Binnenmilieu & Gezondheid op School - Medisch Milieukundigen

Binnenmilieu
& Gezondheid
op School
LITERATUURSTUDIE
ERVARINGSBEVRAGING

Binnenmilieu
& Gezondheid
op School
LITERATUURSTUDIE
ERVARINGSBEVRAGING
1

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
Samenstelling
Medisch Milieukundigen bij het Lokaal Gezondheidsoverleg
Dieter Deplancke,
Sara Reekmans,
Stefanie Vanhoutte,
Milieugezondheidskundige bij de Vlaamse Gezondheidsinspectie
Sara Benoy
onderwijs@mmk.be
www.mmk.be
www.gezondmilieu.be
Uitgave
December 2005
Een samenwerking van
Ondersteuningscel Logo’s vzw,
Vlaamse Overheid - Vlaamse Gezondheidsinspectie
© OCL vzw, Vlaamse Gezondheidsinspectie
Het overnemen of kopiëren van tekstgedeelte van deze publicatie
voor verder gebruik is toegestaan met bronvermelding.
2

INHOUD
VOORWOORD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
DEEL I - LITERATUURSTUDIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1. Het binnenmilieu in scholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1. De luchtkwaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2. Het thermisch comfort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.3. Het visueel comfort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.4. Het akoestisch comfort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.5. Beïnvloedingsfactoren van het binnenmilieu in scholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2. Effecten van een slechte kwaliteit van het binnenmilieu op de mens . . . . . . . . . . . 15
2.1. Fysieke gezondheidseffecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.2. Effecten op het welbevinden, prestatievermogen en ziekteverzuim . . . . . 19
3. De toestand van het binnenmilieu in scholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
3.1. Vlaamse onderzoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
3.2. Buitenlandse onderzoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
4. De relevante wetgeving en richtlijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
DEEL II - ERVARINGSBEVRAGING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1. Focusgroepen als methode voor kwalitatief onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.1. Wat zijn focusgroepen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.2. Opstellen van het protocol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.3. Rekrutering van de deelnemers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.4. De focusgroepsgesprekken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2. Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.1. De ruwe data . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.2. De samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3. Interpretatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
4. Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
ALGEMENE CONCLUSIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
DANKWOORD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
REFERENTIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
BIJLAGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
4

VOORWOORD
Voor u ligt het rapport Binnenmilieu & Gezondheid op School - Literatuurstudie en
Ervaringsbevraging. Het is ontwikkeld in het kader van een project rond binnenmi-
lieu en gezondheid in basisscholen, dat op dit moment voorbereid wordt door de
Medisch Milieukundigen bij de LOGO’s en de Vlaamse Gezondheidsinspectie.
Het rapport bestaat uit twee delen: een literatuurstudie en een ervaringsbevra-
ging.
De literatuurstudie biedt een antwoord op drie vragen:
1. Welke factoren beïnvloeden het binnenmilieu op school?
2. Wat zijn de gevolgen van een slechte kwaliteit van het binnenmilieu op school?
3. Wat is de toestand van het binnenmilieu op school in Vlaanderen en in het buitenland?
In de literatuur is weinig terug te vinden over het gedrag, de mentaliteit en de visie
van leerlingen, leerkrachten en directieleden van basisscholen met betrekking tot
het binnenmilieu. Daarom bestaat het tweede deel van het rapport uit een ervaringsbevraging
bij mensen die actief zijn in het basisonderwijs, namelijk directieleden,
leerkrachten en preventieadviseurs.
De ervaringsbevraging biedt een antwoord op de volgende vragen:
1. Wat weten mensen die actief zijn in het basisonderwijs over het binnenmilieu op
school en over mogelijke negatieve effecten van een slecht binnenmilieu?
2. Wordt er in basisscholen gewerkt aan de optimalisatie van het binnenmilieu op
school? Hoe?
3. Willen mensen die actief zijn in het basisonderwijs werken aan de optimalisatie
van het binnenmilieu op school? Hoe?
Het rapport is een basis voor het ontwikkelen van methoden en materialen voor
het proefproject rond binnenmilieu & gezondheid in basisscholen van de Medisch
Milieukundigen bij de LOGO’s en de Vlaamse Gezondheidsinspectie. Dit project
heeft als doel basisscholen te informeren over het belang van een gezond binnenmilieu
en over hoe ze de kwaliteit van het leefmilieu in het klaslokaal kunnen
bevorderen.
5

DEEL I
LITERATUURSTUDIE
Bij milieuverontreiniging wordt meestal alleen gedacht aan het milieu buitenshuis.
Maar ook een goed binnenmilieu is van groot belang, zowel thuis als op school.
Kinderen brengen immers veel tijd op school door.
Het begrip ‘binnenmilieu’ wordt gedefinieerd als de omgeving binnenin gebouwen
(vb. woningen, bedrijven, scholen). De kwaliteit van het binnenmilieu heeft een
belangrijke invloed op het lichamelijk en geestelijk functioneren van de mens (DE
SCHRIJVER ET AL., 2003).
Het binnenmilieu in een school is van bijzonder belang omdat:
1. Scholen vatbaarder zijn voor het vertonen van gebreken dan andere gebouwen,
vaak door een tekort aan financiële middelen. Scholen spenderen het geld dat
voorhanden is meer waarschijnlijk aan didactische doeleinden dan aan infrastructuur
(HEATH EN MENDELL, 2002).
2. Kinderen in verhouding met hun lichaamsgewicht hogere luchtvolumes inademen,
hun immuniteitssysteem nog niet volgroeid is en heel wat energie van het
lichaam gebruikt wordt om te groeien. Daarom hebben ze een grotere vatbaarheid
voor polluenten uit de omgeving dan volwassenen (HEATH EN MENDELL, 2002).
In deze literatuurstudie wordt ingegaan op:
• het begrip binnenmilieu;
• de beïnvloedingsfactoren van het binnenmilieu in scholen;
• de gevolgen van een slecht binnenmilieu voor de gezondheid, het welbevinden
en het prestatievermogen;
• de onderzoeken die reeds gedaan zijn naar de binnenmilieukwaliteit in basisscholen.
1. Het binnenmilieu in scholen
De kwaliteit van het binnenmilieu in een school wordt hoofdzakelijk bepaald door
de luchtkwaliteit, het thermisch, visueel en akoestisch comfort. Het is geen constante
factor (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004). Het binnenmilieu kan sterk variëren in de
6

tijd (vb. tussen het begin en het einde van een les) en in de ruimte (vb. het binnen-
milieu in twee klaslokalen kan sterk verschillend zijn omwille van de aanwezigheid
van specifieke bronnen).
1.1. De luchtkwaliteit
Deel I - Literatuurstudie
Er is sprake van een goede luchtkwaliteit als de binnenlucht geen verontreinigingen
bevat in concentraties waarvan bekend is dat ze de gezondheid aantasten. De binnenlucht
mag geen aanleiding geven tot schade noch hinder voor het menselijk
lichaam, zowel op korte als op lange termijn (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004).
In basisscholen zijn een aantal bronnen aanwezig die de binnenlucht kunnen verontreinigen
(KELDERMAN EN JONGMANS-LIEDEKERKEN, 2000; DE SCHRIJVER ET AL., 2003).
Enerzijds wordt de binnenluchtkwaliteit beïnvloed door de aanwezigheid van de
mens zelf. Indien niet voldoende wordt geventileerd kan de aanwezigheid van
mensen een negatieve invloed hebben op de kwaliteit van het binnenmilieu door:
• de productie van CO2 (koolstofdioxide) en waterdamp bij de ademhaling;
• de productie van bio-effluenten (lichaams- en geurstoffen);
• de productie van warmte;
• de verspreiding van micro-organismen.
Anderzijds wordt de kwaliteit van de binnenlucht bepaald door vier groepen verontreinigingen,
namelijk chemische stoffen, (fijn) stof, microbiologische partikels
en vezels:
• Chemische stoffen, bijvoorbeeld:
- stikstofdioxide (NO2 );
- ozon (O3 );
- koolstofdioxide (CO2 );
- vluchtige organische stoffen (VOS);
- formaldehyde (HCOH);
- radon (Rn);
- polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s).
7

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
• Stof:
- fijn stof;
- huisstof.
• Microbiologische verontreiniging, bijvoorbeeld:
- (huisstof)mijten;
- schimmelsporen;
- pollen;
- bacteriën;
- bio-aërosol (= door de lucht zwevende kleine druppeltjes met bacteriën en
virussen).
• Vezels, bijvoorbeeld:
- asbest (inmiddels verboden toe te passen);
- steenwol;
- glaswol.
Naast deze bronnen van binnenmilieuverontreiniging in de lokalen zelf, kunnen
ook luchtverontreinigende stoffen vanuit het buitenmilieu de school binnendringen
en er zich concentreren (DE SCHRIJVER ET AL., 2003).
Het garanderen van een goede binnenluchtkwaliteit gebeurt door de emissie van
bronnen te beperken en te zorgen voor voldoende ventilatie. De idee hierbij is dat
de buitenlucht in de meeste gevallen minder verontreinigd is dan de binnenlucht,
zodat ventilatie zorgt voor een verdunning en verwijdering van de binnenluchtverontreiniging
(GGD, 2002).
Gedurende de voorbije decennia is de blootstelling aan vervuilende stoffen in de
binnenlucht steeds toegenomen. Door de eerste energiecrisis van 1970 werden
heel wat maatregelen genomen om het energieverbruik van gebouwen te verminderen.
Eén hiervan was het luchtdichter maken van gebouwen (vb. dichten van
kieren en spleten). Vaak ging dit niet gepaard met het aanbrengen van gecontroleerde
ventilatievoorzieningen. Ventilatie werd hierdoor hoofdzakelijk afhankelijk
van het gedrag van de gebruiker (vb. openen van ramen). Het gevolg is dat er nu
8

minder zou geventileerd worden dan vroeger (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004). Het belang
van goede ventilatie is immers nog niet doorgedrongen bij een groot deel van de
bevolking (DE SCHRIJVER ET AL., 2003).
Als indicator voor de binnenluchtkwaliteit en de mate van ventilatie wordt meestal
de CO2-concentratie gebruikt (GGD, 2002; EPA 2000). CO2 op zich heeft pas negatieve
effecten voor de gezondheid vanaf vrij hoge concentraties (> 5000 ppm). Dergelijke
hoge waarden zullen in een normale klasomgeving niet bereikt worden. De
belangrijkste bron van CO2 binnenshuis is uitgeademde lucht. Uitgeademde lucht
bevat echter ook nog andere door de mens geproduceerde stoffen (geurstoffen,
allergene stofdeeltjes, …). Door onvoldoende ventilatie wordt de CO2-concentratie binnenshuis hoger.
De toename aan CO2-concentratie loopt parallel met de toename van deze andere
door de mens geproduceerde stoffen in de binnenlucht. Bovendien kunnen deze
stoffen wel aanleiding geven tot gezondheidseffecten.
Onderzoek toont aan dat omwille van de parallelle stijging er reeds bij een CO2- concentratie van 1200 ppm klachten optreden, veroorzaakt door de andere stoffen.
Om gezondheidskundige redenen wordt geadviseerd om te streven naar een
lagere concentratie, meestal wordt hiervoor 1000 ppm genomen.
1.2. Het thermisch comfort
Deel I - Literatuurstudie
Het thermisch comfort is het geheel van omgevingsparameters die de thermische
sensatie van de mens beïnvloeden. Het thermisch comfort valt uiteen in het algemeen
thermisch comfort en het lokaal thermisch comfort (HAANS ET AL., 2004).
Het algemeen thermisch comfort wordt bepaald door de luchttemperatuur, de
gemiddelde stralingstemperatuur, de luchtvochtigheid, de luchtsnelheid, de menselijke
activiteit en de thermische isolatie van de kleding. Al deze factoren samen
bepalen of men zich thermisch behaaglijk voelt in een gebouw.
Het lokaal thermisch discomfort wordt onder andere bepaald door tocht en hinder
9

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
ten gevolge van koude vloeren. De temperatuur in het gebouw kan dan op zichzelf
goed zijn maar desondanks koelt een deel van het lichaam sterk af.
Een aangename luchttemperatuur ligt in normale omstandigheden tussen 18 en
22°C. Omdat de situatie per lokaal kan verschillen, is het vaak handig om in ieder
lokaal een thermometer te hebben en thermostaten voor alle radiatoren. Wanneer
de buitentemperatuur in de zomer dreigt op te lopen boven de 22°C, is het raadzaam
de zonnewering te gebruiken.
Een optimale relatieve vochtigheid ligt tussen 40 en 70% (GGD, 2002).
Een toestand van goed thermisch comfort zorgt ervoor dat de mens zich behaaglijk
voelt doordat er een evenwicht is tussen de eigen warmteproductie, nodig om het
lichaam op ongeveer 37°C te houden en de warmte-uitwisseling met de omgeving.
Deze balans verschilt van persoon tot persoon. Iedereen een zelfde thermisch
comfort geven in dezelfde ruimte is dus moeilijk haalbaar. Wel kan men ernaar
streven een “optimaal” thermisch comfort te bekomen, met andere woorden het
grootst mogelijk aantal personen tevreden stellen (DE SCHRIJVER ET AL., 2003).
1.3. Het visueel comfort
Visueel comfort hangt af van een combinatie van factoren (MUYLDERMANS EN SARENS,
2004):
• fysische parameters (vb. verlichtingssterkte, luminantie, kleurtemperatuur);
• karakteristieken eigen aan de omgeving (vb. binnen, buiten);
• karakteristieken van de uit te voeren taken (vb. onderwijs, montage van stukken);
• fysiologische factoren (vb. leeftijd);
• psychologische en sociologische persoonsgebonden factoren (vb. cultuur,
opvoeding).
De ervaring van licht is hierdoor in grote mate subjectief.
10

Verschillende onderzoeken geven aan dat een lichtsterkte van 1000 tot 2000 lux
optimaal is voor doorsnee werkruimten, in kantoorruimten is dat 200 tot 800 lux.
De minimale lichtsterkte voor woningen is 150 lux (DE SCHRIJVER ET AL., 2003). Omwille van
gelijkaardige activiteiten in scholen en kantoorruimtes, kan gesteld worden dat de
lichtsterkte in scholen optimaal is tussen de 200 en 800 lux.
1.4. Het akoestisch comfort
Deel I - Literatuurstudie
Het akoestisch comfort, meer bepaald de spraakverstaanbaarheid in klaslokalen,
wordt beïnvloed door geluid van buitenaf en/of door geluid van installaties aanwezig
in de school.
Volgende karakteristieken van het geluid zijn hierbij van belang:
• het geluidniveau, dat uitgedrukt wordt in de decibel schaal (dB);
• de frequentiesamenstelling, die mede de hoorbaarheid bepaalt van het geluid.
Omdat het menselijk gehoor niet even gevoelig is voor alle frequenties wordt bij
de meting van geluid in decibel vaak een weging (A-weging) aangebracht die een
groter gewicht toekent aan die frequenties in het hoorbare gebied, men spreekt
dan van een meting in dB(A);
• de fluctuaties in functie van de tijd, omdat men o.a. het onderscheid moet maken
tussen continu en discontinu geluid (vb. verschil tussen verkeerslawaai veroorzaakt
door een snelweg op afstand en het geluid van overvliegende vliegtuigen).
1.5. Beïnvloedingsfactoren van het binnenmilieu in scholen
Verscheidene factoren bepalen gezamenlijk de kwaliteit van het binnenmilieu in
een school. Deze factoren zijn opgedeeld in de categorieën omgeving, constructie,
installaties, inrichting, beheer & onderhoud en gebruik.
In tabel 1 is per categorie aangegeven welke factoren de binnenmilieukwaliteit beïnvloeden
en hoe ze dat doen.
11

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
Categorie Factor Invloed op
Omgeving
Constructie
12
Afstand tot wegen voor
doorgaand verkeer, tram,
metro, snelwegen, vliegveld,
spoor en/of industrie
Mate van verontreiniging
van de bouwgrond
Grondwaterstand/drassigheid
van de bodem
Groen (windbestuivers) in
de omgeving
Hoge bebouwing in de
omgeving
Oriëntatie van het gebouw
t.o.v. de zon
Bouw- en isolatiematerialen
Aantal en type te openen
ramen en plaatsing t.o.v.
elkaar
Koudebruggen en de mate
van isolatie van gevels,
vloeren,…
Aantal en type (gevel)ventilatieroosters
• het akoestisch comfort (geluid van buitenaf)
• de luchtkwaliteit (NO 2 , benzeen,… )
de luchtkwaliteit (emissie van chemische
stoffen)
het thermisch comfort (vochtgehalte)
• de luchtkwaliteit (sporen en pollen)
• de positieve beleving van de omgeving
• het visueel comfort (de daglichttoetreding)
• het akoestisch comfort (geluid van buitenaf)
het thermisch comfort (zonbelasting)
de luchtkwaliteit (emissie van chemische
stoffen)
• de luchtkwaliteit (spuiventilatie, toevoer
verse lucht)
• het akoestisch comfort (het geluidniveau
vb. t.g.v. verkeerslawaai)
• het thermisch comfort (tocht en warmteafvoer)
• het visueel comfort (de daglichttoetreding)
• het thermisch comfort (koude en tochtproblemen)
• de luchtkwaliteit (schimmelsporen)
• de luchtkwaliteit (verse luchttoevoer)
• het thermisch comfort (tocht)
• het akoestisch comfort (geluid van buitenaf)

Categorie Factor Invloed op
Installaties
Inrichting
% glas in de gevel
Soort zonnewering
Type en kwaliteit rookgasafvoer
verbrandingstoestellen
Type en kwaliteit van het
mechanisch ventilatiesysteem
Type en capaciteit van
het verwarmingssysteem
Type en kwaliteit van
het warmwatertapsysteem
Type kunstlicht
Type vloerbedekking
Toegepaste inrichtingsmaterialen
(behang, meubilair,
verven,…)
Toegepaste apparatuur (computers,
kopieerapparaten,…)
Deel I - Literatuurstudie
• het akoestisch comfort (geluid van buitenaf)
• het visueel comfort (de daglichttoetreding)
• het thermisch comfort (temperatuur)
• het thermisch comfort (temperatuur)
• het visueel comfort (visuele waarneming,
de daglichttoetreding)
de luchtkwaliteit (NO 2 , CO,…)
• het akoestisch comfort (geluid van de
installatie)
• het thermisch comfort (temperatuurbeheersing
en tocht)
• de luchtkwaliteit positief (verse luchttoevoer)
negatief (vb. verontreiniging in het
systeem)
het thermisch comfort (temperatuur)
de kans op legionella besmetting
het visueel comfort (de lichtbeleving)
• de luchtkwaliteit (chemische emissie,
stofopstapeling, schoonmaakbaarheid,
huisstofmijt,…)
• het akoestisch comfort (absorptie van
geluid)
de luchtkwaliteit (chemische emissies)
• de luchtkwaliteit (chemische emissies)
• het thermisch comfort (temperatuur)
13

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
Categorie Factor Invloed op
Beheer &
onderhoud
Gebruik
14
Akoestische absorptie
inrichtingsmaterialen
Losstaande voorwerpen,
open kasten
Instellingen van klimaat-
en ventilatiesystemen (vb.
bevochtiging en recirculatie)
Frequentie van hygiënisch
onderhoud van ventilatie-
en verwarmingssystemen
Kwaliteit en frequentie van het
schoonmaken van de lokalen
Soort schoonmaakmiddelen
Bezettingsgraad
Gebruik van ventilatievoorzieningen
Gebruik van consumentenproducten
die sterke emissies
geven, vb. lijmen
Roken
Houden van dieren in de klas
het akoestisch comfort (absorptie van
geluid)
de luchtkwaliteit (stofopstapeling)
• het thermisch comfort (vocht en temperatuur)
• de luchtkwaliteit (recirculatie van schadelijke
stoffen)
• het akoestisch comfort (geluid van de
installatie)
de luchtkwaliteit (verontreiniging in het
systeem)
de luchtkwaliteit (stofopstapeling)
de luchtkwaliteit (emissie van chemische
stoffen)
• de luchtkwaliteit (CO 2 , geur-stoffen, bioaërosol,…)
• het thermisch comfort (warmteproductie)
• de luchtkwaliteit (daling van de concentratie
schadelijke stoffen)
• het thermisch comfort (temperatuur,
vocht)
de luchtkwaliteit (emissie van chemische
stoffen)
de luchtkwaliteit (emissie van chemische
stoffen)
de luchtkwaliteit (allergenen)

Categorie Factor Invloed op
Opslag van GFT-afval
in de klas
Houden van planten
in de klas
Opbergen van voorwerpen
Toelaten van natte jassen in
de klaslokalen
Gebruik van de zonnewering
de luchtkwaliteit (schimmels)
Deel I - Literatuurstudie
de luchtkwaliteit
• positief: bepaalde planten zijn luchtzuiverend
• negatief: allergenen, stofopstapeling,
micro-organismen in de voedingsbodem
de luchtkwaliteit (stofopstapeling)
• de luchtkwaliteit (door hoger vochtgehalte
i/d klas kunnen schimmels, micro-organismen
zich gemakkelijker ontwikkelen en
verspreiden)
• thermisch comfort (vocht)
het thermisch comfort (temperatuur)
TABEL 1: BEÏNVLOEDINGSFACTOREN VAN HET BINNENMILIEU IN SCHOLEN (HAANS ET AL., 2004)
Uit tabel 1 blijkt duidelijk dat een goede binnenmilieukwaliteit niet alleen met
een goed ontwerp van het gebouw en de installaties wordt gerealiseerd. Ook een
adequaat beheer, onderhoud en een afgewogen inrichting zijn belangrijk, evenals
een verantwoord gebruik van de voorzieningen en een goede keuze van schoolmaterialen
(HAANS ET AL., 2004).
2. Effecten van een slechte kwaliteit van het binnenmilieu
op de mens
Het is niet zo dat elke blootstelling aan vervuilende stoffen nadelig is voor de
gezondheid. Dit is afhankelijk van vier factoren:
• de soort vervuilende stof;
• de concentratie van de vervuilende stof;
15

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
• de duur van de blootstelling;
• de gevoeligheid van de persoon.
Aangezien kinderen tijdens het schooljaar een groot deel van hun tijd op school
doorbrengen, kan de blootstelling aan eventuele vervuilende stoffen aanwezig in
de school groot zijn. Bovendien zijn kinderen gevoeliger voor polluenten uit de
omgeving dan volwassenen. Kinderen nemen in verhouding tot hun lichaamsgewicht
grotere luchtvolumes in, hun immuniteitssysteem is nog niet volgroeid
en heel wat energie van het lichaam wordt gebruikt om te groeien (HEATH EN MENDELL,
2002).
In een schoolomgeving dient bovendien rekening gehouden te worden met het
steeds toenemend aantal kinderen die extra gevoelig zijn voor een slechtere kwaliteit
van het binnenmilieu, bijvoorbeeld kinderen die aan astma lijden (BAYER ET AL.,
2000).
De effecten van een slechte kwaliteit van het binnenmilieu in scholen zijn tweeërlei:
enerzijds is er een effect op de fysieke gezondheid en anderzijds op het welbevinden,
prestatievermogen en ziekteverzuim.
2.1. Fysieke gezondheidseffecten
2.1.1. Fysieke gezondheidseffecten van een slechte luchtkwaliteit
Een slechte kwaliteit van de binnenlucht kan niet enkel hinderlijk, maar ook schadelijk
zijn voor de gezondheid (VAN DOORN EN WOUTERS, 2004; MUYLDERMANS EN SARENS, 2004, POTTING
ET AL., 1989).
Uit onderzoek blijkt dat volgende symptomen kunnen ontstaan door een slechte
kwaliteit van het binnenmilieu:
• allergieën;
• verergering van astmaklachten;
• hoofdpijn;
• huidirritaties;
16

• luchtweginfecties;
• irritaties van de slijmvliezen van ogen, neus en keel;
• geurhinder;
• sick building syndrome (SBS).
In scholen is de overdracht van bio-aërosol (= door de lucht zwevende kleine druppeltjes
met bacteriën en virussen) tussen leerlingen een belangrijk fenomeen. Bioaërosol
komt in de lucht door hoesten en niezen en kunnen infecties overdragen.
Dit risico is versterkt aanwezig als er veel mensen bij elkaar zijn. Een klaslokaal
vormt daarom een groter risico.
Daar komt bij dat kinderen extra gevoelig zijn. Een kind met griep of verkoudheid
kan in korte tijd een groot aantal leerlingen in zijn klas besmetten. Een goede
ventilatie, vooral in de herfst- en winterperiode wanneer veel mensen verkouden
zijn, is een goed middel om de concentratie van bio-aërosol, en dus het infectierisico,
te beperken. In het algemeen neemt bij een hoeveelheid ventilatie van
minder dan 7 liter per seconde per persoon (l/s p.p.) het infectierisico toe, bij een
hoeveelheid ventilatie tussen de 7 en 20 l/s p.p. neemt het infectierisico af en is er
bij een hoeveelheid ventilatie hoger dan 20 l/s p.p. geen correlatie meer met het
infectierisico.
2.1.2. Fysieke gezondheidseffecten van een slecht thermisch comfort
Deel I - Literatuurstudie
Hierbij kan onderscheid gemaakt worden tussen effecten ten gevolge van een
niet optimale temperatuur en effecten ten gevolge van een niet optimale relatieve
vochtigheid.
Effecten ten gevolge van een niet optimale temperatuur (KELDERMAN EN JONGMANS-LIEDEKER-
KEN, 2000):
• een te hoge of te lage temperatuur wordt als hinderlijk ervaren;
• de optimum luchttemperatuur voor hersenactiviteit ligt bij 20 °C;
• warmteverschillen in de tijd (dag en nacht) en de ruimte kunnen bepalend zijn
voor de groei van schimmels en huisstofmijt en daardoor ook de allergeenconcentraties
in de ruimte.
17

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
Effecten ten gevolge van een niet optimale relatieve vochtigheid:
• een te lage relatieve vochtigheid kan aanleiding geven tot het sneller uitdrogen
van de weefsels. Deze droge weefsels kunnen dan vatbaarder zijn voor infecties.
Het uitdrogingseffect kan ook klachten opleveren bij mensen die lenzen dragen
door een te snelle uitdroging van de ogen (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004);
• een te hoge relatieve luchtvochtigheid verhoogt in belangrijke mate de microbenverspreiding
en verlaagt het warmtecomfort (DE SCHRIJVER ET AL., 2003).
2.1.3. Fysieke gezondheidseffecten van een slecht visueel comfort
• Daglicht is mee verantwoordelijk voor onze biologische klok. Door het daglicht
wordt het hormoon melatonine aangemaakt dat ons dag- en nachtritme regelt.
Door een tekort aan licht met een voldoende hoge lichtsterkte wordt onvoldoende
van dit hormoon afgescheiden, waardoor de biologische klok achterloopt
(MUYLDERMANS EN SARENS, 2004).
• Verblinding is een frequent voorkomende klacht in scholen. Leerlingen worden
hierdoor sneller vermoeid met hiermee gepaard gaand mogelijk ook tijdelijke
gezichtszwakte (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004). Verblinding kan ontstaan door hinderlijke
weerkaatsing van licht op het bord of de lessenaars of wanneer de zon in
de winter laag boven de horizon staat en zeer dicht bij de kijkrichting komt te
staan.
• 20 à 30% van de mensen, waaronder ook kinderen, hebben lensaccomodatie
problemen waardoor klachten kunnen optreden als hoofdpijn en wazig of dubbel
zicht. De lensaccomodatie problemen kunnen ontstaan door gedurende lange
tijd te kijken naar voorwerpen op korte afstand (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004).
2.1.4. Fysieke gezondheidseffecten van een slecht akoestisch comfort
Blootstelling aan te veel geluid kan leiden tot ongewenste effecten op de gezondheid,
zoals hinder, gehoorverlies, slaap- en rustverstoring en verschijnselen die
samenhangen met stress zoals hart- en vaatziekten (KELDERMAN EN JONGMANS-LIEDEKERKEN,
2000). Bij de geluidsniveaus die doorgaans in scholen voorkomen zijn echter het
18

psychische en emotionele effect van het lawaai belangrijker dan het risico op
gehoorschade (DE SCHRIJVER ET AL., 2003).
Deel I - Literatuurstudie
2.2. Effecten op het welbevinden, prestatievermogen en
ziekteverzuim
Een goede kwaliteit van het binnenmilieu draagt bij tot een gunstige omgeving om
in te leren en te werken en geeft een gevoel van comfort, gezondheid en welzijn
voor alle aanwezigen in de school.
Naast discomfort kan een slechte kwaliteit van het binnenmilieu ook leiden tot
onrust, onoplettendheid en concentratiestoornissen. Het leerproces is dan niet
optimaal. Dit blijkt uit verschillende onderzoeken:
• de hoeveelheid verse luchttoevoer is van invloed op de output van de leerlingen:
hoe minder ventilatie, hoe slechter de leerprestaties (MENDELL EN HEATH, 2002);
• een hoge temperatuur, onvoldoende ventilatie en een slechte akoestiek hebben
een negatieve invloed op de leerprestaties (MENDEL EN HEATH, 2005);
• er bestaat een direct verband tussen de gemeten CO2-concentratie en de leerprestaties
van de leerlingen: hoe hoger de CO2-concentratie, hoe slechter de
leerprestaties (MYHRVOLD ET AL., 1996). Hoge CO2-concentraties zijn een indicatie voor
een tekort aan ventilatie en dus hoge concentraties polluenten;
• de verstandelijke prestaties nemen tijdens de les af als de gemiddelde temperatuur
de 26°C overschrijdt. De optimale temperatuur voor hersenactiviteit ligt bij
20°C (KELDERMAN EN JONGMANS-LIEDEKERKEN, 2000);
• kinderen presteren beter in klaslokalen met genoeg daglicht (MUYLDERMANS EN SARENS,
2004);
• een geluidsniveau van 40 tot 44 dB(A) binnen ten gevolge van wegverkeer in
de omgeving van de school zorgt ervoor dat 70% van de leraren en 20% van
de leerlingen erge hinder ondervinden. De leerlingen ondervinden problemen
met het nadenken, het verstaan van de leraar, lezen, praten met anderen en het
uitvoeren van diverse oefeningen (HAANS ET AL., 2004).
19

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
Tevens is er voldoende bewijs verzameld om duidelijke conclusies te trekken
over de relatie tussen de kwaliteit van het binnenmilieu en productiviteit en ziekteverzuim
bij leerkrachten (VAN ASS EN JONGENEEL, 2004). In tabel 2 wordt een overzicht
gegeven.
Productiviteits- Ziekteverzuimwinst
(%) vermindering (% punt)
Binnenmilieu als geheel goed 10-15 2.5
Voldoende ventilatie 1-2 0.5
Geen bronnen van luchtverontreiniging 3-7 1.5
Temperatuur regelbaar 2-3 0.5
Temperatuur niet te hoog of te laag 7 -
Goede verlichting 2-3 -
TABEL 2: DE INVLOED VAN DE KWALITEIT VAN HET BINNENMILIEU OP PRODUCTIVITEIT EN ZIEKTEVERZUIM VAN WERKNEMERS
(VAN ASS EN JONGENEEL, 2004).
3. De toestand van het binnenmilieu in scholen
Hieronder is een selectie weergegeven van informatie uit relevante Vlaamse en
Europese studies.
3.1. Vlaamse onderzoeken
Van maart tot mei 1988 werden binnenklimaatmetingen uitgevoerd in 96 klaslokalen,
verspreid over 10 Belgische scholen (WOUTERS, 1989). De gemiddelde waarde
voor het CO2-gehalte bedraagt 1702 ppm. In ongeveer de helft van de klaslokalen
ligt het niveau bij ogenblikkelijke meting boven 1500 ppm. CO2-concentraties van
3000 ppm en meer zijn niet uitzonderlijk. In 1989 volgde een tweede meer gedetailleerde
meetcampagne in 17 klaslokalen, verspreid over 5 Belgische scholen.
20

De maximale gemiddelde CO 2 -concentraties per school variëren van 1927 ppm tot
3111 ppm wat duidelijk hoger is dan de vooropgestelde 1000 ppm.
Deel I - Literatuurstudie
In het kader van een projectwerk van de postacademische opleiding bedrijfsergonomie
en arbeidshygiëne aan de UA werd in 1998 een onderzoek ingesteld naar
de omgevingsfactoren in het secundair onderwijs. In het onderzoek zijn 21 theorie
klaslokalen betrokken van drie secundaire scholen (1 school uit België en twee uit
Nederland). Het onderzoek bestond uit een subjectief onderdeel (vragenlijsten) en
een objectief onderdeel (metingen). Uit de resultaten blijkt dat de lichtinval in twee
van de drie scholen onvoldoende is: buitenzonnewering wordt niet gebruikt, is niet
efficiënt of niet aanwezig. Een groot aantal respondenten klaagt over verblinding
door zonlicht en tranende ogen. Ook het klimaat en de verluchting laten te wensen
over: in veel gevallen ligt het CO2-gehalte ruim boven de 1200 ppm en wordt er
geklaagd over de slecht te regelen temperatuur. Leerlingen en docenten klagen
over geluidsoverlast, voornamelijk afkomstig van de gang en uit naburige lokalen.
In het kader van een onderzoek aan de Universiteit Antwerpen naar de ontwik-
keling van astma en allergie bij jonge volwassenen werden metingen gedaan in
27 basisscholen in de Provincie Antwerpen (STRANGER ET AL., 2003). In 15 scholen in
het stadscentrum van Antwerpen en 12 scholen in de zuidelijke randgemeenten
Boom, Aartselaar, Niel en Schelle werden gassen en deeltjes gemeten. Gelijktijdig
met deze metingen in scholen werden ook buitenluchtmetingen uitgevoerd om
de relatie tussen de luchtsamenstelling binnenshuis en buitenshuis na te gaan.
De resultaten toonden aan dat er een correlatie bestond tussen de concentratie
van zwarte rook, NO2 , SO2 en O3 in binnenlucht en de concentratie van deze
stoffen in de buitenlucht. Voor de stoffen PM2.5, BTEX, HAc en HFor kon geen
correlatie tussen de (massa)concentratie in de binnenlucht en de buitenlucht
worden vastgesteld, uitgezonderd voor benzeen. Hoewel voor geen enkele van
deze polluenten bronnen in de klaslokalen verwacht werden, was de verhouding
van de concentratie in de binnenlucht tot de concentratie in de buitenlucht groter
dan één. De grootste verhoudingen werden vastgesteld voor HAc, HFor en BTEX.
21

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
De elementaire samenstelling van PM2.5 in de binnenlucht was verschillend met
deze in de buitenlucht. De concentratie van PM2.5 in de klaslokalen was meestal
groter dan 40µg/m3 . Deze hoge waarden werden toegerekend aan het opwaaien
van stof door de beweging van leerlingen en het gebruik van schoolbordkrijt. De
aanwezigheid van tapijten bleek een significante invloed te hebben op de PM 2.5
massa.
Een recent onderzoek in 19 Belgische klaslokalen (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004) wijst uit
dat voornamelijk de luchtkwaliteit in de onderzochte klaslokalen slecht tot zeer
slecht is. Slechts twee van de 19 lokalen hebben een CO2-concentratie die onder
de 1500 ppm ligt. Maar één klaslokaal blijft onder de 1000 ppm maar dit is grotendeels
te wijten aan de zeer korte bezettingstijden van het lokaal. CO2-concentraties van boven 4000 ppm worden in 16% van de klaslokalen opgemeten. Meer dan
50% van de klaslokalen overschrijdt de 2500 ppm voor 65% van de lestijd.
De meeste onderzochte klaslokalen ondervinden geen probleem om in de winter
de temperatuur binnen de comfortgrenzen te houden. Ook de verlichtingssterkte
in de onderzochte klaslokalen vormt geen probleem. De problemen met visueel
comfort treden voornamelijk op onder de vorm van een gebrek aan uniformiteit in
de lichtsterkte. De daglichtfactoren liggen aan de lage kant, ondanks het vele glas
dat in de lokalen aanwezig is en de lichte tinten waarin de lokalen geverfd zijn.
3.2. Buitenlandse onderzoeken
In Nederland is er inmiddels al heel wat onderzoek gedaan naar de kwaliteit van
het binnenmilieu in basisscholen waaruit blijkt dat de binnenmilieukwaliteit in
scholen niet optimaal is (HAANS EN BOERSTRA, 2005).
Uit een onderzoek van de GGD regio IJssel-Vecht (2003) blijkt dat 80% van de
basisscholen een slecht binnenmilieu heeft. De CO2-concentratie 1200 ppm wordt
veelvuldig overschreden.
Uit een recent onderzoek van de GGD Zuidoost-Brabant (VAN DOORN EN WOUTERS, 2004)
blijkt dat geen enkel van de 121 onderzochte klaslokalen gedurende de hele school-
22

Deel I - Literatuurstudie
dag voldoende geventileerd wordt. Gemiddeld wordt gedurende 50% van de dag
de CO2-concentratie 1200 ppm overschreden. Daarnaast blijkt uit het onderzoek
dat gemiddeld slechts een vierde van de ventilatiecapaciteit gebruikt wordt vanwege
hinder door kou, tocht of geluid.
Ook de Technische Universiteit Eindhoven doet onderzoek naar het binnenmilieu
in basisscholen. In 2004 is een onderzoek gedaan naar de prestaties van ventilatiesystemen
in 5 scholen. Resultaten van de metingen wijzen uit dat in er in 4 van de
5 scholen een slechte binnenluchtkwaliteit is. De gemeten CO2-concentraties zijn
te hoog wat aangeeft dat er onvoldoende geventileerd wordt (HAANS EN BOERSTRA, 2005).
In Frankrijk is een onderzoek gedaan in 10 scholen in de Franse hoofdstad. Uit
de analyse van de vluchtige organische stoffen (VOS) in stalen blijkt dat de
lucht op school vooral rijk is aan chloorkoolwaterstoffen (1,1,1-trichloorethaan
en 1,4-dichloorbenzeen) en aan koolwaterstoffen (aldehyden, ketonen en esters).
Door vergelijking van de VOS-profielen met de schoolactiviteit werd de impact
duidelijk van het materiaal dat de kinderen gebruiken (stiften, lijm, inktkillers …).
Formaldehyde blijkt voornamelijk aanwezig te zijn in meubels en infrastructuur.
Deze resultaten bevestigen die van een studie die in 2001 werd uitgevoerd in 18
klassen in drie Franse regio’s (Provence-Alpes-Côte d’Azur, Alsace en Nord-Pas de
Calais). Uit de studie blijkt dat er meer CO2 aanwezig is in klassen met moderne
ramen met dubbele beglazing en minder in klassen met oude ramen met enkelvoudige
beglazing. Aldehyden zijn overal aanwezig. De aldehydenconcentraties
zijn hoger in kleine klassen, zonder rechtstreekse uitgang naar buiten en waar
de ramen minder dan vier uur per dag open staan. In lokalen in nabijheid van
groene zones worden meer glycolethers teruggevonden. Alifatische koolwaterstoffen
komen significant meer voor in scholen die dicht bij een autosnelweg liggen.
Endotoxines, gramnegatieve bacteriën en schimmels komen welig voor in lokalen
met een hoge vochtigheidsgraad en komen vaker voor in klassen met dubbele
beglazing. In klassen met vasttapijt zijn er meer endotoxines. Gramnegatieve bacteriën
en schimmels komen vaker voor in nabijheid van groene zones en als er
dieren in de klas aanwezig zijn (MAILLARD, 2005).
23

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
Ook in verschillende andere Europese landen zoals Zweden, Groot-Brittannië en
Denemarken is onderzoek gedaan naar de kwaliteit van het binnenmilieu in scholen,
voornamelijk naar de CO2-concentratie in klaslokalen. Zij vinden gemiddelde
CO2-concentraties tussen de 1000 en 2800 ppm. Als de gemiddelde concentratie
al oploopt tot 1000 ppm dan kan men verwachten dat de maximale concentratie
nog een stuk hoger ligt (MUYLDERMANS EN SARENS, 2004).
4. De relevante wetgeving en richtlijnen
In de wetgeving wordt ook aandacht besteed aan het binnenmilieu op school. Een
selectie van relevante Belgische en Vlaamse wetgeving en richtlijnen is terug te
vinden in bijlage 1.
24

DEEL II
ERVARINGSBEVRAGING
Om de kwaliteit van het binnenmilieu te waarborgen, zijn niet alleen de struc-
tuur en de eigenschappen van het schoolgebouw belangrijk, maar ook de manier
waarop met het gebouw wordt omgegaan.
Aangezien in de literatuur weinig terug te vinden is over het gedrag, de mentaliteit
en de visie van leerlingen, leerkrachten en directieleden van basisscholen met
betrekking tot het binnenmilieu, bestaat het tweede deel van dit rapport uit de
beschrijving van het kwalitatieve onderzoek. Voor dat onderzoek werden focusgroepsgesprekken
gebruikt.
De voorbereiding, het verloop en de analyse van het onderzoek zijn steeds gericht
op eenzelfde doelstelling, namelijk een antwoord te vinden op volgende vragen:
• Wat weten mensen die actief zijn in het basisonderwijs over het binnenmilieu op
school en over mogelijke negatieve effecten van een slecht binnenmilieu?
Met andere woorden: Wat weten ze?
• Wordt in basisscholen gewerkt aan de optimalisatie van het binnenmilieu ten
voordele van de gezondheid? Hoe en door wie?
Met andere woorden: Wat doen ze?
• Willen mensen die actief zijn in het basisonderwijs werken aan de optimalisatie
van het binnenmilieu op school? Hoe?
Met andere woorden: Wat vinden ze haalbaar om te doen in de toekomst?
1. Focusgroepen als methode voor kwalitatief onderzoek
1.1. Wat zijn focusgroepen?
Het onderzoek met focusgroepen is een kwalitatieve onderzoeksmethode. Een
focusgroepsgesprek is een gesprek tussen een gespreksleider en belanghebbenden.
De gespreksleider of moderator volgt een vaste gespreksleidraad rond
een bepaald thema. De deelnemers van de focusgroep gaan onderling een semi-
25

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
gestructureerd gesprek aan over het thema. De verschillende deelnemers van
de focusgroep zorgen ervoor dat verschillende meningen, waarden en attitudes
samen worden gebracht.
De bedoeling van focusgroepen is de deelnemers zo veel mogelijk zelf aan het
woord te laten zodat de onderzoeker, die optreedt als moderator, meer te weten
komt over de vooropgestelde doelstellingen.
Een onderzoek met focusgroepen heeft een aantal sterktes en zwaktes:
Sterktes:
• het onderzoek levert verdiepende informatie op door het gesprek tussen de
deelnemers;
• de psychologische afstand is kleiner en er is meer openheid dan bij een persoonlijk
interview;
• bepaalde onderwerpen en ideeën die naar voren komen, gaan verder dan de
vragen die gesteld werden door de onderzoeker;
• de onderzoeker leert het taalgebruik van de deelnemers beter kennen en begrijpen;
• het onderzoek kan relatief goedkoop uitgevoerd worden;
• door confrontatie met anderen hebben de deelnemers een zelfreflectie over het
eigen schoolgebeuren.
Zwaktes:
• er is een gespreksleiderbias. De moderator is dus niet telkens dezelfde persoon
waardoor niet volledig identiek wordt omgegaan met het vooropgestelde protocol;
• er is een zekere subjectiviteit;
• deelnemers kunnen elkaar beïnvloeden;
• analyse en interpretatie kan moeilijk zijn.
Om de vooropgestelde doelstelling te bereiken blijkt de focusgroepstechniek de
meest aangewezen methode. Zo kan met een beperkt aantal belanghebbenden die
26

epresentatief zijn voor onze doelgroep, verdiepende informatie verzameld worden
over opinies, attitudes en mogelijkheden.
Hieronder wordt aangegeven hoe de voorbereiding en het verloop van het kwalitatieve
onderzoek gebeurde. Als leidraad voor het onderzoek door focusgroepgesprekken
werd ‘The Focus Group Kit’ gebruikt (MORGAN EN KREUGER, 1998).
1.2. Opstellen van het protocol
Deel II - Ervaringsbevraging
Om alle gesprekken op een zo uniform mogelijke manier te laten verlopen werd
vooraf een protocol opgesteld waaraan de moderator-onderzoeker van het focusgesprek
zich moet houden (zie bijlage 2). De onderzoeker fungeert als moderator,
die de vragen stelt en zich opstelt als onwetende. De deelnemers zoeken onderling
door middel van gesprek en discussie een antwoord op de vraag. Tijdens het
gesprek noteert de moderator de kerngedachtes per vraag op een bord.
Binnen een focusgroep kan een bepaalde deelnemer een meer uitgesproken
mening hebben en hiervoor ook uitkomen, waardoor iemand die veeleer afwachtend
deelneemt, soms minder de kans krijgt zijn mening te uiten. Dat wordt echter
bijgestuurd door de moderator, die rechtstreeks iedereen om zijn mening vraagt.
De vragen zijn een aanzet om het gesprek te sturen, maar het zijn de deelnemers
die antwoorden en onderling discussiëren over de vraag.
De focusvragen zijn concreet opgesteld en sluiten nauw aan bij de doelstelling.
1. Jullie weten waarschijnlijk dat buitenmilieu lucht, bodem, water is. Maar wat verstaan
jullie onder binnenmilieu? Met andere woorden welke factoren bepalen
het binnenmilieu?
2. Waarom denken jullie dat een goede kwaliteit van het binnenmilieu belangrijk
is, met andere woorden wat kunnen de gevolgen zijn van een slechte kwaliteit
ervan?
3. Op welke manier wordt er in jullie school gewerkt rond het binnenmilieu op
school of specifiek in de klas?
27

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
4. Stel dat jullie één ding mogen veranderen om de kwaliteit van het binnenmilieu
te verbeteren. Met andere woorden welke factor vinden jullie prioritair om rond
te werken?
5. We zijn van plan rond binnenmilieu op school een project uit te werken. Is
hiervoor een zekere interesse en welk advies zouden jullie geven om het aantrekkelijk
te maken voor basisscholen?
Nadat de eerste vraag is gesteld, wordt ter verduidelijking en sturing van het verdere
verloop van het focusgesprek aangegeven wat de juiste omschrijving is van
binnenmilieu (zie bijlage 3).
1.3. Rekrutering van de deelnemers
De deelnemers van de focusgroepen werden geselecteerd uit drie groepen mensen
die actief zijn in het basisonderwijs:
• directieleden: deze mensen werken vooral beleidsmatig;
• leerkrachten: staan dagelijks zelf in de klas;
• preventieadviseurs: een deel van hun werking sluit nauw aan bij het thema binnenmilieu.
In eerste instantie werd geopperd om die mensen per basisschool samen te brengen.
Nadien is de strategie gewijzigd en zijn de deelnemers per functie samengebracht.
Wegens de gelijke functie van de deelnemers is er geen hiërarchie. Hierdoor heeft
iedereen evenveel recht van spreken of moet er geen rekening gehouden worden
met thema’s of onderwerpen die door de hogere in functie niet geapprecieerd
worden. Zo wordt verwacht dat leerkrachten meer informatie zullen geven als de
directieleden afwezig zijn .
In totaal waren er drie focusgroepen met directieleden, drie met preventieadviseurs
en twee met leerkrachten. De gesprekken gebeurden verspreid over West-
Vlaanderen, Limburg en Vlaams-Brabant. Twee scholen werden al gerekruteerd
28

Deel II - Ervaringsbevraging
voordat geopteerd werd de focusgroepen per functie samen te brengen. Die
gesprekken zijn ook doorgegaan.
De rekrutering gebeurde min of meer willekeurig. De onderzoekers hebben telefonisch
contact opgenomen met basisscholen, met de vraag om deel te nemen
aan de focusgroepsgesprekken over binnenmilieu op school. Er werd rekening
gehouden met de aanwezigheid van de verschillende koepels. Verder namen zowel
mensen uit grote stedelijke scholen als uit kleine dorpsscholen deel.
Focusgroep met Vrij Gemeenschaps- Gemeentelijk/Stedelijk
onderwijs onderwijs onderwijs
Directies 6 /13 3 / 13 4 / 13
Leerkrachten 5 / 9 3 / 9 1 / 9
Preventieadviseurs 7 / 12 3 / 12 2 / 12
TABEL 3: VERTEGENWOORDIGING PER ONDERWIJSKOEPEL
1.4. De focusgroepsgesprekken
De gesprekken hadden plaats in mei en juni 2005. Gemiddeld waren er vier deelnemers
per focusgroep aanwezig. In het totaal namen 39 mensen deel.
Focusgroep met Limburg West-Vlaanderen Vlaams-Brabant
Directies 23 mei 5 juni 31 mei
Leerkrachten 23 mei 7 juni /
Preventieadviseurs 18 mei 9 juni 7 juni
Gemengde functie / / 27 mei
TABEL 4: TIJDSTIP VAN FOCUSGROEPEN
13 juni
29

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
Alle gesprekken werden op cassette opgenomen en uitgeschreven. De uitgeschre-
ven gesprekken vormen de ruwe data voor de verdere analyse van het onderzoek.
2. Analyse
Focusgroepen analyseren is niet eenvoudig. Er zijn immers geen cijfermatige data
die statistisch kunnen worden verwerkt.
Bij de verwerking wordt uitgegaan van de ruwe data. De ruwe data zijn dan wel
volledig, maar vrij onoverzichtelijk om conclusies uit te trekken. Daarom wordt op
basis van de ruwe data een samenvatting gemaakt. De samenvatting wordt geïnterpreteerd,
gericht op de doelstelling en deze moet ook terug te brengen zijn op
de ruwe data. Uit de interpretatie kunnen conclusies getrokken worden.
Daarnaast moet er bij de analyse ook rekening gehouden worden met variabelen
die eigen zijn aan de focusgroepstechniek, de gespreksleidersbias en de onderlinge
beïnvloeding van de deelnemers.
2.1. De ruwe data
De ruwe data bestaan uit de uitgeschreven focusgroepsgesprekken. De ruwe data
bevatten een enorme hoeveelheid aan gegevens en zijn moeilijk interpreteerbaar.
Toch is het vooral hier dat de gespreksleidersbias waar te nemen is.
Zoals hierboven is aangegeven, moet de onderzoeker een protocol volgen om de
variabele aanpak van de onderzoeker, met andere woorden de gespreksleidersbias
zo klein mogelijk te houden over de tien gesprekken. Uit de ruwe data blijkt echter
dat de oorspronkelijke formulering van de focusvragen, zoals in de gespreksleidraad
werd afgesproken, niet volledig gevolgd werd. Inhoudelijk bleef de vraag
wel telkens dezelfde, wat de invloed van de formulering minimaliseert. Bovendien
gaat het om een dynamisch gesprek en ligt de geschreven taal soms ver van de
gesproken taal.
30

Ook tijdens de gesprekken is er een verschil in aanpak van de onderzoeker, zij het
in beperkte zin. Zo is er een verschil in het aantal inhoudelijke interpellaties, het
sturen en het zich op de vlakte houden.
2.2. De samenvatting
Deel II - Ervaringsbevraging
De samenvatting heeft als bedoeling een beter overzicht te geven van de ruwe data
om de interpretatie te vereenvoudigen. Ze kijkt verder dan de specifieke antwoorden
en geeft de algemene tendensen, of juist wat opvalt, weer.
De samenvatting wordt verkregen door de ruwe data te verwerken. Dat kan handmatig
of elektronisch met behulp van gespecialiseerde software. Om budgettaire
redenen werd gekozen voor een klassieke techniek: the long table approach. Een
eenvoudige maar effectieve methode voor het verwerken van focusgroepen.
Per functie (directieleden, leerkrachten, preventieadviseurs) worden de gesprekken
op een verschillende kleur afgedrukt en per vraag in verschillende categorieën
geordend. Dat geeft een overzicht van wat per vraag aan bod is gekomen. Aan
de hand van de kleurcodes kan achterhaald worden welke categorieën voor welke
functie het meest van belang waren.
De opmaak van de samenvatting gebeurt aan de hand van de volgende stappen:
STAP 1: Voorstel van samenvatting wordt opgesteld door één onderzoeker.
STAP 2: Andere onderzoekers lezen na en reflecteren over de focusgroepen die ze
zelf geleid hebben. Belangrijk is dat de trends van de tien gesprekken in
de samenvatting terug te vinden zijn .
STAP 3: Afwerking van de samenvatting die de basis vormt voor de interpretatie.
De antwoorden op de vijf focusvragen zijn terug te brengen op onze drie hoofdvragen:
• FOCUSVRAAG 1 EN 2: Wat weten ze?
Met andere woorden, wat weten mensen actief in het basisonderwijs over het
binnenmilieu op school en over mogelijke negatieve effecten van een slecht binnenmilieu?
31

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
• FOCUSVRAAG 3: Wat doen ze?
Met andere woorden, wordt in basisscholen gewerkt aan de optimalisatie van
het binnenmilieu? Hoe en door wie?
• FOCUSVRAAG 4 EN 5: Wat vinden ze haalbaar om te doen in de toekomst?
Met andere woorden, willen mensen actief in het basisonderwijs werken aan de
optimalisatie van het binnenmilieu op school? Hoe?
Het is duidelijk merkbaar dat er meer openheid komt naarmate het gesprek vor-
dert. Dat kan enerzijds te wijten zijn aan het feit dat deelnemers zich meer comfortabel
voelen naarmate de tijd verstrijkt. Anderzijds zijn de drie laatste vragen misschien
meer herkenbaar en inpasbaar in hun eigen leefwereld. Er wordt dan ook
meer gediscussieerd bij de drie laatste vragen.
Hieronder zijn de algemene tendensen aangegeven. Daarbij worden ook citaten
van de deelnemers aangehaald die typerend zijn voor het algemene beeld.
2.2.1. Wat weten ze?
FOCUSVRAAG 1: Jullie weten waarschijnlijk dat buitenmilieu lucht, bodem, water is.
Maar wat verstaan jullie onder binnenmilieu? M.a.w. welke factoren bepalen het
binnenmilieu?
Anders dan bij de volgende vragen geven de deelnemers hier een opsomming van
de factoren die naar hun mening het binnenmilieu op school beïnvloeden. Het
gespreksprotocol schrijft voor dat de onderzoeker de aangegeven punten op een
bord schrijft. Dat heeft tot gevolg dat factoren zelden twee of meer keren vermeld
worden.
In eerste instantie geven de deelnemers de factoren aan waarvan ze vermoeden dat
ze het binnenmilieu beïnvloeden:
- verluchting;
- warmte;
- vocht of droogte;
- mensen zelf;
32

- planten en dieren;
- lokaal, oppervlakte per leerling;
- geluid, zowel van binnen (aanpalende klaslokalen) als van buiten (snelweg);
- inrichting;
- kwaliteit van het materiaal;
- soort activiteiten;
- stof;
- gebruikte producten, materialen;
- verlichting;
- GFT-afval;
- geurhinder door toiletten in de buurt;
- poetsen, hygiëne.
ENKELE VOORBEELDEN:
Deel II - Ervaringsbevraging
“Je merkt toch dat als je meer dan een uur in de klas bent, dan krijg je echt zo’n muffe
geur.”
“Over verluchting is het toch ook eens op het nieuws geweest dat veel lokalen binnen vol
schadelijke stoffen zitten, door slechte verluchting.”
“Bij ons is er een klas waar ze een konijn hebben.”
“Eigenlijk is het niet verantwoord, eigenlijk moeten er geen dieren zijn in de klas.”
“Tapijten en kussens in klassen.”
“Dat heeft ook met verlichting te maken; onvoldoende verlichting is ook wel slecht voor
de kinderen hun ogen!”
“Hoeveel kinderen er in de klas zitten, in verhouding dan met de grootte van de
ruimte.”
“De producten die gebruikt worden, bijvoorbeeld schoonmaakproducten, verfproducten.”
De factoren die het binnenmilieu beïnvloeden worden door de verschillende groepen
vrij volledig aangegeven, zij het door aanvulling op elkaar. De focusgesprekken
met gemengde functies en minder personen gaven een iets beperkter beeld.
33

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
Opvallend is dat enkele factoren werden aangegeven die niet direct verwacht
werden:
• ergonomie, kwaliteit van de banken en stoelen (door de drie groepen aange-
haald)
“Van meubilair zou ik willen zeggen dat ik veel meemaak, bij ons toch, dat kindjes
niet op de gepaste stoel en lessenaar zitten.”
“Slecht meubilair, stoelen die te groot of te klein zijn.”
• decoratie, gezelligheid
“Versieringen met tekeningen en met knutselmaterialen.”
“De kleuren, en de gezelligheid.”
Nadat de deelnemers hun inbreng hebben gedaan, wordt een standaardfiche (zie
bijlage 4) weergegeven met de factoren die het binnenmilieu beïnvloeden. Op die
manier kan het verdere verloop van het gesprek gericht verlopen.
Met het oog op die standaardfiche geven de deelnemers aan wat de invloed op de
gezondheid zou kunnen zijn als de kwaliteit van het binnenmilieu niet voldoet.
FOCUSVRAAG 2: Waarom denken jullie dat een goede kwaliteit van het binnenmilieu
belangrijk is, m.a.w. wat kunnen de gevolgen zijn van een slechte kwaliteit ervan?
• concentratie, motivatie (vooral aangegeven door leerkrachten (LK))
leerprestatie, attitude (vooral aangegeven door directieleden (D))
“Ze zullen niet meer zo actief zijn, makkelijker in slaap vallen.”
“Ze worden suffer en lui, lui echt lui.”
“Ik denk dat het een invloed heeft op hoe ze zullen presteren.”
“Als ze in een aangename klas zitten, dan is dat toch een stimulans, denk ik, om goed
te werken.”
• welzijn (vooral aangegeven door preventieadviseurs (P))
“Stress, hoe je je voelt.”
• hoofdpijn, ziekte, allergie
“Bij gebrek aan verluchting en ventilatie kan je hoofdpijn krijgen.”
“Ademhalingsmoeilijkheden.”
“Verspreiding van ziektekiemen.”
34

2.2.2. Wat doen ze?
Deel II - Ervaringsbevraging
FOCUSVRAAG 3: Op welke manier wordt er in jullie school gewerkt rond binnenmilieu
op school of specifiek in de klas?
Het grootste deel van de deelnemers geeft aan dat er wel degelijk wordt gewerkt
rond binnenmilieu op hun basisschool. De drie onderwerpen die het meest worden
aangekaart, zijn verluchting, schoonmaak en inrichting. Daarnaast komen heel
wat andere zaken aan bod. Ondanks de standaardfiche waarop de factoren die
het binnenmilieu beïnvloeden duidelijk vermeld staan, halen de deelnemers toch
nog enkele zaken aan die hier buiten vallen. Anderzijds geven ze ook aan waarom
iets wel of iets niet gedaan wordt op de school. Op die manier komen mogelijke
knelpunten naar voren.
Op de binnenmilieufactor verluchting gaan de drie functies vrij diep in, toch zijn
het de leerkrachten die het meest aanhalen wat ze zelf doen.
“Als ik in mijn klas binnenkom, zet ik onmiddellijk het raam open.” (LK)
“Het is belangrijk tijdens de speeltijd wat open te zetten.” (LK)
“Algemeen is ooit wel eens afgesproken om te verluchten, maar concreet?” (LK)
“Tijdens de speeltijd en tijdens de middagpauze zetten we de ramen open.” (LK)
Tegen verluchting wordt ook wel eens kritisch aangekeken:
“Ik vraag me af of die roosters even efficiënt zijn?” (D)
“In de winter worden wij tegengewerkt om de ramen open te zetten wegens de verwarmingskosten.”
(LK)
Uit de analyse blijkt dus dat erop gelet wordt dat er af en toe verse lucht in de
klas komt, maar van een actief beleid om frequent en op een adequate manier te
verluchten, is geen sprake.
Ook op poetsen en hygiëne wordt door de verschillende groepen de nadruk gelegd.
Vooral leerkrachten letten erop dat het op school hygiënisch blijft.
“In mijn klas wordt elke dag geveegd, nat maar één keer per week.” (LK)
“In onze school wordt een hygiëneplan gebruikt.” (P)
35

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
“Wij moeten om de veertien dagen alles aan de kant schuiven, alles van de grond
nemen en dan komen ze de klas heel goed met nat poetsen.” (LK)
Hoewel ook hier enkele kritische noten klinken:
“Als de vensterbanken vol staan worden die niet schoongemaakt.” (LK)
“Toiletten wel heel vaak, met javel en dettol.” (D)
“Tapijten worden veel te weinig gestofzuigd, maar om de veertien dagen.” (P)
“Poetsfirma’s gebruiken de producten die ze zelf kiezen en die ze, ik weet niet waar,
halen. Op de bussen hangt geen etiket of zo hoor, ook wat betreft de dosissen beslissen
ze zelf.” (D)
Een belangrijke factor bij het schoonmaken is, of het om eigen poetspersoneel of
een externe dienst gaat. Bij externe diensten heeft de school weinig zeggenschap
over hoe en met welke middelen wordt gepoetst.
Aansluitend op het aspect hygiëne en schoonmaken wordt er ook gepraat over de
inrichting in het algemeen, onder andere over losstaande voorwerpen, en dieren
en planten in de klas. Men is er zich van bewust dat dit onder andere problemen
kan geven voor kinderen met astma of allergieën. Dieren zijn over het algemeen
niet meer constant toegelaten in de klas. Af en toe kan het wel tijdelijk als het een
educatieve waarde heeft. Over het belang en de aanwezigheid van planten zijn de
meningen enigszins verdeeld. Afval wordt vrij goed gesorteerd en het GFT wordt
meestal in grote bakken op de speelplaats bewaard en dus niet in de klas.
De plaatsing van het meubilair en het materiaalgebruik blijken factoren te zijn die
weinig beïnvloedbaar zijn of waar men vrij gerust over is.
“Alles wijst zichzelf wat uit, je hebt niet veel keuze, hé.” (D)
“Ik denk dat die firma’s die aan scholen leveren, al goed gecontroleerd worden.” (LK)
“Meestal wordt bij de aanschaf van materiaal geen rekening gehouden met gezondheid.”
(P)
Leerkrachten proberen wel hun bekommernissen en noden door te geven aan de
directie. Hier wordt afhankelijk van de haalbaarheid en het kostenplaatje rekening
mee gehouden. In de meeste scholen wordt gebruik gemaakt van stofvrij krijt.
36

Ook rond andere zaken wordt gewerkt, zij het in mindere mate. Het gaat om ver-
lichting, vocht, verwarming en warmte. Alleen gordijnen of zonnewering blijken
enige oplossing te bieden tegen de warmte. Hoe met de verwarming wordt omgegaan,
is sterk afhankelijk of die in de klas zelf regelbaar is.
De grootste reden waarom maatregelen om de kwaliteit van het binnenmilieu te
bevorderen niet worden genomen, is het financiële aspect. Dat wordt vooral geopperd
door de directieleden:
“Hoe je het ook draait of keert, alles heeft met financiën te maken.”
“Er zijn heel wat zaken die al een kostenplaatje hebben.”
De algemene tendens is toch dat de leerkracht de persoon is die zelf dingen onderneemt
naarmate die haalbaar zijn, zonder dat er algemene richtlijnen zijn.
“De leerkracht is zelf verantwoordelijk, ieder voor zich.” (LK)
“Ik denk dat veel staat of valt met de leerkracht zelf: het initiatief moet van de leerkracht
komen.” (P)
De oorzaak van de slechte kwaliteit van het binnenmilieu leggen de deelnemers
echter vaak niet bij zichzelf. Ze wijten het probleem aan andere factoren. Directies
houden sterk rekening met het financiële aspect, leerkrachten en preventieadviseurs
wijten het dan weer aan collega’s of poetspersoneel.
2.2.3. Wat vinden ze haalbaar in de toekomst?
Deel II - Ervaringsbevraging
Om een project uit te werken is het nodig te weten welke criteria basisscholen
belangrijk vinden, met andere woorden: Waar is er interesse voor? Wat vinden
scholen prioritair?
FOCUSVRAAG 4: Stel dat jullie één ding mogen veranderen om de kwaliteit van het
binnenmilieu te verbeteren, welke factor vinden jullie prioritair om rond te werken?
37

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
De prioriteiten van de directies, preventieadviseurs en leerkrachten liggen vrij
dicht bij elkaar. Preventieadviseurs en leerkrachten durven wel vaker iets verder te
gaan dan directies. Die blijven namelijk altijd rekening houden met de financiële
implicaties .
Ondanks het feit dat er rond verluchting en schoonmaken al een en ander gebeurt
op school (cf. 2.2.2.), zijn dit eveneens de prioritaire factoren waarrond gewerkt zou
moeten worden volgens de leerkrachten en preventieadviseurs. Enkele situaties die
nu voorkomen maar die ze graag veranderd zien, zijn:
“’t Zijn altijd maar dezelfde die hun ramen open zetten; niet iedereen doet het.”
“Het is een stofboel tussen het speelgoed.”
Ze leggen hun prioriteit hier om de volgende redenen:
“Een schone klas geeft ook meer aanleiding tot netheid van de leerlingen.”
“Verluchting en ventilatie is een heel belangrijk punt.”
Beide partijen vinden dat ze niet altijd evenveel gehoor hierover krijgen bij de
directie.
Directies halen ook aan dat een goede attitude al een grote stap in de goede richting
is:
“Op een eenvoudige manier kan je zelf al heel wat in de hand houden.”
“Gewoon praktische gewoontes zijn van belang.”
Zo wordt bij verluchting aangegeven dat door gedragsverandering het gebruik van
de ventilatievoorzieningen zeker verbeterd kan worden. Toch halen zij ook weer de
knelpunten aan, zoals het financiële aspect of de vraag of er een wetgeving is die
prioriteiten oplegt.
Naast ventilatie en schoonmaak geven de deelnemers aan dat ook de inrichting
een prioritaire factor is. Aandachtspunten die worden vernoemd zijn de vloerbekleding,
de soms grote hoeveelheid losstaande voorwerpen in de klas, open kasten en
de aanwezigheid van planten.
Als minder prioritair, maar niet onbelangrijk, worden de factoren licht, grootte van
het lokaal en warmte aangehaald.
38

Deel II - Ervaringsbevraging
Opvallend is dat ook hier enkele malen de ergonomie wordt vermeld.
“Zorgen dat ze een deftige stoel hebben en op die manier een deftige houding.”
Focusvraag 5: We zijn van plan rond binnenmilieu op school een project uit te
werken. Is hiervoor een zekere interesse en welk advies zouden jullie geven om het
aantrekkelijk te maken voor basisscholen?
Er worden enerzijds heel wat raadgevingen en tips gegeven over hoe een thema als
binnenmilieu en gezondheid op school projectmatig kan worden geïmplementeerd
op school. Anderzijds worden ook kritisch opbouwende opmerkingen gegeven om
erover te waken dat het geheel haalbaar blijft.
De meeste raadgevingen geven aan dat het om een concreet, educatief en speels
project moet gaan dat toegankelijk is voor zowel directie, leerkrachten als leerlingen.
“Iets concreets waar onmiddellijk mee gewerkt kan worden en waar de leerlingen iets
mee zijn: anders is het weer van ‘weer een preekje’, of ‘weer een papiertje.” (LK)
“Concreet, anders beginnen ze er niet aan.” (D)
“Leerlingen moeten kunnen meehelpen aan kleine zaken.” (LK)
“Ik vind het goed als het wat in de eigen situatie ingepast kan worden.” (LK)
Er wordt aangegeven dat het belangrijk is dat de hele school bij het project wordt
betrokken. Belangrijk is wel dat er een voortrekker is. De leerlingen moeten zeker
bereikt worden (zoals hierboven vermeld), maar er moet ook aangepaste informatie
zijn voor de leerkrachten of de preventieadviseurs.
Voor de leerlingen kan dit via een poster, een kalender, een opdrachtje, een liedje.
“Dus een educatief project met iedere maand een aandachtspunt.”
“Zo’n dingen kunnen mensen zich blijvend herinneren”
“Een poster is makkelijk om te integreren; het moet wel aantrekkelijk zijn, niet saai.”
“Het moet plezant zijn.”
Voor de leerkrachten en directie blijkt het belangrijk te zijn enige achtergrondinformatie
bij de hand te hebben:
39

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
“Aangeven wat voor informatie er is, korte tips, makkelijk leesbaar en ze mogen er geen
uren mee bezig zijn.”
“Ik vraag me dan af of er wetenschappelijke bewijzen zijn.”
“We moeten op de hoogte zijn van het nut.”
De preventieadviseurs vinden het belangrijk te kunnen nagaan waar de problemen
zich voordoen. Dat kan eventueel met een checklist:
“Op die manier kunnen we een risicoanalyse maken.”
Niet alleen met de personen die het materiaal gaan gebruiken moet rekening
gehouden worden. De beslissing om met een project door te gaan ligt vaak bij de
personeelsraad, maar ook het oudercomité heeft haar invloed.
De meeste deelnemers aan de focusgroepen zijn van mening dat het belangrijk
is om rond binnenmilieu op school te werken, maar sommigen hebben toch nog
enkele kritische opmerkingen over de interesse en de projectmatige aanpak.
“Voor de kinderen is het misschien wel een ver-van-mijn-bed-show.”
“Het is allemaal afhankelijk van de financiën.”
“Er komen van de ouders nu wel weinig opmerkingen.”
“Wel oppassen dat het haalbaar is als iedere maand iets wordt aangeboden.”
Ten slotte werd nog aangegeven dat het uit praktische overwegingen aan te raden
is het project aan te bieden voor het schooljaar is gestart. Scholen krijgen tijdens
het jaar namelijk al heel veel dingen aangeboden. Bovendien moeten de leerkrachten
de kans krijgen enig voorbereidingswerk te doen.
3. Interpretatie
In de samenvatting van het kwalitatieve onderzoek met focusgroepen komen
enkele trends naar voren.
40

Deel II - Ervaringsbevraging
Directieleden, leerkrachten en preventieadviseurs kunnen de term ‘binnenmilieu’
vrij goed omschrijven. Door onderlinge stimulatie en aanvulling worden de verscheidene
factoren die het binnenmilieu beïnvloeden, vrij volledig aangegeven.
Daarnaast worden ook enkele factoren als ergonomie, decoratie en gezelligheid
aangegeven, die niet onmiddellijk het binnenmilieu zelf beïnvloeden. Die factoren
bepalen echter wel mee het sociaal welbevinden van het binnenmilieu.
De meeste deelnemers zijn er zich van bewust dat een slechte kwaliteit van het
binnenmilieu negatieve effecten kan hebben op de gezondheid, het welbevinden
en het prestatievermogen van zowel de leerkrachten als de leerlingen.
Er wordt aangegeven dat momenteel al gewerkt wordt aan de kwaliteit van het binnenmilieu
op school: er wordt verlucht, er is aandacht voor de inrichting, en voor
schoonmaak en hygiëne, zij het in beperkte mate.
Hygiëne en schoonmaak zijn vooral voor de leerkrachten belangrijk. Het zijn ook
veelal de leerkrachten die de lokalen verluchten. Dat maakt dat de kwaliteit van de
binnenlucht hoofdzakelijk afhankelijk is van het gedrag van de leerkrachten.
Hoewel er dus al gewerkt wordt aan de kwaliteit van het binnenmilieu, gebeurt dat
niet altijd met het oog op gezondheid.
Acties om de kwaliteit van het binnenmilieu te optimaliseren zijn veeleer spontane
initiatieven en niet zozeer het gevolg van een gestructureerd (gezondheids)beleid.
Vaak hebben die acties een curatief karakter (er doet zich al een probleem voor) in
plaats van een preventief karakter (voorkomen dat het probleem zich voordoet).
Volgens directieleden hangt aan de meeste initiatieven een kostenplaatje wat een
knelpunt kan zijn om te werken aan een goed binnenmilieu.
Niettegenstaande dit knelpunt is er zeker interesse voor een project rond binnenmilieu
in basisscholen. De volgende drie factoren zijn prioritair: verluchting,
schoonmaak en inrichting van klaslokalen. Het project moet concreet, educatief,
speels en haalbaar zijn.
41

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
De volledige school moet bij het project betrokken worden, want om op een efficiënte
wijze te kunnen werken aan een gezond binnenmilieu op school moet er
een beleid gevoerd worden dat zich zowel op klas- als op schoolniveau situeert.
Directieleden, leerkrachten, leerlingen en preventieadviseurs moeten dus allemaal
betrokken worden in het project.
4. Conclusies
De doelstelling om een antwoord te vinden op de drie vooropgestelde vragen is
behaald.
Directieleden, leerkrachten en preventieadviseurs hebben een vrij goed beeld van
wat de negatieve gevolgen van een slecht binnenmilieu op school kunnen zijn.
Momenteel wordt er in scholen al gewerkt aan de optimalisatie van het binnenmilieu,
zij het in beperkte mate. Er wordt voornamelijk al aandacht besteed aan
verluchting en schoonmaak. Van een beleid op schoolniveau is op dit moment
nog geen sprake. De aanpak is dus veeleer curatief en slechts in beperkte mate
preventief.
Er is interesse voor de thematiek en bereidwilligheid om de kwaliteit van het binnenmilieu
op een meer gestructureerde wijze te bevorderen, vooral op het vlak van
verluchting, schoonmaak en inrichting van klaslokalen. De voorkeur gaat uit naar
een project dat concreet, educatief, speels en haalbaar is, waarbij alle gebruikers
van de school betrokken worden.
42

ALGEMENE CONCLUSIES
Uit de literatuur en uit de ervaring komt naar voren dat de kwaliteit van het bin-
nenmilieu op school niet optimaal is en een negatief effect heeft op de gebruikers
van het gebouw.
Een goede kwaliteit van het binnenmilieu kan niet alleen gerealiseerd worden
met behulp van een goed ontwerp van het schoolgebouw en de installaties in de
school. Ook een adequaat beheer en onderhoud, een afgewogen inrichting, een
verantwoord gebruik van de voorzieningen en een goede keuze van schoolmateriaal
zijn uitermate belangrijk.
Inspelen op attitudewijziging ten opzichte van beheer, onderhoud, inrichting,
gebruik en productkeuze kan dus bijdragen tot een betere kwaliteit van het binnenmilieu.
In basisscholen is de wil er wel om iets te doen, maar de middelen, zowel financi-
eel als praktisch, en de concrete en correcte informatie zijn niet altijd voorhanden.
Daarom is het nodig om informatie en concrete acties aan te bieden. Die moeten
specifiek aangepast zijn aan en toegankelijk zijn voor de verschillende niveaus op
school: de klas, het beleid en de schoolomgeving. Dat kan als het ontwikkelde
materiaal concreet, bruikbaar, speels en educatief is.
43

DANKWOORD
Onze welgemeende dank gaat uit naar iedereen die ons ondersteuning en advies
verstrekte bij het opstellen van dit rapport. Alleen dankzij hun goede raad, hulp,
medewerking aan de literatuurstudie en de focusgroepsgesprekken is dit rapport
tot stand kunnen komen.
In het bijzonder willen we de volgende instanties bedanken:
LOGO Oostende-Ieper-Veurne-Diksmuide
Centrumlogo & LOGO Pajottenland/Zennevallei
LOGO Midden-Limburg, LOGO Maasland & LOGO Zuid-Limburg
Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie
De directieleden, leerkrachten en preventieadviseurs van de basisscholen die aan
de focusgroepsgesprekken hebben deelgenomen.
44

REFERENTIES
BAYER, C., CROW, S. & FISCHER, J. (2000). Causes of Indoor Air quality problems in Schools. Summary
of scientific research. Revised edition. Energy Division Oak Ridge National Laboratory.
DE SCHRIJVER, K., TILBORGHS, G. & WILDEMEERSCH, D. (2003). Wonen en Gezondheid. Ministerie
van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Gezondheidszorg, Afdeling Preventieve en
Sociale Gezondheidszorg.
DENEYER, A. (2003). Visueel comfort en normalisatie. WTCB tijdschrift, 3: pg 33-42.
EPA (2000). Indoor air quality and student performance. United States Environmental Protection
Agency. EPA 402-F-00-009.
GGD (2002). GGD Richtlijn Ventilatie van scholen en de kwaliteit van het binnenmilieu.
GOETHALS, M. (2004). Gevolgen van omgevingslawaai voor de gezondheid.
HAANS, L. & BOERSTRA, A.C. (2005). Beter leren in een gezonde school. BBA Boerstra Binnenmilieu
Advies.
HAANS, L.; BOERSTRA, A.C. & DERIKX, C.C.M. (2004). Cahier binnenmilieu in basisscholen T2.
Serie Praktijkboek Gezonde Gebouwen, ISSO/SBR.
HEATH, G.A. & MENDELL, M.J. (2002). Do indoor environments in schools influence student performance?
A review of the literature. The ninth internatonal conference on indoor air quality and
climate, pg 882-907.
KELDERMAN, J. & JONGMANS-LIEDEKERKEN, G. (2000). Handboek Binnenmilieu scholen en kinderdagverblijven.
GGD Oostelijk Zuid Limburg.
MAILLARD, C. (2005). Hoe gezond is de lucht in de klas? Artsenkrant, nr 1699.
MENDELL, M.J. & HEATH, G.A. (2005). Do indoor pollutants and thermal conditions in schools
influence student performance? A critical review of the literature. Indoor Air, Volume 15: pg
27-52.
MENNE, B. & NEMER, L. (2003). Environmental hazards trigger childhood allergic disorder. Word
Health Organization. Fact sheet EURO/01/03.
MORGAN, D.L. & KRUEGER, R.A. (1998). The Focus Group Kit. Volumes 1-6.
Volume 1: MORGAN, D.L., The focus Group Guidebook.
Volume 2: MORGAN, D.L., Planning Focus Groups.
Volume 3: KRUEGER, R.A., Developing Questions for Focus Groups.
Volume 4: KRUEGER, R.A., Moderating Focus Groups.
Volume 5: KRUEGER, R.A. & KING J.A., Involving Community Members in Focus Groups.
Volume 6: KRUEGER, R.A., Analyzing and reporting focus group results.
45

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
MUYLDERMANS, S. & SARENS, W. (2004). Binnenklimaat en energieverbruik in scholen. Eindwerk
aangeboden tot het behalen van de graad van burgerlijk ingenieur-architect.
MYHRVOLD, A.; OLESEN, E. & LAURIDSEN, O. (1996). Indoor environment in schoolspupils health
performance in regard to CO 2 concentrations. Indoor Air. The seventh international conference
on indoor air quality and climate, 4: pg 369-371.
POTTING, J., VAN SANDT, P., BRUNEKREEF, B., ROMERY, I., BELEIJ, J.S.M. (1989). Zieke scholen? Aspecifieke
gezondheidsklachten bij schoolkinderen in samenhang met het binnenklimaat. Tijdschrift
voor sociale gezondheidszorg, 67: 311-315.
PUDDU, M. & TAFFEREAU, J. (2003). Astma en Luchtverontreiniging. Stand van zaken in België en
elementen voor een gezondheidsbeleid. Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, IPH/EPI
Reports Nr. 2003-012.
STRANGER MARIANNE ET AL. (2003). Methodologie ter inschatting van de impact van PM2.5 en
gassen in relatie tot de ontwikkeling van astma en allergie bij jonge volwassenen. Eindrapport
PBO/99A/21/51. Universiteit Antwerpen.
VAN ASS, M. & JONGENEEL, M. (2004). Binnenmilieu en gezondheid – Hoe zit het met scholieren?
Review van de literatuur.
VAN DOORN, S.J. & WOUTERS, S. (2004). Verbetering van binnenmilieu op basisscholen en het
effect van een CO 2 -signaalmeter. Pilot 2003-2004. GGD Zuidoost-Brabant.
WOUTERS, P. (1989) in Prevent vzw 2004. Belgische ervaringen inzake ventilatiekwaliteit in
gebouwen. WTCB Tijdschrift, 2: pg 1-11.
46

BIJLAGEN
Bijlage 1 - Relevante wetgeving en richtlijnen met betrekking tot het binnenmi-
lieu in basisscholen
Bijlage 2 - Protocol van de focusgesprekken
Bijlage 3 - Standaardfiche
Bijlage 4 - Verklarende woordenlijst
Bijlage 5 - Vermelde afkortingen, eenheden en chemische stoffen
47

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
B I J L A G E 1
Relevante wetgeving en richtlijnen met betrekking tot
het binnenmilieu in basisscholen
Inzake binnenmilieu en/of gezondheid in basisscholen zijn er een aantal regelgevingen.
In wat volgt wordt hiervan een kort overzicht gegeven:
1. het binnenmilieubesluit;
2. de controlelijst ‘Veiligheid en welzijn op school’ van de Inspectie basisonderwijs;
3. de omzendbrief van 08/10/1997 aangaande veiligheid, gezondheid, hygiëne en
milieuzorg in onderwijsinstellingen;
4. de energieprestatieregelgeving;
5. het ARAB;
6. de codex over het welzijn op het werk.
Het Binnenmilieubesluit
11 juni 2004 (BS 19.X.04) – Besluit van de Vlaamse Regering houdende maatregelen
tot bestrijding van de gezondheidsrisico’s door verontreiniging van het
binnenmilieu.
Aansluitend op het preventiedecreet werd een besluit van de Vlaamse regering
uitgevaardigd om op gezondheidsbedreigende factoren in het binnenmilieu van
publiek toegankelijke gebouwen (vb. scholen) of private gebouwen te kunnen reageren.
Dit kan al dan niet met de hulp van de medisch milieukundigen in de Logo’s
en van de Vlaamse Gezondheidsinspectie.
Het besluit schuift ook een aantal richt- en interventiewaarden voor bepaalde
gezondheidsbedreigende factoren in het binnenmilieu naar voor. Bij overschrijding
van deze waarden is actie aangewezen.
Hieronder worden de artikels uit het Binnenmilieubesluit aangegeven die betrekking
hebben op publiek toegankelijke gebouwen.
48

Art. 2. Al wie verantwoordelijk is voor de bouw, het onderhoud of de uitrusting
van woningen of publiek toegankelijke gebouwen, stelt alles in het werk om de
gezondheidsrisico's van het binnenmilieu voor de bewoners of gebruikers maximaal te
beperken.
In geval van onzekerheid over het risico van negatieve gezondheidseffecten, wordt het
voorzorgsprincipe toegepast waarbij er maatregelen worden genomen om de kwaliteit
van het binnenmilieu zo optimaal mogelijk te houden.
De maatregelen worden afgewogen tegen de waarschijnlijkheid van optreden van de
vermoede effecten, de ernst van de verwachte effecten, de grootte van de blootgestelde
populatie en de verwachte maatschappelijke impact van de effecten en/of maatregelen.
Art. 4. Ter uitvoering van artikel 30,§2, van het decreet, worden de Logo’s belast met
informerende en voorlichtende taken aangaande het binnenmilieu.
Bijlagen
Art. 5. §1. De medisch milieukundigen bij de Logo’s evenals de Vlaamse Gezondheidsin-
spectie, zijn bevoegd om een onderzoek in te stellen naar potentiële gezondheidsrisico’s
in en gezondheidsklachten door het binnenmilieu.
Daartoe organiseren zij een dienstverlening die het mogelijk maakt om in woningen en
in publiek toegankelijke gebouwen een onderzoek in te stellen.
§2. De medisch milieukundigen bij de Logo’s en de Vlaamse Gezondheidsinspectie informeren,
op specifiek verzoek of op eigen initiatief, de gezondheidswerkers en de burgers
over de gezondheidsrisico’s die verbonden zijn aan vormen van vervuiling die aanwezig
zijn in woningen of in publiek toegankelijke gebouwen.
Zij verstrekken gerichte adviezen over het gezondheidsrisico van een onderzochte
woning of van een publiek toegankelijk gebouw of van onderdelen ervan.
§3. De Vlaamse Gezondheidsinspectie kan analyses van relevante stoffen in het binnenmilieu
uitvoeren.
§4. De medisch milieukundigen bij de Logo’s en de Vlaamse Gezondheidsinspectie kunnen
saneringsmogelijkheden voorstellen.
49

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
§5. De Vlaamse Gezondheidsinspectie kan, op basis van de analyse, bedoeld in §3, of
op basis van geobjectiveerde ernstige bedreigingen van het binnenmilieu, een publiek
toegankelijk gebouw kwalificeren als ongeschikt voor verder publiek gebruik.
Art.6. §4. Een beheerder of gebruiker van publiek toegankelijke gebouwen kan, in geval
van vermoede gezondheidsrisico’s die verbonden zijn met vormen van vervuiling van
het binnenmilieu van deze gebouwen, een gemotiveerde aanvraag indienen bij het Logo
van het gebied waar het publiek toegankelijk gebouw zich bevindt of rechtstreeks bij de
Vlaamse Gezondheidsinspectie.
Art.7. §1. De medisch milieukundigen bij de Logo’s zijn verantwoordelijk voor het eerstelijnsonderzoek
van de aanvraag, bedoeld in artikel 6, §§ 1 en 4. Als meer deskundigheid
nodig is, kunnen zij beroep doen op de Vlaamse Gezondheidsinspectie. Dat zal steeds
gebeuren als ook metingen en/of laboratoriumtesten noodzakelijk zijn.
§2. De medisch milieukundigen bij de Logo’s en de Vlaamse Gezondheidsinspectie
bepalen op basis van de aanvraag, bedoeld in artikel 6, §§ 1, 2 of 4, ieder wat hem of
haar betreft, de inhoud van het onderzoek en de wijze waarom dat verloopt. Zo nodig
gebeurt er een onderzoek ter plaatse.
Art.8 §1. Onderzoeks- en interventiekosten van de Vlaamse Gezondheidsinspectie en
van de medisch milieukundigen bij de Logo’s zijn, volgens de beschikbare middelen
ingeschreven in de begroting, ten laste van de Vlaamse Gemeenschap.
Art. 12 §1. Als in een publiek toegankelijk gebouw een richtwaarden, bedoeld in bijlage
wordt overschreden, bezorgt de medisch milieukundige bij de Logo’s of de Vlaamse
Gezondheidsinspectie aan de beheerder een rapport met gemotiveerde aanbevelingen
om de gezondheidsrisico’s te beperken of uit te sluiten.
§2. Als in een publiek toegankelijk gebouw de interventiewaarde als bedoeld in bijlage,
wordt overschreden, of indien op een andere wijze ernstige gezondheidsbedreigende
binnenmilieus worden geobjectiveerd, bezorgt de Vlaamse Gezondheidsinspectie aan
de beheerder een rapport met de expliciete opdracht om de objectief vastgestelde
gezondheidsrisico’s te beperken of uit te sluiten. Die opdracht kwalificeert publiek
50

toegankelijke gebouwen als ongeschikt gebouw voor verder publiek gebruik of legt op
saneringsmaatregelen uit te voeren binnen een in de opdracht bepaalde termijn.
§3. Een rapport of opdracht betreffende publiek toegankelijke gebouwen wordt aangetekend
verstuurd naar de beheerder van het gebouw. Een afschrift van de opdracht wordt
verstuurd naar de burgemeester van de gemeente waar de publiek toegankelijke gebouwen
zich bevinden. Na ontvangst van het rapport of de opdracht neemt de beheerder
een beslissing binnen een termijn die in overeenstemming is met het vastgestelde risico
zoals gemotiveerd in het rapport.
§4. De beheerder van een publiek toegankelijk gebouw deelt zijn beslissing, genomen op
basis van een rapport of opdracht, mee aan de Vlaamse Gezondheidsinspectie binnen
vijf werkdagen nadat ze is genomen.
§5. Als de beslissing van de beheerder van een publiek toegankelijk gebouw, volgend op
een opdracht van de Vlaamse Gezondheidsinspectie, niet in overeenstemming met deze
opdracht is genomen, of wanneer binnen de in deze opdracht bepaalde termijnen geen
beslissing is genomen, meldt de Vlaamse Gezondheidsinspectie dat aan de burgemeester
en de minister, en maakt ze dit publiekelijk bekend. Die melding gebeurt binnen
dertig dagen, volgend op de betekening van de beslissing, respectievelijk het verstrijken
van de opgelegde termijn.
De controlelijst ‘Veiligheid en welzijn op school’ van de
inspectie basisonderwijs
Tijdens schooldoorlichtingen baseert de inspectie zich bij de controle van aspecten
van veiligheid, hygiëne en bewoonbaarheid op school op richtlijnen. Ze beoordeelt
daarmee het interne veiligheidszorgsysteem van de onderwijsinstelling. De
onderwijsinspectie oefent hiermede vooral een functie van signaalgever uit in het
kader van een totaal veiligheidszorgbeleid.
In de controlelijst worden vier indicatoren gehanteerd:
1. organisatie van het veiligheids- en welzijnsbeleid;
2. bewoonbaarheid van de schoolinfrastructuur;
Bijlagen
51

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
3. veiligheid van de leer- en werkomgeving;
4. hygiëne, gezondheid en milieuzorg.
Iedere indicator bestaat uit een aantal variabelen.
De waardering gebeurt op basis van drie niveaus (1. voldoet, 2. onvoldoende, 3.
onaanvaardbaar). De niveaus 2 en 3 vragen, op korte of op middellange termijn,
maatregelen vanwege de school waarvan de realisatie door de inspectie wordt
opgevolgd.
Wat het binnenmilieu in basisscholen betreft zijn voornamelijk volgende zaken in
de controlelijst van belang:
1. ORGANISATIE VAN HET VEILIGHEIDS- EN WELZIJNSBELEID
1.1 Verantwoordelijkheid en veiligheidsbeleid
1. Er bestaat een geschreven beleidsverklaring die ondubbelzinnig het engagement
uitdrukt van schoolbestuur en schoolleiding inzake veiligheid, gezondheid
en milieu
2. Deze beleidsverklaring legt de nadruk op de actieve betrokkenheid van de
medewerkers via een participatief management, teamwork en overleg.
3. Deze beleidsverklaring is gericht op de voorkoming van schadegevallen en van
risico’s voor de veiligheid en de gezondheid van de leerlingen en het personeel.
7. Het schoolbestuur beschikt over een preventief onderhoudsprogramma voor
het scholencomplex en de uitrusting.
2. BEWOONBAARHEID VAN DE INFRASTRUCTUUR
52
2.1 Lokalen
Klaslokalen
1. De lokalen kunnen voldoende verlicht worden.
2. De lokalen kunnen voldoende verwarmd worden.
3. De lokalen zijn voldoende ruim.
4. De lokalen kunnen gelucht worden
5. Er is zonwering waar nodig.

6. De geluidshinder is beperkt.
7. Er zijn wastafels met stromend water
8. Het computerlokaal voldoet aan de eisen inzake bewoonbaarheid (oppervlakte,
verlichting, verluchting, verwarming).
Andere lokalen
1. De schoolgebouwen voldoen aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid (=
oppervlakte in verhouding tot gebruik en/of bestemming, sanitaire voorzieningen,
verwarmingsmogelijkheden, verlichtings- en verluchtingsmogelijkheden,
voldoende en veilige elektrische installaties, stabiliteit, isolatie, toegankelijkheid,…)
2. De polyvalente ruimtes voldoen aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid
(zie 1.)
3. Het leraarslokaal voldoet aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid (zie
1.)
4. De keuken voldoet aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid (zie 1.)
5. De eetzaal voldoet aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid (zie 1.)
6. De gymzaal voldoet aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid (zie 1.)
7. De kleedruimtes voldoen aan de voorwaarden inzake bewoonbaarheid (zie 1.)
3. VEILIGHEID VAN DE LEER- EN WERKOMGEVING
3.1 Algemene veiligheid en elektrische installaties
10. Gevaarlijke producten zijn veilig opgeslaan
4. HYGIËNE, GEZONDHEID EN MILIEUZORG
Bijlagen
4.1 Infrastructurele voorzieningen
1. Lokalen, materialen en ruimtes worden voldoende onderhouden.
2. De vloer in keuken en eetzaal is voldoende hard (en niet absorberend) en wordt
goed onderhouden.
3. De administratieruimte en de reproductieruimte worden voldoende gelucht,
verlicht, verwarmd en onderhouden.
53

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
4.2 Sanitair
5. Toiletten worden voldoende gelucht, verwarmd, verlicht en zindelijk gehouden.
Er is geen geurhinder.
4.3 Milieu/afval
1. De regelgeving inzake het rookverbod wordt opgevolgd.
5. Er staan geen giftige bomen of struiken.
8. De school beschikt over een asbestinventaris (jaarlijks visuele controle).
De omzendbrief van 08/10/1997 aangaande veiligheid,
gezondheid, hygiëne en milieuzorg in onderwijsinstellingen
In de omzendbrief komen onder andere volgende zaken naar voor die betrekking
hebben op een gezond binnenmilieu op school:
A. Opdracht van de school
Het is de opdracht van de school om te zorgen voor het welzijn van leerlingen en
medewerkers – het onderwijzend, het meesters-, vak- en dienstpersoneel – en van
iedereen die bij de activiteiten van de school wordt betrokken. Het welzijn wordt
nagestreefd door maatregelen met betrekking tot de arbeidsveiligheid, de gezondheid,
de psychosociale belasting, de arbeidshygiëne, de verfraaiing van de werkplaatsen
en inzake leefmilieu.
C. Onderwijsniveau of -sector
Veiligheid, Gezondheid, Hygiëne en Milieuzorg (V.G.H.M.) in het lager onderwijs
Doelstelling is de kinderen bekwaam te maken om gevaren te herkennen, de risico’s
te evalueren die er mee samengaan en deze te beheersen. De school dient de kinderen
te helpen om zich de preventiemaatregelen betreffende het dagelijks leven eigen
te maken; deze regels worden uitgelegd op basis van de analyse van de risico’s en
gestreefd wordt naar de aanvaarding van deze regels door de leerlingen.
54

Energieprestatieregelgeving
Bijlagen
Het Vlaams Gewest voert vanaf 1 januari 2006 een energieprestatieregelgeving
in en vervangt hiermee de bestaande isolatieregelgeving. Dit alles in uitvoering
van de Europese commissie die begin 2003 een richtlijn heeft gepubliceerd die de
lidstaten verplicht om tegen januari 2006 initiatieven te nemen zodat de energieprestaties
van gebouwen verbeteren.
Het energieprestatiebesluit legt eisen op aan alle nieuwe gebouwen en aan alle
bestaande gebouwen die verbouwd of uitgebreid worden op voorwaarde dat:
• het gebouw verwarmd wordt of gekoeld wordt voor mensen die er in wonen,
werken, winkelen, sporten;
• er voor de werken een stedenbouwkundige vergunning aangevraagd wordt na 1
januari 2006.
Naast eisen voor woongebouwen zijn er eisen voor kantoren, scholen, industriële
gebouwen, handelszaken, horeca, sportfaciliteiten.
De eisen zijn afhankelijk van:
• de bestemming van het gebouw (wonen, kantoor, school,…);
• de aard van de werken (nieuwbouw, verbouwing, functiewijziging,…).
Het energieprestatiebesluit legt drie soorten eisen op:
• strengere thermische isolatie-eisen (maximaal K-peil en U-waarden);
• energieprestatie-eis (maximaal E-peil per eenheid);
• binnenklimaateisen onder de vorm van minimale ventilatievoorzieningen en het
beperken van het risico op oververhitting ’s zomers in woongebouwen, dit om
in de gebouwen steeds een goede binnenluchtkwaliteit te waarborgen.
Bijkomende informatie over de energieprestatieregeling is terug te vinden op de
website http://www.energiesparen.be.
55

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
Het Algemeen Reglement voor de arbeidsvoorziening
(ARAB)
Onderwijsinstellingen moeten voldoen aan het Algemeen Reglement op de Arbeidsbescherming
(ARAB). De veiligheid en gezondheid in scholen wordt in het ARAB
voornamelijk geregeld via wetgeving omwille van de aanwezigheid van personeel
en met personeel gelijkgestelde personen. In wat volgt worden een aantal artikels
uit het ARAB aangegeven die betrekking hebben op het binnenmilieu.
Titel II – Algemene bepalingen betreffende de arbeidshygiëne alsmede de veiligheid en
de gezondheid van de arbeiders.
Hoofdstuk II: Bepalingen betreffende de hygiëne en de arbeidsplekken
Afdeling I: Arbeidsklimaat
Artikel 55. Algemene bepalingen
In al de werklokalen moet een behoorlijke lucht- en klimaatregeling in stand worden
gehouden. Het arbeidsklimaat mag er niet worden verstoord door de invloed van de
volgende schadelijke factoren:
1. de aanwezigheid van bevuilde of bedorven lucht;
2. gevaarlijke tocht;
3. overmatige warmte of koude;
4. overmatige vochtigheid of droogte, alsook onaangename geuren, in al de lokalen
waar de aard van de verrichtingen het niet belet.
§1 LUCHTVERVERSING
Artikel 56. Werklokalen
De toevoer van verse lucht en de afvoer van bevuilde lucht worden verzekerd naar rato
van 30m3 lucht per uur en per in de lokalen aanwezige werknemer. In de gesloten werklokalen
wordt de toepassing van de voorgaande normen verzekerd door een natuurlijke
luchtverversing of door het gebruik van enige inrichting die zich daarvoor leent.
Artikel 57. Natuurlijke luchtverversing
Wanneer de omstandigheden het mogelijk maken wordt de lucht van de werklokalen
natuurlijk en volledig ververst tijdens de werkonderbrekingen door de vensters wijd open
56

te zetten. Tenzij dwingende technologische redenen het beletten worden schikkingen
genomen om een relatieve luchtvochtigheid van 40 tot 70% te garanderen of althans
deze grenscijfers te benaderen voor zover de weersomstandigheden zulks mogelijk
maken.
Artikel 58. Kunstmatige luchtverversing
De inrichtingen of installaties, die in gesloten werklokalen dienen voor de toepassing
van de normen voorgeschreven in artikel 56 van dit reglement, moeten de volgende
waarborgen bieden:
1. opvanging van zuivere en stofvrije lucht;
2. gebruik van luchtkanalen zonder brokkelige bekleding;
3. gelijkmatige luchtregeling met name een verdeling en een verspreiding van de ingebrachte
lucht en temperatuurschommelingen die de werknemer niet hinderen;
4. beperking tot 0.5m/sec van de luchtstroomsnelheid voor zover deze beperking niet
strijdt met het toepassen van systemen voor specifieke bestrijding van bepaalde
arbeidshinder;
5. storingen moeten door een controlesysteem worden gemeld als dat noodzakelijk is
voor de gezondheid van de werknemers. Deze inrichtingen of installaties moeten
bovendien zodanig gebouwd zijn, dat ze geen geluid of trillingen veroorzaken die een
bron van hinder of ongemak kunnen zijn voor de werknemers.
In de van dergelijke inrichtingen of installaties voorziene gesloten lokalen moet bovendien
een relatieve vochtigheid van 40 tot 70% worden aangehouden tenzij dit wegens
dwingende technologische redenen uitgesloten is.
§2 VERLICHTING
Bijlagen
Artikel 59. De werkplaatsen moeten steeds behoorlijk verlicht zijn, tenzij het werk in het
duister of met een aangepaste verlichting dient te geschieden.
Gedurende de dag, moeten de werkplaatsen voor het te leveren werk voldoende daglicht
toelaten. Is dit niet mogelijk ingevolge de bouw van de plaatsen of ingevolge technische
behoeften, dan mogen de werkplaatsen met kunstlicht worden verlicht. In dit geval en
wanneer het werk een speciale inspanning van de ogen eist, zullen lichtbronnen worden
gebruikt die een wit licht geven.
57

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
Artikel 62. Onderstaande tabel bepaalt de minimumverlichtingssterkte, in lux uitge-
drukt, voor de verschillende plaatsen, werkzaamheden en toestellen, behoudens voor de
in artikel 59, eerste lid, bedoelde verrichtingen.
Die verlichtingssterkte geldt voor het werkvlak of, indien dit niet juist kan worden
bepaald, voor een horizontaal vlak dat 0.85 m boven de grond ligt.
a. tot f: …
g. 300 lux: Werkzaamheden die een tamelijk scherpe waarneming van de details vergen:
gewoon werk aan machines, precisieproeven, classificatie van meel, afwerken
van leder, bewerken van niet-geverfde katoen, wol, zijde en kunstvezels, allerhande
kantoorwerk, met inbegrip van intermitterend typewerk, confectiewerk behalve
naaien en controle op de afwerking, herstellingen in garages, alsmede alle werkzaamheden
van analoge aard.
Artikel 63. Elke installatie en elk toestel voor algemene of lokale verlichting moet zo
gebouwd en geplaatst zijn dat gevaarlijke of hinderlijke verblindende lichtuitstralingen,
stroboscopieverschijnselen, oververwarming van de lokalen en luchtbederf worden vermeden.
§3 TEMPERATUUR
Artikel 64. Gesloten werklokalen. §1. In gesloten en doorlopend bezette werklokalen
worden minimum en maximumtemperaturen bepaald, rekening houdend met de
inspanningen die de werkposten vergen. Deze minima en maxima worden als volgt
voorgesteld:
Zeer licht werk ongeveer 90kcal/uur minimum 20°C maximum 30°C.
De minimumtemperaturen worden gemeten met een droge thermometer. De maximumtemperaturen
worden gemeten met een vochtige globethermometer of met enige
andere methode die op het stuk van effectieve temperatuur identieke conclusiemogelijkheden
biedt.
Artikel 67. Gebruik van verwarmingstoestellen. De verwarmingstoestellen die gebruikt
worden in de werklokalen moeten gebruiksklaar worden gehouden, verbonden zijn met
een goed trekkende schoorsteen en zo zijn gemaakt dat een volledige en regelmatige
afvoer van de verbrandingsgassen verzekerd is, zelfs bij maximale sluiting van het regelwerk.
58

Artikel 68. Zonnestraling. De werknemers moeten tegen de zonnestraling kunnen wor-
den beschermd door om het even welke installatie die zich daartoe leent.
§4 ZINDELIJKHEID
Artikel 69. De werklokalen en hun bijgebouwen moeten in goede toestand van
onderhoud en zindelijkheid gehouden worden. De afval en de opveegsels dienen elke dat
weggenomen, opgestapeld en regelmatig weggeruimd, ontaard of ondergedolven zonder
dat er schade voor het personeel kan uit voorkomen.
Het wegnemen van het stof moet met water of door opzuiging en bij voorkeur buiten
de werkuren geschieden.
Artikel 70. In de bureaus moet de grond voorzien zijn van een aaneengesloten waterdichte
bedekking waardoor een gemakkelijk onderhoud mogelijk wordt gemaakt. Hetzelfde
geldt voor de werkplaatsen, behalve wanneer de aard van de werkzaamheden
zulks onmogelijk maakt.
Codex over het welzijn op het werk
De codex over het welzijn op het werk is net zoals het ARAB van toepassing op
scholen.
Onder invloed van de recente Europese reglementering op het vlak van veiligheid
en welzijn op het werk en de ontwikkelingen op het vlak van preventieprincipes was
het noodzakelijk dat de ARAB reglementering zou worden herwerkt. De Codex over
het welzijn op het werk vervangt geleidelijk aan het ARAB. De codex verzamelt en
ordent de reglementering, die voortvloeit uit de welzijnswet van 4 augustus 1996
en de verschillende Koninklijke Besluiten en Uitvoeringsbesluiten. De structuur
van de Codex werd vastgelegd in de omzendbrief van 28 september 1993. Hieronder
worden de onderdelen uit de structuur van de Codex over het welzijn op het
werk weergegeven die betrekking hebben op het binnenmilieu.
Titel IV: OMGEVINGSFACTOREN EN FYSISCHE AGENTIA
Hoofdstuk I: Ventilatie van de werklokalen
Hoofdstuk II: Thermische omgeving
Bijlagen
59

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
Hoofdstuk III: Geluidsomgeving
Hoofdstuk IV: Trillingen
Hoofdstuk V: Verlichting
Hoofdstuk VI: Niet-ioniserende straling
Hoofdstuk VII: Ioniserende straling
Titel V: CHEMISCHE, CARCINOGENE EN BIOLOGISCHE AGENTIA
Hoofdstuk I: Chemische agentia
Hoofdstuk II: Carcinogene agentia
Hoofdstuk III: Biologische agentia
Bijkomende informatie over de codex over het welzijn op het werk is terug te vinden
op de website http://meta.fgov.be.
60

B I J L A G E 2
Protocol van de focusgesprekken
Inleiding:
Aangeven dat het de bedoeling is dat de deelnemers vooral aan het woord zijn. Zelf
stel je de vragen, maar stel je je op als onwetende over het onderwerp. Factoren
die ze niet aanhalen bijkomend onder de aandacht brengen, bijvoorbeeld: ‘zou het
niet kunnen dat...?’
Dus enkel bijsturen als belangrijke factoren nog niet zijn vermeld of als er te ver
wordt afgeweken.
Openingsvraag:
Ik stel voor dat iedereen zich eerst kort eens voorstelt
Bijlagen
Introductievraag:
Jullie weten waarschijnlijk dat buitenmilieu lucht, bodem, water is. Maar wat verstaan
jullie onder binnenmilieu? Met andere woorden welke factoren bepalen het binnenmilieu?
Werkwijze: Je laat de focusgroep brainstormen over het begrip binnenmilieu en
noteert op een werkflap alle factoren die aangehaald worden. Na afloop
van het brainstormen neem je de werkflap weg en laat je de standaardflap
zien waarop alle factoren duidelijk opgesomd staan.
Doel: voor je verdergaat met de andere vragen ervoor zorgen dat iedereen
goed begrijpt wat binnenmilieu is en wat de factoren zijn die het
binnenmilieu beïnvloeden.
Transitievraag:
Waarom denken jullie dat een goede kwaliteit van het binnenmilieu belangrijk is, m.a.w.
wat kunnen de gevolgen zijn van een slechte kwaliteit ervan?
Factoren die aanbod moeten komen:
• Gezondheid
- Irritatie van slijmvliezen
61

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
- Vermoeidheid/slaperigheid
- Hoofdpijn
- Stijgende infectiedruk
- …
• Leerprestaties
- Concentratie
- Motivatie
- …
• Welbevinden van leerlingen en leerkrachten
Werkwijze: Je laat de focusgroep brainstormen en noteert op een werkflap wat er
gezegd wordt. Indien niet alle aspecten vernoemd worden, probeer je
met behulp van een aantal eenvoudige vragen ervoor te zorgen dat toch
alles aan bod komt. Na afloop van de brainstorming en de vragen kan
je op de werkflap de drie grote categorieën aanduiden (gezondheid,
leerprestaties en welbevinden).
Sleutelvragen:
Op welke manier wordt er in jullie school gewerkt rond het binnenmilieu op school of
specifiek in de klas?
Factoren die aan bod moeten komen:
• Maatregelen die nu al toegepast worden in de scholen
• LK school, dus wie moet hiervoor de verantwoordelijkheid opnemen?
• Leerling-gericht?
• Waarom zo?
- Makkelijk?
- kosteloze, laagbudgettaire maatregelen
- gezondheidseffecten
- goede uitstraling voor de school
Werkwijze:
• Als leidraad wordt teruggegrepen naar de standaardflap van de introductievraag.
62

Bijlagen
• Als een maatregel genoemd wordt dan ga je hier verder op in door een aantal
ondervragen te stellen.
1. Waarom wordt die maatregel in de school toegepast?
2. Wordt de maatregel in de hele school toegepast of gaat het om een initiatief van
één leerkracht?
3. Worden de leerlingen betrokken bij het uitvoeren van de maatregel?
4. Wordt die maatregel ook toegepast in de scholen van de andere deelnemers van de
focusgroep? Waarom wel/niet?
• Als er geen maatregelen genoemd worden dan kan je het gesprek op gang proberen
te brengen door volgende drie voorbeelden aan te halen:
1. Maatregelen om de aanwezige verluchting/ventilatievoorzieningen te gebruiken
2. Maatregelen om stofopstapeling te voorkomen
3. Maatregelen om te warme of te koude temperaturen in de klaslokalen te vermijden
Stel dat jullie één ding mogen veranderen om de kwaliteit van het binnenmilieu te verbeteren.
Met andere woorden welke factor vinden jullie prioritair om rond te werken?
Hier moet duidelijk worden waar voor de deelnemers de klemtonen, de prioriteiten
moeten liggen? Waarrond willen ze dus gaan werken als ze geen rekening moeten
houden met bepaalde belemmeringen.
Werkwijze: Je laat de focusgroep brainstormen en probeert een prioriteitenlijstje
op te stellen op een werkflap. Je mag eventueel wat bijsturen naar onze
hoofdpijlers toe (ventilatie, inrichting, thermisch comfort,…)
Slotvraag:
We zijn van plan rond binnenmilieu op school een project uit te werken. Is hiervoor een
zekere interesse en welk advies zouden jullie geven om het aantrekkelijk te maken voor
basisscholen?
Factoren die aan bod moeten komen:
• Vorm
63

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
- Brochure
- Educatief pakketje
- Poster
- Checklist voor preventieadviseur
- Advies op maat
• LK school (verantwoordelijkheid)
Werkwijze: Je laat de focusgroep brainstormen en probeert een prioriteitenlijstje
op te stellen op een werkflap.
64

B I J L A G E 3
Standaardfiche
Factoren die het binnenmilieu beïnvloeden
• Verluchting / ventilatie
• Thermisch comfort
- Temperatuur
- Vocht
• Schimmel / huisstofmijt
• Inrichting van klaslokalen
- Huisdieren
- Planten
- Gft-afval
- Meubilair
- Losstaande voorwerpen
• Schoonmaak
- Intensiteit
- Producten
• Schoolmaterialen
• Geluid
• Verlichting
• Aanwezigheid van mensen
Bijlagen
65

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
B I J L A G E 4
Verklarende woordenlijst
Akoestisch comfort Het geheel van omgevingsparameters die de akoestische
beleving van de mens beïnvloedt.
Bio-aërosol Door de lucht zwevende kleine druppeltjes met bacteriën
en/of virussen.
Bio-effluent Een lichaam- en geurstof afgegeven door de mens.
Emissie Uitstoot
Endotoxine Endotoxine is een giftige stof die kan vrijkomen uit de
celwanden van gramnegatieve bacteriën.
Frequentie Het aantal trillingen per seconde, de eenheid is hertz
(Hz).
Immuniteitssysteem Het afweersysteem van een levend organisme.
Kleurtemperatuur De kleurtemperatuur bepaalt in sterke mate de visuele
indruk van de verlichte ruimte. Licht met een lager kleurtemperatuur
maakt een warmere indruk dan licht met
een hoge kleurtemperatuur. De eenheid is Kelvin (K).
Lensaccomodatie Aanpassing van de ooglens aan de verlichtingssterkte.
Luminantie De indruk van helderheid die het oog waarneemt.
Micro-organisme Zeer klein organisme dat slechts zichtbaar is met behulp
van een microscoop.
Polluent Vervuilende stof.
Relatieve vochtigheid De verhouding tussen de waterdamp in de lucht (= de
absolute vochtingheid) en de maximale vochtigheid voor
de heersende temperatuur.
Sick building syndrome Een situatie waarbij gebruikers van een gebouw gezondheidseffecten
vertonen bij aanwezigheid in het gebouw
maar zonder dat er een specifieke ziekte of oorzaak kan
geïdentificeerd worden. De klachten kunnen voorkomen
66

Bijlagen
in een specifieke kamer of kunnen voorkomen in het volledige
gebouw.
Spuiventilatie Zie verluchten.
Thermisch comfort Het geheel van omgevingsparameters die de thermische
beleving van de mens beïnvloedt.
Ventilatie Het permanent verversen van de binnenlucht door de
toevoer van verse lucht van buitenaf.
Verlichtingssterkte De ontvangen hoeveelheid licht, uitgedrukt in lux.
Verluchten Gedurende een korte tijd een grote verse luchtstroom
in een ruimte brengen, bijvoorbeeld door de ramen wijd
open te zetten. Zie ook spuiventilatie.
Visueel comfort Het geheel van omgevingsparameters die de visuele beleving
van de mens beïnvloedt.
Windbestuiver Een bloem waarbij bestuiving gebeurt met behulp van de
wind.
67

BINNENMILIEU & GEZONDHEID OP SCHOOL
B I J L A G E 5
Vermelde afkortingen, eenheden en chemische stoffen
AFKORTINGEN
GGD Gemeentelijke gezondheidsdiensten (Nederland)
LOGO Lokaal Gezondheidsoverleg
SBS Sick Building Syndrome
EENHEDEN
°C Graden Celsius, eenheid van temperatuur
dB Decibel, eenheid van geluidssterkte
dB(A): meting met een A-filter waarbij er compensatie is van de lagere
gevoeligheid voor lagere frequenties van het menselijk gehoor
l/s p.p. Liter per seconde per persoon
lux Eenheid van verlichtingssterkte
ppm Parts per million, bij gassen cm 3 /m 3 , mg/m 3 , bij vaste stoffen mg/kg, bij
vloeistoffen mg/l
Voor CO 2 : 1ppm = 1,8 mg/m 3
µg/m 3 Microgram per kubieke meter
CHEMISCHE STOFFEN
1,1,1 - trichlooretaan Oplosmiddel voor teer, paraffine en vetvlekken
1,4 - dichloorbenzeen Oplosmiddel in verven, insecticide o.a. in mottenballen
BTEX Benzeen, Tolueen, Ethylbenzeen en Xyleen
CO2 Koolstofdioxide
HAc CH3COOH, azijnzuur
HCOH Formaldehyde, mogelijk aanwezig in o.a. spaanderplaten, huislijmen
HFor HCOOH, mierenzuur
NO2 Stikstofdioxide
O3 Ozon
68