Wolters-NoordhoÍf / - Gerard Offerman

Gerard Offerrnan
De geschiedenis van een rge-eeuwse woonw{ik in Groningen
Wolters-NoordhoÍf / Forsten

De Oosterpoort
De geschiedenis van een Ige-eeuwse woonwijk in Groningen

De Oosterpoort
De geschiedenis van een rge-eeuwse woonwijk in Groningen
Gerard Offerman
met medewerking van Joop Kuipers
Wolters-Noordhoff / Forsten Groningen

Omslag en vormgeving:
LS Vormgevers, Groningen
Deze uitgave kwam mede tot stand door
financiële bijdragen van:
Anjerfonds Groningen
H.S. Kammingafonds
Copyright @ rq8Z
'Wolters-Noordhoff / Forsten,
Groningen, The Netherlands
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze
uitgave mag worden verveelvoudigd,
opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in
enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door
fotokopieên, opnamen, of op enige andere
manier, zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de uitgever.
All rights reserued. No part of this publication
may be reproduced, stored in a rcttieval system,
ot transmitteil , in any form or by any means,
electronic, mechanícal, photocopying, recording,
or otherwise, without the prior written
permission of the publisher.
rsBN 90 6243 o6z 7
NUGI 48O
Druk: -W'olters-Noordhoff
Grafische Bedrijven bv, Groningen

I n houd
Woord vooraf 6
De ontwikkelingen tussen rJoo en r8oo I
Hoe het was voor de sloop van de wallen 3o
De groei van de wijk tussen r87o en rg2o 52
Wonen en werken in de OosterpooÍt gg
De crisis, de oorlog en de wederopbouw r3z
De stadsvernieuwing r48
Noten en literatuurverwijzingen t 7z
Bronnen 176
Toponiemen van straatnamen t78

Woord vooraf
::í
ii
\ I
1..
r'1
6 De Oosterpoort

Toen ik rnlj rn 1977 aansloot blj de
'Wijkraad Oosterpoort, was de discussie
rond het al dan niet behoudcn van de
Oliemulderstraat en delen van de oostzijde
van de Meeuwerderweg nog in volle gang.
Voor het behoud van de buurt werd door
de bewoners vooral vanuit gevoelsmatige
gronden gepleit. De beleidsmakers en
beslissers zegcn de Oosterpoort meer als
een oude wijk, die gefaseerd vervangen
diendc te worden. Mogehjk aanwezige
cultuurhistorische waarden speelden door
gebrek aan kennis in de discussies geen rol.
Dit wekte mijn nieuwsgicrighcid naar de
werkelijke waarde van het gebied.
Daarmee begon het onderzoek naar de
geschiedenis van de Oosterpoortwijk.
De abrupte ommekeer in hct
stedebouwkundig dcnkcn in Groningen
onder invloed van Max van den Berg na
l97o heeft er toe geleid, dat de historische
elementen en structuren van de
Oosterpoort grotendcels behouden zijn
geblcvcn. Dit in tegenstelling tot tal van
andere steden in Nederland, waar het
jaren-óo-beleid' nog tot ver in de jaren 7o
zijn sporen naliet. De gevolgen in die
steden warcn vaak cen stcrke aantasting
van vele Ige-eeuwse gebieden, al dan niet
waardevol. Om dic rcden zijn de nu nog
gave structuren van de Oosterpoortwijk
bijzonder te noemen. Uit mijn onderzoek
bleek dat eigenlijk alle voor de Groninger
historie relevante bouwkundige en
stedebouwkundige ontwikkelingen, die het
gevolg waren van de r9e- en vroeg
2oe-eeuwse sociaal cconomische en
politieke invloeden, hier nu nog te vinden
zijn. Ik noem de 'semi-sociale'
woningbouw door dc Bouwvereeniging in
de Brandenburgerbuurt uit r8ó4; de
straataanleg door de gemeente begin jarcn
(r8)7o, die lacer door het particulier
initiatief werd ovcrgenomen; de
speculatieve woningbouw rond rgoo aan
de oostzijde van de Meeuwerderweg en de
aanleg en bebouwing van hct Zuiderpark
in uiteenlopende bouwstijlen tussen r88o
en I9o5. Ook de invloeden van de
woningwet zijn in de structuren en
bebouwing nog steeds herkenbaar.
De Ooscerpoortwijk vormt verder door
zijn scherpe begrenzingen van
'Winschoterdiep, Vcrbindingskanaal,
Hereweg en spoorlijn naar het zuiden, een
duidclijk herkenbare stedebouwkundige
eenheid, die door de bewoners ook als
zodanig wordt ervaren. Dit biedt een goed
uitgangspunt om deze wijk met haar
bijzondere karakter te behouden. Hierin
kan dc door de Rljksdienst voor de
Monumentcnzorg gcstartc inventarisatie
van jongere bouwkunst en stedebouw in
Nederland IS jo-r94o een belangrijke rol
spelen. Deze inventarisatie zou de basis
kunnen zijn voor het in een bepaalde vorm
aanwijzcn van dc Oosterpoort als te
beschermen stadsdeel.
Ik draag daarom het boek op aan de
huidige en toekomstigc'stadsvcrnieuwers',
bestuurders, bewoners en ambtenaren, in
de hoop dat zij in dc toekomst zorgvuldig
zullen blijven omgaan met dir bijzondere
stukie stad.
7 Woord uooraJ
In mijn onderzoek werd ik gesteund door
Dr. G. Smit en Drs. A. C. Manhoudt van
het Geografisch Instituut van de
Rijksuniversiteit Groningen. Op het
Gemeentearchief waren de heren
D. F. Kuiken en C. R. Wilbrink
behulpzaam bij het doorwroeten van de
vele archieven, en de heer J. F.J. Vogt bg'
het verzamelen van het fotomateriaal.
Tevcns gaat mijn dank uit naar
mevr. Drs. L. Boiten van het Groninger
Museum en het burcau voorlichting van de
gemeente Groningen. Hec
groningana-archief van mijn vader
J. Offerman, en de vele gesprekken die ik
samen met Joop Kuipers voerde met
Oosterpoorters en oud-Oosterpoorters
bleken zeer waardevol. Een bijzonder
woord van dank gaat uit naar de .llijkraad
Oosterpoort en het Buurtoverleg
Oosterpoort, die het jarenlang verzamelen
van archiefmaceriaal financieel mogelljk
maakten en naar Lítzen Bakker voor de
ondersteuning, het type- en correctiewerk.

1 De ontwikkelingen tussen 1500 en 1800
f#?
8 De Oosterpoort

De situatie rond het midden
van de zestiende eeuw
l)e ontwikkeling van het gebied gelegen
aan dc zuidkant van de vestingwerken van
Groningen - de huidige Oostcrpoortwijk,
Herepoortbuurt en het
Davidsstraatkwarcier is van een geheel
ander karakter als dc gcschiedenis van de
overige landerijen rond dc vroegere
omwalling van de stad. In het zuidelijke
gebied, gclcgcn tussen het 'Winschoterdiep
in hct oosten en hec Hoornsediep in het
westen, ontu,ikkelen zich in de vrocgc
Middeleeuwen een aantal op de stad
gerichte activiteitcn. Dczc ncmen we rn
eerste instantic vooral in de omgeving van
de Hcrcweg waar de historische
ontsluitingsroute van Groningcn naar het
zuiden gelegen op ccn uitloper van de
Hondsrug - maar later ook op dc
aflopende landerijen aan beide zijden van
de Hereweg evenals aan hct 'Winschotcren
Hoornsediep. De Aa [Hoornsediep]
wordt al in de derciende eeuw naar de stad
gelcid cn het Winschorer- of Schuytendiep
is de in de veertiende ceuw gegravcn
verbinding tusscn dc Hunzc vanaf
Waterhuizcn en dc stadscracht.l
De eerste indruk van dc loop van wcgcn
cn paden in hec gebied aan de zuidkant van
dc vesting en van de daar voorkomende
activitcitcn rond hct middcn van dc
zcstiende eeuw, geeft de plattegrond van
Jacobus van Deventer uic r559. Op deze
plattegrond is al een deel van de structuur
van dc huidigc Oostcrpoortwijk terug te
vinden. De zuidelijke stadsgracht ligt ter
hoogte van de noordzijde van dc huidige
Hcre- cn Radesingel.2 De Oosterweg en
Hereweg vormen de zuidelijke
tocgangswcgcn tot dc stad, die leiden naar
de Ooscer- en Herepoort. Dcze poorten
zijn in r469 respectievelijk r4ó7 gebouwd.3
De platlegrond van
Jacobus van Deventer,
ca. 1560.
Deze plattegrond is een
van de oudste opteke-
nrngen van de wegen-
structuur in en om de
vestingstad Groningen
Vanuit de Here- en Oos-
terpoort lopen over de
Hondsrug, de Here- en
Oosterweg in zuidelijke
richting (rechts onder)
Tussen deze twee uit-
valswegen kruisen
elkaar twee paden,
waarvan de structuur
nog op de huidige plat-
tegrond is te herkennen
uit de loop van de
Branden bu rgerstraten
9 De ontwikkelingcn tussan t5oo en t6oo
Het Winschoterdiep en de weg aan de
oostzijde van het water verbinden
Groningen met het oosten en zuidoosten
van de provincie De latere
Mecuwcrdcrwcg - ccuwcnlang ccn pad
langs dc Meeuwerderpoldcr cn twee
padcn oostclijk van dc Oostcrwcg zrjn op
dczc kaart al in hct Oostcrpoortgebied
herkenbaar. Tusscn de Oosterweg en de
Hcrcweg zien we een wcg, dic loopt van
vlak buiten de Oosterpoort tot aan de
Hcrcwcg en een pad, dat loopt van vlak
buiten dc Hcrcpoort naar de Oosterweg.
l)clcn van dczc paden zijn op de huidigc
plattegrond nog teru€l te vindcn in de
situering van de tegenwoordigc 'Grote' en
Klcinc Brandenburgerstraat. Jacob van
Dcvcntcr nraakte zijn plattcgrondcn voor
militairc doclcinden, waarbij hct dc

Spaanse koning vooral te doen was om dc
omgcving van de diversc steden in kaart te
brengen.a Dc breedte van de paden, die
Van Devcnter tekende, is daarom nict op
schaal.s Dat het pad naast de
Mecuwerderpolder net zo breed zot zljn
gewccst als dc Herewcg, is dus niet correct.
Op dc placcegrond zien we in dc
Brandenburgcrbuurt al een molenkwartier.6
Van de vecrtien standerdmolcns, die crop
voorkomcn, staan cr vijf binnen dc
stadsmuren en negen erbuiten, waarvan vijf
in de huidige Brandcnburgcrbuurt. Aan de
latcre Brandenburgerstraat staan er vler en
aan de Hercweg b5 dc Herebrug staat cr
óón. In een regest uit r49o wordt
waarschijnlijk over twce van dcze molcns
buiren dc Oosterpoorr gesproken.T Ecn decl
van de rekst luidt: 'Burgcmeestcrcn en raad
in Groningen oorkondcn, dat Hcnric
Wigboldus 'de Backcr' en zijn zoon
Hcrman Wigboldus 'de Smit' overdroegen
aan Goyke van Munster 'dc Mulner' en
Goikc Arentss 'de Mulncr' een windmolcn
met dcl1 molenbcrg, een huis van twee
woningen met het land, waarop het huis
staat, tcn oosten van den molen tot aan
dcn Oesterwech, en cen stuk land tcn
westcn van dcn molen tot aan Johan
'Wissche
Brinck's molcn; een cn andcr
gelegcn buiten dc Oestcrpoerte op den
Zuutesch cn onder anderen bclast ten
behoeve van de abdij van Assen mel eene
rente van zr Arnemss guldens.' Aan dc
toegangswegen voor dc Poorten staan
hcrbergen cn er komen al ecn aantal
landbouwbedrijles voor. De windmolcns,
allc standerdmolens, worden gebruikt voor
het malen van koren.
Op de plactegrond van Van f)eventcr staat
de Hondsrug aangcgeven als een strook
zandgrond. De Hondsrug wordt in dc
Groningcr Volksalmanak van r84ó door
dr. Cohcn beschreven als 'een hoog
gelcgen strcck zandgrond voor de
provinsie Groningen op harc zuidehjkc
bcgrenzing met Drenthc, welkc aan
wccrszijdcn zacht oprijzcnde, golfsgewljs
cn in ecne rigting van Zuidoost ten Zuiden
naar Noordwest ten Noorden voortgaat,
de stad Groningen zelvc doorloopt en
buiten ccnc der noordclijke poortcn [de
Boteringhcpoort ter plaatse waar thans dc
nicuwe of Noordcrbegraafplaats zich
bevindt] zigtbaar cindigt, terwijl de
klcigrondcn onmiddellijk op deeze plaats
ecnen a:lnvang nemcn.'8 Er is hier sprake
van aanzienlijkc hoogteverschillen, dic
vroc€ler no€l groter gcweest moeten zul1 en
die thans nog enkclc metcrs bedragen.
10 De Oosterpoort.
t
l:,..''
* .i'
w"
:ll
De builenste Oosler-
poorl Yan Groningen,
ca. 1575.
De buitenste Ooster-
poort werd in 1469
gebouwd. Deze had
geen torens, zoals de
Herepoort, maar een
bovenverdiepi ng
waarop Kanonnen slonden
Aan de rechterkant
van de Oosterpoort is in
de muur een versler-
king aangebracht

Detail van de platte-
grond van
Van Deventer.
AÍgebeeld is het
gedeelte van Groningen
ten zuiden van de
vesting; het huidige
noordelijk deel Ooster-
pooít en Davidstraat-
kwartier. In de tegen-
woordigeBrandenbur- gerbuurt stonden vijÍ
standerdmolens. Tus-
sen de Oosterweg en
de latere Meeuwerder-
weg - toen een pad en
sloot langs de polder-
zijn een aantal paden
waar te nemen. De
kleine Meeuwerderpolder
lag tussen de latere
Meeuwerderweg en het
Winschoterdiep. Langs
het Winschoterdiep - de
witte streep rechts -
loopt in zuidoostelijke
richting de weg via
Bode Haan naar de
veenkoloniën
ry7''
*tt..
11 De ontwikkelingen tussen r5oo en l\oo
Tussen de Hercweg en de Oosterweg is hct
hoogteverschil nu nog gemiddeld Jo cm en
tusscn de Oosterweg en de
Mccuwerderweg gemiddeld 3zo cm. Vanaf
de tegenwoordige Meeuwerderweg liepen
in vroeger trlden dc landerijen af tot aan de
dijk langs het 'Winschoterdiep. Her
Winschoterdiep was bedijkt vanwege de
eb- en vloedbewcgingen, veroorzaakt door
de open verbinding, die het Reitdiep tot in
de negcntiende eeuw mec de Lauwerszee
had. Zonder deze dijk zou de
Meeuwerderpolder bij hoge waterstanden
aan weerszijden van het kanaal onder water
lopen.s [Jit meerdere beschrijvingen blijkt,
dat de landerijcn tussen Helpman en de
stad nogal heuvelachtig geweest moeten
zijn.lo'Wat men zich bij deze heuvels
precies moet voorstellen is niet helemaal
duidel5k. Wel is bekend, dar het afgraven
van de 'hoogten buiten de Here- cn
Oosterpoort' zeer veel geld en mankracht
heeft gekost.11
Toc in dc negentiende eeuw kwamen in
onze streken overstromingen voor.
waardoor grote gebieden rond de stad
onder water liepen.12 Alleen de Hondsrug
bleef dan droog en dar maakte dit gebied
aantrekkehjk en veilig. Ook de lossere
bodemgesteldheid in vergelijking mec die
van de andere landerijen rond de stad -
mec uitzondering van een strookje buiten
de Boteringepoort, Moesstraat en
omgeving - leidde ertoe, dat zich al vroeg
moeskers Ituinbouwers] in deze streek
vestigden. Maar behalve voordelen waren
er ook nadelen verbonden aan deze
situering. 85 oorlogsdreiging werden in de
stad de Aa en de Hunze afgedamd,
waardoor de lage landen rond de stad
onder water kwamen te staan. De zuidkant
bleef cchter droog. l)aar de vijand dus
alleen van die kant de stad kon belcgeren,
moest allcs wat de belegeraar rot dekking

.:f .l
kon dienen gesloopt en omgehakt worden;
een regelrcchte ramp voor dc bewoners en
het bednlf dat zij daar uitocfendcn. Nieuw
gcplante vruchtbomen droegen niet direkt
weer vruchtcn. waardoor de bewoners -
atgczien van rndere vcrliezen - ook in hun
bcstaansmogelijkheid werden aangetast'
Ecn aanzicht op Groningcn vanuit het
zuiden gezien, vindcn wc in deel r van dc
scedcnatlas van Braun cn Hogenberg uit
t572. Op dit aanzicht, vcrmoedelijk
vervaardigd kort voor r5ó8, zijn twee van
dc vgf molcns in de Brandenburgcrbuurt
te zien. De tckenaar geeft het gebied tussen
de Herc- en Oostcrwcg hcuveiachtige
contourcn. Dic zcgc cchtcr wcinig, daar
veel aanzichtcn op steden uic die tijd vanaf
heuvels gezicn gctekcnd werden, of dezc er
nu warcn of niet. Op de plaats waar nu het
Sterrebos ligt, lag ovcrigcns wel ecn
aanzienlijke heuvel; de Kempkcnsbcrg, een
natuurlijke hoogte van waaraf de vrjand bij
belegeringen dc stad gemakkelijk onder
vuur kon ncmen.13 Spoedig nadat Van
Deventer zijn plattcgrond maakte en Braun
cn Hogenberg hun aanzicht tekenden'
traden er grote vcranderingen op in dc
streek ten zuidcn van dc vesting.
FIet kasteel van Alva
voor de Herepoort
Groningen is in het begin van dc zesticnde
ceuw Spaansgezind cn zodoendc gehccl in
handen van Katholieken. In hcc midden
van de zestiendc eeurn'dringt dc
hcrvorming ook tot dcze stad door. Philips
II probeert dit tegen te houden door
nicuwe bisdommcn in de Nederlanden in
tc stellcn. Ook in Groningcn komt een
bisdom. Dir vcrhindert cchter niec, dat dc
hervormde lecr in r5óó in hct open veld te
Hclpen wordt verkondigd.to De
hcrvormden verzoekcn om één van dc
stadskcrken te mogen gebruiken en krijgen
de Broerkcrk tot hun bcschikking. Dit
duurt slechts vàn 22 septcmbcr r5óó tot 7
maart t5ó7. Dan wordc de kerk wccr voor
de hervormden gesloten en krijgcn zij ccn
preekvcrbod. Veel inwoners, die de nicuwe
leer aanhangen, vluchten uic Groningen.
Dc uitgewekenen vragen aan Willem I,
prins van Oranje, die zich in Duitsland
ophoudt, om dc stad te bcvrijdcn' Hij richt
ccn legcr op om zich tcgen Alva te
verzetten. Zijn broer Lodewijk van Nassau
valt samcn mct Adolf van Nassau de
Spanjaarden met een klein leger aan en
vcrslaat hen brj Heiligerlee. Lodcwijk
12 Dc Oosterooort
Gezicht op Groningen
Yanal hel zuiden
(ca. 1575).
Buiten de zuidelijke
poorten zijn twee van
de vijÍ molens in de
Brandenburgerbuurt te
zien In 1502 kreeg Hin-
drik Rolteman twee
goudguldens rente uit
de halve molenberg
aan de oostzijde buiten
de Herepoort,
belcgert daarop Groningen, maar door
gebrek aan manschapPen cn geschut lukt
het hem niet de stad in te ncmen- Als AIva
mct zesticnduizend manschappen in
aantocht is, moqt hij de vlucht nemen.
Alva oncwapent de Groninger burgerij,
straft de aanhangers van Lodewijk, en laat
cen burcht bouwcn - de Arx Nova -
tussen de Here- en OosterPoort om
Groningen in bedwang te houden.ls Op "7
juli r5ó8 laat Alva de rcgering van Stad en
Ommelanden op het Raadhuis re
Groningen bijeenkomen. In zgn
tcgenwoordigheid deelt Johan de Mcpsche,
luitenant van dc hoofdmannenkamer,
namcns hcm aan de vergadering mee, dat
Stad en Ommelanden wegens
ongehoorzaamheid tegcnovcr de koning en
wcgens het zich aansluitcn bij graaf
Lodewijk van Nassau en andere vijanden
van het Rijk, hun vroeger genoten
privilcges hebben verloren. De koning is
echrer gencgen, zo stelt hij, Stad en
Ommelanden weer in genade aan te nemen
onder een aantal voorwaarden. Eén van die
voorwaarden is het bouwen van ecn
vesting voor de stad 'umb in so groot
verloop unnd gevacr, ais nun geschehcn,
nit meer tho geraken'. Nog voor zijn
vcrtrek op z8 juli, bepaalt Alva de plaats

waar hct kasteel gebouwd moet worden,
namelijk cussen de Oosterpoort en het
grote bolwerk ten westen van de
Hcrcpoort. Het kasteel of 'blockhuys' moet
in dc vorm van ecn vijÍhoek aangclegd
worden, recht voor de Herestraac mec de
Herepoort als ingang aan de noordz!1'de.
Aan de vijf punten van de vijfhoek zijn
bastions, dwingcrs of bolwerken gepland
volgens dc nicuwste regels der
vestingbouwkunde. Op een plattegrond
van Groningen, in het in t575 verschenen
tweede deel van de stedenatlas 'Civitates
orbis terrarum', uitgegeven door de
geleerde Keulse geestelijke Georg Braun in
samcnwcrking met de graveurs Frans
Hogenberg en Simon Novellanus, is het
kastccl van Alva te zien. De
zuidoostdwinger beslaat een gedeelte van
het huidigc Zuiderpark en dc
Brandenburgerbuurc. De in de stad gelegen
dwingers liggcn voor dc Gelkinge- en
Pelsterstraat.
Op z9 oktober r jó9 wordt hct gebied
waar de burcht moet komen te liggen
afgepaald, maar mcer dan dat gebeurt cr
niet. Pas op Sjuni r57o scellen
Burgcmeesteren cn de Raad in overleg met
de gezworcnen meente en de
bouwmeestcrs der gilden de prijs vast van
dc bebouwdc en onbebouwde
eigendommen binnen en buiten de stad.
Op ro juli latcn zij bij trommelslag bekend
maken, dat de binnen hct afgepaaldc
gebied gelegcn huizen alle worden
afgebroken. Terstond wijst men de te
slopen huizen aan en de merendeels arme
bevolking krijgt één dag de tijd om hun
huizen te verlaten. Ecn week later is het
gehele terrcin ontruimd. Het werk wordt
nu krachtig aangepakt. Duizenden
takkebossen en zestigduizend'upwassende
telgen'worden aangevoerd voor de aanleg
van de wallen.16 Op r augustus legt Caspar
de Robles, die tor superintendant over de
bouw is aangesteld, de eerste drie zoden
13 Dc ontwikkelingen tussen t5oo en tSoo
aan het buitenste rondeel, dat de naam
Frederik krijgt, vermoedelSk genoemd
naar de zoon van Alva. Gedurende de
winter ligt het werk aan de burcht stil en
in het voorjaaÍ van rSTr kan men het
werk wegens geldgebrek niet hervatten.
Onder de druk van zware lasten en
verkorting van oude rechten ziet
Groningen pas in r jTJ '76 de gehate
burcht langzaarn zijn voltooiing naderen.
flet zal echter niet geheel afgebouwd
worden.17 In het voorjaaÍ v^n Í576
overlil'dt namelijk de landvoogd De
Requesens, de opvolger van Alva, en kort
daarop vinden er belangrijke verandering
in Brabant plaats. De pacificatie van Gent
wordt op 8 november r57ó tussen een
aantal Nederlandse gewesten gesloten en de
Algemene Staten zenden Franqois Martini
Stella naar Groningen om de stad over te
halen tot dit verbond toe te treden. Het is
in die t5d erg onrustig in de stad, dagen
van soldatenoproer en andere tumulten. Ze
Zuidelijk deel yan het
Yogelvluchtplan der
slad Groningen,
ca. 1575.
Een poging van Willem
van Oranie in 1567 om
de stad Groningen van
de Spanjaarden te
bevri.jden leed schip-
breuk Hij moest voor
Alva vluchten. Als ver-
gelding liet Alva een
dwangburcht voor de
stad bouwen. Deze
burcht kwam aan de
zuidkant van de vesting
vóóÍ de Herepoort te
liggen en werd de 'AÍx
Nova' genoemd.

eindigen in novembcr r57ó met dc
gevangenncming van Caspar de Robles,
Johan de Mepsche en andere
geestverwanten van de Spanjaarden.
Weldra verschijnt er ccn nieuwe, door de
Algemenc Staten aangestclde stadhouder
over de noordclijke gcwesten, Georgc van
Lalaing, graaf van Rcnnenberg. In
december r57ó rijdt hij onder vreugde en
eerbetoon Groningcn binncn. Terstond
dringt de Raad brl de nieuwc stadhouder
aan 'up de demolitie des casteels'. Reeds in
februari van hetjaar daarop verleent hij
toescemming 'het buitenste warck van't
casceel. so als't selve allcen van eerde
upgeworPen, tho demolicren endc
slichtcn'. In maart begint de afbraak pas
goed. Iedcreen helpt mee. Abel Eppens
tekent in zijn kroniek aan, dat 'adel unde
onedei' evenals vrouwcn meehelpen aan
het aÍbrekcn van dc burcht.18 Op 3 april
ontvangt Rennenberg een besluit uit
Brussel; dc sleutels van de stad worden
terug gegcven en de magistraat krijgt
verlof met de controleur van dc burcht in
overleg te treden over de vcrkoop van de
tienduizcnd bentheimer stenen van het
muurwerk en van de honderdvijfentwintig
bomen die er staan. In mei is van dc gehelc
burcht, die de burgers mcer dan
honderdduizend guldcns hecft gekost,
weinig mcer over. Nog in dat zelfdc jaar
Ii77 besteedt dc regering van Groningen
aanzienlijke sommen gcld aan het voliedig
hcrstel van de vcstingwallen aan dc
zuidzrjde.
LJ8
.: :*.
14 Dc Oosterpoort
"ímu./cd
./ttaURrr
&1t1íO10
vib;ibo-t L.tki
Hel beleg van 1594. wal kruit storten Op
Prins Maurits en Willem 20 iuli 1594 bracht hi1
Lodewijk belegerden in twintig ton hiervan tot
1594 Groningen Voor ontploÍÍing, waardoor
de Oosterpoort was een een grote bres in de
ravelijn- een driehoe- wal werd geslagen. De
kige schans - aange- stad gaÍ zich twee
legd. De Spaansgezinde dagen later over
stad dacht er niet aan
zich over te geven
Prins Maurits liet tun-
nels naar het ravelijn
graven en onder aan de

Het beleg van 1594
[door de Staatse troepen]
Hoewcl de Ommeiandcn in r578 dc
godsdicnstvrcdc aanncmcn blijft hct voor
hervormden nog verboden om in de stad
tc prekcn. Pas na de intocht van
stadhouder Rcnnenberg wordt hun het
gcbruik van de Sint'Walburg en de
Brocrkerk toegestaan. l)e stad Groningcn
ondcrtekent dc Unic van (Jtrccht, het
nadcre vcrbond dat de Noordelijke
Nederlanden irL r577 sluitcn, niec. Dc stad
is overwegend koningsgczind en ook de
protestantsc leden dcr stedelijkc regering
zijn niet onvcrdeeld voor de (Jtrechtse
Unie, uit vrees, dat deze ondcrtekening
wat bctreft dc privileges, dic dc stad geniet,
nadelig zal uitpakken.ls Rennenberg
vcrklaart zich zelf wcl voor de Unie.
Tijdens zijn vcrblSf in dc stad komt hij
daar echtcr op terug cn ccn door hem
uitgevoerdc staatsgreep in r58o boekt
succes. l)it mede dankzij dc hulp van de
(irorringt'r burgerij. Groningcn is weer
vcrzoend mct dc Spaanse koning cn blijft
henr trouw tot in I594. Aan de hervormdc
kcrkdienstcn wordt direkt cen cindc
gemaakt en vccl protestantcn vluchtcn naar
Oost-Friesland. l)e stad ztet zich bcloond
met een irr r58z tocgczonden fraaic
oorkondc, waarbij de Spaansc koning harr
een uitgebreid stapelrecht tockcnt. Om
Groningen tc dwingcn zich b5 de Staten
aan te sluitcn, belegercn Maurits en Willcm
Lodcwr.lk in r594 de stad, dic de belegering
niet kan weerstaan cn zich op z3 juli
ovcrgccft b5 hct zogenaamdc 'trf,ctaat van
rcductic'.20 Magistraat cn ingezetcncn
noctcn bclovcn zich brj dc lJnie van
Ncdcrlandse Provinciën aan tc sluiten en de
Statcn Gencraal (rouw tc zijn.
Hel Stalenkasleel voor
de Ooslerpoorl,
1 600-1 607.
Onenigheid tussen de
Staten Generaal en de
stad Groningen leidde
ertoe, dat in 1600 weer
een dwangburcht voor
de stad verrees. In 1607
werd deze alweer
gesloopt en kwamen er
geheel nieuwe vesting-
werken rond de stad
15 Dt ontutikkelin,gen tussen 15oo en tSoo
Het Statenkasteel voor de
Oosterpoort [160rró07]
De naijver en de cwiscen cussen Stad en
Ommelandcn namen in de tweede helft
van de zesciende ecuw steeds toe. Slechts de
algemene uicputting, waaronder stad en
lande tijdens het bewind van de
Spanjaarden gebukt gingen, hield beide
partijen een tijd lang in bedwang.2l In 1597
besluiten de Staten Generaal, dat Stad en
Ommelanden als één provincie zullen
worden aangemerkt en dat de Staten van
Stad en Lande die provincie gaan
besturen.22 Beide partijen zijn hierover zeer
vcrongclijkt. Men vcrzet zich zowel in de
stad als in het ommeland tegen de
maatregelen, die de Staten Generaal hebben
afgckondigd en men weigcrt vcrdere
bctaling van dc belastingen.23 In róoo
ontstaat hierdoor een conflict tussen de stad
en de Staten Generaal. Hct gewest heeft in
drie jaar tijd 4ooooo gulden te weinig aan
de schatkist bctaald. 's Lands Staten laten
daarop twee afgcvaardigden met krijgsvolk
dc stad binnen trekken om dit geld ce
inncn. Ook zij besluiten, evenals de
Spaanse overheersers dat deden, een burcht
bij de stad te bouwen om haar onder
concrole te kunnen houden.2a

In de vroege morgcn van 14 april róoo
begint ingenieur Johan Rijswgck mec het
afmeten cn afpalen van de plaats waar de
burcht moet komen.2s Evenals in r5ó8
wordt de zuidoosthoek van de stad de
meest geschikte plaats bevonden. De
nieuwe burcht - ook wel her 'Statenkasteel'
genoemd wordc afgebakcnd buiten de
Oosterpoort, tussen de Drenkclaerstoren en
de Herepoort [tussen dc huidige
Mecuwerderweg in het oosten, de
Mauritsdwarsstraat in het zuiden en de
Hereweg in het westen]. Op z3 april
worden 'de trommen gereppet' om de
arbeiders op tc roepen. 9oo à r ooo man
worden daarop onder trommelbegeleiding
naar dc plek geleid waar de burcht is
afgebakend. Men werkc mct man en
macht. In de maanden mci en juni
bedraagt het aantal arbeidcrs voortdurend
r2oo man met 4oo handkarren. (Jit
Friesland, waar de arbeiders door middcl
van aanplakbiljctten worden aangespoord
over te komen, komen cchter niet allecn
arbcidskrachten, maar ook 'rzoo
crodewagens met schuppen ende andcr
gereetschap'. Nog in de zomcr van róoo
kunnen of willen de burgers van
Groningcn niet gelovcn, dat het dc Staten
ernst is mct het bouwen van de burcht.
Men acht dergelijkc strenge maatrcgelen
bijna onmogelrSk. Nog in dat zclfde jaar
róoo echter betrekken óoo toc 8oo soldaren
hct Statenkasteel, tcrwijl Caspcr van
Ewsum tot gouvcrneur wordt aangesreld.
Op zr december róoo wordt hct
stadsgcschuc van de wallen en de municie
uit het stadsmagazijn gehaald cn brengen
de soldaten in opdracht van dc commissaris
van de Staten Generaal dit naar de burchc,
zondcr dat de stadsrcgcring hiervan in
kennis wordt gesteld. De tweedc
dwangburcht voor de poorten van
Groningen was ccn feic.26 De burcht was,
evenals die van Alva, in een vijÍhoek
16 De Oosterpoorl
li]er Crs{ Ed lijrful ístq vs al{ KNled & $tên krcdl
m
,4
l:i,t:n oM de.
De situering van de
'Arx Nova', hel Stalen-
kasteel, en de nieuwe
veslingwerken aan de
zuidkanl van de slad
Groningen.
Links is het kasteel van
Alva te zien en rechts
het Statenkasteel Ver-
der is aangegeven
waar de verdedigings-
werken die tussen 1608
en 1624 werden aange-
legd, hebben gelegen.

aangelegd met hoekige dwingers, omgeven
door aarden wallen en cen gracht.
Daarbinnen bevond zrch aan de noordzijde
de Oostcrpoort en stonden in het midden
een aantal stencn huizen. De punt van de
zuidclijke dwinger lag tussen de
Oosterweg, Mauritsdwarsstraat en de
Mauritsstraat. Bij een verbouwing van een
pand in de Mauritsdwarsstraac noordzijde,
zijn grote kloostermoppen uit de grond
gckomen, dic van deze vesting aÍkomstig
zouden kunnen z!jn. Dc oostelijke punt
van de burcht lag in wat nu de
Houtzagcrstraat is, niet ver van de
Mccuwcrdcrrvcg. Dc Oosterweg vormdc
de centrale as. Dc westelijke punt lag in dc
huidige Brandcnburgcrbuurt cussen de
Parklaan, Brandenburgcrstraat en Hereweg.
De twee noordelijke dwingers lagen op de
tegenwoordige Rade- en Heresingel.
Langzamcrhand, en daar heeft zeker hct
becalen van een groot deel der
achterstalligc belastingen toe bijgedragcn,
wordt de houding van dc Staten Generaal
minder streng. In dc zomer van róoz krijgt
de stad de afgenomcn kanonnen en munitie
betaald. Ook krijgcn de eigenaren van dc
vergraven landerijen fro 6z4 roedcn]
schadevergoeding. In róo4 mag de regcring
van dc stad de sleutels van dc Doorten weer
in ontvangst nemen."
In de daarop volgcnde jaren doet
Ambrosio Spinola invallen in het oosten
van ons land. Dit lcidt ertoe, dat Willcm
Lodewijk en prins Maurits er bij de Staten
Generaal op aandringen Groningen te
versterken.2s Op zz maart róoó benadrukt
Willem Lodewijk de noodzaak hiervan, cn
geeft daarbij in overweging het naar hec
kasteel overgebrachte geschut aan de stad
terug ce geven. Op z9 decembcr róoó
gevcn dc Statcn Gcneraal verlof'het casteel
tot Groningen tegen dc stad weder te
openen'.2e Twee maanden later, in februari
Ióo7, nemcn de Staten Generaal een besluit
van verdere strekking. Zij besluiten het
'afrverpcn'van het kasteel toe te staan en
geven tevcns opdracht tot het ontwikkelen
van nieuwe fortificatiën rond dc stad.
Bovendicn verleent men Groningen voor
drie jaar een subsidie van 3 óoo gulden 'tot
bchoeff van die fortificatie van dic
frontieren'. De Staten belasten Willem
Lodcwijk met de uitvoering van dit
besluit. Hij deelt op z8 februari dc Raad
mee. . .'de opening des casteels secr greag
geëffeccueerd te sien'. Vier dagen later is
mcn reeds met het afbreken van de wallen
en het dcmpen van de grachten aan het
werk. Opnieuw is er een cnorme
hoeveclhcid geld verspild.
17 De ontwikkelingen tussen 15oo en 18oo
De grote uitleg, fto8-r624
De in dienst van de Staten Generaal
staande ingenieur Hillebrandt Smidt
ontwerpt in samenwerking met prins
Maurits de nieuwe vestingwerken voor
Groningcn. Centraal staat de verdediging
van de nidzljde van de stad bij de Hereen
Oosterpoort. In róo8 besteedt de stad
het maken van de nieuwe vestingwerken
uit. Al in rórr verheft zich aan de gehele
nidzljde een hoge, aarden wal. Deze ligt
niet meer in een rechte lijn, zoals bij de
oude verdedigingswerken, maar heeft
uitspringende dwingers. De
kasteclvormige. middeleeuwse poorten zijn
gesloopt. Beneden aan de buitenzijde van
de wallen verschijnt een 'bedeckte wech',
die door lage wallen of onderwallen [in de
vestingbouwkunde als fausse brayes
aangegevenl wordt beschermd. De Raad
verbiedt in een resolutie van 13 maart rórz
het planten van bomen en struiken aan de
zujdzrjde van de stad op roo voeten
afstands van de gracht.s0 In dat jaar vindt
ook een voorlopige onderbreking van het
werk plaats. De moderne fortificatie met
bastions is dan aan de zuidkant gereed en
ligt min of meer op de plaats van de oude
stadswal.
In rór5 pakt men het werk, dat nog
ongeveer tien jaar zal duren, weer op. In
rór9 wordt een zogenaamde 'sortie' voor
voetgangers - 'Het Kleine Poortje'
gebouwd en in rózr zijn de nieuwe Hereen
de Oosterpoort klaar. Deze twee grote
poorten zijn halfronde op de uiteinden
afsluitbare tunnels, met een breedte van
3.JJ meter. Na een verlenging in t696 zíjn
ze 33t meter lang. Aan de straatzijde bouwt
men een overwelfde galerij met daaraan
aansluitend overkoepelde ruimten voor de
wacht met kazematten [onderaardse
bomvrije gewelven].31 De buitenkant van

de Herepoorr is mooi bewcrkc. De
Oosterpoort is naar het zclfde principe
gebouwd, maar minder mooi uitgevocrd.
Door de bouw der fortificatiën is de
stadskas leeg geraakt. Op advics van een
commissie, die naar middelen moet zoeken
om deze weer wat tc vullcn, wordt
daarom tn t6z3 onder andere hct
Groninger Wijn- en Biertappersgildc
opgericht als twaalfde raadsgilde.32 Ais in
ó24 de hele vesring afgcbouwd is liggcn
er rond de stad zeventicn dwingers in de
vorm van vijÍhoeken. Aan de zuidkant zljn
dit van west naar oost De Marwiks-, de
Oude Rondeels-, dc Herc-, dc Ooster- en
de Drenckclaers- en Steentildwinger. Deze
dwingers zrjn rzo meter breed en diep.33
Waterpoorren I of waterPiePcnl
overspannen de kanalen, waaÍ ze de stad
bereiken. Over het 'Winschoterdiep zijn dit
de Visserspiepcn en over het Hoornscdiep
de Marwiksptjp. D. bruggen over dc
gracht zijn Jo meter iang, terwijl zich in
het midden een ophaalbaar gcdeeltc
bevindt.3a Dc vestingwerken beslaan circa
7o hectare grond rondom de srad.3s
In afwijking van de oorspronkclijke opzet
werd de stad aan de noord- en oostzijdc
zóveel uitgelegd, dat dc oppcrvlakte
binnen de wallcn bijna vcrdubbelde. Men
verwachtte klaarblijkehjk een aanzicnlijkc
groei van welvaarc en bcvolking. Er is
echtcr iets opvallends. Normaal zou zijn
gewccst, dat dc stad bij een nicuwe uitlcg
ongeveer cven vcr aan allc zijden wcrd
uitgebreid. Op dczc manicr werden
aangrociingen aan dc stad. dic buiten dc
omwalling plaars gcvondcn hadden, b5 de
stad getrokkcn. Zoals bijvoorbeeld het
Schuiteschuiverskwartier
[Binnenstad-Oost]. In geval van
oorlogsdreiging hoefde dc stad dan niet zo
vccl volk van buitcn de poorten op te
nemen cn zou cr mindcr bebouwing
verloren gaan. Maar waarschgnlijk deed de
heuvelachtigheid van hct gebied voor de
Flere- en Oostcrpoort de Raad ertoe
overgaan te bcsluiten, de stad maar niet
vcrder naar de hoger gelcgen grondcn in
het zuiden uit te brciden. Mcn besloot de
stad wat mcer naar het 'lagere' noorden te
vergroten, omdar dic uitbrciding
vermoedelijk even arbeidsintensief zo:u zrjn
als die naar het zuidcn. Nicmand voclde er
volgcns Schuitema Meijer voor om dc stad
nog dichcer b5 de Kempkcnsberg te latcn
kt.rmen. werr dc vijarrd immers bij ccn
eventucle belcgering uitstekcnd zijn gcschut
kon opstellen."-
18 De Oosterpoort
Doorsnede Yan de Yes-
tingwerken ca.1650.
Tussen 1608 en 1624
werden de oude stenen
muren vervangen ooor
aarden wallen Over de
gracht lagen ongeveer
50 m lange bruggen
Buiten de gracht liep
rond de stad de
'bedeckte wech' Dit
was een pad, dat
beschermd werd door
een lage buitenwal

' I r'4
o
4t -ls' l,
o 'l /"
""
{o
o,À
/q.
Detail van de vogel-
vluchtplatlegrond van
Egbert Haubois,
ca. 1635.
Aan de zuidkant kwa-
men de nieuwe wallen
ongeveer op de plaats
te liggen van de oude
ommuring Op deze
kaart zijn al uitgebreide
moestui nontwikkel in gen
waar te nemen aan de
zuidkant buiten de
vesting, in een gebied,
dat door talrijke paden
en wegen goed ontslo-
ten was
19 Dc ontwikkelingtn tusstn 15oo en tSoo
De situatie omstreeks ró5o
De plattegrond van Egbcrt Haubois laat
zien hoc Groningen cr na de grote uitlcg
rond ró5o uitzag. Het gebied ten zuiden
van de vesting heeft ccn geheel ander
karakter en paden- en wegenpatroon dan
de rest van de gebieden rond de srad.
Opmcrkelijk is de uitgebreide
tuinontwikkeling met veel bomen cn
bossages cussen dc latere Meeuwerderweg
in het oosten en dc Achterweg in hct
westen. Het bewuste gebied was goed
ontsloten met paden, die vanaf de Here- en
Oosterweg de aflopende landerijen
inliepen. Ook bh.1kt het andere karakcer
van de Meeuwerdcrpolder door
vergelijking met de gebicdcn op de
Hondsrug. De Meeuwerderpoldcr was de
strcck ten ooscen van de latere
Meeuwcrderweg en het'Winschoterdiep.
Hier lagen weilandcn, gekenmerkc door
een lagerc ligging, grotere percelcn en een
slechtere toegankelijkheid. Grotere
gcbouwen vond men aan dc
tocgangswegen toc de stad. Dit waren
voornamelijk herbergen. waarin reizigers
kondcr-r overnachten, wanneer de poorten
van de stad al gesloten waren Na het
beleg van I594 en de vergravingcn van het
gebied, veroorzaakt door hec aanleggen
van de dwangburchten voor dc Here- en
Oosterpoort, waren de herbergen weer
opgcbouwd. Voor de Hercpoort stondcn,
zoals uit ccn telling van t6z3 b15kt, 'ln de
Bacr' cn 'ln David' en voor dc
Oosterpoort 'ln de Drie Roscn'.3i De
moicns waren echter verdwenen. Wel was
cr aan de oostzijde van het Winschotcrdicp
een barckmolcn gcbouwd. Gezien de
precisie, die kenmerkend is voor Haubois'
kaarten, mag men ervan uitgaan, dat de
ruimtelljke inrichcing van hct tcrrcin tussen
het Hoornsc- cn 'Winschoterdiep juisr is
opgetekend.3s Tcn westen van de Hereweg

zijn op de kaart al dc latere Achcerwcg en
Davidstraat herkenbaar. Tusscn de Hereen
Oostcrweg zijn, evenals op de
plattegrond van Van Deventer weer dc
contourcn van dc latere 'Grore' en Klcinc
Brandenburgcrstraat waar te nemen. Vanaf
de Oosterwcg lopcn ccn aantal paden hct
tuinengebied in tot aan de sloot langs de
Meeuwerdcrpoldcr. l)cze paden geven dc
structuren aan van dc latere Houtzagers-,
Cuba- cn Oliemulderstraac.3e l)it patroon
zal na t67z evenwcl bclangrijk verandercn.
Op de plaats van de huidigc Bonte Brug
lag over het Schuycendiep
['Winschoterdiep] de Roode Brugge. De
trekweg naar 'Winschoten aan dc oostzijde
van het water heette ook wcl dc weg naar
Roode Haan, vandaar Roode Bruggc.
Langs dc trckwcg werden de schepcn door
de schecpsjagcrs ge trokken. Zo
ontwikkclde zich hec gebied buitcn de
Hcre- en Ooscerpoort in hct bcgin van de
zeventiende eeuw tot ccn omvangrijk
cuinen- cn tuinbouwgebied in ecn
lommerrijke omgeving.
Het beleg van 'BomÍnen Berend'
in t67z
Tusscn Christoffel Bcrnhardt van Galen, dc
bisschop krijgsman van Mtir.rstcr, cn de
Statcn Gcncraal, suddcrdc sinds ró55 een
conflict, omdat de Staten in dat jaar bij ccn
onerrigheid tussen dc bisschop cn dc stad
Miinster de zijde van deze stad kozcn. Als
in hct voorjaar van tóó5 de Nederlandcn
in oorlog mct Engcland rakcn, acht de
bisschop he t juistc momcnt gckomcn om
wraak tc ncmcn cn sluit hij een verdrag
rnct Karel II. Met geldelgke stcun van dcze
vorst brcngt hij ccn lcgcr op de been en
verklaart dc oorlog aan dc Staten Gencraal.
Op z t reptcrrrbcr vcrovcrt hrj hcr aan dc
stad bchorende klooster van Tcr Apcl. In
alJer ijl moet Groningcn dc
vcrdcdigingswerken verbeteren en
hcrstcllcn. l)e bomen en opscallen buitcn
dc vcsting aan de zuidzljde wordcn
omgchakt en gesloopt en de kanonncn op
dc wallen worden aangevuld met dic uit
20 De Oostefpoorl
1/) '!
;!nwy"z
r- et- 2
het 'tuighuis'.40 l)e bisschop krijgc echter
niet meer te zien dan dc toppcn van dc
torens van Groningen. Hrj dringt namelijk
nict verder door dan tot aan De Punt en
Foxholsterbrug.o' Op r8 april róóó sluit dc
bisschop na de onfortuinlijke veldtocht
vrede met de Ncdcrlandcn
In 16,-z zljn er opnieuw oorlogsdreigingen
Karcl Rabenhaupt, baron van Sucl-ra uit
Hesscn, komt naar Groningen om als
lr.ritcnant generaal van de militie in deze
provincie dc vcrdcdiging van hct gcwcst
op zich te nemcn.42 Als mcr-r hct bcwijs
hccft, dat de vijand opnieuw nadert,
worden alle huizen buitcn dc Herc- cn
Ooscerpoort evenals dic aan het
'W'inschotcr trckpad [oostzijdc
'Winschoterdicp] onrvcrgchaald, tcrwijl in
dc stad twee darnmen in de gracht worden
gelegd om het water van de Hunze en de
Aa rond dc stad op te stuwen, zodat dc
lage landcn ondcr watcÍ lopcn. Dc vijand
kan nu allcen aan de zuidzijde tot de
IoL t.-3
Het beleg van Gronin-
gen van 1672.
Aan de oostzijde van
het Winschoterdiep, ter
plaatse van de huidige
Brink en Albino-gebou-
wen, wist de stad nog
een verschansing aan
te leggen Op deze
afbeelding is het 'bom-
barderen'vanGroningen te zien

'11
De belegering van de
slad Groningen door de
bisschoppen van Miin-
ster en Keulen in 1672.
De vijandelijke legers
hadden zich tussen de
Hereweg en de latere
Meeuwerderweg ingegraven
Midden op de
middag van 19 juli 1672
tegen drie uur klonk
over heel de stad het
bulderen der kanonnen.
Groningen liet de vijand
weten, dat het zich op
de verdediging had
ingesteld
21 De ontu,ikkelin.qu tussen t5oo en tSoo
aanval overgaan.a3 81 nadering van het
leger van dc bisschoppen van Keulcn en
Miinstcr, breekt men ook nog de bruggen
voor de Hcre- en Oosterpoort en de Kleine
Poort af.
Op z7 juli vangen de bcschietingcn aan.*
Brjna dageh.lks ncemt de vijand dc stad
hevig onder vuur. Gedurende hct beleg
komen ongeveer vijfduizcnd bommen en
granatcn en ontelbare gloeiende kanons- en
musketkogels op de stad neer. Er sneuvelen
evenwel nog geen honderd mcnsen, omdat
dc meestc 'stadjers' zich in het noordelijke
deel van de stad tcruggetrokken hcbben.
Zwax zijn daarentcgen de verliezen, die de
bisschop lijdc. Mcn bewecrt, dat mcer dan
vierduizend soldaten zijn gesneuveld en
daarnaast nog enige duizenden aan ziekten
zijn bczwekcn of zijn overgelopen. Tusscn
z5 cn z8 augustus trckken de bisschoppen
zich terug, het huidige Hcre- en
Oosterpoortgebied vergravcn en
omgewocld achterlatend. De aftochc wordt
mede veroorzaakt door het feit, dat de
Kcurvorst van Brandcnburg, Frcderik
Willcm I, na ccn verdrag met de Staten
Generaal geslotcn te hebbcn, op het punt
staat Miinster binnen te vallcn. Na v5f
wekcn is hec gcvaar voor de scad gcweken.

Het afgraven van de 'Hoogten
ten Zuiden van de Oosteren
Heerepoort' tussen 167z en 1696
Slecbts cnkele dagen na het bclcg bcsluitcn
burgcmccster cn Raad al tot dc navolgende
sccrctc rcsolutie:as'ln deliberatic gelcght
zijnde, hoe dat nu jongst, vóór allc de
respective poorten dcser Stadt, ende, vóór
weijnich jaeren, vóór de Heere- ende
Oostcrpoorte. de huisen. woningcn.
lusthuisies, hoven, hegen, plantagie endc
bomen, vermits het affsacken ende
belcgcringc dcr viandcn, noodtsacckclljkck
bevorens zijn affgebroocken ende cer neder
gemaeckt, wacrdoor vclc borgeren cnde
ingcsctcncn ccn overgrootc schacdc, cnde
eenigen een totale ruinc is tocgevocght; te
vermoeden, dat, bg contibuatie van vreede,
bij d'ccnc cndc ander tot hcrbouw endc
nieuwe aenplantinge bij de regeringe
mochtc wordcn aengchoudcn, wacrdoor,
brj gelijcke geiegentheden, geen mindere
schade staet te verwachten: hebben
d'Heeren Borgemesteren ende Raedt, oudt
ende nieuw. met Taelmannen cndc
llcswoorne Meente, tot voorcomingc van
diergelijcke inconvenientcn, wacrmcde de
regeringe t5ddrlx soude moghcn wordcn
gemolesteert, verstaen endc gcrcsolveerc,
dat, van nu voortaen, buiten de respcctivc
poorten deser stadt gecnc gcbouwen,
huiscn, herbergen, plantagie, boorncn,
hoven en luschuisies sullcn wordeu
gemaeckt, als allccn met goedtvinden van
Borgcmesteren ende Raedt, vóór 5dcr
poortc óón Stadts herberge, tot proufijtt
van dc Stadt ende dienst van de rcijscnde
man, ende dat dc Mocskers, tot bewaeringc
hacrcr vruchten ende schuil bij quacdt
weder, een clcin huttien van houdt sullen
vermogen te macckcn, maer haere
principalc woningen ende kocmelckers
gebruick in dc Stadt moeten hebbcn cnde
houden.'
De nieuwe Ooslerpoorl
(gebouwd in 1621),
circa 1875.
De Oosterpoort werd
naar het zelfde model
als de Herepoort
gebouwd Op de Íoto
zien we een drekwagen
aankomen, die met ziln
lading op weg is naar
de drekstoep Deze
vuilstortplaats van de
stad lag op de hoek van
de Oosterweg en de
Trompsingel, ter
plaatse van het tegen-
woordigeANWB-kantoor Het zandstenen
Íront werd in 1834
wegens bouwvalligheid
verwijderd. De fraaie
gebeeldhouwde krijgs-
troÍeeën werden
gesloopt en vervangen
door een eÍÍen, net
gevoegde muur van
bakstenen. Het opschriÍt
van de oude voorgevel
werd echter wel weer
in het nieuwe Íront
aangebracht Het luidde
(vertaald):'Ter eeuwige
herinnering aan de
opheffing van het beleg
van de stad Groningen
van 9 juli tot 22 augus-
tus in het jaar 1672,
belegerd door de Bis-
schop van M[inster en
de Keurvorst van Keu-
len, toen burge-
meesters waren Johan
van Julsingha, Hendrick
Cluivinga, Sicco Eeck,
Warmoldus Ackema
22 Dt Oosterpoort

Hel Kleine Poorlje en
de \iValerbogen, í838.
Tegen de twee oor-
spronkelijkedoorgangen werd in 1694 eén
grote nieuwe waterboog
gebouwd De verster-
king van de vestingwer-
ken werd na het beleg
van 1672 dringend
noodzakelijk geacht Als
men door het Kleine
Poortje de stad verliet
kwam men via de Brink
aan de oostkant van het
Winschoterdiep
Deze resolurie kwam in het korr neer op
een algehecl bcbouwingsverbod buiten dc
poorten. Er mochtcn alleen nog enkelc
hcrbcrgcn voor reizenden gebouwd
worden De moeskers mochtcn slcchts
schuilhutjes van hout bouwen en mocstcn,
evenals de koemelkcrs, dc bocrderijen
binncn dc poorten hebben. De meest
ingrijpende maatregel van hct stadsbcstuur
was echter het afgraven van dc
hooggelegen gronden buiten de Hcrc- en
Oosterpoort. Opnieuw was gcblckcn, dat
de heuvcls cn hoogten voor de
zuiderpoorcen der stad de vijand ccn gocdc
gelcgcnhcid boden tot het plaatsen van
haar geschut. Rabcnhaupt, dic vóór het
belcg al op de zwakke zijdcn van dc
vcsting aan de zuidkant had gewezen,
achttc dc verbetering hrervan nu zeer
noodzakclrjk.o6 Dczc grootse operarie zou
jarcn durcn en zware financiële offers
vcrgcn 47
23 De ontu,ikktlingen tussen t5oo en tSoo
In scptcmber ró72 komen burgemeester
Cluivinge, de raadsleden De Mepsche,
Emmen en Gockinga uit dc stad cn uit de
ommelandcn. Bernhard Coenders van
Vervouw, Eisso Jorgcs, Reijnt Alberda en
Gcorg Wilhelm van In en Kniphuijsen
bijeen om mec Rabenhaupt te overleggen
hoe men de genoemde hoogtcn op dc
ecnvoudigste en snelste manier zal kunnen
wegne-ct-r.ou Op rz maart ró73 is er een
definiticf plan opgesteld. Men zal beginnen
tc graven aan de overzijde van de
l)rcnckclacrsdwinger Ithans omgeving
begin Meeuwerderweg]. Alle geschikte
mannen uit scad en ommeland moecen
mccwcrkcn. Het laar zich aanzien, dat niet
alle personen zich even vlug voor het werk
zullcn komcn aanmelden. Daarom worden
lljsten opgesteld van alle huisgezinnen in de
stad en de ommelanden om zo de mensen
tc kunnen oproepen. De lijsten zijn spoedig
ingcvuld cn op zondagavond 4 april
komcn allc manncn bovcr-r de achttien jaar
uit de districten Wildervank en Veendam
naar Groningen om de volgende ochtend
met het graven een begin te maken. Niet
mrndcr dan óoo kruikarrcn, zoo
loopplanken en roo houwelen geeft de scad
in gcbruik. Rabcnhaupt, dic in ccrstc
instantie de grond in een inham van het
Boelmeer IFoxholstermeer] laat lossen,
komt na enige tijd met andere plannen.
Vanaf ro april laat hij de grond van de
afgravingen naar de stad toe brengen
teneinde er de drie zuidelijke bolwerken,
de Drenkelaers-, de Ooster- en de
Hcrcdwinger mee te vullen. Het graafwerk
trekr zo veel bekijks, dat burgemeester en
raad bcsluitcn de brug over het Hoornse
Dicp dag cn nacht gcsloten te houden en
tol te heffen bij de R-oode Brugge [Bontc
Brugl over het Winschoterdiep. De portier
van dc A-poort cn dc liemsieder [:
lijmkokcr] bg het Hoornse Diep mogen
niemand mct schccpjcs mccr overzetten en

evcnmin scheepjes dc Marwikspijp laren
passeren. Aan hct cind van de zomcr van
1673 ztjn de meest hinderlijkc hcuvels nabij
de stad afgegraven. In maart ró88 besluit
men de enig overgeblcvcn hoogte, de
Kempkcnsbcrg. ook nog af te graven. In
r69z is ook dat karwei geklaard.as
Toch is men nog niet helemaal
uitgegraven. [n ró94 vindt, op last van de
generalitcit. hct afgraven van dc grond
buiten dc stad Groningen tussen hct
Schuitendiep en hct ravelijn voor dc
Herepoort en hct ravelljn links van het
oude rondeelsbolwcrk plaats [thans de
terreinen van het stationsgebied,
Zuiderpark en Cultuurcentrum]. Met deze
afgegraven grondcn versterkt de stad de
binnenkant van de wal aan de zuidzijde
nog verdcr en worden de vicr zuidelijke
dwingers opgehoogd. Dcze verscerking aan
de binnenzijde neemt zo veel ruimte in
bcslag. dat hiervoor 9t woningen mocten
wllKen.'-
Door het afgraven van de gronden, direkt
ten zuiden van dc gracht. vcrdwcen de
'verdeckte wech' en ontstond er ccn
moerassige strook ter breedte van de gracht
en op het niveau van de waterspiegel
hiervan. Een kanaaltje, dat de naam
'Nijgraven DSpien' kreeg sluit dit terrein
aan dc zuidkant af. Als men nu de
waterlinic in gebruik nam, waardoor de
waterspiegel in de grachten steeg, zouden
deze lage landen tot manshoogte onder
water komen te staan. Tussen de
Oosterwcg en het W'inschoterdicp werd in
deze afgegravcn landerijen nóg een gracht
gegraven. Dic was de Griffc, bedoeld als
extra verdedigingsgordel. Men wilde deze
gracht verder graven tot aan de Hereweg
[via de latere Parklaan]. Dit gebeurde
echter niet, omdat in ró98 met het
aanleggen van de Linie van Helpman werd
begonnen.
t\-on ",,*.
24 De Oosterpoort
\Íl'.\{Í-1ï [trtit.\ o, D,; ,,(Í]c!, !,y,,!
De Linie van Helpman,
uóór 1787.
Met de aanleg van de
Linie van Helpman
werd in 1698 begonnen
Deze vooruitgeschoven
verdedigi ngsgordel lag
tussen het Winschoter-
en Hoornse Diep op de
grens van Groningen en
Haren
\l) (', rrorrv:rir
De linie van Flelpman
In november ró95 stcllen 's lands Staten
Menno van Coehoorn aan als
ingcnicur-generaal van dc
fortificatiewerkcn dcr Nederiandcn. Aan
het eind van t697 draagt dc Raad van
State hem op met twee à drie der
kundigsce ingenicurs de stedcn langs de
IJsscl, Cocvorden, Groningen en Bcrgen op
Zoom tc inspecteren en dc Raad mcdc te
delcn, wclke verbeceringen hij noodzakelijk
acht.st In hct in april róg8 uitgebrachtc
rapport wrjst hij Groningcn als eerstc stad
aan. Van Coehoorn vindc hct voor dc
verstcrking van Groningcn nodig
tcncinde van ecn 'bombardcmcnc'
gcvrijwaard te zijn dat er ccI't
zogenaamdc vooruitgeschoven linic komt.
Daartoe ontwerpt hU, op de plaats waar de
Kcmpkensbcrg heeft gelegcn en op dc
oost- en westwaartsc hellingcn van de
Hondsrug, cen rij van drie bastions of
fortcn met aan weerszijdcn een rcdoute,

een vierkante schans omgeven door een
gracht. Door deze 'nieuwe werken' of
'werken', zoals ze in de volksmond
genoemd werden, zou de vijand zijn
kanonnen bij een beleg een half uur gaans
verder van de stad moeten plaatsen dan
voorheen. Voor het aanleggen van de Linie
van Helpman is circa 3 5 hectare land
nodig. Hiervoor krijgcn de eigenaren een
schadevergoeding van ongeveer r4ooo
gulden. In dat zelfde jaar nog starten de
werkzaamheden. In rToo zijn de 'nieuwe
werken' voltooid. Door deze linie is de
Oosterweg, die via Helpen naar Assen liep,
afgesneden.s2 Als men nu via de Oosterweg
naar het zuiden wilde, moest men langs de
linie naar de Hereweg, om daar de
'werken' te passeren. Zo rutkte de streek
ten zuiden van de vesting rond rToo
volledig ingesloten door vestingwallen en
kanalen. In een periode van betrekkelijke
rust ontwikkelde het gebied zich nu
verder.
De achttiende eeuw
Voorzover het departement van oorlog het
toeliet vestigden ztch in de achttiende eeuw
op de verboden kringen, de landerijen
rond de stad waar in het kader van de
verdediging niet gebouwd mocht worden,
maar óók daarbuiten, weer moeskers en
molenaars en kwamen er zomerhuisjes,
tuinen enzovoort.s3 Men ging hier wel op
eigen risico wonen. Iedereen wist, dat in
geval van een belegering, alles gesloopt en
omgehakt zou worden. Toch trok men
zich er juist aan de zuidkant niet zoveel
van aan. Hiervoor zijn een aantal redenen
ce noemen:
r Men zal zich redelijk veilig gevoeld
hebben, daar men bij een beleg
bescherming van de Helper Linie
verwachtte,
z het gebied lag hoog en droog, men
hoefde dus niet zo bang te zijn voor
overscromlngen,
3 het gebied was uit agrarisch oogpunt
gezien niet onaantrekkelijk. De redelSk
goed afwaterende en niet te zware bodem
was namelijk geschikter voor tuinbouw
dan de andere landerijen rond de stad, met
uitzondering van de Moesstraat en
omgevrng,
4 door de groei van de bevolking raakte
het tuinengebied binnen de omwalling [De
Hortus] steeds meer bebouwd en de
moestuinontwikkeling buiten de vesting
aan de latere Moessrraat was niet
voldoende om de hele stad te kunnen
voorzien van tuinbouwprodukten,
5 het gebied was ook aantrekkelijk mer her
oog op haar natuurschoon. De gegoede
burger!1' liet in deze lommerrijke, groene
streek zijn tuinhuizen neerzetten.
In het algemeen ontwikkelden zich ten
zuiden van de stad díe activiteiten verder,
dic er ook al vóór het beleg ven 167z
25 De ontwikkelingen tussefi 15oo en r\oo
waren, namelijk veeteelt ten westen van de
latere Achterweg en oostelijk van de latere
Mceuwerderweg en hier tussenin tuin- en
siertuinbouw met theekoepels. Aan de
oostzijde van her Winschoterdiep
ontstonden met name op handel en verkeer
gerichte activiteiten, terwijl aan de
westz!1'de van dit kanaal na 1672 een aent:.\
industriemolens werden gebouwd. In r735
werd de paardenmarkt vanuit de stad naar
de Hereweg verplaatst en voortaan vier
keer per jear in de zomer voor de Daviden
Brandenburgersteeg gehouden, en wel
daar waar de David- en
Brandenburgersteeg op deze weg
uitkwamen.sa
De plattegrond van Haubois werd
verscheidene malen aangepast en
bijgesteld.s5 Een versie uit circa rTjo geefr
een indruk van de ruimtelijke inrichting
van het gebied ten zuiden van de vesting
rond het midden van de achttiende eeuw.
Een vergelijking met de kaart uit ró5o
toont de veranderingen aan de zuidkant
van de omwalling, veroorzaakt door al het
graafwerk aan het einde van de
zeventiende eeuw. De witte vlakken direkt
ten zuiden van de stadsgracht geven de in
ó94 afgegraven landerljen aan, die
sindsdien de 'lage landen' of 'vlakten'
buiten de Here- en Oosterpoort genoemd
werden. Wat op de plattegrond van Van
Deventer en van Haubois uit ró5o als pad
noordelil'k van de Houtzagersteeg getekend
was, verdween, alsmede de loop van de
latere Kleine Brandenburgerstraat. Deze
lijn is echter nog wel in de
perceelsscheidingen op de eerste
kadasterkaarten terug te vinden. De
verbinding van de Hereweg naar de
Oosterpoort [nu deels Brandenburgerstraat]
werd, door alle activiteiten ingekort. De
situering van de tegenwoordige Parklaan is
een nieuw detail op deze kaart. Het was

Detail van de gewiizigde plattegÍond van Haubois,
ca. 1750.
De situatie van Groningen ten zuiden van de
vesting toont rechtsonder de Hereweg en rechts-
boven het Winschoterdiep. Aan de zuidkant van de
gracht werden tegenover de Heere-, Ooster- en
Drenckelaersdwinger de landerijen aÍgegraven Dit
als gevolg van het beleg van Bommen Berend, die
zijn legers hier vlak voor de stad had liggen Het
zijn de witte blokken links en rechts van de Here-
weg. Tussen de Oosterweg en het Winschoterdiep
groef de stad nog een extra gracht, De Griffe. De
aÍgegraven landerijen heetten sedertdien 'De Lage
Landen'oÍ'Vlakten' buiten de Here- en Ooster-
poort, Ze konden bij oorlogsdreiging onder water
gezet worden
I)-
! t
l
I
,t
26 De Oosterpoort
"l

toen een met bomen beplante wandelallee,
waar de gegoede burgerij flaneerdc. Men
noemde hct 'Onder de Boompjes'. Aan
deze laan verrezen een aantal tuinkoepels.
Herbergen zag Íner, aan de toegangswegen.
Aan de Hereweg stonden de 'Fiirst von
Brandenburg', 'De David' en 'De Koppel
Paarden' en voor het Kleine Poortje 'De
Oude Karper'. Voor de oosterpoort stond
'De Cuba'.56 Of deze herberg de na het
beleg van ró72 opnieuw opgebouwde 'De
Drie Rosen' was, is niet bekend. Oostelijk
van de Oosterweg was in de aflopende
landerijen al bijna de gehele structuur
aanwezig, waarin in het begin van de
negentiende eeuw de eerste bouw van
arbeidershuisjes buiten de vesting zou plaats
vinden. De weilanden zuidelijk van de
gracht ['vlakten'] tussen de Oosterweg en
het Winschoterdiep werden afgesloten door
de Griffe, ook wel Drekhaven genoemd.
Aan het eind van dit kanaaltje lag brj de
Oosterweg namelijk de stadsafvalbelt, dc
'drekstoep'. Via deze Drekhaven vond een
belangrijk deel van de aanvoer van het vuil
plaats. De op de Drekstoep vervaardigde
compost verliet per schip via de Drekhaven
en het 'Winschoterdiep de stad, richcing
Veenkoloniën. De perceelscheidingen
zuidelijk van de Griffe geven de exacte
ligging aan van de latere Veemarkt- en
Houtzagerstraat, terwijl de Cuba- en
Olicmulderstraat als paden terug te vinden
zijn. Links en rechts van de Bonte Brug
was een scheepstimmerwerf gekomen en
langs de oostzijde van het Winschoterdiep
ontstond een soort lintdorp aan het water.
De latere oostzijde van de Meeuwerderweg
bleef onveranderd een laag
weilandengebied, zich uitstrekkend tot aan
de drlk langs het kanaal.
Het Sterrebos
ln t765 laat stadshovenier J. G. Becker het
noordelijke deel van het Sterrebos, tegen
de Linie van Helpman. aanleggen.5t Dat
bezorgt hem heel wat hoofdbrekens. Hij
reist stad en land af om bomen aan te
kopen en betrekt zelfs beuken uit
Harderwijk.ss Ook leidt hij het grondwerk
en het planten volgens een door hem zelf
uitgcdacht plan. Her bos komt op een
nagenoeg kwadratisch terrein te liggen en
wordt rechtlijnig aangclegd. Vanuit een
open ruimte in het midden strekken zich
met een zelfde tussenhoek lanen uit in acht
richtingen als een ster. Eén van deze lanen
is precies op de Martinetoren gericht. De
stgÍheid van de hoog opgeschoren bomen
met beukenhagen daartussen, die de
wandelpaden omzoomden, paste goed bij
deze ver doorgevoerdc symmetrie.
In r78ó besluic de generaliteir nog enkele
verbeteringen aan te brengen aan de Linie
van Helpman, onder andere door het
graven van een vcrbinding tussen het
Hoornse- en het Winschoterdiep, het
Hclperdiepje.se Dit werk nog dat zelfde
jaar begonncn stagneert al gauw. Pas in
r79ó hervac men de werkzaamheden, maar
de voltooiing van dit werk wordt pas in
r8oó een feit. Vanuit de stad over de
Hcreweg, zuidwaarts reizend, komt men
dan eerst over de'droge brug' [nu
ongeveer de plaats van het Joodse
monument] en vervolgens over de 'natte
brug' [de brug over het Helperdiepje].
27 De ontwikkelinpen tussen 15oo en tSoo
Regenten, patriotten en
de Franse tijd
Na het beleg van ró72 hadden de regenten,
in een relatief rustige periode, alle macht
naar zich toe getrokken. 'Wie niet tot de
regencenkliek behoorde. had in die c5d
weinig in te brengen. Toen de Fransen in
ry47 de zuidelijke grenzen van de
Republiek dreigden over te steken, werd
onder druk van een volksbeweging Willem
IV als stadhouder over de hele Republiek
benoemd. Hij moest de machtsstructuren
veranderen. Het Groninger stadsbestuur
was in het geheel niet ingenomen met de
door het volk verlangde
bestuursvernieuwingen. Maar die kwamen
er, na een oproer in t748, toch.60 In 1749
kwam de Prins van Oranje zelf naar
Groningen om een nieuw stadsbestuur te
benoemen en wijzigingen in het politieke
bestel van Stad en Lande aan te brengen.
Maar al gauw bleek, dat de veranderingen
weinig inhielden. De gewone burgerij bleef
verstoken van macht en invloed. Onder
deze groepen groeide het verzet. Een
Groninger pamfletschrijver uit die tijd
drukt zich, volgens De Blécourt, ongeveer
zo uit:61 'De ingezetenen, half verlost van
hun vorige dwingelanden [voor r748],
zagen een nieuwe familieregeering opstaan
[na '48], waartegen ze juist den Stadhouder
hadden ingeroepen en moeten nog
dagelijks de misbruiken, welke zij gehoopt
hadden, door den Stadhouder voor altijd
geweerd te zien, voor hunne oogen
vastgehouden en verdedigd aanschouwen.'
Na het uitbreken van de Vierde Engelse
Oorlog, in r78o, treedt het burgerregiment
d* zrjn diensten had bewezen tijdens het
beleg van 1672, weer meer op de
voorgrond. Tussen de drie- en vierduizend
stadjers laten zich inschrijven als aspirant
wapendrager. Naast de officiële

urgerwacht ontstaan vrijkorpsen, ook wel
exercitiegenootschappen genoemd. Ze
worden opgericht onder de leuze: 'Voor de
vrijheid, tegen tyrannie cn tegen gcvaar
voor de buitenlandse vijanden'. In februari
r785 krijgen de ingezetcnen buitcn de
Here- en Oosterpoort op hun verzoek van
Burgemccster en Raad wapens uic het
stadsmagazijn te lecn. Spoedig na de
oprichting van dit ccrste exercitiegezelschap
van mocskers volgcn er mccr. Die zomer
moecen dc moeskcrs, door bczighedcn op
het land, de wapcns enigc tijd neerleggen.
Nauwelijks zijn ze daarmee klaar of ze
hervatten fanatiek de exercitie-oefeningen.
Ze schaffen een cigen vaandel aen, waarop
volgens beschrijvingen 'Dc Vrijheid' is
afgebccld te midden van groente cn fruic.
Het ondcrschrift luidt: 'Zij bloeid en
draagd vrugten'. Op zo oktober r785
vindt, voor hct stadhuis, de officiëlc
uitreiking van dc vaandcls plaats. l)c
mocskers, pratgaandc op hun gloric, zo
schrijft De Blécourt, 'excrcccrden en
paradeerden voorbij dc beminnaars van
vrijheid en vaderland, die hen mct haar
vertegcnwoordigheid vcreerden cn deden
ceresalvo's voor hun vaandcl'.
In de zomer van t787 is her erg rumoerig
in Groningen. Dc tegenstcllingen tussen de
pacriotten en de prinsgezinden ncmen
stccds vijandiger vormen aan. Als gcvolg
hiervan cn de angsc voor een drcigende
rcvolutic, bcsluit hct stadsbcstuur oP 5
oktober van dat jaar dc
28 De Oosterpoort
Gezichl op de OosteÍpoort
en Ooslerpoorten-
brug, 1786.
De Íorse stadswal had
aan de zuidkant van de
vesting een hoogte van
circa 10 meter en reikte
tot aan de gevellijsten
der grotere huizen. Nie-
buhr beschreeÍ in 1808
Groningen als 'eine
regulàre Festung mit
den hóchsten Wàllen
umgeben, die ich mich
entsinne gesehen zu
haben'
exerciticgcnootschappcn op te hcffen. Ook
de mocskers moeten dc geweren, sabels,
port ópées en allc andere van de stad
vcrkrcgen wapcnuitrusting op korte
tcrmijn weer bij het raadhuis afgevcn. De
prinsgezindcn hadden voorlopig
gczcgevierd. l)c pogingen van de
patriotten om het bestel tc verandercn,
waren op nicts uitgelopen en zoudcn pas in
r795 opnicuw een kans krijgen.
De strcnge winter van r7g4f 95 maakce aan
de heersende oorlog tussen de Republiek
cn Frankrljk een eindc. Door hct
dich.vriezen van dc grote rivicren warcn
dc Franse legcrs niet mcer tegen tc houden,
De stadhouder week uit naar Engeland cn
weldra was cen sroot dcel van het land

ezet. Aan het eind van januari hceft bijna
ovcral dc'rcvolutic' gczcgcvicrd. In
Groningen meende men, ofschoon de
Fransen nog niet in de stad waren
aangekomen, niet te moeten achterblljven
in hct bctuig('n van sympathic mct de
omwentcling.
Evcnals cldcrs in hct land wordt mct grote
plcchtigheid en groot feestvcrtoon ccn
vrijhcidsboom gcplant.62 Hicrvoor slccpt
men cen 45 voct hogc den met wortel en
al van hec Sterrebos naar de scad. Op r4
februari wordt deze, met in de top een
rode jacobijncr muts, met muziek en
gez^ng, onder het luiden van de klokken
cn hct afvurcn van hct geschut, op de
Grote Markt geplant. I)e algemcnc lcus is
'Vrijheid, Gelrjkheid en Broederschap'.
Men verwachtte veel hcil van dc
veranderingen en meende nu ccht vrij tc
zijn. Het vicl cchter allcmaal crg tegen. In
r8o4 wordt de vr5heidsboom door
belhamels omgehakt, door de stad geslecpt
en in de Aa geworpen, als blijk van
ontevredenheid over hct nicuwe regiem.63
Als trouwcns crgcns Engelse koopwaar
gcvondcn werd, lict het stadsbescuur die
openlijk op het veld buitcn dc Hcrepoort
Ithans Zuidcrparkl vcrbranden.6a Toch
waren voor Groningen de Fransc jarcn niet
in dic matc ccn tijd van economischc
achtcruitgang in verhouding tot anderc
delen van ons land. Br.1 het wegvallcn van
dc buitcnlar.rdse import krecg de inlandse
graanbouw bijzondcrc betekenis en samcn
mct hct agrarische plattcland ging het de
stad betrekkelrjk gocd.65 l)c gevolgen van
de Fransc tijd zouden zich vccl rneer na het
vercrek var.r dc vrcemde overhecrscr doen
voclcn.
29 Dc ontu,ikkrlingcn tusscn t5oo en tEoo
át.
Het planlen van de Vrijheidsboom op de Grote
Markt, 1795.
De moeskers buiten de Here- en de Oosterpoort
verzetten zich tegen de achttiende-eeuwse regenten
In 1785 richtte men excercitiegenootschappen
op De leuze was: 'Voor de vri.jheid, tegen lyrannie
en tegen gevaar voor de buitenlandse vijanden', De
moeskers schaften een eigen vaandel aan, waarop
- volgens beschrijvingen - 'De Vrijheid' was aÍgebeeld
temidden van groenten en fruit Het onder-
schriÍt luidde: 'Zij bloeid en draagd vrugten' In 1787
hief het stadsbestuur, uit angst voor revolutie, de
excercitiegenootschappen op. ln 1895 bij de intocht
der Fransen dachten velen, dat de verlangde demo-
cratie nu eindelijk zou komen. De schippers en de
moeskers marcheerden naast de vrijheidsboom, die
door de stad gevoerd werd De 45 voet hoge boom
werd op de Grote Markt geplant.

2 Hoe het was voor de sloop
\
6:
( í" :r',
I
\
\
..J
\l \l
)l
w Jr I
Í
,,t0,'I
( ,jt','.- ,,/
30 De Oosterpoort
van de wallen
6/
p
t;

De algemene leef- en
woonoÍnstandigheden in Nederland
tot circa r87o
De algemene, cconomische situatic, die in
de achttiende eeuw al niet bijzonder
rooskleurig was, zou in de eerste helft van
de negentiende eeuw nog verder
verslechteren. Na het herstel van de
monarchie in r8r3 heerste cr in Nederland
grote werklooshcid, armoede en ellende.
De patriottcn hadden wel het oude,
vermolmde gebouw der
rcgentenmaatschappij afgebroken, maar er
niets goed voor in de plaats weten te
zetten. Grote groepen van de bevolking
hadden nauwelijks gcnoeg om te leven,
maar net te veel om te sterven. Veel
mcnsen moestcn van de bedeling
rondkomen. Eén van de belangrijkste
redenen van deze economische en sociale
malaisc was het gebrek aan
ondernemingslust bij de gegoede klassen in
de samenleving.t Het kapitaal speculeerde,
volgens Henriêtce Roland Holst, licver in
het buitenland dan dat men hier risico's
nam in nieuwe ontwikkelingen. De
bcvolking was dermace verzwakt en had zo
weinig scholing en opleiding genoten, dat
voor zwaar cn specialistisch werk
buitenlanders naar Nederland kwamen.
Voor Groningcn, met zijn agrarische
ommelanden, was deze roestand iets
minder nijpend dan voor de oude
industriesteden, zoals Leiden en Haarlem of
havenstcden als bijvoorbeeld Enkhuizen,
ofschoon ook hier de toestand verre van
florissant was.2 Na het oncstaan van de
parlementairc democratie in r848 traden er
Iangzaarn veranderingen op. Het
liberalismc maakte de weg vrij tot de
opbloei van handel en schcepvaart in de
jaren vijftig en zestig van de vorige ceuw.
De industrie zou pas na r87o voor
groeiende werkgelegenheid gaan zorgen.
31 Hoe het was uoor de sloop uan de wallen
'Wat de Groninger nijverheid betreft laat
een overzicht van r8r9 zien, dat de stad
ongeveer 8oo industriêle en ambachtelijke
bedrijles telde. Per bedrrjf wcrkten er
meestal niet meer dan twee à drie
personen. Veertig jaar later was hierin nog
maar nauwelijks iets veranderd.3 Er is dan
alleen sprake van wat meer variatie in
soorten bedrijven. De ligging van de
bedrijven toonde het zelfde beeld als dat
van dc meesce andcre Nederlandse steden;
een concentracie in de binnenstad met
enkele houtzaagmolens, kalkbranderijen en
scheepstimmerwerven aan de vaerwegen,
die vanuic de stad het ommeland inliepen.
Toch zijn er hier en daar buiten de
Nederlandse vestingsteden al andere
activiteiten waar te nemen. Zo ook in
Groningen, waar dit met name aan de
zuidkant het geval is, zoals blijkt uit een
nadere'bestudering van de kadastrale
gegevens van rond I83o van deze streek.

32 De Oosterpoort
,
\,.
.,/
I
./i,-,1... t t. \e(. -
De eersle kadastrale basiskaart van de gemeentê
Groningen, 1821,
Aan de zuidkant buiten de wallen zien we de
kadastrale secties B en C, resp. 'De Meeuwen'
rechts van de Hereweg en 'De Hoornsche Dijk' links
daarvan.
Sectie B 'De Meeuwen' beslaat de latere Here- en
Oosterpoortbuurt en de weilanden aan de oostzijde
van het Winschoterdiep. De Linie van Helpman en
de Groene Dijk vormden de grens met de gemeente
Haren. Het riviertje De Hunze was de grens met de
gemeente Noorddijk.

De Here- en Oosterpoortbuurt
tot circa r87o
Op de eerste kadasterkaart van de
gemeente Groningen uit r8zr zien we,
buiten de vesting, vier grote.kadastrale
secties aangegeven: het Oosterstadshamrik,
de Meeuwen, de Hoornse Dijk en de
Paddepoel. Evenals op de kaarten uit de
zestiende, zeventiende en achttiende eeuw
valt onmiddellijk weer het andere karakter
op van de landerijen, die ten zuiden van de
stad liggen. Daar lopen talrijke paden en
wegen door een lommerrijke, groene
omgeving. Er zijn veel moestuinen en
boomgaarden, arbeidershuisjes, boerderijen,
koepels en tuinhuizen. Vooral aan de Hereen
Oosterweg liggen de vele moeskerijen,
die de stad van verse groenten voorzlen.
Ten oosten van de latere Meeuwerderweg
[dan nog een sloot langs de polder] begint
de Meeuwerderpolder. Deze weilanden in
de polder zetten zich aan de oostzijde van
het'Winschoterdiep voort tot aan het
riviertje De Hunze, de grens met de
gemeente Noorddijk. In het latere
Davidsstraatkwartier, de tegenwoordige
Brandenburgerbuurt, en tussen de
Oliemuldersteeg en de Drekhaven staan al
tientallen huizen en huisjes, waarvan de
meeste van minimale kwaliteit zijn. Aan
het Winschoterdiep is een mengeling van
molens, pakhuizen, woningen en schuren
te vinden. Aan de oostkant hiervan is zelfs
al sprake van een dichte bebouwing van
tegen de dijk aangelegen huizen en
werkplaatsen. Een uitwerking van deze
eerste, algemene kadasterkaart is een
nauwkeurige opmeting van het gebied,
verricht door het kadaster in r83o. In de
studie 'De ontwikkeling van Groningen
ten zuiden van de vesting'is het gebruik
van de percelen en bewoning rond die tijd
onder de loup genomen en zijn de
veranderingen tussen r83o en r87o nader
uitgewerkt.o De gegevens in dit hoofdstuk
zijn voor een belangrljk deel hieraan
ontleend. De Meeuwerderpolder en de
afgegraven landerijen direkt ten zuiden van
de stadsgracht, tussen de Hereweg en het
Winschoterdiep, de Lage Landen buiten de
Here- en Oosterpoort [latere Zuiderpark
en Veemarkt], zijn rond r83o als weiland
in gebruik. De koemelkers, die deze
landerijen pachten, wonen in de
Brandenburgerbuurt, achter de Drekhaven
en aan het Winschoterdiep. De moestuinen
liggen in de hele latere Herepoortbuurt en
in de Oosterpoortwijk ten zuiden van de
huidige Oliemulderstraat/Sophiastraat.
Er liggen aan de Hereweg oostzijde, tussen
het Sterrebos en het huidige viaduct, tien
moeskerijen en aan de Oosterweg
zevenentwintig. Tussen de Oliemuldersteeg
en de Drekhaven komen verspreid nog
eens zes voor. Hieruit blijkt wel, dat buiten
de vesting het landelijk karakter nog
helemaal aanwezig is. Aan de oostzijde van
de Oosterweg tussen de Oliemuldersteeg
en het Sterrebos. wonen en werken
moeskerfamilies: J. Ottens, R. Bierling,
A.J. van der Kamp, J.J. de Vries, G. T. Bos,
T.J. Hoeksema, T. Weening, A. de boer,
'W. Wichers, G. H. Molenberg, J. F. de
Vries, H. Reinders, H. Bosman, W.Isaacks.
Aan de westzijde vinden we er onder
andere de families F. G. Nienhuis, R. H. van
Dijken, K. Bouman, P. P. Nienhuis,
G.J. Ottens, J. P. Ages, A.J. van der Kamp.
Aan de Hereweg ten zuiden van de
Brandenburgersteeg vinden we de
boomkwekersfamilie B. H. Koster en de
moeskers 'W. van de Kamp, B. H. Vos,
A. P. Molenberg. J.Jeronimus.
G. H. Molenberg, J. H. Bolhuis, J. Nienhuis,
H. Bierling en R. Reinders aan het
Sterrebos.
33 Hoe het was uoor de slooo uan de wallen
Het gebied buiten de poorten wordt echter
in toenemende mate voor andere
doeleinden dan landbouw benut. Reeds
genoemd werd de rol als plaats voor
ontspanning, getuige de koepels en
tuinhuizen. Hiervan staan er zeven aan de
tegenwoordige Meeuwerderweg, tien aan
de Cubasteeg, twee aan de Houtzagersteeg
en één aan de Oosterweg. Dit zijn de meer
gewone tuinhuisjes. De fraaiere koepels
vinden we in de Brandenburgerbuurt. De
enige nog overgebleven koepel is nu nog
aan de noordzijde van het Herewegviaduct
te vinden. In r83o staan aan de
tegenwoordige Parklaan [dan nog 'Onder
de Boompjes'] drie koepels. Samen met
vijf gewone tuinhuizen in deze omgeving
komt het totaal van dergelijke
uitspanningen in de Oosterpoort op
negenentwintig. De tuinhuizen zijn
voornamelijk in het bezit van patriciërs en
koopmansfamilies. Maar ook enkele wat
meer vermogende ambachtslieden kunnen
zich een tuinhuis permitteren. De bouwsels
zijn van steen of hout, achthoekig of
vierkant met een rond dak van riet of
leisteen met een vergulde bal in de top. Ze
zijn grijs of groen geschilderd en hebben
hoge, donkergroene luiken, die allen
tijdens het gebruik van de koepel zijn
geopend. Door hagen, schuttingen of
sloten omheind liggen de tuinhuizen aan de
lanen. Aan het pad ligt meestal de
'hofpoort', een houten tuindeur, die
doorgaans over een bruggetje toegang
geeft tot de buitentuin. Aan het andere
einde van de tuin ligt, half boven of aan de
sloot, de koepel, welke onbelemmerd
uitzicht biedt over de grasrijke weiden,
waar het vee loopt te grazen.s
De tuinhuizen tussen de Oosterweg en
latere Meeuwerderweg zijn onder andere
in bezit van de renteniers J. Hoving en
H. Scholtens, wolkammer A. van der Laan,

t,.':,''")
t1
34 De Oosterpoort
t
(l

De kadaslrale kaart mel daarin aangegeven de
paden en wegen en het gebruik der percelen, 1830,
De belangrijkste Íunctie in het Here- en Ooster-
poortgebied was in 1830 de tuinbouw Langs de
Here- en Oosterweg stonden de boerderijen van de
moeskers. Aan de oostzijde van de latere Meeu-
werderweg lagen weilanden tot aan de di.ik van het
Winschoterdiep. Oostelijk van dit kanaal lagen
eveneens weilanden. Aan het water stonden
molens en lagen - bij de Bonte Brug - twee
scheepstimmerwerven. In de Brandenburgerbuurt
stonden tuinkoeoels: tussen de drekhaven en 0lie-
muldersteeg, en aan de latere Meeuwerderweg zag
je meer de gewone tuinhuisjes. De al aanwezige
wegen en paden waren: Onder de Boompjes [Parklaanl,'Grote'
en Kleine Brandenburgersteeg, Ach-
ter de Drekstoep en Slijkgat [Veemarktslaat], Hout
zager-, Cuba-, Witte Latten- en Oliemuldersteeg,
Langs 't Land [Meeuwerderweg tot aan de Oliemul-
derstraatl en de Laan naar de Molens [Bleekerslaanl.
Ten oosten van het Winschoterdiep lag het
jaagpad voor de trekschuiten naar de veenkoloniën;
aan de westzijde van het kanaal was een graspad
op de dijk, dat leidde naar de molens. Er woonden
in dit deel van de gemeente ongeveer duizend
mensen
A weiland
B moestuin
C tuin met tuinhuis
D drekstoep
F cichoreifabriek
H houtzaagmolen
L leerlooierij
O oliemolen
S scheepstimmerwerf
T tras- oÍ cementmolen
--- -
zandpad (m.u.v. hereweg)
weg als weiland
houtkoper J. Witkop, moesker
G. H. Molenberg, deurwaarder J. van
Amersfoort, oliemolenaar J. Beerta,
tingieter J. Riemers, slager A. P. van
Bolhuis, kastelein J. Eckhof, apotheker
J. F. Brentano en de goud- en zilversmid
R- Scheltens. Die in de
Brandenburgerbuurt zijn van de
stadsontvanger A. van Panhuis, de goud- en
zilversmid J. P. H. Selders, de renteniers
'W.'Werminck en U. van Dijk, de
commissionair R. Smith, de oud-weesheer
H. Braam, de hovenier P. Reddemers,
notaris E. Dull en de weduwe van P. Otten.
Tussen de tuinhuizen staan, in schril
contrast hiermee, tal van arbeidershuisjes,
bewoond door mensen, die de stad
ontvlucht zljn of door vreemdelingen, die
in de stad geen onderdak konden krijgen.
De kwaliteit van deze huizen is niet zo
best, omdat ze bij de minste of geringste
oorlogsdreiging gesloopt moesten worden.
Deze onderkomens vinden we met name
in de dicht tegen de stad gelegen
Brandenburgerbuurt en achter de
Drekhaven. Na r85o neemt de bevolking
hier sterk toe. De stad binnen de wallen
begint dan vol te raken en een aanzienlijk
deel van de groeiende bevolking van
Groningen vindt dan hier haar woonplaats.
De meeste wegen in die dagen waren
zandpaden, die bij slecht weer en in de
winter in onbegaanbare modderpoelen
veranderden. De Hereweg werd in r8z4
bestraat, hetgeen een grote verbetering
betekende.6 De straatverlichting bestond
slechts uit een enkele petroleumlamp. De
stegen waren van iedere vorm van
verlichting verstoken. Zrj die buiten de
poorten woonden moesten er wel voor
zorgen vóór zonsondergang de stad uit te
zijn, want als 's avonds de deuren van de
poorten werden gesloten, gingen ook de
35 Hoe het was uoor de slooo uan de wallen
hekken op de bruggen dicht. 'Wie 's nachts
de stad in wilde, moest aan het buitenste
hek, vooraan de brug, de bel luiden en
maar afwachten of de slapende
poortwachter aan de overzijde hem
hoorde.T Als je als reiziger 's avonds
aankwam, was het daarom wel zo
verstandig te overnach[en in een van de
herbergen aan de Here- of Oosterweg, of
buiten het Kleine Poortie aan het
Winschoterdiep.
In r83o wonen in dit gebied al ongeveer
duizend mensen. Dit is circa drie procent
van de inwoners van Groningen op dat
moment. De mensen oefenen
uiteenlopende beroepen in de ambachtelijke
sector uit. De nadruk ligt wat
grondgebruik betreft op de landbouw. Van
de totale oppervlakte van de huidige Hereen
Oosterpoortwijk is dan nog circa 5o
procent als moestuin en ongeveer 22
procent als weiland in gebruik. Toch
verdient maar éénvijfde deel van de
mensen zijn brood in de landbouw. De rest
van de bewoners werkt als arbeider of
ambachtsman. Een aanzienlijk aantal heeft
geen beroep en moet van de bedeling
leven. Opvallend is, dat er zeer veel
onvolledige gezinnen wonen en dat een
groot aantal families vreemde kinderen bij
zich in huis hebben opgenomen. Dit houdt
vermoedelijk verband met de epidemieën,
die de stad in de eerste helft van de
negentiende eeuw nog volop teisterden. De
slechte hygiënische leefomstandigheden en
de erbarmelijk slechte woonsituatie van de
laagste klassen zijn hier debet aan. In r8zó
heerst er in de stad een zware
cholera-epidemie, die arn 2844 mensen het
leven kost, bijna tien procent van de
stadgroninger bevolking.s Eveneens
opmerkelijk is het feit, dat éénvierde deel
van de bewoners niet in Groningen
geboren is. Deze mensen komen

voornamelijk uit het Oldambt en de
Veenkoloniên. Dit is daarom zo bijzonder,
omdat cr voor het einde van de
negentiende eeuw in Nederland nog maar
nauwelijks sprake is van een trek naar de
stad. Vermoedelijk zijn deze
vreemdelingen, afkomstig van het
Groninger platteland, naar dc stad
gekomen als gevolg van de sinds r8zo in
armoede verkerende landarbeidersklasse in
de provincie. De armoedzaaiers trokken
volgens Dijkema met scheepsladingen
tegelg'k weg, daar velen tengevolge van het
afnemende werk tegen veel lager loon
moesten werken en daardoor biina van
honger omkwamen.e De.-eerren gingen
naar Noord-Holland om daar te werken
aan het graven van hèt
Noordhollandskanaal. Een deel van deze
mensen is vermoedelijk nooit in
Noord-Holland aangekomen, maar heeft
zich in de stad of buiten de ooorten
gevestigd.
Tussen r83o en r87o groeit de bevolking
buiten de Oosterpoort van I oo9 naaÍ 2 Sgs
personen, die van de stad a1s geheel van
30260 flaaÍ 38 528. Dat wil zeggen, dat de
buurten buiten de wallen in het zuidoosten
van de stad die bevolkingsgroei voor bijna
20 procent herbergde, hoewel het tot het
aannemen van de vestingweg Ir874]
eigenlijk verboden was om buiten de
wallen te bouwen. Het stadsbestuur nam
dit bouwverbod klaarblijkelijk niet zo
nauw meer. Het Rijk was hierin veel
strikter; men zette eerst een houten
spoorwegstation neer in de buurt van waar
later het huidige [stenen] station zou
komen.lo
Van opkomende industrie is rond r87o nog
maar nauwelijks sprake. Onder invloed van
het liberalisme is er wel - na r85o - een
duidelijke opbloei van de landbouw en van
de handels- en verkeersactivireiten waàr te
nemen. Deze algemene trend weerspiegelt
zich ook in de ontwikkeling van de
Oosterpoort, waar dit met name langs het
'Winschoterdieo merkbaar is.
36 De Oosterpoort
'a
Aanzicht yan de Oosterpoorl, Oosterpoortenbrug en
de Wal, ca. 1825.
De Oosterpoort lag in het verlengde van de Ooster-
straat, ter hoogte van de huidige Here- en Radesin-
gel z.z. Ten westen van de poort lag de ooster- en
aan de oostzijde de Drenckelaersdwinger. Op de
aÍbeelding zien we de molens die in de Ooster- en
Heeredwinger stonden, Op de achtergrond zien we
'Onder de Boompjes' met een van de vele koepels
waar deze omgeving rijk aan was.
a

Hel Winscholerdiep met de Bonle Brug, gezien
vanaÍ de slad, êerste heltt 19e eeuw.
Het Winschoterdiep was tot in de 20e eeuw het
drukst bevaren kanaal van Groningen Hout, gra-
nen, turÍ en compost waren de belangrijkste han-
delsorodukten Aan de oostkant van het kanaal ont-
wikkelde zich in de 18e eeuw een soort lintdorp,
met herbergen, kroegjes, kappers, handelaren in
velerlei produkten, smederijen etc Het was een
eigen leefgemeenschap buiten de Kleine Poort
Aan het Winschoterdiep
Na he t bclcg van 1672, tr.tcn alles buiten dc
wallen glesloopt cn omgehakt werd, gingen
aan de trekwcg naar Winschotcn, langs de
dijk al spoedig weer ncnsen wonen. Aan
het eindc van de zeventiendc ccuw staan er
aan de wesczijdc al molens en dc
bcbouwing aan dc oostzijde van hct water
groeit in de achtticnde eeuw gcstaag. Het
lcvcn richt zich hoofdzakelijk op hct
Winschoterdiep, mct uitzondering van een
aantal kocmclkerijen, die dc boerderijen
aan dc dijk en de weilanden in de lagc
Mccuwerderpoldcr hebben, zoals in r83o
dc farnilies R.J. Bronsema, Evcnhuis,
K. Hiddes, P. Bolhuis, L. Volhand,
H Smidc, H.J. Koopman en H. Makken.
Toc in dc twintigste eeuw is hcr
Winschoterdiep hct drukst bevaren kanaal
van Groningen, wat mcn zich nu
37 Hoc het was uoor dc sloop uan de wallen
nauwclijks meer kan voorstellen. Hct is er
een drukte van belang. Vanuit dc
veenkoloniën wordt vooral turf
aangevoerd, terwijl de schippers via dc
drckhaven compost van de Drekstocp mee
tcrug ncmcn, waarmee de dalgronden na
vervening worden bemest.tt Daarnaast is er
een levendige handel in granen cn hout en
ook het personcnvcrvoer neemt een
belangrijke plaats in. In r83o staan er aan
de oostkant van hct kanaal 53 huizen en
huisjes. boerderijen. schuren en tappcrijcn.
Ook vinden wc cr ccn lccrlooierij en een
chicorci-fabriek. Deze fabriek wordt al in
rlt35 gcsloopt. Er wonen zzr mensen in
dezc lintbcbouwing.
De ligging tegen de dijk, met aan de
voorkant hct water en achter de huizen dc
lage, natte poldcr, maakt uitbreiding van
dc bcbouwing haast onmogelijk. Sommige
van de huisjes, dic cigenlijk al in de poldcr
liggen, lopcn bij hoge waterstanden dan
ook geregeld onder. Tot de Tweede
Wcrcldoorlog toe komt dcze wateroverlast
nog voor, zoals blijkt uit een
krantenbericht van 8 januari r932. Hierin
wordt vermcld, dat bg de fam. Heinkens
aan hct Winschoterdiep ccn gezin met
negen kinderen het water vijftien tot
twincig centimcter hoog in de woonkamer
stond. AIs gevolg van dergelijkc
problcmen komen de huisjes voor de
knechten, sjouwcrs, schippers en arbeiders,
dic aan het kanaal werken, na het midden
van de vorige eeuw vooral achter de
Drekhaven te staan. In r83o ligt aan het
kanaal de nadruk op de ambachcehlke
bedrijvighcid, waaronder dc
houtverwerking en de tcxtielnijverheid,
waarvan berocpen als kisremaker,
cimmerman, schrijnwerker, wagenmaker,
vcrver, wolkammer cn naaister blijk geven.
Deze ambachcslieden oefenen hun beroep
meestal in cigcn huis uit, soms met de hulp

van één of twee knechten. Verder zijn er
een groot aantal beroepen in de
dienstverlenende sfeer, zoals barbier,
tapper, kastelein, winkelier en in de handel,
zoals koopman, commies en houthandelaar.
Opmerkelijk is de grote toename van het
aantal schippers en scheepsjagers tussen
r83o en r87o. Dit is een duidelijke
aanwijzing, dat hier de opbloei van handel
en verkeer na r85o voor een uitbreiding in
de bednjvigheid zorgt.
Aan de westzijde van het kanaal zijn het
met name de molens en de
scheepstimmerwerven, die - aan het begin
van de negentiende eeuw - de aandacht
trekken. Zowel links als rechts van de
Bonte Brug [dan nog Roode Brugge]
bevindt zich een scheepstimmerwerf. Veel
zal rnen in die tijd niet te doen gehad
hebben, want een schrijven over de situatie
rond r83o van Blink vermeldt:12 'De
verveners verkeerden in den
kommerlijksten toestand. De scheepvaart
was nadelig, met de scheepsbouw was het
zo ver gekomen, dat de gebouwde schepen
door verloting aan den man moesten
gebracht worden. Steen- en
pannebakkerijen, het molenbedrijf, de
garentwijnderij, het ging in el deze
bedrijven slecht. De tijd van r83o tot r84o
gaf nog weinig verandering in de
toestanden.'
Aan de westzijde van het kanaal staan in
r83o vijf industriemolens, een watermolen,
een aantal schuren, dertien huizen en enige
houtstekken. Er wonen dan 6r mensen, die
zich voornamelijk met het molenbedrijf en
de scheepsbouw bezig houden. Vanwege
het drukke scheepvaartverkeer op het
Winschoterdiep gelastte de regering van de
stad Groningen bij resolutie in r774 de
eigenaren van de houtzaagmolens buiten
het Kleine Poortje, geen hout in het diep
WinschoteÍdiep, oost-
zijde, ca. 1920.
Achter de dijken van
het Winschoterdiep lag
de lage, natte Meeu-
werderpolder. De huisjes
werden zo dicht
mogelijk tegen de dijk
aangebouwd Door
ruimtegebrek kwamen
er een aantal in het
lage gedeelte te staan.
Als bij hoge waterstan-
den de polder blank
stond bleven deze huisjes
niet droog
Fundamenl Yan de olie-
molen, 1985.
Bij de graaÍwerkzaam-
heden ten behoeve van
het bouwen van een
parkeergarage aan het
Winschoterdiep in Í985
kwamen de Íundamen-
ten van de oliemolen
tevoorschijn. De molen
was gelegen op de
hoek van het Winscho-
terdiep en de Van Jul-
singhastraat(noord- zijde).
38 De Oosterpoort

Trasmolen'De Een.
dracht' aan het Win-
schoterdiep, ca.1880'
De cementmolen van
Mees stond iets ten zui-
den van de Verl. Frede-
rikstraat aan het Win-
schoterdiep Kort na het
nemen van deze Íoto
werd het bovenste deel
van deze molen aÍge-
broken. In 1938 maakte
de cementfabriek Plaats
voor de huidige bebou-
wing, WinschoterdieP
no 143 t/m 155
1
qt
te leggen dar breder was dan anderhalvc
rocde.13 Dc enigc opmerkelijke verandering
hier tussen r83o en r87o is het verdwijnen
van de oliemolen. Van de vijf
industriemolens staan er drie ten noorden
van dc huidige H. L. Wichersstraat en twee
tcn zuidcn hicr van. Hct zijn ccn
olicmolen, een cementmolen en drie
houtzaagmolens. De twee ten zuiden van
de Wichersstraat gelegen molens bevinden
zich dan nog in de gemeente Harcn. Het
stukje Oosterpoort, waarop nu dc terreincn
van houthandel Nanninga en dc
gcmeenterciniging liggen, zal namclijk pas
na de grcnswijztging van r januari r883 bij
de stad Groningen komen. Dit naar
aanleiding van de problemcn rond de
nieuwc drekstocp.
De meest noordelijke molen aan het
'Winschoterdiep, de oliemolen, werd in
ró79 - slechts zevet jaar na het beleg van
Bommen Berend als eerste oliemolen in
39 Hoe het was uoor de sloop uan de wallen
de provincie Groningen gebouwd.to Op de
topograÍische kaart, uitgegeven in r8óo,
staat deze molen als 'Stoomoliemolen
"Vredelust" ' aangegeven. Kort daarna moet
de molen zijn afgebroken of afgebrand,
want in het kadaster van r87z wordt hij
niet meer vermeld. De molen lag aan het
water, ietwat rechts van het verlengde van
de huidige Oliemulderstraat, die a,an deze
molen haar naam dankt. Hier werden uit
kool- en lijnzaad raap- en lijnkoeken
geslagen en werd raap- en hjnolie
gefabriceerd. In r83o is de molen in het
bezit van advocaat Modderman en Co. en
er werken dan drie olieslagers en één
olieslagersknech t.
De tweede molen aan het watelwas een
cement- en trasmolen, in r83o eigendom
van Jacobus Mees. Deze stond ten zuiden
van de huidige Verlengde Frederikstraat.
Volgens de sluitsteen boven de ingang van
het achtkantige stenen onderstuk werd deze
molen 'De Eendracht' ín rTgr gebouwd.
Van oorsprong was deze molen alleen
pelmolen- Omstreeks r8r5 werd hij
aangekocht door Mees, die hem ging
inrichten voor het malen van tufsteen. De
tufsteen werd tot tras vermalen en
vervolgens gebruikt als bindmiddel in
metselspecie. 'De Eendracht' was de enige
cementmolen in de provincie Groningen.
In r89o wordt het bovengedeelte van de
molen afgebroken en in Gerkesklooster in
Friesland herbouwd en herdoopt als pel- en
oliemolen 'De Hooiberg'. Vanaf dat
moment wordt 'De Eendracht' door
stoomkracht aangedreven.
De laatste drie molens aan het
Winschoterdiep binnen de huidige
Oosterpoort waren houtzaagmolens.l5
Hiervan lag er één iets zuidelijk van het
tegenwoordige Meeuwerderbaanviaduct.
Dit was 'De Zaayer'. De laatste twee

evonden zich op de huidige terreinen van
houthandel Nanninga en de
gemeentereiniging. Dit waren 'De Zon' en
'De Vriendschap'.
Deze drie molens waren achtkantige
bovenkruiers met stelling gebouwd op een
schuur. 'De Zaayer' werd gebouwd rond
rTJo en stond recht op het
'Winschoterdiep. De houtkolk was rond de
molen gegraven en stond in verbinding
met het kanaal. 'lVaarschijnlijk was deze
molen uit de Zaanstreek aÍkomstig en
werd hij hier opnieuw opgebouwd. Op het
achtkant bevond zich namelijk een
achttiende-eeuws eikenhouten bord.
waarop stond afgebèeld'de zaaier', een
boer in lopende houding met een wan
voor de borst, die bezig is het land te
bezaaien. Dit eikenhouten bord was
typerend voor Zaanse molens.
Tegenover de molen, aan de overkant van
het'\I/inschoterdiep, lag de Groene D!ik,
de gemeentegrens tussen Groningen en
Haren. In r83o is'De Zaayer' in het bezit
van rentenier E. P. Smidt. Het bedrljf
wordt op dat moment gerund door
houtzaagmolenaarse Huisman. Deze
hoogbejaarde vrouw van 8ó jaar heeft hulp
van vier houtzaagknechten en twee
dienstmeiden. Gerrit Mulder en diens
zoons J. G. en P. Mulder nemen het bedrijf
later over. Na de dood van J. G. Mulder
breekt diens zoon Gerrit Mulder de molen
af. Het achtkant gaat naar Brabant. De
landerijen worden uit handen gegeven aan
een bouwspeculant, de heer Belgraver, die
echter niet aan zijn verplichtingen kan
voldoen, waardoor de gemeente Groningen
in 19r3 de nog niet bebouwde weilanden
rond de latere Meeuwerderbaan in handen
krijgt. Ook aan de westzijde van het diep
doen in r87o de beroepen in de handel wat
meer opgeld als in r83o. In dat jaar staan
er nog vier molens en zesentwintig huizen,
pakhuizen en schuren. Er wonen dan rr4
mensen aan de westelijke dijk.
'Wat tegenwoordig bij de Oosterpoortwljk
hoort, maar tot 1883 in de gemeente Haren
lag, zljn de terreinen van houthandel
Nanninga en de gemeentereiniging. Hier
stonden, zoals opgemerkt, nog twee
houtzaagmolens, 'De Zon' en 'De
Vriendschap'. 'De Zon' werd waarschijnlijk
begin rToo gebouwd. De laatste eigenaren
waren Flayo van Bruggen en daarna diens
zoons Jacob en Gerrit. Het achttiende
eeuwse woonhuis van Van Bruggen werd
aan het einde van de vorige eeuw
verbouwd en gesplitst in twee woningen.
De ruïne van dit huis staat nog aan het
'Winschoterdiep. 'De Zon' werd rond r88ó
afgebroken, waarna op deze plaats de
stoomzageriJ' van Van Bruggen verrees. De
firma Van Bruggen cornbineerde omstreeks
Igoo de zagerij met de molen 'De Zaayer'.
40 De Oosterooort
Houlzaagmolen 'De
Zaayer'aan het Win-
schoterdiep, ca. 1880.
De boomstammen -
aangevoerd via het
Winschoterdiep - wer-
den in de balkgaten nat
gehouden. Vanuit deze
gaten sleepten de hout-
zaagknechten de stam-
men de molen in, waar
ze vervolgens gezaagd
werden. De molen
stond op de plaats van
de H L. Wichersstraat,
ongeveer nr 26tlm32

De Houlzaagmolens'De
Zon'en'De Vriend-
schap', ca. 1880.
'De Zon' en 'De Vriend-
schap'waren de laatste
twee houtzaagmolens
aan het Winschoterdiep
in de tegenwoordige
Oosterpoortwijk De
zagerij op de voorgrond
is 'De Vriendschap'
Deze werd in de negen-
tiger jaren van de
vorige eeuw aÍgebroken
Hier begon
J. J, Vos zijn scheeps-
werÍ
In r9oó koopt de firma Nanninga uit
'W'innerveer
de terreinen en de houtzagerij.
'l)e Zatyer' is dan al gesloopc. De laatste
molen in de Oosterpoort was de
houtzalgnrolcn'Dc Vricndschap'. Deze
stond weer aan het water en werd eveneens
in hct bcgin van de achttiende eeuw
gebouwd. De laatste eigenaren waren
Blaauw cn Hayo van Bruggen. Rond r89o
vcrdwijnt ook dczc molcn, waarna Vos [de
nieuwe eigenaar van hec terrein] hier een
schccpswcrf bcgint.
J. A. Feith beschrijft een wandeling in dit
gebied rond r8óo als volgt:16 'Buiten het
Klcine Poortje wandelde men op dc
zuidelijkc dijk van het Winschoterdiep
langs de vele houtzaagmolcns tusschen
harsig riekende stapels versch gczaagd
hout, of langs het melkpad langs de
Meeuwerderpolder om vcrvolgens langs
stcgcn cn voetpaden dwars door dc
moestuincn dc Oosterweg te bereiken,
41 Hoe het was uoor de sloop van de wallen
van#aar men dc wandeltocht door het
Sterrebosch kon voortzetten. Eenvoudige
gelegcnheden om uit te rusten, een glas
melk of een glas bier te gebruiken waren
er aan allc wegen. . .' Een van die
gelegenhedcn was een uitspanningsoord aan
de Olicmuldersteeg, gelegen op de plaats
van de huidige Admiraal de Ruyterschool.
De Oosterweg was beplant met twee rijen
bomen cn werd volgens Suringa
hoofdzakelijk bewandeld door de stadjers
om een bezoek te brengen aan deze
recrcetieruin, dc Solitude genaamd.lT Deze
tuin bood volgens hem de ouders uit de
kleine burgerstand een uitstekende
gelegenheid om hun kinderen te onthalen
op de verkwikkingen van ecn goed
wrongelhuis en hen naar hartelust te doen
spelen. De eigenaar wasJ.Bierling. Deze
uitspanning aan de Oliemuldersteeg - een
dan nog met bomen beplante laan - brengt
ons naar een gebied met ecn geheel ander
karaktcr en met een ontwikkeling die zeer
vcrschillend is aan die van de beide
kanaalkanten langs het'Winschoterdiep.

Achter de Drekhaven of Griffe
Tusscn dc Griffc cn dc Olicmuldersteeg
staan in het begin van de negentiende
eeuw in hct bijzondcr achtcr dc Griffc -
al een aanzienlijk aancal huisjes, waarvan de
bewoners zeer uiteenlopende beroepen
uitoefenen. Vooral in dit buurtje zal de
scad buiten de wallen na r85o gaan
groeien. Vóór de officiële stadsuicleg na
r87o wonen hier al zo'n dertienhonderd
mensen in een sloppenwijkje, verstokcn
van alle noodzakel!1'ke voorzieningen zoals
watcr, vuilafvoer, straatverlichting,
bestrating cn dcrgclijke. In r83o vinden wc
hier al 7ó huizcn cn krotjes, terwijl er op
dat moment 327 mensen wonen. Dc
optrekjes liggen versprcid tussen de
tuinhuizen en mocstuinen. Na r85o zullen
de tuincn gclcidelgk aan g ^n verdwijnen
en plaats maken voor nicuwc sloppen. Wat
opvalc bij de beroepen dcr bcwoners rond
r83o is, dat brjna een derde deel arbcider is.
Zij werkcn waarschijnlijk deels in dc
landbouw en de mocskerijen, deels in de
stad en deels aan het Winschoterdiep.
Hoewel de leefomstandigheden buiten dc
vesting in deze huisjes verre van ideaal
waren, hadden dezc mensen het vaak bcter
dan zrj, die in de stcgcn, sloppen en gangcn
bínnen de wallen woonden. Veel
buitcnwonende arbeiders - ook al werktcn
zij in de stad hadden volgens Brugmans
veelal een stukjc grond naast hun huis,
waar ztj wat groence kondcn kweken of
wat kleinvee houdcn.18 Zo zal men ztch
ook hicr de situatie omstrccks die tr3d
moeten voorstellen. Deze omstandigheden
vcrslcchteren evenwel aanmerkelijk als na
r8óo het gebied vol gcbouwd begint tc
rakcn. Aangezien er dan nog maar
nauwelijks bouwvoorschriften zijn.
verrijzen er in hct wilde weg aan de
historische landweggctjes vele tientallcn
Bouwplan Houtzager-
steeg, 1875.
Het willekeurig bouwen
van huisjes op binnen-
terreinen was in de
jaren zeventig van de
vorige eeuw heel
gewoon, Zo ontstonden
vele sloppen en plaa!
sen waar nauwelijks
licht en lucht toetraden,
Plaals in de Cubasteeg,
ca. 1950.
De derde plaats in de
Cubasteeg was een van
de bebouwde binnen-
terreinen. Deze Íoto
toont de huisjes die
tegen de kolenopslag-
plaats van Hemmes
achter de Polderstraat
stonden.
42 De OosterpoorÍ

7
/.,/..
GEMEENTE GRONINGEN
,t'Í/t,r'il: lJ
0,'[.i[("C..q lit&
1,r2, t1
Kadastraal minuutplan, omgeying Grilfe, 1872.
In 1872 werden in verband met de op handen zijnde
stadsuitbreiding de landerijen aan de zuidkant van
de stad opnieuw opgetekend. Op deze kaart is te
zien hoe, in vergelijking met de kaart van 1830, de
bebouwing zuidelijk van de GritÍe tussen dit
kanaaltje en de Houtzagersteeg toegenomen was.
De tuinhuizen waren alle verdwenen. Lanos het
kanaal lag op de dijk een voetpad, dat langs de
werÍ van De Vries naar een smal bruggetje over de
GritÍe leidde. De Griffe mondde direct zuidelijk van
de Bonte Brug uit in het Winschoterdiep. De
bovenste dikke lijn op de kaart geeÍt de begrenzing
van de stadsgracht aan. Daarachter lagen tussen
de weg en de gracht weilanden, die als bleekveld
gebruikt werden
43 Hoe het was uoor de slooo uan de wallen
7
,/J

í L.2,,
(uz-t t.t
.6.2.,, {Yi
44 De Oosterpoort
I
(,,r- z l't
I \\. rYernrÈ.F.vif, ssi ! | i
ir
,t'
,,.'. /í
- tr/ //
Kadaslrale minuulplan, omgeving Houtzager-,
Cuba-, Witle Latlen- en Oliemuldersteeg, 1872.
Naarmate men zuidelijker kwam, nam de bebou-
wing aÍ Ten zuiden van de Oliemuldersteeg begon
het platteland Tussen de huisjes lagen nog een
aantal moestuinen De moeskers Bos en Van der
Laan bezaten daarnaast veel huisjes aan de stegen
Tussen de GriÍÍe en de Oliemuldersteeg woon-
den in 1870 ca. 1300 mensen uit de laaost betaalde
0eroepsgroepen,

Houtzagerssleeg, ca.
1935.
Rond het midden van
de vorige eeuw verre-
zen aan dit oude land-
weggetle huisjes van
minimale kwaliteit Bij
de Meeuwerderweg
woonde WeemhoÍ.
Onder zijn klompen had
hij repen autoband en
hij reed zijn vrouw op
een kruikar door de
Oosterpoort. Als hij
alleen wegging, werd
de vrouw opgesloten.
Slop in de Veemarkl-
straat, iaren derlig.
Dit slop, dat uitkwam op
de Drekhaven oÍ GrifÍe
en waarvan de huisjes
links omstreeks 1850
gebouwd werden, bleeÍ
na de demping van het
kanaal bestaan. Aan de
Veemarktstraat waren
in deze omgeving later
de kolenhandel van
Posthumus, de slagerij
van Marcus, en Hollan-
der de ijscoboer te vin-
0en
45 Hoe het was uoor de slooo uan ile wallen
huizen en 'kamers', kleine huisjes, omdat ze
inderdaad niet veel meer voorstelden dan
een kamer van drie bij drie meter, met een
kookplaats en een onbeschoten zolder waar
men sliep. Een groot deel van deze huisjes
werd willekeurig rug-aan-rug op de
landbouwpercelen neergezet.'Wie een
stukje grond bezat kon daar naar eigen
wens op bouwen. Over de afvoer van vuil
en water maakte niemand zich zorgen. Al
het afvalwater stroomde door greppels en
oude slootjes van de moestuinen en
tuinhuizen naar de sloot langs de
Meeuwerderpolder.
Omstreeks r87o staan er reeds 3o5 huizen,
waarvan de meeste aan de Houtzagerssteeg
gelegen zijn. Er is met name tussen de
Houtzagerssteeg en de Drekhaven al sprake
van een dichtere bebouwing. Het
bijzondere van deze strook is, dat drie en
zestig van de daar gebouwde kamers in het
bezit zijn van scheepstimmerman K. K. de
Vries. Hij heeft zijn werf bij de Bonte
Brug en moet wel goede zaken gedaan
hebben in die t5d. Het is aannemelijk, dat
deze huizen door hem deels als
geldbelegging en deels voor zijn personeel
neergezet zijn, want in deze huizen wonen
bijna alle scheepstimmerlieden uit deze
omgeving. De bewoners oefenen zeer
uiteenlopende beroepen uit. Er wonen veel
arbeiders, cimmerlieden, ververs, schippers,
koop- en voerlieden, dienstmeiden en
allerhande soorten knechten. Tevens wonen
er zeven vuilnismenners. die bii de
drekstoep werken.
In de buurt van de latere Meeuwerderweg
aan de uiteinden van de stegen, liepen als
de Meeuwerderpolder blank stond, de
kamers nog al eens onder water. Een brief
van kalkfabrikant Blink, die aan het
'Winschoterdiep woonde, geeft een indruk
van deze situatie rond r87o.ís Hii had

onenigheid met de gemeente over het
onderhoud van de walbeschoeiing aan het
Winschoterdiep. In zijn brief aan het
College van Burgemeester en 'Wethouders
schreef hij onder andere het volgende: 'Ik
ben op vele punten met de stad in
aanraking en lijd er verschrikkelijk onder.
Ook door hare gebrekkige werken, als de
bekende fantaisiepomp in de Griffe een
technisch broddelwerk van de eerste klasse,
werkende met twee kleppen of schuiven
zonder opzigt of liever onder directie van
de straatjongens, waardoor de dijken van
mijn land ieder jaar worden doorgestoken.
Vele bewoners van huizen en kamers der
braderij en mijn land en tuin lopen dan
onder water. Niettegenstaande wij voor
een pomp om het water af te voeren twee
duizend gulden hebben uitgegeven voor
tien bunders land en tuin wijders de
Wittelattensteeg met het bekende vonder,
waardoor de gelegenheid tot diefstal van
gras enzovoort krachtig wordt
aangemoedigd, ja ene kweekschool om de
jeugd in ondeugd en diefstal te
perfectioneren, wijders de Olieslagerssteeg
mec eene massa van nleuwe kamers of
woningen zonder ruimte voor de vuilnis,
dat alles op de laan wordt gcworpen cn die
ik in schouwbaren toestand moet
onderhouden.' Uir deze brief blijkt, dat de
gemeente niets deed aan het onderhoud
van de scegen. Blink was, als eigenaar van
de Oliemuldersteeg verantwoordelijk voor
het onderhoud en de vuilafvoer.
In de Brandenburgcrbuurt vindt tussen
r83o en r87o een soortgelijke ontwikkeling
plaats als achter de Drekhaven, maar er zijn
een aantal verschillen.
Witlattensleeg, iaren
twinlig.
De Witlattensteeg
behoorde tot de oude
landweggetjes van het
moestuinengebied. Ach-
ter de huizen van de
later aangelegde Pol-
derstraat was nau-
weliiks ruimte, en vóór
de huisies in de steeg
evenmtn
46 De Oosterpoort
De Brandenburgerbuurt
In het begin van de negentiende eeuw
heerst in deze buurt nog een landelijke
sfeer. In r83o vinden we hier enkele
boerderijen, 33 huisjes en 9 tuinhuizen en
koepels. Er wonen dan t7o mensen met
beroepen in de ambachtelil'ke sector, de
horeca en de landbouw. In tegenstelling tot
dc Houtzagersteeg en omgeving. waar in
de jaren vijftig en zestig vooral
particulicren bouwen, is in de
Brandenburgerbuurt de Bouwvereeniging
de belangrijkste ontwikkelaar. De geplande
aanleg van de spoorlljn doet de waarde van
de grond achteruit gaan, waardoor de
Bouwvereeniging voor een redelijke prijs
beslag op een aantal percclcn kan leggen.
Deze vereniging had, evenals de andere in
de pcriode r85o r87o opgerichte
woningbouwverenigingen in Nederland,
een deels filantropisch, dcels speculatief
karaktcr. De oprichters van deze
woningbouwverenigin gcn streefden
cnerzijds maatschappelijk aanzien na,
anderzijds ontvingen zij enkele procenten
dividend uit de huuropbrengst. Aanleiding
tot het oprichten van deze verenigingen

tt
(;
CEMÊENTE GBONINGEN
,r2( /,Ír //
O*t..,tÈ.i'.,.q!i, r '
KadastÍaal mlnuutplan, omgevang Brandenburger-
sleeg, 1872.
De dikke lijn links op deze kaart is de begrenzing
van de stadsgracht. Onder- en bovenaan is het
begÍn van de bruggen te zien, die over de stads-
gracht naar de Here- en Oosterpoort leidden. Ach-
ter de gracht lagen de 'Lage Landen' of'Vlakten,
buÍten de Here- en Oosterpoort: weilanden die aan
een koemelker verpacht werden. Alle koepels aan
de latere Parklaan waren in 1872nog aanwezig. De
Bouwvereeniging bouwde in 1864 aan de Branden-
burgerstraten en de Sophiastraat keurige arbeiders-
huisjes. De Hereweg is onder en de Oosterweg
boven op de kaart te zien.
47 Hoe het was voor de sloop van de wallen
1/
"-\i!-è_\&:_, - a -
"+,&-.L..-,,.-r, ! -.
r'"_.:./ ,
^aa
/\.i!
'.1

wes de zorgwckkcnde toestand waarin de Voorbeeld van een
arbeidcndc klasse cn dc van dc bedeling bouwaanvraag uil í876'
lcvende groepen in Ncderland op dat De hrer bedoelde huirromcnt
verkcerdcn. Het cigenbelang van zen werden gebouwd
de gcgocde burgcrij en andere elite, door H Bierling en kwar-rarnelijk
dc angst voor cpidcmieón, die men te staan achter de
ook de wcigesteldcn zouden kunnen Sophiastraat zuidzijde'
treffcn, was cen gcwichtig nevcnmotief Ze werden later
voor hct oprichtcn van dcrgelijkc
gesloopt ten behoeve
vcrenigingcn.2o De it-t t849 opgerichtc van het schoolplein van
cholera-commissie in Amsterdam drong in de Mauritsschool
ccn rapport aen het gemcentchestuur àJn
op hct bouwcn van gczondc wonlngen.
dic . . 'hec voornaamste middcl z1n'
zoowcl om de gezondhcid van vcelen te
bewaren. als om de stad van bestanddelen
te zuivercn, wclke zoovcel voedsel aan
hcerschende epidemieën verschaffen.'21
l)c Bortwvcreeniging in Groningcn wordt
in r8ó3 opgericht.22 Ledcn van dc
vereniging zijn rr3 aangczochte notabelen,
die aandelcn van honderd guldcn kunnen
kopcn en in ruil daarvoor per aandeel een
srem krijgen met ccn maximum van vij[.
Zij storten in totaal een bedrag vàn 299oo
guldcn. De Vcreeniging start mec een
ambitieus programma: het bouwen van
ruirnc en frisse arbeidcrswoningcn en het
vcrbetcrcn van oude en ongczondc
buurten, onder meer door het atbrcken van
woningen. I)at de 5r Personen, die op de
oprichtingsvcrgadering aanwczlg zrJn' er
niec zitten met louter filantropische
bedoelingen blijkt wel volgens Kooy
uit de verandering van artikel z van de
staruten van 'en verhuurt ze naar den
algemcenen huurprijs' in 'en verhuurt ze
naar een behoorlijke huurprijs'. De hurcn
variëren van één guldcn tot twce gulden
vijfentwintig per wcek. De
Bouwverceniging hanteert een streng
huurreglement en heeft een strikt
selcctiebeieid. In de notulen komt de
opmerking voor, dac men de huizen liever
48 Da Oosterpoort
iFoi",7rr-- J' 17 iéwazf tt//{
(ai ,,:."4'-t:v't
1,//; 1r tí{^-.,4rJ
1.'tlY

Sophiastraal gezien
vanuil de Maurilsstraal,
jaren derlig.
Dit deel van de Sophia-
straat behoorde ook tot
een van de historische
landweggetles builen
de vesting. De keurige
kinderen met schoenen
aan zijn waarschijnlijk
naar de Zondagschool
in hel Sophiahuis
geweest Door de week
stonden hier lange rijen
werklozen, die twee
keer per dag moesten
stempelen.
Hoek Brandenburger-
straal/Sophiastraat,
jaren twintig.
De Oosterpoorl kende
tientallen kleine win-
keltjes die vanuit huis-
kamers werden gedreven
Dit winkeltje was
iets ruimer. De huis-
deur was wel ook met-
een winkeldeur, maar
het woonhuis links was
gescheiden van de win-
kel rechts.
49 Hoe het was uoor de sloop uan de wallen
wac langer leeg laat staan dan ze te
verhuren aan personen van wie het onzeker
is of zij de huur wel zullen betalen.
Gevoegd bij een huur, die over het
algemeen hoger is dan z5 procent van een
arbeidersinkomen leidt dit ertoe, dat de
huizen niet bewoond worden door de
minst draagkrachtigen.23 Als we de
beroepsbevolking van r87o in ogenschouw
nemen blijkt dat ook duidelljk. Er wonen
hier dan allerlei ambtenaren, zoals agent
van politie, spoorwegbeambte, conducteur
en onderwijzer, terwijl ook de resterende
bewoners zeker niet tot de
allerlaagstbetaalden behoren. Van de gehele
beroepsbevolking achter de Drekhaven valt
circa, 7 5 procent onder de groep arbeiders,
knechten en meiden, terwijl dit voor de
Brandenburgerbuurt slechts zo procent is.
De kwaliteit van de huizen van de
Bouwvereeniging is ook beduidend beter
dan de bouwsels achter de Drekhaven.
De 3z nieuwgebouwde huisjes zijn keurig
naast elkaar geplaatst aan de Kleine
Brandenburgerstraat, de
Brandenburgersteeg en aan de Sophiastraat
[Kleine Sophiastraat]. Dit in schril contras!
met de ordeloos neergeplante huisjes achter
de Drekhaven. Er staan in r87o in de
Brandenburgerbuurt rr8 huizen, waarvan
een vierde deel in het bezit van de
Bouwvereeniging is. Het inwonertal
bedraagt dan 452, een toename - ln
vergelil'king met r83o - van ró5 procent.
Hierbij zijn ook de bewoners van de in
r8ó5 door de Bouwvereeniging gebouwde
'Willemstraat
Noordzijde gerekend. Voor
de nieuwbouw van de Bouwvereeniging in
r8ó4 moet een koemelkerij op de hoek van
de Grote en Kleine Brandenburserstraat
gesloopt worden.2a

Alle koepels zijn nog aanwezig en de
Parklaan heet nog 'Onder de Boompjes'.
Deze laan is met grote iepen beplant, tot
groot genoegen van de burgerij, die er's
zondags graag wandelt, maar tot
óngenoegen van de heer Huizinga. Hij
woont in een huis met koePel van de
gemeente tussen de huidige Mauritsstraat
en de Oosterweg. Hr.1 schrijft in een brief
aan de gemeenteraad rn r87z:2s'lk heb
circa 4ooo gulden aan het perceel te koste
gelegd en moet mij dagelijks bedroeven
hoe alles veÍgaat en verteert door
vochtigheid, zoodat ik in een jaar in eene
kamer twee nieuwe vloeren gelegd heb.
Paddestoelen groeiden door de taPijten,
schimmel, mot, roest, losgaan van gelijmde
meubels enzovoort. En wat nog het
zwaarste weegt, de gezondheid der
bewoners. Langs mijn tuin werd met digt
hoogopgaande ypen boomen bezet, die aan
mij de morgenzon en allen plantengroei
ontnamen, terwijl slakken de bloemplantjes
aÍknaagden.' Deze vochtigheid werd mede
veroorzaakt door de laaggelegen weilanden
voor zijn huis. Deze 'lage landen buiten de
Ooster- en Herepoort' zullen later voor de
aanleg van het Zuiderpark opgehoogd
worden.
Nadat in r8óó de spoorlijn naar
Leeuwarden is geopend, wordt deze in
r8ó8 dwars door de moestuinen naar
Nieuwe Schans doorgetrokken. De
spoorweg snijdt de Brandenburgersteeg
van de Hereweg af cn maakt de sloop van
de herberg 'Fiirst von Brandenburg'
noodzakelijk. Vanaf dat moment rs er
sprake van de Herepoortbuurc ten zuiden
van de spoorlijn en de Oosterpoortwijk ten
noorden hiervan.
De spoorlijn maakt het eens zo
aantrekkelijke gebied voor de gegoede
burgerij tot een omgeving van mindere
waarde, waar in plaats van een prachtige
wijk voor de elite - zoals veel Groningers
dat graag hadden gezien een wijk voor
gewone burgermensen ontstaat. Zo ook
Peters, als hij zich beklaagt over het feic,
dat de stad vlak voor het afwerpen van de
vestinggordel zich zelf opnieuw beknelt
met een stalcn gordel van de spoorweg cn,
schrijft h5, 'nog altijd voortdommclend
heeft het stadsbestuur, nadat die spoorweg
gelegd was, den toestand nog verergerd
door het noordoostelijk gedcelte van het zo
hcctaren grootc prachtterrein, gelegen
tusschen den Heerewcg en dcn Oosterweg
ter breedte van z8o meter en vanaf de
vestinggrachc tot en met het Sterrebosch,
50 De Oosterpoort
Lodewiikslfaal en
spoorwegemplacement,
ca.1900,
Hel aanleggen van de
spoorlijn dwars door de
moestuinen in 1866
verdeelde het gebied
tussen de stadswallen
en de linie van Help-
man in tweeën, Noor-
delijk daarvan ontstond
de Oosterpoortwijk en
zuidelijk ervan de Here-
poortbuurt

7oo metcr diep ce versnippercn deels tot
een wijk voor kleinc burgerwoningen.
Evenals tien jaar geleden b5 de
spoorwegaansluicing ontbrak ook nu het
technische doorzicht en initiatief.'26 De
spoorweg doorsnijdt ook de Oosterwcg.
Hier wordt, net als over de Herewcg, een
viaduct aangclcgd, teneinde de Helperlinic,
de buitenste verdcdigingsgordel van de
stad, met regimenten gclegerd binnen de
vesting, snci te kunncn bcreiken. Na hct
aannemen van de vestingwet is dit viaduct
uit strategisch oogpunt nict meer nodig en
wordt daarom in 1878 al weer gcsloopr.2t
Dc huidige Oosterpoortwijk begint in de
jaren zevcntig van de negentiende eeuw
duidel5k gestalte ce krijgen. Nadat de stad
zich ecrst zelf mec de straataanleg bezig
houdt, wordt dit al snel overgenomen door
hct parriculier initiatief, dat hierin een
belangrijk zakelijk voordeel ziet.
51 Hoe het was uoor de sloop uan de wallen
Hel viaduct in de oos-
lerweg, gezien naar hel
zuiden, ca. 1875.
Het viaduct was slecht
onderhouden en de op-
en afritten waren nogal
steil. 's Winters ver-
dienden werkloze
scheepsjagers een paar
centen bij door met hun
paard wagens tegen het
viaduct op te trekken.