PDF-bestand - Rijksgebouwendienst

Vestingwerken Naarden
juist gebaat bij vegetatie
De bomen op de aarden wallen van
de vestingstad Naarden werden
lange tijd bestempeld als dé
aanstichters van het verval van de
vestingwerken en daarmee de
veroorzakers van het vele restauratieleed
door de jaren heen. Kappen
dus, was meestal het devies, als er
weer eens een deel van het monument
opgeknapt moest worden.
Maar nieuw onderzoek heeft nu
aangetoond dat de zaken heel
anders liggen. Bomen zijn juist een
voorwaarde voor een duurzaam
behoud van dit vestingwerk, dat een
van de best bewaarde van West-
Europa is. Vanaf 1953 is het eigendom
van de Rijksgebouwendienst en
sinds 1964 wordt de vesting in fasen
gerestaureerd. En allemaal uitgevoerd
volgens de modernste
technieken en volgens de laatste
inzichten.
Toch rezen er na de grondige aanpak
in 2002 van Ravelijn 6, het vijfhoekige
eilandje in de gracht voor de
Utrechtse Poort, ernstige twijfels
over de gebruikte restauratietechniek.
Zoutuitbloei op het metselwerk
en aarden wallen die begonnen te
verzakken, er moest iets grondig fout
zijn gegaan. Jan Kamphuis, adviseur
A&A bij de Rijksgebouwendienst,
licht toe: ‘Bij de methode die tot nu
toe werd toegepast, werden
allereerst de wallen afgegraven
waarbij de vrijgekomen grond in de
gracht werd gegooid om een
De vesting in winterse
omstandigheden
natuurlijke dijk te verkrijgen. Dit
werd gedaan om het water aan de
voet van de muur weg te kunnen
pompen zodat men het muurwerk
waar nodig kon vervangen. Als dat
klaar was werd er een folie op het
metselwerk gelegd, op zijn plek
gehouden door een natuurstenen
plaat, die tevens als afdekking voor
de regen diende. Daarna werd de
grond uit de gracht op de folie
gestort en in profiel van de 19 de
eeuwse wal gebracht. De bedoeling
was dat het regenwater via het folie
van de muur weggeleid werd en dat
de muur, zowel aan de boven- als
achterkanten, compleet droog zou
blijven.’
HumuslAAg
Dat was de theorie. De praktijk bleek
toch weerbarstiger. Want precies
dezelfde zoutuitslag als op Ravelijn 6
zag men ook op bastion Orange dat
in 1982 was gerestaureerd. En bij
nader inzien bleek dat de delen van
de vesting die nog niet waren
aangepakt, deze schade niet
vertoonden. Sterker nog, het oude
metselwerk bleek er een stuk beter
aan toe te zijn dan het nieuwe
muurwerk. ‘Op de wallen lag
oorspronkelijk een tachtig centimeter
dikke humuslaag dat als buffer
diende voor het regenwater’, legt
Kamphuis uit. ‘Tijdens de restauraties
werd deze laag, samen met het
dekzand van de wal, tijdelijk in de
grachten gegooid. Als het weer op
zijn plek werd teruggelegd, had het
zich vermengd met het zand
waardoor de absorberende werking
van de humus teniet werd gedaan.
Het water liep nu langs de wal naar
beneden en hoopte zich op aan de
voet met als gevolg waterschade aan
de onderliggende kruin van de
grondkerende muur’.
Dat was nog niet alles. Verder bleek
de folie de begroeiing tot een
gezonde wortelvorming te voorkomen,
waardoor de grond langzamerhand
werd weggespoeld. Bovendien
kwam men er ook achter dat de folie
na twintig jaar zijn waterwerende
werking verliest. In de folie zit
namelijk een weekmaker die na
verloop van tijd oplost waardoor de
folie zijn elasticiteit kwijt raakt en
uiteindelijk scheuren gaat vertonen.
‘De mooiste ontdekking die we
hebben gedaan was natuurlijk dat
boomwortels geen schade aanrichten
aan het metselwerk, maar er juist
voor zorgen dat de omringende
grond van de aarden wallen droog
blijft’, zegt Kamphuis. ‘Het blijkt dat
alleen de haarvaten van de boomwortels
tegen het metselwerk van de
grondkerende muren aanliggen. De
wortels zelf zoeken juist het
grondpakket rondom de muren op.
In de muren zelf hebben ze niets te
zoeken. We zijn ons daarom ook
gaan afvragen wat nu precies de
invloed van vegetatie is op metsel-
werk in het algemeen. Zou het
misschien niet kunnen zijn dat er een
positieve relatie tussen die twee
bestaat? Dat in de zomer de
bladeren het metselwerk beschermen
tegen extreme temperaturen
met minder kans op scheurvorming,
om maar wat te noemen’.
Een symbiotische werking tussen
boomwortels en metselwerk. Wie
had dat gedacht? Vandaar dat de
Rijksgebouwendienst diverse
deskundigen heeft geraadpleegd,
zoals TNO in Delft, Alterra, een
kennisinstituut van Universiteit van
Wageningen, en Van Hoogevest
Architecten uit Amersfoort, om deze
vraag verder te onderzoeken. En er
wordt in het voorjaar door de
Rijksgebouwendienst en de
gemeente Naarden een internationaal
symposium georganiseerd om
de onderzoeksresultaten met
anderen te delen, want er zijn nog
wat vakgenoten, bijvoorbeeld in
Duitsland, die nog niet helemaal
overtuigd zijn van deze revolutionaire
ommezwaai in de restauratie
van vestingwerken.
59