<br />
Micro-organisme Zeer klein organisme dat slechts zichtbaar is met behulp<br />
van een microsco<strong>op</strong>.<br />
Polluent Vervuilende stof.<br />
Relatieve vochtigheid De verhouding tussen de waterdamp in de lucht (= de<br />
absolute vochtingheid) en de maximale vochtigheid voor<br />
de heersende temperatuur.<br />
Sick building syndrome Een situatie waarbij gebruikers van een gebouw gezondheidseffecten<br />
vertonen bij aanwezigheid in het gebouw<br />
maar zonder dat er een specifieke ziekte of oorzaak kan<br />
geïdentificeerd worden. De klachten kunnen voorkomen<br />
66
Bijlagen<br />
in een specifieke kamer of kunnen voorkomen in het volledige<br />
gebouw.<br />
Spuiventilatie Zie verluchten.<br />
Thermisch comfort Het geheel van omgevingsparameters die de thermische<br />
beleving van de mens beïnvloedt.<br />
Ventilatie Het permanent verversen van de binnenlucht door de<br />
toevoer van verse lucht van buitenaf.<br />
Verlichtingssterkte De ontvangen hoeveelheid licht, uitgedrukt in lux.<br />
Verluchten Gedurende een korte tijd een grote verse luchtstroom<br />
in een ruimte brengen, bijvoorbeeld door de ramen wijd<br />
<strong>op</strong>en te zetten. Zie ook spuiventilatie.<br />
Visueel comfort Het geheel van omgevingsparameters die de visuele beleving<br />
van de mens beïnvloedt.<br />
Windbestuiver Een bloem waarbij bestuiving gebeurt met behulp van de<br />
wind.<br />
67
BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL<br />
B I J L A G E 5<br />
Vermelde afkortingen, eenheden en chemische stoffen<br />
AFKORTINGEN<br />
GGD Gemeentelijke gezondheidsdiensten (Nederland)<br />
LOGO Lokaal <strong>Gezondheid</strong>soverleg<br />
SBS Sick Building Syndrome<br />
EENHEDEN<br />
°C Graden Celsius, eenheid van temperatuur<br />
dB Decibel, eenheid van geluidssterkte<br />
dB(A): meting met een A-filter waarbij er compensatie is van de lagere<br />
gevoeligheid voor lagere frequenties van het menselijk gehoor<br />
l/s p.p. Liter per seconde per persoon<br />
lux Eenheid van verlichtingssterkte<br />
ppm Parts per million, bij gassen cm 3 /m 3 , mg/m 3 , bij vaste stoffen mg/kg, bij<br />
vloeistoffen mg/l<br />
Voor CO 2 : 1ppm = 1,8 mg/m 3<br />
µg/m 3 Microgram per kubieke meter<br />
CHEMISCHE STOFFEN<br />
1,1,1 - trichlooretaan Oplosmiddel voor teer, paraffine en vetvlekken<br />
1,4 - dichloorbenzeen Oplosmiddel in verven, insecticide o.a. in mottenballen<br />
BTEX Benzeen, Tolueen, Ethylbenzeen en Xyleen<br />
CO2 Koolstofdioxide<br />
HAc CH3COOH, azijnzuur<br />
HCOH Formaldehyde, mogelijk aanwezig in o.a. spaanderplaten, huislijmen<br />
HFor HCOOH, mierenzuur<br />
NO2 Stikstofdioxide<br />
O3 Ozon<br />
68