Hofstee schrijft - NIP

foto’s: shutterstock
28
de psycholoog / april 2013
psychologie als wedstrijd
auteur: wim hofstee
FORUM:
integer wetenschappelijk onderzoek
psychologie
als wedstrijd

de psycholoog / april 2013 29
psychologie als wedstrijd

30
de psycholoog / april 2013
psychologie als wedstrijd
auteur: wim hofstee
Volgens Wim Hofstee berust wetenschappelijk
onderzoek op al dan niet geor ganiseerde scepsis.
Fraude en zelfbedrog, zeker binnen de mens- en
maatschappijwetenschappen, zijn volgens hem niet
louter incidenten maar liggen juist structureel op de
loer. ‘Willen we de spanning erin houden, dan moeten
we er een wedstrijd van maken.’ Eric-Jan Wagemakers
en Mark van Vugt dienen hem van repliek.
In principe kan er over
onderzoeksintegriteit geen
enkel meningsverschil
of misver stand be staan:
‘integer wetenschappelijk
onderzoek’ is een pleonasme.
Integriteitscodes zijn
een vorm van ju ridische
overproductie: bedrog, met name
ook zelfbedrog, is eenvoudigweg
onweten schappelijk. Zulke codes
zijn zelfs eerder verdacht, omdat
hun bestaan suggereert dat er ook
zoiets als niet-integer, bijvoorbeeld
politiek of commercieel gevoelig
onderzoek zou zijn. Dat is er wel,
maar dat is dus onwetenschap.
(Vergelijk daarentegen bijvoorbeeld
‘integere poli tiek’: dat is
haast een slogan in tegenspraak
met zichzelf, hoogstens geschikt
om de aandacht af te lei den van
de ingebouwde bedrieglijke kant
ervan; het pleonasme is hier eerder
‘kiezers bedrog’. In tegere handel
verkoopt ook niet lekker).
Bij professies hebben codes
een functie. De nip-code is ‘…het
hulpmiddel voor de psycholoog
om […] tot een verantwoorde
eigen keuze te komen’ in ethische
dilemma’s waar in ‘…verschillende
basisprincipes […] gelijktijdig
geldig zijn, maar met elkaar op gespannen
voet kunnen staan’. Maar
onderzoek als zodanig kent per
definitie geen ethische dilemma’s.
Stel je voor dat een wetenschappelijke
code het aan jouw verantwoordelijkheid
zou overlaten
of en wanneer je gegevens mag
vervalsen, verzinnen, onder de pet
houden, enzovoort… Aan sporingen
tot integer onderzoek en colleges
wetenschapsethiek (in Tilburg ooit
gegeven door Diederik Stapel) zijn
misschien geschikt als vorm van
reclame voor de bühne – alhoewel
ook die buitenwacht van de
weeromstuit extra achterdochtig
zou moeten worden als er op iets
zo van zelfsprekends wordt gehamerd.
Een moreel perspectief heeft
ook nog als bedenkelijke consequentie
dat er onderscheid wordt
gemaakt, tussen moord en doodslag,
onderzoeksfraude en sloppy
science. Dat werkt het standaardverweer
van overtreders in de hand
dat ze weliswaar foutjes hebben
gemaakt, maar niet fout waren. Allerlei
vormen van kanskapitalisatie
en confirmation bias zijn echter
precies even onwetenschappelijk
als fabricatie van gegevens. Onderzoek
berust op – al dan niet georganiseerde
– scepsis, tegenspraak
en achterdocht; de ontkenning, de
tegenwerping en de onge lovigheid
zijn er grondpassen van. Ze zijn
de onmisbare tegenhanger van de
vreugde over de schoonheid van de
vondst.
Nu de praktijk Dat alles
gezegd zijnde, wordt het tijd
om onder ogen te zien dat,
in de wetenschappelijke onderzoekspraktijk,
fraude
en zelfbedrog niet louter
incidenten zijn maar structureel
op de loer liggen. Dat geldt
in elk geval voor de mens- en

maatschappijwetenschappen in
de ruime zin, dus in clusief met
name de gezondheidswetenschap.
Hun gevoeligheid voor ophef
berust op het feit dat er, na kritisch
effectonderzoek met inbegrip van
ongewenste neveneffecten, betrekkelijk
weinig van overblijft
– niet niks, want alles hangt wel
een beetje met alles samen zodat je
met voldoende power vrijwel alles
significant kunt krijgen – maar
zelden genoeg om echt warm van
te worden. Zoals columnist Jan
Blokker ooit schreef: ‘Anders dan
Archimedes kan de psycholoog ook
nooit “Eureka” roepen. De ene keer zal
een lichaam dat hij in een vloeistof
heeft gedompeld, meteen zinken,
maar de volgende keer komt het tot
zijn verbazing weer bovendrijven. Een
wet kan hij er nooit uit formuleren.
Als hem iets per ongeluk lukt moet hij,
net als een theoloog, van een mirakel
spreken.’
Nu is dat uiteraard overdreven,
en het gebrek aan slam-bangeffecten
ligt ook niet aan de wetenschappen
in kwestie zelf, maar
aan hun object: mensen vormen
naar redelijke maatstaven zootjes
ongeregeld, of zo men wil, nietlineaire
dynamische systemen,
die ook nog een keer eigenwijs
kunnen reageren op wetenschappelijke
feedback. Veel om echt over
naar huis te schrijven of hoog van
de toren te blazen hebben deze
wetenschappen dan ook niet te
bieden. Eigenlijk moeten ze het
juist vooral hebben van het relativeren
van breed gedeelde opinies.
Maar de meeste mensen willen
meer: stelligheden in plaats van
voorzich tige, immer voorlopige en
aanvechtbare, feilbare conclusies.
Of dat verlangen voortkomt uit
hun existentië le onzekerheid (zoals
beoefenaren van de learned professions
elkaar graag voorhou den),
of gewoon uit een speelse behoefte
aan magie en sterke verhalen, mag
in het midden blijven. Hoe dan ook
levert dat verlangen een voedingsbodem
voor irrationele virussen in
de communicatie tussen onderzoeker
en gehoor – niet louter het bredere
publiek, maar ook het in ternwetenschappelijke,
dat eveneens
uit mensen bestaat. Dat komt dus
in deze gedachtegang niet doordat
de weten schap wordt besmet of
overvleugeld door politieke of
commercië le mo tieven, maar door
een ge meenschappelijke factor:
behoefte aan schone schijn en free
lunches. De wereld wil ook wel eens
een keer bedrogen worden.
Het klassieke voorbeeld van georganiseerde
zinsbegoocheling is
selectieve publicatie, in de zin van
het onderdrukken van nulresultaten,
met als gevolg dat hetgeen wel
de pers haalt, gemiddeld uit overschattingen
van effecten bestaat.
De organisatie bestaat uit een
sa menspel van auteurs, reviewers,
redacteuren, uitgevers en lezers,
waarin de verantwoordelijk heid
voor het bedrog als het ware oplost
de psycholoog / april 2013 31
psychologie als wedstrijd
Kanskapitalisatie en
confirmation bias zijn
even onwetenschappelijk
als fabricatie van
gegevens

32
de psycholoog / april 2013
psychologie als wedstrijd
auteur: wim hofstee
Mensen vormen zootjes
ongeregeld, of zo men wil,
niet-lineaire dynamische
systemen
in collectief zelfbedrog. Remedies
zijn onder andere vooraanmelding
van ex perimenten en het openen van
mogelijkheden voor publicatie van
replicaties ongeacht de uit komst. Ze
getui gen van een mate van naïviteit.
Ze veronderstellen na melijk een zuiver
weten schappelijke atti tude bij de
actoren in kwestie; als die assumptie
zou zijn vervuld, zou den ze overbodig
zijn. De realiteit is dat bijvoorbeeld
onderzoekers die de klok ken
der victorie zouden luiden als de
theorie waarin ze geloofden door
de feiten wordt afgezwakt, met een
lampje zijn te zoeken. Ze zouden wel
gek zijn. En wat het gehoor betreft:
bijvoorbeeld ook bankiersbedrog,
‘vraag niet hoe het kan, maar geniet
ervan’, voorziet in een breed gedeelde
behoefte. Bedenk trouwens ook dat
in meta-analyses een oorspronkelijke
verteke ning pas wordt gecorrigeerd
als de gezamenlijk steekproefgrootte
van de replicaties tot onein dig nadert.
Een subtielere vorm van misleiding,
of misschien beter: een voorbeeld
van de manier waarop bedrog
is doorgedrongen in de haarvaten
van empirisch effectonderzoek, is
methodo logisch van aard. Over nulresultaten
gesproken: ongeveer het
eerste wat een student leert is dat je
een nulhypothese niet kunt bewijzen,
alleen verwerpen. Een insignificant
resultaat is dus gewoon geen
resultaat, het is leeg, jammer van de
moeite, had je net zo goed niet kunnen
doen. De geschiedenis van de
methodologie kent wel pogingen om
de significantietoets door iets rationelers
te vervangen, maar die pogingen
zijn voornamelijk … geschiedenis.
Zo diep is de confirmation bias, in
dit geval via de geraffineerde omweg
van de ontkrachting, verankerd in de
methodologische regelgeving zelf.
Het achterliggende motief is dat de
zwakte van de ver banden en effecten
onder het karpet wordt geveegd door
de significantietoets; immers, die
maakt alleen onderscheid tussen
al dan niet. Met name psychologen
kijken als konijnen in die koplamp.
Een betrekkelijk actuele vorm
van productie van schijn, of zeg maar
gewoon liegen met statistiek, is het
adverteren van relatieve kansen en
risico’s. Stel, je hebt teveel slechte
cholesterol in je bloed. Bij wijze van
primaire preventie (je hebt ‘nog’
geen cardiovasculaire geschiedenis)

kun je je kans op een hartaanval
in de komende x jaar met 33%
reduceren (rela tieve risicoreductie,
rrr) door die x jaar lang cholesterolremmers
te slikken. Ja, het kost
wat en je hebt een gerede kans op
bijverschijnselen, maar daar zijn
ook weer middeltjes voor, en per
slot, 33% is niet niks. Alleen, het
verhaal wordt even anders als je op
het idee komt te vra gen hoe groot
dat risico eigenlijk om te beginnen
(absoluut) was. Stel dat het antwoord
is: zo’n drie procent. Daar
kun je dan dus één procent van af
krijgen (absolute risicoreductie,
arr) door te slik ken. Per honderd
mensen die dat doen krijgt
er derhalve eentje minder een
hartaanval. Anders ge zegd, de kans
dat uitgerekend jij baat hebt bij dit
hele gedoe is één procent. Nu staan
er ogenblikkelijk klassiek-sta tistici
op die betogen dat persoonlijke
kansen niet bestaan, dat er met
arr’s en nnt’s (numbers needed to
treat) niet lekker te rekenen valt, en
dergelijke terzijdes. Maar heel misschien
zul je je toch even achter de
oren krabben en je realiseren dat je
eventue le ‘therapietrouw’ niet veel
meer zal voorstellen dan een ritueel
om gezondheidsgoden gun stig
te stem men. Geloofsbelijdenis in
plaats van wetenschap, vallen voor
gezichtsbedrog.
Al deze en andere voorbeelden
zijn samen te vatten als
‘selectiviteit’ (zoals in ‘selec tieve
verontwaardiging’): shoppen in de
verzameling van mogelijke operationalisaties
van een construct, de
alternatieven voor gegevensverwerving,
verwerkingsmodellen, tot
en met accenten in de rapportage
en de reviewing – dat alles in het
kader van ‘effect’-bejag. Bedrog dus.
Zo mogelijk nog onwetenschappelijker
is vervolgens de operationistische
manoeuvre: je eist dat alleen
exacte replica’s van het onderzoek
meetellen, en bestempelt iedere
afwijking als kunst fout. Zo wordt
een theorie of hypothese ingesponnen
in een protocollair web en
wordt de laatste druppel bloed er
uitgezogen; wat overblijft is louter
schijn.
Moraal? In de geschetste
constellatie is het lastig laveren
tussen cynisme en purisme. Voor
degene die zelf onderzoek wil
doen is de conclusie duidelijk
genoeg: die kan, zo als gezegd,
niet an ders dan bij zijn of haar
wetenschappelijke leest blijven, en
hopen op de once-in-many-lifetimes
vondst die geen ophef nodig heeft.
Maar bij moraal gaat het niet over
die eerste per soon enkelvoud,
maar over de manier waarop we
anderen tege moet treden. Daarbij
is het rea listische uitgangspunt dat
schone schijn wekken verleidelijk
is – in de on derzoeksrapportage
net zo goed als in de geldhandel
of het verkiezingsprogram – en
dat alleen een enkele vreemdeling
in Jeruzalem goudeerlijk zal
blijken. In het algemene geval
zullen mensen onder hevig zijn
aan tegenstrijdige motieven en
verlangens, in dit verband: naar
feite lijkheid en schijn, realisme
en een goed gevoel, rationaliteit
en romantiek. Van buitenaf gezien
zal dat ook op onszelf slaan.
Wie moraliseert zonder dat in
de gaten te hebben, is hypocriet
– niet noodzakelijk in de zin
van bewuste huichelarij, maar
in de letterlijke betekenis van
onvol doende kritisch jegens zich-
zelf. Gans onwetenschappelijk,
derhalve.
Een extra reden om voorzichtig
te zijn met moraliseren is dat
bedriegers zelf er door gaans de nobelste
bedoelingen op na houden;
mij althans is in de wetenschappelijke
context op die regel zelfs geen
uitzondering bekend. Het komt
erop neer dat ze iets geloven, dat
ze van gevoelen zijn dat de mensheid
gebaat is met de verbreiding
van dat geloof, en dat con frontatie
met de empirie alleen maar kan
leiden tot verlies aan charisma,
magie en ‘effect’. Over valorisatie
gesproken: gezien de maatschappelijke
behoefte aan drama is daar
op zich niks mis mee, het is alleen
onwetenschappelijk.
Nu kan men tegenwerpen dat,
ongeacht de bedoeling, onwetenschappelijk
gedrag mo reel verwerpelijk
is aangezien het schade aanricht.
Maar dat vergt een moeizame
discussie. Meestal wordt namelijk
iets bedoeld als morele schade,
het type letsel waarvoor Pussy
Riot twee jaar strafkamp kreeg:
scha de bij het gehoor dat vroeg of
laat in zijn goed gelovigheid wordt
te leurgesteld, dan wel ten aanzien
van ‘de’ wetenschap die aan
geloofwaar digheid in boet. Maar
wat dat laatste betreft: wetenschap
is per definitie geen kwestie
van ge loof, en hoe duidelijker dat
wordt, des te beter. Ontmaskering
van bedrog is een weliswaar hardhandige
maar eff ectieve manier
om dat in te wrijven; maar daarvoor
moet er natuurlijk wel eerst
ie mand be drog hebben gepleegd.
Wat be treft het eerste, morele
schade bij het ge hoor: vanuit de
weten schap gezien is het moeilijk
vol te houden dat het schadelijk is
de psycholoog / april 2013 33
psychologie als wedstrijd

34
de psycholoog / april 2013
psychologie als wedstrijd
auteur: wim hofstee
als men sen van een ge loof val len.
Al met al kan zelfs met enig gevoel
voor ironie worden gesteld dat
bedriegers de weten schap en haar
gehoor een dienst be wijzen, zij het
dan ondanks zichzelf.
Wat overblijft is dat de wetenschap
het aan zichzelf verplicht
is corrigeren de maatre gelen te
treffen tegen bedrog en, zeker
wanneer dat mythische propor ties
aanneemt, jegens de acto ren in
kwestie. Die ondankbare taak moet
ook nog eens worden uitgevoerd
in het besef van ei gen feilbaarheid;
morele verontwaardiging kan ge-
sjoemelwetenschap - eric-jan wagenmakers
Volgens wim hofstee gaat het slecht met
de psychologie als wetenschap: behoefte
aan schone schijn, zelfbedrog, selectieve
publicatie, effectbejag en bedrog zouden alle
hoogtij vieren. helaas, misschien heeft hofstee
gelijk. de commissie-levelt bestempelde
sommig psychologisch onderzoek recentelijk als
“slodderwetenschap”. maar het is hier beter te
spreken van sjoemelwetenschap: onderzoekers
die zichzelf en hun collega’s een rad voor ogen
draaien om te kunnen publiceren in prestigieuze
vaktijdschriften. in Ontsporing beschrijft diederik
stapel zijn handelswijze in de tijd dat hij naar eigen
zeggen nog geen data verzon: “er zijn veel manieren
om de wereld mooier te maken. elke psycholoog
heeft een gereedschapskist vol met statistische
en methodologische procedures voor als het even
tegenzit. ik gebruikte deze procedures om lelijke
bevindingen weg te gummen en matige resultaten
op te poetsen” (p. 165). sjoemelwetenschap pur sang.
Natuurlijk is er hoop op verbetering. in de eerste
plaats is de psychologie zich de laatste jaren steeds
meer bewust geworden van het feit dat er überhaupt
een probleem is. een special issue van Perspectives
on Psychological Science (open access, zie http://
pps.sagepub.com/content/7/6.toc) bevat achttien
voeglijk ach terwege blijven, want
die zet al leen maar de omstanders
op het verkeerde, namelijk
onweten schappelijke been.
Is er, tot slot, een remedie
tegen de saaiheid van een consequent
wetenschappelijke aanpak?
Welzeker. In aanleg is die vervat in
Robert Mertons organized skepticism.
In een psychologisch verantwoorde
versie van klokkenluiden
bestaat de lol uit het relativeren
van andermans theorie, in plaats
van die van jezelf. Schaakmeester
en methodoloog Adriaan de Groot
riep ons op de tegenstander in huis
te halen: geen opponent, geen Elopunten.
De Raad voor Maatschappelijke
Ontwikkeling publi ceerde
onlangs in veel breder verband
een advies onder de titel Tegenkracht
organiseren. Het is ui teraard,
vanuit de ivoren toren bekeken,
een loffelijk streven de wetenschap
te ont doen van magie, charisma
en het daarvoor noodzakelijke
bedrog; maar protocollering,
vooraanmel ding van hypothesen,
exacte replicatie en verder ver toon
van wetenschappelijke integri teit
zullen ten onder gaan in collectief
gegeeuw van verve ling. Willen
artikelen over de vertrouwenscrisis in de psychologie.
deze artikelen brengen het probleem in kaart maar
bevatten ook concrete voorstellen voor verandering.
het voorstel van hofstee is de wetenschappelijke
weddenschap: samen met een opponent bedenkt
de onderzoeker een informatief experiment, en de
uitkomst daarvan bepaalt de winnaar. in de strijd om
hun gelijk houden de tegenstrevers elkaar eerlijk, en
zo wordt sjoemelwetenschap vanzelf voorkomen.
een belangrijk element van de weddenschap is
natuurlijk dat er van tevoren wordt vastgelegd hoe
de gegevens zullen worden geanalyseerd. dit idee is
in theorie heel aantrekkelijk, en ik ben zelf verwikkeld
in een aantal ‘adversarial collaborations’ die veel lijken
op wat hofstee voorstelt.
het weddenschapsvoorstel van hofstee heeft
echter een groot nadeel: wat als de tegenpartij geen
weddenschap aan wil gaan? dit kan zijn omdat de
tegenpartij te druk is, bang is om te verliezen, of
overleden. Van deze drie redenen is de angst om te
verliezen misschien nog wel de meest beperkende.
sommige onderzoekers hebben hun hele carrière
gebouwd op het aantonen van een enkel sexy effect,
en deze onderzoekers hebben in de weddenschap
alles te verliezen en weinig te winnen. een
dergelijke utilitaire instelling getuigd natuurlijk van

we de spanning erin houden, dan
moeten we er een wedstrijd van
maken. De sce nario’s daarvoor liggen
klaar: als je twee hypothesen
over effectgrootte tegen elkaar in
het strijdperk brengt, zal doorgaans
de meer sceptische van de
twee met de eer gaan strijken (dat
kan zelfs de nulhypothese zijn).
Alleen, zulke modellen vergen
een grondige mentale herprogrammering:
de onderzoeker kan
niet meer pre tenderen de waarheid
in pacht te hebben. Dat kan
alleen bij de gratie van be drog.
sjoemelwetenschap, en zelfs van een zekere lafheid,
maar dit is desalniettemin de harde realiteit.
het wekt dan ook geen verwondering dat
de wetenschappelijke weddenschap nooit is
aangeslagen sinds hofstee dit voorstel voor het
eerst opperde, 29 jaar geleden in Acta Psychologica.
in de praktijk blijkt de menselijke lafheid sterker dan
de wil om te winnen, of de wil om de waarheid te
achterhalen.
hoe kan sjoemelwetenschap voorkomen worden
zonder een wetenschappelijke weddenschap?
welnu, er is maar een probaat middel:
vooraanmelding van design en analyse. hofstee
vindt dit moraliserend, naïef en bovenal saai. maar
daarmee vergeet hij dat vooraanmelding ook een
cruciaal onderdeel is van de wetenschappelijke
weddenschap. Zonder menselijke tegenstrever
kan vooraanmelding beschouwd worden
als een noodzakelijke voorwaarde voor een
wetenschappelijke weddenschap met moeder
Natuur.
Vanzelfsprekend mag de onderzoeker ook
na vooraanmelding nog steeds aanvullende,
alternatieve analyses uitvoeren. maar door
de vooraanmelding is het glashelder welke
analyses van tevoren gepland waren, en welke
Over de auteur
Wim Hofstee is emeritus hoogleraar psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen.
E-mail: w.k.b.hofstee@rug.nl. (Met dank aan Lidia Arends, Jos ten Berge,
Anne Bunt, Vittorio Busato, Trudy Dehue, Maarten Derksen, Arne Evers, Jan ter
Laak, Gerrit Lang, Wei Ji Ma, Theo Kuipers, Ivo Molenaar en Fenna Poletiek,
wier commentaren tot correcties, aanscherpingen en een enkele nuancering
hebben geleid. Een punt dat verschillenden van hen naar voren brachten, is dat
in een bredere maatschappelijke context onderzoekers wel degelijk met ethische dilemma’s
te maken hebben: moet je bijvoorbeeld overwegen uitkomsten betreffende
iq-verschillen tussen groepen onder de pet te houden omdat er polit iek misbruik
van kan worden gemaakt? Ik heb dat punt laten liggen, ook al omdat het me niet
aanspreekt, maar er valt natuurlijk meer over te zeggen.)
In de praktijk blijkt de
menselijke lafheid sterker
dan de wil om te winnen
analyses achteraf werden verzonnen, wellicht
geïnspireerd door de data zelf. dit onderscheid
tussen confirmatieve en exploratieve analyses is
essentieel om zelfbedrog en sjoemelwetenschap
te voorkomen. alleen vooraangemelde statistische
toetsen zijn te vertrouwen. dit is consistent met de
lekeninterpretatie van hoe wetenschap bedreven
zou moeten worden: een onderzoeker bedenkt
een hypothese en doet daarna een experiment om
gericht die ene hypothese te toetsen. gesjoemel
achteraf hoort daar niet bij.
Eric-Jan Wagenmakers is als hoogleraar verbonden aan de
Afdeling Psychologische Methodenleer van de Universiteit
van Amsterdam. E-mail: ej.wagenmakers@gmail.com.
de psycholoog / april 2013 35
psychologie als wedstrijd

36
de psycholoog / april 2013
psychologie als wedstrijd
probleem van de gebrekkige theorievorming - mark van vugt
fraude, misleiding, en zelfbedrog zijn inherent aan
wetenschapsbeoefening, volgens wim hofstee,
en dat geldt met name voor de psychologische
wetenschap omdat absolute zekerheden ontbreken en onze
onderzoeksinstrumenten feilbaar zijn. ik ga een heel eind
mee in zijn pleidooi voor een meer sceptische benadering
van onderzoek, maar ik verwacht niet dat psychologische
wetenschappers op grote schaal gaan samenwerken
om concurrerende hypothesen tegen elkaar te toetsen.
reputatie- en gezagsverlies liggen immers op de loer.
om fraude en (zelf)bedrog te voorkomen verwacht
ik meer van maatregelen die de transparantie van de
wetenschapsbeoefening vergroten zoals het vooraf
vastleggen van het design en de hypothesen van onderzoek,
het rapporteren van de individuele bijdragen van de
wetenschappers in publicaties, en het openbaar maken
van protocollen en datasets. ook verwacht ik – misschien
tegen beter weten in – wel iets van moraliteitsinterventies
in de psychologische onderzoekspraktijk, zoals een gedegen
ethische toetsing van protocollen, uitsluiting van deceptie
van proefpersonen (hetgeen in alle gedragswetenschappen
met uitzondering van de (sociale) psychologie onacceptabel
is), en zelfs de publieke ondertekening van een ethisch
contract, zoals promovendi aan de erasmus universiteit
rotterdam onlangs hebben gedaan. ik deel hofstee’s mening
dat de onderzoekspraktijk door deze maatregelen saaier
wordt – hij noemt dat een ‘collectief gegeeuw van verveling’.
dat is evenwel de prijs die we met z’n allen moeten betalen
om de schade te repareren en het imago van de psychologie
als serieuze wetenschap te herstellen.
maar er ontbreekt nog iets anders fundamenteels in
onze wetenschapsdiscipline waardoor fraude en zelfbedrog
voortdurend op de loer liggen. dat is het probleem van de
gebrekkige theorievorming binnen de psychologie. geen
methodoloog of statisticus kan ons daarbij helpen helaas.
sla een willekeurig introductieboek open in de sociale,
cognitieve of ontwikkelingspsychologie, en wat je krijgt is
Psychologen zijn heel veel bezig
met vragen over de vorm en veel te
weinig met vragen over de functie,
historie en ontwikkeling
een wirwar van minitheorieën, hypothesen, fenomenen en
onderzoeksbevindingen die misschien allemaal empirisch
houdbaar zijn, maar die niet gebaseerd zijn op een coherente
theorie over het menselijke brein en gedrag.
even ter vergelijking: de economische wetenschappen
gaan uit van één theorie over menselijk gedrag, namelijk de
rational choice theory die zegt dat mensen hun opbrengsten
maximaliseren. alle economen beseffen dat deze theorie alleen
bij benadering werkt maar het is wel een gemeenschappelijk
denkkader van waaruit hun wetenschap opereert en
van waaruit ze resultaten interpreteren. dat leidt tot een zeer
conservatieve manier van wetenschapsbeoefening, en weinig
spectaculaire vondsten, maar daarmee wordt de ruimte voor
charlatans, fantasten, en (zelf)bedriegers klein gehouden.
de psychologische wetenschap is veel spannender. er kunnen
immers door innovatieve paradigma’s te hanteren snel
nieuwe effecten worden gevonden, zonder dat men nog
precies weet hoe het werkt en hoe het past binnen een breder
theoretisch kader. als voorbeelden uit mijn eigen subdiscipline
noem ik de onderzoekslijnen naar social priming effects, embodied
cognition en power. dit zijn florerende programma’s
met veel spectaculaire bevindingen waarin veel psychologische
wetenschappers actief zijn en goed werk doen. Niemand
weet echter nog precies hoe het mechanisme achter
deze fenomenen werkt en waarom het in het ene lab wel en in
het andere lab niet wordt gevonden. ik heb het gevoel dat de
theorie soms achter de data aanloopt in de psychologie.
onze eigen Nobel-prijswinnaar, de evolutiebioloog Niko
tinbergen, schreef dat je vier fundamentele vragen moet
stellen om een fenomeen echt goed te begrijpen – de functie,
geschiedenis, ontwikkeling en vorm. dus als onderzoeker van
bijvoorbeeld empathie moet je weten wat de evolutionaire
functie van empathie is, hoe de evolutionaire geschiedenis
van dit kenmerk eruit heeft gezien, hoe het zich ontwikkelt in
de levensloop van het individu, en hoe en wanneer het zich uit
(vorm). mijn indruk is dat we als psychologen heel veel bezig
zijn met vragen over de vorm, maar veel te weinig met vragen
over de functie, historie en ontwikkeling. daardoor neemt de
kans op ontsporing in onderzoek toe. hofstee heeft gelijk dat
de psychologie in crisis is. maar om daaruit te komen, hebben
we behoefte aan een krachtig theoretisch kader – en dat is
volgens mij de evolutietheorie.
Mark van Vugt is evolutionair denkend psycholoog en als hoogleraar
verbonden aan de afdeling Sociale en Organisatiepsychologie van
de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij heeft een blog op Psychology
today. Email: m.van.vugt@vu.nl.

Cursusaanbod dialeCtisChe GedraGstherapie
Dialectische gedragstherapie is het meest onderzochte behandelprogramma voor mensen met
een borderline persoonlijkheidsstoornis. DGT is een kosteneffectieve behandelmethode, die voorkomt
dat professionals burn-out raken. In Nederland bestaan meer dan 25 DGT teams, waarvan
het merendeel al langer dan 10 jaar bestaat.
Dialexis, het opleidings- en trainingsinstituut voor DGT in Nederland, heeft in nauwe samenwerking
met het instituut van Marscha Linehan in Seattle, een trainings- en workshopaanbod afgestemd
op de Nederlandse GGZ. De toepassing van DGT bij borderline patiënten met co morbide
stoornissen (verslaving, eetstoornissen), in verschillende settings (forensische psychiatrie, jeugdzorg,
licht verstandelijk gehandicaptenzorg, binnen een intramurale setting), maar ook de implementatie
en organisatie van DGT programma’s is onderwerp. Supervisie die leidt tot certificering
van individuele therapeuten en trainers, en tot accreditering van teams is eveneens mogelijk.
INTENSIEVE DGT TRAINING
10 T/m 14 mAART EN 3 T/m 7 NoVEmbER 2014
in 2014 organiseert dialexis een intensieve 10 daagse dGt training die opleidt tot dGt
therapeut/trainer. de training is toegankelijk voor therapeuten en trainers, maar ook
managers die betrokken zijn bij de opbouw van een dGt programma zijn welkom.
DGT ADVANCED TRAINING
3 EN 4 okTobER 2013
de advanced training, toegankelijk voor deelnemers die een intensieve 10 daagse dGt
training hebben gevolgd. Zij biedt de mogelijkheid de kennis van dGt te updaten,
interventies en technieken te verfijnen, en casuisitiek in te brengen.
aCCreditatie is verleend, C.q. aanGevraaGd bij de FGZp,vGCt, nip,nvvp, nvo, v&v.
Voor meer informatie, het totale aanbod (incompany trainingen behoren tevens tot de mogelijkheden) ga naar:
www.dialexisadvies.nl info@dialexisadvies.nl dinsdag en donderdag: 06 51282074
Een greep uit het nieuwe
opleidingsaanbod 2013-2014
• Postmaster opleiding tot Gz-psycholoog met aandachtsgebied ouderenzorg
• Hoogbegaafde volwassenen in de ggz
• Persoonlijkheidsstoornissen bij ouderen
• Cultuursensitief behandelen
• Autisme en depressie
20 september 2013
Jubileumcongres 15 jaar Gz-psycholoog
Vraag het programmaboek aan:
www.rinogroep.nl/aanvraag
St. Jacobsstraat 12-14 | 3511 BS Utrecht | T (030) 230 84 50 | E infodesk@rinogroep.nl
Mentaliseren in behandelrelaties II
www.rino.nl/464 15 en 22 mei 2013
Appreciative Inquiry
www.rino.nl/244 17 mei en 7 juni 2013
Dementie - nieuwe inzichten
www.rino.nl/112 29 mei en 12 juni 2013
Narratieve Exposure Therapie (NET)
www.rino.nl/344 5 en 6 juni 2013
Hoogbegaafdheid in het onderwijs en de GGZ
www.rino.nl/529 13 en 27 juni 2013
Eetstoornissen bij jongeren
www.rino.nl/187 2 , 9 en 23 september 2013
Aandachtgerichte cognitieve therapie: training
www.rino.nl/429 start 3 september 2013
Cognitief Gedragstherapeutisch Werker VGCt
www.rino.nl/459 start 4 september 2013
kijk voor ons volledige aanbod op: www.rino.nl
Leidseplein 5 - 1017 PR Amsterdam - (020) 625 08 03 - info@rino.nl
www.rinogroep.nl/
CONGRESSEN
MENSEN KENNIS