Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

Holland, regionaal-historisch tijdschrift
Holland is een tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland, die voorts de reeks
Hollandse Studiën uitgeeft. Holland wordt kosteloos aan de leden toegezonden. Voor de Hollandse
Studiën gelden speciale ledenprijzen/ledenkortingen.
Redactie
J. Brugman, J.W.J. Burgers, P.G.M. Diebeis, L.A.M. Giebels, P.C.Jansen, M. Keblusek,
P. Knevel, J. Lucassen, J.C.M. Pennings, F.W.A. van Poppel, J. Steenhuis, G. Verhoeven,
E.L. Wouthuysen.
Vaste medewerkers
H.J. Metselaars (archief- en boekennieuws), F.J. van Rooijen (boekennieuws), P.J. Woltering
(archeologie).
Kopij voor Holland en Hollandse Studiën alsmede te bespreken publikaties te zenden aan de
redactiesecretaris van Holland, mevr. drs M. Keblusek, Bonairestraat 52', 1058 XJ Amsterdam,
telefoon 020-6120525.
De kopij moet worden ingediend conform de richtlijnen van de redactie. Deze zijn verkrijgbaar bij
de redactiesecretaris.
Publikaties ter bespreking of aankondiging in Holland gaarne zenden aan de boekenredacteur: dr G.
Verhoeven, Botter 61, 1625 DD Hoorn, telefoon 02290-14089.
Historische Vereniging Holland
De Historische Vereniging Holland stelt zich ten doel de belangstelling voor en de beoefening van
de geschiedenis van Noord- en Zuid-Holland in het bijzonder in haar regionale en lokale aspecten te
bevorderen.
Secretariaat: mevr. drs G.J. A.M. Bolten, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18,
2012 CH Haarlem
Ledenadministratie: M.G. Rotteveel, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18,
2012 CH Haarlem, telefoon 023-31 95 25.
Contributie: ƒ45,- per jaar voor gewone leden (personen), ƒ50,- per jaar voor buitengewone leden
(instellingen), na ontvangst van een acceptgirokaart te storten op postgirorekening nr. 339121 ten
name van de Historische Vereniging Holland te Haarlem. Zij die in de loop van een kalenderjaar lid
worden, ontvangen kosteloos de in dat jaar reeds verschenen nummers van Holland.
Losse nummers: ƒ7,50, dubbele nummers ƒ15,-, vermeerderd met ƒ3,- administratiekosten voor
een enkel nummer, ƒ 5,50 voor meerdere nummers of voor een dubbel nummer. Losse nummers
kunnen worden besteld door overmaking van het verschuldigde bedrag op postgirorekening nr.
3593767 ten name van de penningmeester van de Historische Vereniging Holland, afd. verkoop
publikaties te Haarlem, onder vermelding van het gewenste.
Hollandse Studiën: delen in de serie Hollandse Studiën en het Apparaat voor de geschiedenis van Holland
kunnen op dezelfde wijze worden besteld als losse nummers van Holland. Gegevens over de
publikaties van de Vereniging zijn regelmatig te vinden in de rubriek Verkrijgbaar via Holland
achterin het tijdschrift.
ISSN 0166-2511
© 1994 Historische Vereniging Holland. Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook,
worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de redactie.

Lydia Hagoort
De weeshuisziekte van 1566
In januari van het jaar 1566 werd de bevolking van Amsterdam opgeschrikt door een geheimzinnige
ziekte die uitbrak onder de wezen van het Burgerweeshuis in Amsterdam. Volgens
de overlevering gedroeg een groot aantal van de kinderen, zowel jongens als meisjes,
zich als gevolg van een vreemde aandoening opmerkelijk en ongewoon. Ze raakten buiten
zichzelf, wierpen zich nu eens plotseling op de vloer, dan weer klommen ze als katten tegen
de muren en op daken; ze trokken grimassen en stootten vreemde klanken uit. De zieke wezen
werden al snel overgebracht van het weeshuis naar het Paulusbroedersklooster ter verpleging
en bewaring. Ze wisten echter vaak te ontsnappen en zwierven vervolgens in groepjes
door de stad, waar ze her en der beroering en opstootjes teweeg brachten.
De historie van de lotgevallen van de zieke wezen is complex: alle elementen van de geschiedenis
van het roerige jaar van de beeldenstorm komen er in samen. Politieke tegenstellingen,
religieuze controverses, sociale onvrede, familiale intriges van de regerende oligarchie,
maar ook een magisch geloof in toverij en hekserij: al deze factoren spelen een eigen
rol in de geschiedenis van de weeshuisziekte.
Zo raakten, om te beginnen, de zieke wezen op de een of andere manier verwikkeld in
de politiek-religieuze strijd die in die tijd in de stad woedde. Mikpunt van hun baldadigheden
werd de schout Pieter Pietersz., een gevreesd ketterjager. De wezen liepen te hoop voor
zijn huis en maakten daar veel rumoer. Ook hadden ze het voorzien op een vrouw uit een
vooraanstaande katholieke familie, bij wie ze herhaaldelijk de ruiten ingooiden.
Voor een goed begrip van deze keuzes van de wezen is het noodzakelijk kort in te gaan
op de politieke situatie in de stad. In Amsterdam was in die tijd een machtsstrijd aan de gang
tussen het katholieke stadsbestuur en de (katholieke) oppositie, waarbij het ongenoegen van
beide partijen zich was gaan toespitsen op het schoutambt en de verpachting daarvan. Het
conflict was ontstaan tussen de burgemeester Hendrick Dirckszoon en de door de landvoogdes
aangestelde schout Willem Dircksz. Bardes. 1
In dit conflict stonden niet alleen een
streng-katholieke burgemeester en een meer humanistisch-gezinde schout tegenover elkaar,
maar ook twee machtige families: de familie van Hendrick Dirckszoon - die nahet neerslaan
van het oproer van de wederdopers sinds 1538 de macht in handen had - tegenover de
Boelen-Heijnen clan. 2
De factie van de 'sincere catholycken' wilde zich ontdoen van de in
hun ogen te milde schout: Hendrick Dirckszoon beschuldigde hem van wederdoperij. Toen
bleek dat de burgemeester (met de hulp van de pastoor van de Oude Kerk, Floris Egbertsz.)
de getuigen onder druk had gezet, werd hij in 1557 gevangen gezet. Al spoedig werd hij op
borgtocht vrijgelaten.
In 1564 besloot de landvoogdes het schoutambt, waarvan de termijn in april 1566 verstreken
zou zijn, voor zes jaar aan de stad in pacht te geven. Het conflict was dus voor het moment
in het voordeel van de Dirckisten gekeerd. Dat betekende niet dat de strijd voorbij was.
Aan de zijde van de schout hadden zich mettertijd burgers geschaard die ontevreden waren
1 J.J. Woltjer, 'Het conflict tussen Willem Bardes en Hendrick Dirckszoon', Bijdragen en mededelingen betreffende
de geschiedenis der Nederlanden 86 (1971) 178-199.
2 S.A.C. Dudok van Heel, 'Oligarchieën in Amsterdam voor de Alteratie van 1578', in: M. Jonker, L. Noordegraaf
en M. Wagenaar red., Van stadskern lol stadsgewest. Stedebouwkundigegeschiedenis van Amsterdam (Amsterdam
1984) 35-61.
71

De weeshuisziekte van 1566
over de politiek van het regerend stadsbestuur: de doleanten (indieners van het klaagschrift
in 1564) onder aanvoering van een zoon van Willem Bardes en andere hervormingsgezin-
den. 3
De aanstelling van Pieter Pietersz., een vurige ketterjager met de bijnaam 'Drace-
bloet', als opvolger van Willem Bardes bracht uiteraard de partijen geenszins nader tot el­
kaar. En op deze Pieter Pietersz. hadden de wezen het vooral gemunt.
De 'sonderlinge passie' van de wezen, zoals een keur uit dat jaar de aandoening noemde, 4
haar mogelijke oorzaken en de rol die zij speelde in de politiek-religieuze strijd van die tijd,
is beschreven door tijdgenoten en later door historici, medici en anderen.
Jan Wagenaar (1709-1773) was de eerste historicus van Amsterdam die voor zijn - uitvoe­
rige - beschrijving van de weeshuisziekte archiefstukken raadpleegde: keurboeken en reso­
luties van de vroedschap. 5
Volgens hem moesten we de oorzaak van de weeshuisziekte zoeken
in een bedwelming van de hersenen of aanstellerij. Hij plaatste de commotie rond de wezen
in een politieke en religieuze context en sprak het vermoeden uit dat de gereformeerden de
kinderen hadden aangezet tot baldadigheden: 'zij hebben hiermede, ongetwyfeld, in deezen
tijd van beroerte, hunne oogmerken gehad'.
Deze suggestie viel in slechte aarde bij Johannes ter Gouw (1814-1894), bekend om zijn
anti-katholieke gezindheid. 6
Ook hij schreef uitgebreid over de weeshuisziekte en raadpleeg­
de naast de al eerder genoemde bronnen de stadsrekeningen. Hij keerde zich tegen het
standpunt van Wagenaar en weigerde de ziekte van de wezen in een politiek-religieus kader
te plaatsen; hij meende dat het aan medici overgelaten zou moeten worden om de aard van
de ziekte te verklaren.
De sociaal-geneeskundige Arie Querido (1901-1983) pakte ruim een halve eeuw later de
handschoen op en maakte een studie van de weeshuisziekte. 7
Hij stelde dat de honger groot
was in deze periode van schaarste; op grond daarvan gaf hij een voorzichtige diagnose en
zocht de acute oorzaak van de ziekte in de voeding van een minderwaardig roggemeel. Door
vitaminegebrek ontstond een overgevoeligheid voor giftige stoffen die in dit meel aanwezig
waren. Deze zogenaamde moederkorenvergiftiging zou onder andere ergotisme (de 'krie­
belziekte') kunnen veroorzaken. Een andere mogelijkheid zou zijn dat de rogge verontrei­
nigd was met Cannabis indica, oftewel hennep: zowel de rogge als de hennep kwamen in die
tijd uit de Oostzeelanden. 8
Uit het kasboek van 1566 van het Burgerweeshuis (een bron die
door Querido niet geraadpleegd is) blijkt dat het voedsel van de wezen gedurende de eerste
maanden van het jaar vrijwel uitsluitend uit hennepkoeken heeft bestaan. 9
Querido was van
mening dat het maatschappelijk kader waarbinnen de ziekte zich ontwikkelde van groot be­
lang is. Evenals Wagenaar kwam hij tot de conclusie dat de gereformeerden de ziekte van
de wezen in hun voordeel probeerden te gebruiken.
3 A.J. M. Brouwer Ancher en J.C. Breen, 'De doleantie van een deel der burgerij van Amsterdam tegen den magistraat
dier stad in 1564 en 1565', Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap 23 (1903) 59-200.
4 Gemeentearchief Amsterdam (GAA), Burgemeestersarchief - Keurboeken (arch.nr 5020), keurboek F, fol.
195v, dd. 1566-01-14.
5 J. Wagenaar, Amsterdam in zyne opkomst, etc, (3 dln; Amsterdam 1760-1767) I, 274-275.
6 J. ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam (Amsterdam 1891) VI, 77-80.
7 A. Querido, Storm in hei weeshuis. De beroering onder de Amsterdamse burgerwezen in 1566 (Amsterdam 1958).
8 A. Querido, 'De beroering onder de wezen in 1566', Maanblad Amstelodamum 46 (1959) 212-213.
9 GAA, arch. Burgerweeshuis (arch.nr 367) inv.nr 194 (rapiamus).
72

De weeshuisziekte van 1566
Over de weeshuisziekte is de laatste tijd nieuw bronnenmateriaal gevonden. 10
Hierdoor
is het mogelijk het beeld van de gebeurtenissen rond de wezen uit te breiden en te nuanceren,
waarbij we tot een andere conclusie komen dan Wagenaar en Querido. Een grote rol in de
commotie rond de wezen speelde het toen levende geloof in hekserij en toverij. De invloed
daarvan op de gebeurtenissen was groter dan tot nu toe werd aangenomen. In hun onderlin­
ge strijd gebruikten zowel gereformeerden als katholieken de aanklacht van hekserij om hun
doel te bereiken en elkaar in diskrediet te brengen.
Het magisch denken in deze tijd was in het algemeen nog erg groot. Door veel mensen
werd gedacht dat rampen en plagen met voortekenen vergezeld gingen, terwijl ongewoon
gedrag van kinderen (ook wanneer hekserij geen rol speelde) als een voorteken werd opgevat.
Een chroniqueur uit die tijd, de Gentse Marcus van Vaernewijck, schreef hierover:
Men zecht ghemeenlic, alsser eenighe veranderinghe van tijde zal geschien ofte eenighe
plaghen regneren, dat Godt dat pleecht met zeker teekenen in den hemel of in der eerden
te vertooghen, ja somtijds met onnoosel creatueren als onder die kinderen. 11
Omdat bij het beschrijven van een verschijnsel als de weeshuisziekte Dichtung und Wahrheit
nogal eens door elkaar heen lopen, is het nuttig de gebeurtenis te reconstrueren op grond
van de beschikbare archiefstukken: resoluties van de vroedschap, keuren, confessieboeken,
stadsrekeningen, rekeningen van de schout aan de Grafelijkheidsrekenkamer en het huis­
houdelijke in- en uitgavenboek over 1566 van het Burgerweeshuis. 12
Daarbij kijken we naar wat tijdgenoten hebben opgetekend over de aandoening. Vervol­
gens nemen we de politiek-maatschappelijke positie van de betrokkenen onder de loep en
gaan we in op hun onderlinge relaties. Ten slotte zullen we zien hoe de verschillende historie­
schrijvers van Amsterdam de ziekte van de wezen hebben beschreven.
10 S. A.C. Dudok van Heel maakte mij opmerkzaam op een verhoor in de confessieboeken naar aanleiding van
de weeshuisziekte; daarnaast vestigde hij mijn aandacht op het belang van de genealogische relaties tussen de
verschillende personen die betrokken waren bij de commotie rond de wezen. Ook blijkt er een schoolzang van
Antonius Duetus te zijn waarin de ziekte beschreven wordt. Querido werd hierop gewezen nadat hij zijn studie
gepubliceerd had en heeft deze bron dus niet bij zijn onderzoek kunnen betrekken. Ik kom nog uitgebreid op
deze bronnen terug.
11 Marcus van Vaernewijck, Van die beroerlicke tijden (Gent 1872-1881). Geciteerd door J. Z. Kannegieter, 'De wees­
huisziekte van 1566', Maandblad Amstelodamum 46 (1959) 112-117. Van Vaernewijck merkt op dat de kinderen in
zijn stad voor het uitbreken van een pestepidemie 'begrafenisje' spelen en met denkbeeldige lijken zingend door
de straten lopen. Wanneer er van oorlogsdreiging sprake is spelen de kinderen 'oorlogje'. In het voorjaar van
1566 droegen de Gentse kinderen op straat missen op en aanbaden op blasfemische wijze plaatjes, die ze tegen
de muren plakten.
12 Een ander en voor dit onderwerp belangrijk onderdeel van het archief van het Burgerweeshuis zijn de kinder­
boeken, waarin de ingekomen kinderen werden genoteerd. In deze boeken is geen duidelijke verwijzing te vin­
den naar de weeshuisziekte. Het eerste kinderboek dateert van oktober 1567. Wat betreft gegevens over de inge­
komen en uitgegane kinderen in de periode daarvoor zijn er 15 katernen met het opschrift Namen van de weeskin­
deren op may A 1565 uit het weeshuys gegaen: ende van de weeskinderen welke alsdoen in 't weeshuys bleven wonende. Dit
opschrift dekt de inhoud niet. Geregistreerd staan de namen van 99 jongens die, traditiegetrouw op de eerste
zondag in mei, in 1566 zijn vertrokken; in dat jaar zi jn acht kinderen ingekomen. Vervolgens staan de namen
van 105 meisjes genoteerd die in 1565 zijn uitgegaan. Een verwijzing naar de weeshuisziekte kan de vermelding
zijn bij vijf van de uitgegane jongens in 1566 dat ze zonder verlof zijn vertrokken. Een van die jongens, Willem
Cornelisz., wordt ook genoemd: siecke Willem. GAA, arch. Burgerweeshuis (arch.nr 367) inv.nr 615 (kinder­
boek), 1566.
73

De weeshuisziekte van 1566
Afb. 1. Plattegrond van Amsterdam door Cornelis Anthonisz., 1544. Uit: J. Wagenaar, Amsterdam
in zyne opkomst, etc. (Amsterdam 1760-1767).
Een reconstructie
Het weeshuis, rond 1520 gesticht, stond aan de Nieuwe Zijde en had een uitgang aan de Kalverstraat.
(In 1580 werden de wezen gehuisvest in het Sint Lucienklooster, op de plaats waar
nu het Amsterdams Historisch Museum is). Vlakbij het weeshuis lag de kapel van de Heilige
Stede. Aan de Oude Zijde bevonden zich veel kloosters. Het Sint-Paulus- of Paulusbroedersklooster
dat een rol speelt in dit verhaal, lag tussen de Oudezijds Achterburgwal en de Kloveniersburgwal,
dichtbij de Oude Hoogstraat. De kloosterkapel stond op de plaats van de tegenwoordige
Waalse Kerk. 13
De toegang tot het weeshuis was vrij: iedereen kon in- en uitlopen. Op 14 januari van het
jaar 1566, toen de ziekte onder de wezen uitgebroken was, veranderde dit: het weeshuis werd
voor onbevoegden verboden. Aanleiding voor deze maatregel was het grote aantal nieuwsgierigen,
jong en oud, dat het weeshuis binnen liep om de zieke wezen te bekijken. De mensen
verstoorden de orde zodanig dat ze, volgens de regenten, een rustige verpleging van de
'kinderkens' in de weg stonden. 14
De toestand van de zieke wezen moet aangrijpend geweest zijn. Een dichterlijke - in historisch
opzicht niet zo betrouwbare - beschrijving van het ziektebeeld geeft ons de toenmalige
13 Plattegrond van Amsterdam door Cornelis Anthonisz., 1544. A.E. d'Ailly, Catalogus van Amsterdamsche Platte­
gronden (Amsterdam 1934) no. 30.
H GAA, Burgemeestersarchiel' - Keurboeken (arch.nr 5020) keurboek deel F, fol. 195v, dd. 1566-01-14.
74

De weeshuisziekte van 1566
rector van de Latijnse school, Antonius Duetus. Deze Duetus was rector in Amsterdam van­
af 1559. Na de splitsing van de school in een 'Oude Zijde' en 'Nieuwe Zijde' was hij rector
van de Nieuwe Zijde van 1562 tot 1566. De school stond ten noorden van de Nieuwe Kerk;
de poort van de school kwam uit in de tegenwoordige Blaeustraat. Het huis van de rector,
met een plak en een roede in de gevel, stond naast de school. Duetus woonde dus niet ver
van het weeshuis. Traditiegetrouw zongen de leerlingen van de Latijnse school aan de Nieu­
we Zijde op kerstavond in de Nieuwe Kerk de 'corscanteleenen'. Het was gebruikelijk dat
de rector de tekst dichtte van deze schoolzangen, of carmina scholastica. Voor de kerstavond
van 1566 koos de rector als onderwerp van het lied: Expostulatio de temporum calamitatibus: een
klacht over de rampen van de huidige tijd. Hij schreef dat gewone rampen als misgewas, overstro­
ming en hongersnood over de mensheid waren gekomen, maar ook ongewone rampen. Deze
laatsten zouden een voorteken zijn van nog bozere tijden. Een voorbeeld van zo'n ongewone
ramp en voorteken was de walvis, die onlangs op het strand van Zandvoort aanspoelde, een
ander de weeshuisziekte. De rector beschreef de toestand van de wezen als volgt:
Terstond beginnen zij, op de wijze van uitzinnigen, onder groot rumoer te tieren; van
binnen zijn ze gezwollen van scherpe gal; de mond is nat van schuim, de ogen puilen
uit; de leden liggen neergeploft op de grond; een donker bloed druipt zowel van hoofd
als van andere lichaamsdelen (...) En als zij weer tot zichzelf komen en gekalmeerd
zijn, dan tonen zich de sporen van de onzalige ziekte: bleekheid zetelt op het gelaat,
de ogen zinken diep in de kassen, de stem stokt in de droge keel; het hart bonst en
de trillende long dringt tegen de ingewanden aan. Zij vragen wat er met ze geweest
is en zijn verbaasd over alles. 15
Zoals gezegd is deze beschrijving van het ziektebeeld beeldend, maar in historisch opzicht
niet erg betrouwbaar. Op de inhoud en de achtergronden van het gedicht zal ik nog nader
ingaan.
Hoewel de toegang tot het weeshuis nu voor onbevoegden verboden verklaard was, duurde
de onrust voort. Een paar dagen na de veertiende januari verzochten de weesvaders de
vroedschap om hulp voor het weeshuis. De weesvaders wilden dat er een preek en collecte
gehouden zouden worden in de kapel van de Heilige Stede, de aankomende zondag, om ze­
ven uur 's ochtends. Ze vroegen de hulp omdat het weeshuis 'grootelicken ten achter wesen-
de' was en 'overmits d'ellende daer gecomen op eenige weeskinderen'. 16
Ze verbonden dus
de noodlijdendheid van het huis met de ziekte van de kinderen, maar vertelden niet wat die
noodlijdendheid precies inhield. Het is waarschijnlijk dat zij duidden op de schaarste aan
voedsel: de armoede en honger onder een deel van de bevolking is in dit jaar groot geweest. 17
15 Het boekje is gedateerd Pridie D. Catharinae. Anno LXVI, Amsterodamo (24 november 1566). De Expostulatio vult
9 bladzijden (C.P. Burger in: Het Boek (1920) 38-48). De vertaling van de Latijnse tekst komt uit: Maandblad
Amstelodamum 46 (1959) 212-213.
16 GAA, Burgemeestersarchief - Vroedschap (arch.nr 5025) inv.nr 2, fol. 11, dd. 1566-01-18.
17 E. Kuttner, Hel hongerjaar 1566 (Amsterdam 1949). De (historisch-materialistische) opinie van Kuttner over de
oorzaak van de weeshuisziekte - graanspeculaties en winzucht van vroeg-kapitalistische ondernemers - is te
eenduidig. Honger heeft zeker een rol gespeeld in de weeshuisziekte, maar kan op zich de gebeurtenissen niet
verklaren.
75

De. weeshuisziekte van 1566
Ook in het weeshuis was het voedsel schaars. Gedurende de eerste maanden van het jaar
1566 aten de kinderen niet veel meer dan hennep- en lijnkoeken. 18
De vroedschap meende
dat het beter was het verzoek niet in te willigen vanwege de 'inconvenienten' die daaruit zouden
kunnen voortkomen.
De bezorgdheid van de vroedschap is begrijpelijk wanneer we bedenken dat de kapel van
de Heilige Stede zich vlakbij het toenmalige weeshuis bevond: een nog grotere concentratie
van mensen op dat moment op die plaats was niet wenselijk. Bij dit besluit heeft waarschijnlijk
eveneens een rol gespeeld dat één van de burgemeesters, Sybrant Occo, in de Kalverstraat
op een steenworp afstand van de Heilige Stede en het weeshuis woonde, en ook
om die reden onrust wilde vermijden.
De vroedschap deelde mee zich te bezinnen op andere middelen om het weeshuis bij te
staan. Zij besloot de zieke wezen over te plaatsen naar het Paulusbroedersklooster, aan de
andere kant van het water, voor verpleging en bewaring. De remedie bleek niet effectief: de
onrust verplaatste zich naar de Oude Zijde, rondom het klooster. Door wezen en anderen
werden de deuren van het convent opengebroken, de ramen ingegooid en er werd over de
schuttingen geklommen. Ook in het klooster kon men zo de 'ziecken ende ellendige' wezen
niet voldoende de helpende hand bieden, en ook hier werd op vi jf februari de toegang voor
onbevoegden verboden. 19
Ondanks dit verbod duurde het rumoer de volgende maanden voort. De kinderen wisten
herhaaldelijk te ontsnappen uit het klooster. 'De razende kinderen zijn door geen omsluitend
huis, door geen grendels te bedwingen: neen, zij breken uit en zwerven op de pleinen
van de stad'. 20
Op 1 april trad de nieuwe schout Pieter Pietersz. in functie. Zoals gezegd keerden de wezen
zich tegen hem. Over de schermutselingen tussen de wezen en de schout schreef de korenkoper
Laurens Jacobsz. Reael, in die tijd één van de voornaamste voorstanders van de
Reformatie, in zijn gedenkschriften. 21
Net zo als het gedicht van Duetus niet onpartijdig
was, is uiteraard ook het verslag van Reael niet onbevangen. Ook op de achtergronden van
het verslag van Reael kom ik later terug.
Volgens Reael heeft de Heer een 'wonderlycke passie' gezonden onder de wezen van Amsterdam,
waardoor 70 meisjes en jongens met een boze geest bezwaard werden. De schout
vormde het mikpunt van de plagerijen van de kinderen. Ze vielen hem in en voor zijn huis
lastig 'hem veele quaets toe seggende ende verwijtende'. De schout gaf om 'haer te stillen'
18 GAA, arch. Burgerweeshuis (arch.nr 367) inv.nr 194 (rapiamus), 1566. In het voorjaar verbetert de situatie en
kunnen er onder andere acht magere varkens aangeschaft worden.
19 GAA, Burgemeestersarchief - Keurboeken (arch.nr 5020) Keurboek deel F. fol 199 dd 1566-09-0^
20 A. Duetus, Expostulatio de temporum calamitatibus. Geciteerd naar Maandblad Amstelodamum 46 (1959) 212-213.
21
iiciuugmeei van ae geaenKscnntten van Keael ïsniet bewaard. We beschikken wel over een onvolledig uittreksel
uit de 17e eeuw, waarvan een uitgave door Joh. C. Breen bezorgd werd: 'Uittreksel uit de Amsterdamsche
gedenkschriften van Laurens Jacobsz. Reael, 1542-1567', Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap
17 (1896) 1-60. Het origineel is gebruikt door Geeracrt Brandt in zijn Historie der reformatie (Amsterdam 1677)
en dit boek is daarom een belangrijke aanvulling op de uitgave van Breen (zie voor Brandt ook blz. 14). B R.
de Melker maakte mij onlangs opmerkzaam op een handschrift dat berust in het Huisarchief Marquette, dat
eveneens een uittreksel van Reael blijkt te zijn : Een warachtigh ende cort verhael van 'tgenegepasseert is indeprincip'aelste
troublen, insonderheijt in dejare 1566 ende 1567, besonderlyck in de stadl van Amsterdam, mitsgaders in eenighe omliggende
plaetsen, .aengaende de dingen van de religie. Het handschrift is ongedateerd en ongenummerd. (GAA, Huisarchief
Marquette (arch.nr 231) inv.nr 130). Waarschijnlijk is het vervaardigd door Gerrit Schaep Pietersz. in de eerste
hellt van de 17e eeuw, na 1626 in elk geval. Omdat dit handschrift vollediger is dan het door Breen uitgegeven
uittreksel, zal ik, tenzij anders vermeld, hieruit citeren. Een transcriptie van dit handschrift is in bewerking.
76

De weeshuisziekte van 1566
appelen en koek. Dat hielp niet veel, de kinderen werden hoe langer hoe baldadiger en noemden
hem 'Lange Deventer Koeck', vanwege zijn lengte en de lekkernij die hij uitdeelde.
Reael schreef dat veel mensen in de stad zeiden 'dat Godt hem nu met den duyvel werck
gaf dewyle hij geen werck en hadde Christum in zijne leden te vervolgen'. Dit laatste had
betrekking op de instructies die de schout had gekregen van de landvoogdes in Brussel. Zij
wilde na het ontvangen van het klaagschrift van de doleanten de zaken in Amsterdam niet
op de spits drijven. Daarom drong zij tijdens de eedaflegging van Pieter Pietersz. aan op
matiging in de vervolging van de ketters.
De atmosfeer in de stad raakte in deze maanden zeer gespannen. In april werd een keur uitgevaardigd
betreffende het bewaken van de stad en het inkomen van vreemdelingen. De
strijd van de gereformeerden tegen het verbod op uitoefening van hun godsdienst werd vastberadener.
Op geheime vergaderingen werd druk overleg gevoerd over toekomstige openbare
preken in Holland en eventueel in Amsterdam. De plannen lekten uit en prompt verschenen
plakkaten waarin ketters met de doodstraf of verbanning bedreigd werden. Ook andersom
werden geheimen bekend en het stadsbestuur kreeg op die manier te maken met een interventie
van de kant van de weeskinderen. Eén van de raden zou op een geheime missie
naar Den Haag reizen om daar te overleggen over maatregelen tegen hervormingsgezinden.
Door toedoen van een weeskind dat het geheim wist, ging de reis niet door. Dit ging als volgt:
één van de kinderen zei tegen een weesmoeder, Trijn Gerrits, die erg bang was voor de kinderen,
dat hij wist wat haar zoon - een lid van de vroedschap - van plan was: 'Uw soon Jan
Klaes sal naer den Hage reisen, en daer niet goedts aenrechten, want dus is 't in den raedt
beslooten'. 22
Trijn Gerrits schrok vreselijk en ' 't lijden daer op wat afneemende' snelde met
het kind naar het stadhuis. Daar kwam juist haar zoon in gezelschap van andere raden de
trap af. Trijn vroeg hem of hij van plan was naar Den Haag te reizen. Haar zoon schrok
en bekende het plan, waarop Trijn zei dat het weeskind dat bij haar was haar dat had verteld.
Men vertelde de burgemeesters wat er gebeurd was en die besloten de reis af te lasten.
Reael liet overigens geen twijfel bestaan over de anti-paapse stemming onder de wezen.
Eén van de kinderen zou vervuld van godsdienstijver gezegd hebben: 'dat alle berghen een
waren en met swaerden besteecken, so wilde ic wel eens door de swaerden daelen, mocht
ic alleen een reijse Gods aenschyn in ghenade aenschouwen.'
In de maand juni nam de beroering rond de wezen flink toe. Ze liepen 'verselscapt mit
meer anderen luyden' langs de straten, waar zij veel rumoer veroorzaakten. 23
Eén van die 'luiden' die zich in het gezelschap van de wezen ophield, zou Fye Jansdr, ook
wel genoemd Fye Lieveheers, zijn, die zich op 8 juni tegenover de schout, burgemeester Jan
Claesz. Van Hoppen en de schepenen moest verweren tegen beschuldigingen die verband
hielden met het tumult rond de wezen. 24
Fye werd ervan beschuldigd de kinderen te hebben
gelokt met geld en rozijnen; ze zou hen bovendien hebben bedreigd.
In het verhoor ontkende Fye Jansdr alle beschuldigingen. Ze zei de wezen niet persoonlijk
te kennen; ze verklaarde ook dat ze de weeskinderen niet aangesproken of geld of rozijnen
gegeven had. Evenmin had ze de kinderen tot aan de Plaetse gevolgd en was ze naar haar
zeggen ook niet in het klooster geweest, waar de kinderen verpleegd werden. Ze was dat wel
22 Reael, geciteerd naar G. Brandt, Historie der Reformatie, 331.
23 GAA, Burgemeestersarchief - Keurboeken (arch.nr 5020) Keurboek deel F, fol. 207, dd. 1566-06-17.
24 GAA, Rechterlijke Archieven (arch.nr 5061) inv.nr 272 (confessieboek), bl. 116-121.
77

De, weeshuisziekte van 1566
Afb. 2. Het Paulusbroedersklooster. Uit: J. Wa
genaar, Amsterdam in zyne opkomst, etc. (Amster
dam 1760-1767).
van plan toen ze op de zondag na Pasen een sermoen had p-ehonrH in He Pn„l„ck»>,W 0u~,.l,
maar haar dochter had haar op andere gedachten weten te brengen.
Fye Jansdr bekende dat ze wèl nieuwsgierig was naar het weeskind Lambertgen, van wie
men zei dat het genezen was van de passie. Ze had het kind dat toen bij Hillegont Thomas
op het Begijnhof verbleef, gezien en gezegd: 'Gebenedijt moet die Here wesen' en het kind
daarna nog een paar 'goede goddelijke vermaningen' gegeven. Ze ontkende de kinderen in
de Halsteeg 25
gedreigd te hebben met de woorden: 'lek salt u vergelden, ick salt u betalen.'
De overige beschuldigingen tegen Fye Jansdr lagen op het terrein van de toverij. Een plotseling
bij haar binnenkomst dood gebleven vogeltje, betoverd brood tegen drankzucht, betoverde
en daardoor door ziekte en dood getroffen medestadsbewoners. 26
Er is in het vérhoor
één keer sprake geweest van een directe connectie tussen weeskinderen en toverij, namelijk
toen Fye Jansdr ervan beschuldigd werd gezegd te hebben over het Paulusbroedersklooster:
'Mijn duvel mach daer geweest zijn.' Volgens haarzelf zou zij gezegd hebben: 'De duvel
mach daer in mijn schijn geweest zijn.'
Bij het verhoor zat het venijn in de staart. De laatste beschuldiging tegen Fye Jansdr ging
over de plotselinge blindheid van Cornelis Buycken. Deze had 'conversatie' gehad met haar
dochter. Kennelijk was dat niet naar de zin van de moeder, want ze bekende tot God gebeden
25 Tegenwoordig: Damstraat.
26 De methode waarmee Fye Jansdr de drankzucht van haar man bestreden zou hebben was als volgt: zij gaf hem
brood dat zij eerst door de mond van een dood jongetje gehaald had.
78

De weeshuisziekte van 1566
te hebben dat hij degene die 'schuld' had zou slaan. Daarna was Buycken met blindheid geslagen.
Fye ontkende ook in dit geval dat er van toverij sprake was.
De weeskinderen zelf weten in deze tijd hun gekweldheid aan een andere vrouw: Jacobgen
Jacobsdr oftewel Jacobgen Bammen, afkomstig uit een vooraanstaande katholieke familie.
Ze maakten misbaar voor haar huis, gooiden de ruiten in en zeiden dat ze door haar betoverd
waren en daardoor in de 'lasten, verdrieten en gebreken' waren geraakt. 27
Na deze beschuldiging
liet Jacobgen Bammen zich op 17 juni vrijwillig schouwen. Gedurende veertien dagen
konden de burgers hun grieven en klachten indienen. Op dezelfde dag bleek het nogmaals
nodig een verbod uit te vaardigen op het betreden van het klooster door onbevoegden.
Ook werd nu officieel verboden om de kinderen die wisten te ontsnappen op straat na te
lopen. 28
De beschuldigingen van hekserij liepen in beide gevallen op niets uit. Fye Jansdr die opgesloten
werd in het klooster der Elfduizend Maagden, oftewel het Sint Ursulaklooster, waar
ze bewaakt werd door twee dienaren van de schout, 29
bekende niets, ook niet na nog twee
keer, op 27 en 28 juni, onder strenge tortuur ondervraagd te zijn. 30
Ze hield zich onbeweeglijk,
maakte geen zonderlinge geluiden en verloor geen vreemd bloed of tranen.
Tegen Jacobgen Bammen die zich op 17 juni vrijwillig in 'besloten gevanghenisse' begaf,
werden geen beschuldigingen ingediend, ook niet nadat de daarvoor beschikbare termijn
met acht dagen verlengd was. Uiteindelijk werd ze onschuldig verklaard. 31
Nu een duivelse inmenging niet meer als oorzaak gehandhaafd kon worden, zocht men
naar andere middelen om de ziekte van de wezen te genezen. Op bevel van de burgemeesters
werd een reis ondernomen naar Delft om daar een dokter te halen, een zekere Bouwen
Aerntsz. die de weeskinderen moest 'helpen ende cureeren van hoeren miserable sieckten'. 32
De persoon die de dokter moest halen diende weliswaar een rekening in voor zijn verteerde
kosten en wagenhuur, maar van Bouwen Aerntsz. werd verder niets vernomen; het is niet
bekend of hij ooit wel naar Amsterdam gekomen is.
Rond augustus was de ergste opschudding rond de wezen voorbij en volgde een nasleep
van financiële verwikkelingen. De kapitein van de stadswakers, Kaers, ontving 271 gulden
voor de bewaking (dag en nacht) van het klooster. 33
Het klooster diende ook diverse rekeningen
in voor de verpleging van de wezen. In 1566 ontving het 800 gulden en in 1567 in totaal
1374 gulden. 34
Het vermoeden dat de weeskinderen ook bij particulieren ondergebracht waren 35
, wordt
door de stadsrekeningen bevestigd: aan de regenten van het weeshuis is een som gelds betaald
vanwege 'de crancksinnige weeskinderen die zij tot diversche huysen besteedt hebben
omme te bewaeren ende die cost te geven'. 36
27 GAA, Burgemeestersarchief - Keurboeken (arch.nr 5020) Keurboek deel F, fol. 207, dd. 1566-06-17.
28 Ibidem.
29 ARA Den Haag, Archief Grafelijkheidsrekenkamer (arch.nr 1305) inv.nr 4230, fol. llv-12, 125v-126.
30 GAA, Rechterlijke Archieven (arch.nr 5061) inv.nr 272 (confessieboek), 130, 133; inv.nr 568, 5.
31 GAA, Burgemeestersarchief - Keurboeken (arch.nr 5020) Keurboek deel F, fol. 208, dd. 1566-07-01.
32 GAA, Burgemeestersarchief - Stadsrekeningen (arch.nr 5014) inv.nr 34, 1566, fol. 84v.
33 Ibidem, fol. 138.
34 Ibidem, fol. 136, 139, 143; ib. inv.nr 35, 1567, fol. 150, 152.
35 In het verhoor van Fye Jansdr is immers sprake van een weeskind dat zou verblijven in een huis op het Begijnhof.
36 GAA, Burgemeestersarchief - Stadsrekeningen (arch.nr 5014) inv.nr 35, 1567, fol. 150, 152v.
79

De weeshuisziekte van 1566
In 1569 werd de laatste rekening ingediend voor reparaties aan het klooster, vanwege de
schade die door de 'crancksinnige weeskinderen' was aangebracht. De vroedschap vond het
nu welletjes en het klooster moest beloven het hierbij te laten. 37
Tot nu toe is altijd aangenomen dat de wezen wel ziek zijn geweest, maar dat geen enkel
kind is overleden aan de geheimzinnige ziekte. Een uitgavepost in het huishoudboek van het
Burgerweeshuis geeft reden tot twijfel: in december werd een bepaald bedrag betaald aan
het Paulusbroedersklooster voor een doodskist. 38
De betrokkenen
Tot nu toe zijn verschillende namen genoemd van personen die betrokken zijn geweest bij
de weeshuisziekte. We zullen nu ingaan op de achtergronden van die personen en op hun
positie in de stad in dit roerige jaar.
Om te beginnen rector Duetus. Antonius Duetus werd geboren in Bergen in Henegouwen,
kort voor 1500, en stierfin 1567 te Amsterdam. Hij was rector van de Latijnse school
van 1559 tot 1566. Hij leidde zijn klaagzang over de tijd in met een lyrische beschrijving van
Amsterdam: 'Er is een stad, die doorstroomd wordt door de wateren van de Amstel, rijk aan
schatten en gekentekend door een warme liefde voor godsvruchtige werken'. 39
De harmonie
onder de bewoners werd wreed verstoord door een bende uit de hel of duivelsbende. De katholieke
en gezagsgetrouwe Duetus beschreef de ziekte als een straf van God voor de mensen
die met hun ketterijen in zonde zijn vervallen, waardoor de Duivel vrij spel heeft.
Het gedicht blijkt tal van elementen te bevatten die ontleend zijn aan de demonologie. 40
Om te beginnen het thema: God is beledigd door de zonden van de mensheid en straft haar.
Vervolgens de indeling in gewone en ongewone rampen, die bovendien nog door ergere gevolgd
zullen worden. Bende uit de hel of duivelsbende is een veel gebruikte term in de heksenleer.
Het uitbraken van glas, spelden, vingerhoeden, lappen etcetera dat de rector ook
noemde als onderdeel van het ziektebeeld, is volgens de demonologie een 'officieel' bewijs
van beheksing: de voorwerpen zijn schijnvormen van de duivel.
Duetus vertolkte in zijn gedicht het standpunt van het katholieke kamp betreffende de
weeshuisziekte. Volgens deze visie was de toorn van God losgebarsten over de stad als gevolg
van de ketterijen van de mensen. De duivel kreeg vrij spel en daarvan waren de kinderen
de dupe geworden.
Het gedicht is opgedragen aan Sybrant Occo, één van de meest invloedrijke burgemeesters
toentertijd. 41
Occo was getrouwd met Lysbeth Jacob Bamdr. Lysbeth was een zuster van
Jacobgen Bammen die door de wezen van hekserij beschuldigd werd. Er was Occo veel aan
gelegen om zijn schoonzuster en zijn familie van deze blaam te zuiveren. Hij deed dit door
een andere heks aan te wijzen. Dat de keuze hierbij op Fye Lieveheers viel, is wellicht te verklaren
door de relatie die haar dochter had onderhouden met Cornelis Buycken. Deze Cor-
37 Ibidem, inv.nr 37, 1569, fol. 193.
38 GAA, arch. Burgerweeshuis (arch.nr 367) inv.nr 194 (rapiamus), december 1566.
39 A. Duetus, Expostulatio de temporum calamitatibus, geciteerd naar Maandblad Amstelodamum 46 (1959) 212-213.
40 Het belangrijkste handboek van de demonologie, waarop men zich meer dan twee eeuwen ook bij vervolgingen
op beroept, is de Malleus Maleficarum oftewel Heksenhamer uit 1487.
41 Niet één van de dapperste: in het najaar van 1566 vluchtte hij naar Utrecht en verloor daardoor zijn poorterschap.
In 1567 werd hij in zijn waardigheid hersteld.
!!()

De weeshuisziekte van 1566
nelis Sybrandsz. Buyck, overleden in 1560, was een broer van Joost Sybrandsz. Buyck, evenals
Occo één van de belangrijkste burgemeesters van de stad. Joost Buyck was gehuwd met
Balich Occo, de zuster van Sybrant Occo. 42
De broers van Jacobgen en Lysbeth Bammen, Cornelis Jacobsz. Bam en Sybrant Jacobsz.
Bam, waren vooraanstaande burgers van Amsterdam en verschillende malen schepen en
burgemeester. Later in het jaar zou Cornelis Jacobsz. in opdracht van de vroedschap het
Minderbroedersklooster dat in de buurt van zijn brouwerij lag, moeten beschermen tegen
beeldenstormers. Hij kwam echter te laat.
Jacobgen Bammen, haar zuster en broers blijken familiebanden te hebben met de schout
Pieter Pietersz.: een nicht van hen was getrouwd met een broer van de schout. 43
In feite concentreerde
de politieke macht in de stad zich rond de bovengenoemde families Bam, Occo
en Buyck. Deze oligarchie regeerde van 1538 tot 1578. Met de beschuldiging van Jacobgen
Bammen herhaalde de geschiedenis zich: de moeder van Jacobgen Bammen, Marie Holleslooten,
was bijna twintig jaar eerder ook al eens beschuldigd van toverij. Ook zij werd
onschuldig verklaard; de aanklager werd vervolgd. 44
Tot slot Trijn Gerrits, de weesmoeder die ook nogal wat te verduren had van de wezen.
Bij Wagenaar lezen we dat haar zoon Jan Claes raad was en verver in 'De Drie Koningen'
in de Kalverstraat, bij de Dam. Deze Jan Claesz., een lakenkoopman, heeft inderdaad dit
huis geërfd van zijn schoonvader, de lakenkoopman Claes Dircxsz. De vrouw van Jan
Claesz. was Marie Claesdr. 45
De calvinist Reael was de spreekbuis van de gereformeerden. Reael speelde een vooraanstaande
rol tijdens de troebelen in 1566. In mei 1567 moest hij de stad verlaten en vluchtte
naar Emden. Na de Alteratie keerde hij terug in de stad en maakte verscheidene keren deel
uit van het stadsbestuur. In 1583 werd hij regent van het Burgerweeshuis. Een dochter van
Reael trouwde met de predikant Arminius.
Reael is terughoudender dan Duetus over hekserij. Indirect noemt hij het wel, zoals we zagen,
door aan te halen wat de mensen in de stad zeiden. Hij geeft de weeshuisziekte expliciet
een plaats in de strijd van de hervormingsgezinden tegen de schout en de vroedschap. God
laat via de kinderen de ketterjager Pieter Pietersz. en het stadsbestuur met de duivel strijden
om hen zo een lesje te leren; God staat volgens Reael dus aan de kant van de hervormingsgezinden.
Wellicht zag hij in de weeskinderen zijn eigen geloofsijver en martelaarschap weerspiegeld.
De kinderen vielen dus vooral mensen uit het katholieke kamp lastig. De invloed van de
gereformeerden op de kinderen was groot. Waarschijnlijk speelde hierbij een rol dat de kinderen
in de gelegenheid gebracht werden te ontsnappen uit het klooster waar zij verpleegd
werden. Het lek in de bewaking kunnen we zoeken in de richting van kapitein Kaers. Kaers
zou na het herstel van het katholieke gezag op zeventigjarige leeftijd vanwege zijn sympathieën
voor de gereformeerden worden bestraft met een galeistraf van vijftig jaar.
42 A de Roever Nz, 'Het geslacht Buyck', Amsterdamsen jaarboekje voor geschiedenis en letteren (1888) 182-191.
43 A. Querido, Storm in het weeshuis, 36.
44 Zie hiervoor: H. de Waardt, Toverijen samenleving. Holland 1500-1800 (Den Haag 1991) 57-63. De Waardt stelt
dat de beschuldiging een politieke achtergrond had en een aanval van buiten afwas op de macht van de oligarchie
rond Buyck, Bam en Occo.
45 GAA, arch. Weeskamer (arch.nr 5073) inv.nr 777 (inbrengregister nr 6), fol. 147v. dd. 1556-12-17; ib. inv.nr
779 (inbrengregister nr 8), fol. 275, dd. 1567-01-07.
Hl

De weeshuisziekte van 1566
Zowel Reael en Duetus zagen dus, als vertolkers van respectievelijk het gereformeerde en
katholieke standpunt, in de weeshuisziekte de hand van God. Het verschil tussen beiden ligt
in hun interpretatie van die ingreep van Boven. Beide kampen verklaarden dat de duivel
zich bij de andere partij bevond en wezen heksen aan door wier toverij slachtoffers vielen
onder weerloze kinderen. De vrouwen maakten op de een of andere manier deel uit van het
vijandige kamp: Jacobgen Bammen, de schoonzuster van een burgemeester en familie van
de schout, aan de ene kant en Fye Lieveheers, die verdacht werd de gezondheid geschaad
te hebben van één van de leden van de oligarchie, aan de andere kant.
De geschiedschrijvers van Amsterdam en de weeshuisziekte
Als eerste in de rij schrijft Johan Isaakszoon Pontanus (1571-1639) een halve eeuw later over
'besetene weeskens'. 46
Hij noemt de ziekte bij zijn beschrijving van de openbare gebouwen
van Amsterdam in het tweede deel van zijn werk. Zijn bron zijn mensen 'die wat bedaecht
van jaren zijn'. Hij vergist zich in het jaartal en plaatst de ziekte in 1556 'voor het houden
van die Loterije'. 47
Uit deze vergissing blijkt dat hij de weeshuisziekte niet in verband brengt
met de religieuze en politieke woelingen uit het jaar van de beeldenstorm. Hij schrijft dat
dertig kinderen door de duivel bezeten waren.
Zijn andere bron is Johannes Bodinus. 48
Met deze Bodinus oftewel Jean Bodin belanden
we in de strijd die in die tijd gevoerd werd tussen voor- en tegenstanders van de heksenvervolgingen.
Bodin, een Franse staatsrechtfilosoof, was een fervent voorstander. Zijn Démonomame
(1580) werd in het Duits en Latijn vertaald en vele malen herdrukt. Het boek is een verdediging
van de heksenleer, waarbij Bodin zich beroept op onder andere de Malleus Maleficarum.
In het boek behandelt Bodin ook de weeshuisziekte. 49
De bezetenheid van de wezen
is volgens hem een gevolg van toverij. Als bewijs noemt hij het braken van stukken ijzer, glas,
haar, naalden en lappen.
Pontanus keert zich tegen de opvattingen van Bodin. Hij is het wel eens met de diagnose
van bezetenheid, maar niet dat deze bezetenheid het gevolg van toverij zou zijn. Hij weerspreekt
de geldigheid van het bewijs. Hij noemt het argument dat door de tegenstanders van
de heksenleer vaak te berde werd gebracht: Bodin kan niet volhouden dat dit braken echt
is gebeurd en niet in schijn, want er is immers niet dadelijk onderzocht of de voorwerpen
werkelijk in de maag of de ingewanden van de kinderen zijn geweest.
Pontanus zelf verbindt de ziekte met de armoede die toentertijd in het weeshuis heerste.
Zoals gezegd plaatst hij de ziekte in 1556 en zegt daarbij: 'als de incomsten der weeskens
noch geringhe waren', enige tijd voor de loterij, die een financiële verbetering voor het weeshuis
betekende.
De zin waarmee Pieter Cornelisz Hooft (1581-1647) in zijn Historiën het verhaal van de wezen
inleidt, is te mooi om niet in zijn geheel te citeren:
46 J.I. Pontanus, Historische beschryvinghe der seer wyt beroemde coopstadl Amsterdam (Amsterdam 1614) II 110
47 Deze loterij vond in 1560 plaats.
48 Jean Bodin, De la Démonomanie des sorciers (Paris 1580); idem, De magorum daemonomania (Bazel 1581)
49 Jean Bodin, De la Démonomanie des sorciers (Parijs 1580) Lib. 3, capittel 6.

De weeshuisziekte van 1566
Gelijk ik der deftigheit myns aangevangen werks te naa zoude achten, alle straatmaaren
en ydelen klap, tot aas der ooren, die veelal naar vreemdigheit jooken, te boek te slaan;
alzoo kan niet leedigh staan te melden, 't geen my verscheide geloofwaardighe ooghtuighen,
Roomsche, Onroomsche, hoewel het wonder, overaardigh en onzen vernufte onbegrypelyk
is, vertelt hebben. 50
Hij schrijft dat de wezen bezeten waren en daardoor als katten tegen de muren klauterden
en gezichten trokken 'zoo helsch en aaverechtsch, dat de manlykste harten van die neep
scheenen te quynen'. Ze spraken uitheemse talen en wisten geheimen van dë vroedschap.
Hooft vertelt hoe de wezen het bepaalde vrouwen lastig maakten en voor tovenares uitmaakten.
Hij wil hun namen niet noemen vanwege hun familie. De humanistisch gezinde Hooft
ziet niet veel in verklaringen in de trant van hekserij; het rumoer dat de wezen maakten voor
het huis van die vrouwen noemt hij 'heilloos gebaars'.
Ten slotte vertelt hij dat ook de schout het mikpunt van de plagerijen van de kinderen was.
Dit gedeelte komt wat betreft inhoud en woordkeuze overeen met Reael, zodat het aannemelijk
is dat Hooft - die geen bronnen bij naam noemt - over diens gedenkschriften kon beschikken.
Een groot gedeelte van de beschrijving van Dirck Pietersz. Pers (1581-1659), die ook geen
bronnen noemt, gaat eveneens over de schermutselingen tussen de schout en de wezen. 51
Ook dit lijkt ontleend aan Reael: omdat hij de instructies noemt die de schout uit Brussel
had ontvangen, vermoeden we dat hij de gedenkschriften zelfheeft gezien. Hij zal dit deel
van zijn verhaal niet hebben ontleend aan Hooft, die dit feit achterwege laat. Wel komt het
volgende gedeelte over klauterende kinderen en uitheemse talen, over tovenaressen en het
trekken van grimassen, volledig overeen met de beschrijving van Hooft. Volledigheidshalve
noemt Pers ook het overgeven (en daarmee hekserij); met een variant op Duetus en Bodin
braken de kinderen 'vingerhoeden, spelden, naelden, out doeck en andere'.
Met Olfert Dapper (1636-1689) laten we de demonologie achter ons en zijn we bij het vroege
rationalisme aangekomen. 52
Hij beschouwt de weeshuisziekte als één van de 'vreemtheden
in de natuur' die door 'natuurkundigers' vaker worden waargenomen. Zij kunnen dit 'bevestigen
en bewijzen'. Hij citeert met instemming Hooft, die had geschreven dat het 'onzen
vernufte onbegrypelijk is'.
Gezien zijn uitgangspunt is het niet verwonderlijk dat Dapper, bekend om zijn belangstelling
voor het uitheemse, veel buitenissige aspecten in het gedrag van de wezen meent te ontwaren
en daarvan uitvoerige beschrijvingen geeft. Dapper noemt geen andere bronnen dan
Hooft; het grootste deel van zijn beschrijving vinden we echter daar niet terug. Zijn relaas
is derhalve wel interessant, maar historisch niet erg betrouwbaar.
Volgens Dapper klommen de kinderen niet alleen tegen wanden en op daken, maar zelfs
tot in de toren van de Oude Kerk, waar ze met hun vuisten sloegen op de speelklokken en
zongen:
50 P.C. Hooft, Nederlandsche Historiën (Amsterdam 1642) I, 91. De citaten zijn ontleend aan de druk van 1677.
5) D.P. Pers, De Verwarde Adelaer en Ontstelde Leeuw (Amsterdam 1646) 241.
52 O. Dapper, Historische beschryoing der stadt Amsterdam (Amsterdam 1663) 170-171.

De weeshuisziekte van 1566
Wy zullen hier niet van daen gaen
of Bametje zal in 't vuure staen
Bametje (met deze naam doelt Dapper uiteraard op Jacobgen Bammen) werd door jong en
oud van toverij verdacht, hoewel niemand dat werkelijk kon bewijzen. Het is wel zeker dat
ze 'bij nacht en onty op de been en uit kolryen was'. Ze was ook een erg godsdienstige vrouw,
die alom verbazing wekte door de manier waarop ze haar geloof praktiseerde: 'Dikwils lagh
ze voor 't altaer in de Nieuwe-zijds Kapel plat ter aerde zoo langh als se was, met handen
en voeten wyt van een geslagen, alsof ze doodt en opgenomen was geweest'. Na een paar uur
en met veel zuchten kwam ze dan weer tot zichzelf.
De kinderen konden gedachtenlezen en voorspellingen doen. Met gevoel voor symboliek
beschrijft Dapper hoe een weesjongen in de werkplaats van zijn leermeester, een beeldhou­
wer in de Kalverstraat, het Laatste Oordeel in steen hoog aan de muur zag hangen. Hij klau­
terde recht tegen de muur op, gooide het Oordeel in duizend stukken op de grond en zei:
'daer leit het'. De kinderen noemden God 'Groote Man'. Soms liepen ze naar de waterkant
alsof ze in het water wilden springen en zeiden dan: 'Groote Man verbiet het ons'. Volgens
Dapper hadden de kinderen het ook voorzien op een buitenmoeder van het weeshuis die erg
bang was dat de kinderen haar van de trap zouden gooien of erger. De kinderen bedreigden
haar en vertelden wat zij niet allemaal voor kwaads konden uithalen als 'Groote Man' hun
dit niet verbood.
Tobias van Domselaer (1611-1685) neemt de beschrijving van Dapper van de weeshuisziekte
vrijwel letterlijk en volledig over. 53
Hij plaatst deze echter in een bepaald politiek kader door
het op te nemen in een hoofdstuk met de titel: 'Grollen tot walginge der Roomsgesinden'.
Naast de weeshuisziekte beschrijft hij de andere 'grol': de schutters van de Handboogsdoe­
len die tijdens een vergadering openlijk dronken op de gezondheid van de geuzen.
Op een andere plaats komt bij Van Domselaer ook de weeshuisziekte voor, namelijk bij
de opsomming van de gebouwen en instellingen in Amsterdam. 54
De beschrijving is van de
hand van Isaac Commelin (15 98-16 7 6). 55
Deze noemt Bodin en Pontanus en citeert Pers vol­
ledig. Hij voegt er een voorbeeld van de voorspellende gaven van de wezen aan toe. Onder
de nieuwsgierigen die de kinderen gingen bezoeken, was de huisvrouw van Adriaen Pauw,
Annajacobs. Eén van de wezen zei toen tegen haar dat ze niets te zoeken had in het weeshuis
maar dat ze snel naar huis moest gaan, omdat daar werk op haar wachtte. Toen ze naar huis
ging, vond ze haar huis vol vreemde gasten. 56
In deze tijd bleef de weeshuisziekte een casus in de strijd tussen voor- en tegenstanders van
de heksenleer. In 1691 was het boek De Betoverde Weereld verschenen van de Amsterdamse
predikant Balthasar Bekker. 57
Bekker was een principieel tegenstander van het geloof in hek­
serij. In zijn boek behandelt hij de weeshuisziekte. Als een psychopatholoog avant la lettre ziet
hij als oorzaak van de aandoening onder de wezen een bedwelming van de hersenen en een
53 T. van Domselaer, Beschryvinge van Amsterdam (Amsterdam 1665) VI, 211.
54 Ibidem, IV, 131.
55 De beschrijving van Amsterdam door Caspar Commelin (1693) zal ik hier niet bespreken omdat hierin de eerdergenoemde
verhalen van Dapper en Isaac Commelin vrijwel letterlijk overgenomen zijn.
56 Adriaen Pauw was de voorman en spreekbuis van de gematigd hervormingsgezinden. Hij heeft een dagboek
bijgehouden van de gebeurtenissen in 1566; de wezen worden door hem niet genoemd.
57 B. Bekker, De Betoverde Weereld, zynde een grondig ondersoek van 'l gemeen gevoelen aangaande de Geesten, deselver aart e
vermogen, etc. (Amsterdam 1691).
Hl

De weeshuisziekte van 1566
ziekte van het gemoed en bloed. Inbeelding, nabootsing en aanstellerij speelden ook een rol.
Hij sluit zich bij de opvatting van Dapper aan dat dergelijke verschijnselen vaker in de natuur
voorkomen; toverij wijst hij volledig van de hand. 58
Hoewel heksenprocessen nauwelijks
meer voorkwamen, wilde men het geloof in het bestaan van heksen en duivels vooralsnog
niet loslaten. Een golf van kritiek kwam over Bekkers boek en de dominee zelf werd uit
zijn ambt gezet.
Geeraert Brandt (1626-1685) begint zijn verhaal over de weeshuisziekte met de vrijwel volledige
tekst van Hooft, naar wie hij ook verwijst. 59
Vervolgens vertelt hij uitgebreid hoe een
weeskind de geheime missie van één van de raden in het water had doen vallen. De bron
voor dit verhaal is Reael, die hij ook in de rest van zijn verhaal uitvoerig citeert.
Daarna haalt Brandt de jongen aan die zo hevig naar de genade Gods verlangde. 60
Reael
zou ook geschreven hebben dat de kinderen de sloten en deuren van het klooster openbraken
en in groepjes van tien en vijftien langs de straten zwierven: dit komt overeen met wat de
archiefstukken vertellen.
Brandt besluit met een tamelijk beknopte vermelding van de schermutselingen tussen de
schout en de wezen, waarbij hij verwijst naar Hooft en Pers. Opmerkelijk is dat hij wat dit
betreft niet Reaels verwijzing (die we uit het excerpt kennen) naar wat de mensen in de stad
zeiden (over de duivel die de schout werk gaf nu hij geen ketters mocht vervolgen) overneemt.
Voor het overige kunnen we echter wel zeggen dat Brandt meer aan Reael ontleent dan het
uittreksel geeft.
Omdat Wagenaar en Ter Gouw al in de inleiding ter sprake zijn gekomen, kunnen we over
hen kort zijn. Wagenaars bronnen - naast de archiefstukken - zijn Reael (bij Brandt),
Hooft, Dapper en Commelin. Hij zoekt de oorzaak niet in bezetenheid, maar zou de wezen,
in navolging van de keuren, liever ziek willen noemen. De oorzaak zou een bedwelming van
de hersenen, of aanstellerij kunnen zijn. 61
Wagenaar suggereert dat de gereformeerden de
kinderen hebben aangezet.
Ter Gouw is verbolgen over deze opmerkingen van Wagenaar en beperkt zich tot een samenvatting
van wat er in de archieven te vinden is : 'Ik heb geen lust de dwaasheden na te
schrijven die door onze historieschrijvers daarvan zijn te boek gesteld'. Zijn conclusie is dat
de weeshuisziekte de stad veel geld gekost heeft.
Samenvatting en conclusie
We kunnen zeggen dat de historici in het algemeen niet goed raad weten met de weeshuisziekte
en de plaats die haar in de geschiedenis toekomt. Wanneer zij het verschijnsel in de
chronologie van de gebeurtenissen van 1566 opnemen, gaat dat vrijwel altijd gepaard met
een uitleg of verontschuldiging dat aan een dergelijk zonderling iets aandacht wordt geschonken
(Bij Hooft, Wagenaar en Ter Gouw). Vaak krijgt de weeshuisziekte aandacht op
een zijdelingse manier, zoals wanneer de liefdadigheidsinstellingen van Amsterdam beschreven
worden of in het debat over heksenprocessen.
58 Ibidem, IV, 210-217.
59 G. Brandt, Historie der Reformatie, 330-332.
60 Dit citaat komt vrijwel overeen met het handschrift van Schaep.
61 Het is waarschijnlijk dat Wagenaar deze diagnose aan Balthasar Bekker ontleend heeft.
83

De weeshuisziekte van 1566
De historici in de periode vóór Wagenaar concentreren zich over het algemeen bij hun
beschrijving van de weeshuisziekte op de vraag of'er al dan niet sprake was van bezetenheid
door hekserij. Door hun stellingname willen ze zich vooral profileren in het debat tussen
voor- en tegenstanders van de heksenvervolgingen. In de 18e eeuw, met Wagenaar, wordt
het accent op de demonologische kant van de historie losgelaten en verschuift het naar de
politieke en religieuze kant.
Opmerkelijk is dan dat protestantse historici als Brandt en Ter Gouw zeer summier de
schermutselingen tussen de wezen en de schout behandelen ofwel geheel achterwege laten.
Dit brengt Querido er toe de rol van de gereformeerden nader uit te diepen. Hij meent dat
het pathologische en extreme gedrag van de wezen in eerste instantie veroorzaakt werd door
een voedselvergiftiging. De bemoeienissen van burgers met politieke belangen verklaren de
langdurigheid van de aandoening. Hij onderschrijft de conclusie van Wagenaar dat de gereformeerden
de ziekte in hun voordeel gebruikt hebben.
Mijn conclusie is dat niet alleen de gereformeerden maar ook de katholieken de wezen
gebruikt hebben in hun politieke machtsspel. Het geloof in toverij dat toen bij beide partijen
nog sterk leefde, heeft hierbij een grote rol gespeeld. Over en weer beschuldigden zij elkaar
van een pact met de duivel.
Toen aan het eind van de zomer van 1566 de spanningen zich ontlaadden en een deel van
de bevolking de beelden en altaren in de kerken begon stuk te slaan, kwam er ook een einde
aan de onrust rond de wezen.
86

M.H.V. van Amstel-Horak
De Rijnlandse morgenboeken,
een unieke bron uit het pre-kadastrale tijdperk*
In bijna iedere provincie is men bezig 'kadastrale atlassen', die de oorspronkelijke samenvattende
registers en de kadastrale minuutplans van het rijkskadaster bevatten, persklaar te
maken. Enkele atlassen van Noordhollandse gemeenten zijn al verschenen. 1
Omdat het
rijkskadaster pas in 1832 in gebruik werd genomen, ligt de vraag voor de hand hoe de overheid
de grondeigendom voordien registreerde. En vervolgens of deze registratie in zijn geheel
bewaard bleef en, zo niet, of reconstructie van lacunes mogelijk is. Voor een klein gedeelte
van het platteland van Holland onderzocht ik dit en stuitte daarbij op gegevens die
een interpretatie nodig hebben. Ik beperkte mij tot de registratie van de onbebouwde percelen
omdat die geheel anders tot stand kwam dan die van de huizen en andere opstallen in
de dorpen.
Tijdens de Republiek vormden in een groot deel van Holland de morgenboeken van de
ambachten de grondslag van alle belastingen die op het platteland over de onbebouwde
grond moesten worden opgebracht. Zij ontlenen hun naam aan de toegepaste landmaat, de
Rijnlandse morgen. Waar men in bunders mat, worden ze bunderboeken genoemd. Op de
Zuidhollandse eilanden, waar men werkte met gemeten, heten dezelfde boeken gemetboeken.
2
Aangezien deze (morgen)boeken als grondslag voor de belastingen vaak vele jaren in
gebruik bleven, dus bleven 'leggen', noemde men ze ook leggers: staten van voor onbepaalde
tijd vastgelegde gegevens over onroerende goederen.
In deze bijdrage beperk ik mij verder tot de morgenboeken van de ambachten van het
hoogheemraadschap van Rijnland. Ambachten waren plattelandsgemeenschappen (dorpen)
waar een ambachtsheer gezag uitoefende, onder meer door een schout te benoemen.
De laatste bestuurde het ambacht samen met twee ambachtsbewaarders, die uit de ingelanden
(grondeigenaars in het ambacht) voortkwamen. Ambachten kan men tevens beschouwen
als (lagere) waterschappen. Het rechterlijk orgaan van het ambacht werd gevormd door
de schout en hooguit zeven schepenen. Voor waterschapszaken werd dit college uitgebreid
met enige door de schout benoemde kroosheemraden. 3
Het territoir waar dijkgraaf en hoogheemraden van Rijnland eertijds gezag uitoefenden
(en ook nu nog uitoefenen), wordt grofweg begrensd door de punten Haarlem, Amsterdam,
Gouda en Wassenaar. Welke ambachten dit betrof, kunt u lezen in bijlage 2. De keuze voor
het territoir van het hoogheemraadschap en niet voor dat van het baljuwschap Rijnland is
niet willekeurig: de hoogheemraden hebben grote bemoeienis gehad met de vervaardiging
en de administratie van de morgenboeken. Het hoogheemraadschap fungeerde namelijk als
overkoepelend hoofdwaterschap over de ambachten. In Rijnland controleerden de hoogheemraden
de ambachtsrekeningen en stelden naar gelang de hoogte van de uitgaven van
de ambachtswaarders de omslag vast, die dezen mochten heffen over de onbebouwde perce-
Alsnog dank ik wijlen prof.dr. J. L. van der Gouw voor zijn opbouwende aanmerkingen; in deze vorm heeft
hij deze bijdrage echter niet meer kunnen zien.
1 W.J. van den Berg red., Kadastrale atlas van Noord-Holland 1832. Deel 1 Uitgeest, deel 2 Alkmaar, deel 3 Bergen,
deel 4 Koedijk, Oudorp en Sint-Pancras (Haarlem 1990/1991).
2 1 Rijnlandse morgen = 6 hond = 600 roede = 0,8516 ha. Een bunder variëerde voorde standaardisatie tussen 1,27
en 0,87 ha. Op Voorne was één gemet gelijk aan 0,4592 ha.
3 Voor dc werking van een Rijnlands ambachtsbestuur raadplege men: J. L. van der Gouw, Het ambacht Voorschoten.
Zuid-Hollandse Studiën V (Voorburg 1956).
f!7

De Rijnlandse morgenboeken
len land van het ambacht. Het college van Rijnland heeft er steeds naar gestreefd dat de ambachtsbesturen
hiervoor beschikten over de meest betrouwbare gegevens. Daarnaast vaardigde
het keuren uit en sprak recht (in oude zin) in waterschapszaken.
Het artikel is ingedeeld in paragrafen die voor de duidelijkheid zijn genummerd. Na enkele
opmerkingen over de inhoud van de morgenboeken (1) wordt uiteengezet hoe ze tot stand
kwamen (2). Om de gegevens uit de leggers beter te begrijpen volgt dan onder (3) een overzicht
van de verschillende grondlasten. De morgenboeken dienden aanvankelijk alleen als
hulpmiddel om de waterschapslasten om te slaan. Later vormden zij ook de grondslag voor
dat deel van de gewestelijke belasting (de verponding) dat over de grond werd geheven. Hoe
taxaties die mede de hoogte van de grondbelastingen bepaalden, werden verwerkt in de leggers
vindt u onder (4) en (5). Een bladzijde uit een morgenboek van Wassenaar illustreert
hoe de administratie van de grondeigendom werd gevoerd (6). De controle op de financiële
administratie en de belastingheffing van de ambachten (7) geeft een aanwijzing over de
vindplaats van grondbeschrijvingen buiten de gemeentelijke archieven, de aangegeven bewaarplaats
van de ons resterende morgenboeken (8). Tot slot volgen enkele opmerkingen
over de betrouwbaarheid van de gegevens uit de morgenboeken (9) en over onderzoek naar
het platteland van Rijnland (10).
1. De inhoud
Per ambacht geven de morgenboeken of leggers een genummerde opsomming van de percelen
met vermelding van de namen van de eigenaars en de eventuele pachters. Slaan we de
morgenboeken open dan zien we niet veel anders dan persoonsnamen en getallen (oppervlaktematen
en geldbedragen), onderbroken door enige geografische gegevens. Afb. 1 toont
een folio uit zo'n morgenboek, namelijk de legger die van 1603 tot 1634 in Wassenaar in gebruik
was. 4
In bijlage 1 vindt u een transcriptie van deze bladzijde die de omschrijving van
drie percelen bevat: 1, 2 en 3 van het elfde bon dat De Lageveen werd genoemd. In de bovengenoemde
periode wisselden de percelen 2 en 3 van eigenaar en van pachter. We zien dat
de namen van nieuwe eigenaars en gebruikers onder die van hun voorgangers werden genoteerd
met de datum van het transport. Hoewel de percelen in de morgenboeken waren genummerd,
gebruikte men deze nummers niet om een perceel in (transport)akten te omschrijven,
zoals thans, na de invoering van het rijkskadaster, gebruikelijk is. De secretaris
van het ambacht hanteerde ze alleen voor de interne administratie. Over de afmetingen en
getallen die op deze bladzijde van de legger voorkomen, vindt u een toelichting in §6.
Behalve de naam van de eigenaar werd ook de naam van de pachter vermeld. Dat was
van belang voor de inning van de belasting, omdat de pachter van de landerijen meestal de
daarop rustende belastingen betaalde of voorschoot. Veel land werd namelijk 'vrij gelts' verpacht,
dat wil zeggen dat de pachter zich bij het sluiten van de pachtovereenkomst verbond
alle grondlasten, die men veelzeggend ongelden noemde, op te brengen. Van deze gang van
zaken werd slechts afgeweken indien door calamiteiten de lasten ver boven het normale stegen,
bij voorbeeld omdat in een molenpolder de molen afbrandde of wanneer een sluis wegdreef.
Dan moest ook de eigenaar meebetalen of korting op de pacht gedogen. 5
Bij 'vrij gelts'
verpachting kon wegens nalatige betaling van de belastingen beslag worden gelegd op de
4 Oude Archieven van de gemeente Wassenaar, inv.nr 109 fol. 64 vs.
88

De Rijnlandse morgenboeken
Afb. 1. Bladzijde uit het morgenboek van 1603 van Wassenaar: folio 64 vs. De legger is tot 1634 in
gebruik geweest. Oud Archief van de gemeente Wassenaar, inv.nr 109.
5 S.J. Fockema Andreae, Hoogheemraadschap van Rijnland. Zijn recht en zijn bestuur van den vroegslen tijd tol 1857 (Leiden
1934) 371. Voorbeelden in: M.H.V. van Amstel-Horak en R.W.G. Lombarts (samenst.), Regeslenboek van
hei hoogheemraadschap van Rijnland, april 1253-oktober 1814 (Leiden 1992) nrs 87, 90, 93 en 850. Voor Delfland
vond Dolk gelijksoortige heffingen. Th. F.J. A. Dolk, Geschiedenis van het hoogheemraadschap Delfland('s-Gravenhage
1939) 57.
89

De Rijnlandse morgenboeken
goederen van de pachter. Volgens het dijkrecht konden de waterschapslasten zelfs gerechtelijk
bij de pachter worden ingevorderd bij andere wijzen van verpachting zoals 'afslaggeld'. 6
Daarom werd erop toegezien dat de pachters werden geregistreerd. Bovendien was het vee
van de pachter een heel geriefelijk object voor beslag en verkoop op rechterlijk bevel. Daar
kwam nog bij dat het eenvoudiger was de boer aan te pakken dan de elders woonachtige landeigenaar,
die wellicht als burger van een stad door privileges werd beschermd.
De volgorde van de namen in de legger is die waarin de landmeter de percelen van het
ambacht mat en vervolgens in zijn proces-verbaal opschreef (zie §2).
Voor de opmeting van een ambacht verdeelde de landmeter het gebied in 'blokken' of
'bonnen'. De natuurlijke begrenzingen van die blokken beschreef hij in zijn proces-verbaal
evenals het punt vanwaar hij begon te meten. Zo kunnen we uit afb. 1 lezen dat het bon 'De
Lageveen' werd begrensd door onder meer de 'Veensche wateringe' en de 'Papewech'. Op
deze wijze komen aardrijkskundige namen voor in de leggers. Buiten de omschrijvingen van
de bonnen worden ze zelden aangetroffen.
2. Meting en voorgeschiedenis
Aan de leggers die in Rijnland tot in de 19e eeuw zijn gebruikt, gingen 16e-eeuwse metingen
vooraf. Rond 1530 werd de standaard meetketting ingevoerd. Bovendien waren de landmeters
toen zo vaardig dat zij nauwkeurig grote oppervlakten konden meten. Hun meetresultaten
benaderen die van het rijkskadaster uit de 19e eeuw. In zijn standaardwerk over het hoogheemraadschap
Rijnland nam Fockema Andreae aan dat de landmeters die in de periode
1540 tot 1544 alle percelen van de ambachten van Rijnland hebben gemeten, daarbij de methode
van driehoeksmeting van Gemma Frisius toepasten. Maar onlangs maakte Pouls aannemelijk
dat zij deze methode niet hebben gebruikt. 7
Hoe de alleroudste morgenboeken gemaakt werden, onttrekt zich aan onze waarneming.
Uit een registertje van de klerk van Rijnland uit 1375 blijkt wel dat toen al het morgental
(= de totale belastbare oppervlakte) van elk van de Veertig Ambachten (het oorspronkelijke
territoir van het hoogheemraadschap Rijnland) bekend was. 8
Wellicht waren in die tijd de
oppervlakten van de percelen grotendeels alleen maar geschat. Het platteland heeft altijd
'bedaagde mannen' voortgebracht die op het oog de omvang van een stuk grond vrij redelijk
konden bepalen. Uit een keur die de hoogheemraden in 1443 uitvaardigden naar aanleiding
van een geschil met Hazerswoude, weten we dat voor een legger soms een meting werd verricht.
De uitkomsten van die meting moesten in drievoud worden genoteerd. Deze morgenboeken
waren bestemd voor het hoogheemraadschap van Rijnland, de stad Leiden en het
ambacht zelf. 9
Op welke manier men toen in Holland mat, is niet overgeleverd. Hoe de leggers
uit de eerste helft van de 16e eeuw werden samengesteld, is wel bekend. In de tijd van
de oudst overgeleverde enquête in Holland, de 'Enqueste ende Informatie' van 1494, droegen
de hoogheemraden de schouten op om in hun ambachten alle gebruikers van land bij
6 Zie voor de ratio van deze wijze van executie: G.J.C. Schilthuis, Waterschapslasten en verhaal op roerend goed (Delft
1941).
7 H.C. Pouls, 'De driehoeksmeting of triangulatie', Caert-lhresoor 8 (1989) 61-71. Anders Fockema Andreae, Hoogheemraadschap
van Rijnland, 158.
8 Register van inkomsten en uitgaven van de klerk van hoogheemraden, Oud Archief van Rijnland (OAR),
inv.nr 9508.
9 OAR, inv.nr 12 fol. 96.
90

De Rijnlandse morgenboeken
Afb. 2. Kaart van de landen in de Grote Polder in Zoeterwoude. Gekleurde pentekening van Pieter
Sluyter, 1545. Kaartenverzameling Rijnland A 1069.
zich te roepen teneinde de oppervlakten van hun percelen te laten registreren. De boeren
moesten daarbij zweren dat zij de maten naar waarheid opgaven. Op bedrog stelden de
hoogheemraden een hoge boete. De schouten moesten de staten, de 'boecken', in drievoud
opmaken in het bijzijn van de ambachtsbewaarders en kroosheemraden en deze vervolgens
bij de hoogheemraden inleveren. 10
Op 26 mei 1540 gaven dijkgraaf en hoogheemraden bevel de percelen van Aarlanderveen
te meten. Het college had namelijk berichten ontvangen dat de leggers, die de ambachtsbe­
waarders in die tijd gebruikten, niet alle percelen van de ambachten bevatten. Vrijdom,
soms gepretendeerd, en malversaties waren ongetwijfeld de oorzaak daarvan. 11
Zo betaalde
het ambacht Rijnsburg tot 1543 geen morgengeld, omdat de abdis beweerde dat het vrijdom
had. Na Aarlanderveen kreeg Pieter Sluyter opdracht Alphen, Oudshoorn, Noordwijk en
Zoeterwoude te meten. Uit zijn processen-verbaal bleek dat de vijf ambachten ongeveer een
kwart groter waren dan zij volgens de hun geldende morgentalen waren. In 1543 en 1544
10 OAR, inv.nr 16 fol. 84. Met deze leggers als grondslag heeft Gherijt Jansz. Abbenbrouck uit Leiden tussen
1533 en 1559 morgengeld geïnd. Van Esselijkerwoude, Oudshoorn, Rijnsaterwoude, Katwijk, Valkenburg en
Oegstgeest bleven enkele kohieren bewaard: OAR inv.nr Div. 5.
11 Zie voor de meting en het proces dat daarvan het gevolg was: Fockema Andreae, Hoogheemraadschap van Rijnland,
157-160; M. H.V van Amstel-Horak, 'De morgenboeken van Rijnland. Drie eeuwen ongeregeldheid', in: Leids
Jaarboekje 77 (1985) 150-178, waarin de keur van 26 mei 1540 in extcnso is afgedrukt.
91

De Rijnlandse morgenboeken
werden vervolgens de percelen van alle andere ambachten die toen 'morgen morgensgelijk'
bijdroegen in de lasten van Rijnland, afzonderlijk gemeten. Alleen onbebouwde grond deelde
mee in de waterschapslasten. (Gebouwde eigendommen worden pas sinds 1951 hiervoor
aangeslagen.) Steden en dorpskernen werden daarom niet gemeten evenmin als wegen en
water. Vier door de hoogheemraden beëdigde landmeters - Pieter en Jacob Sluyter, Symon
Meeuwszoon van Edam en Coenraet Oelenzoon - trokken van ambacht naar ambacht en
registreerden er elk perceel. Van de schout en ambachtsbewaarders werd verlangd dat zij
de grenzen van het ambacht aangaven, en van de eigenaren en pachters (gebruikers) dat zij
hun namen en woonplaats noemden. Als de woonplaats een andere dan het betrokken ambacht
was dan noteerde de landmeter deze in zijn meetverslag. 12
Soms schreef hij ook de
naam van een huis of boerderij op, maar dat gebeurde sporadisch. Een enkele maal - en
zeker niet systematisch - gaf hij een aanwijzing over het soort land (hooiland, weiland) of
vermeldde hij dat er een huis op stond (huisweer). Het was al bij al een zeer kostbare operatie,
maar het resultaat was dat het hoogheemraadschap van Rijnland in 1544 over een volledige
beschrijving van het onbebouwde land beschikte. Net zoals wij dat heden ten dage nog
kunnen, omdat al de gegevens van de meting bewaard zijn gebleven (zie bijlage 2).
Zoals gezegd maten de landmeters een ambacht in 'blokken' of 'bonnen', gedeelten die
door een natuurlijke begrenzing van sloten of wegen waren afgebakend. Helaas hebben de
hoogheemraden in 1540 geen opdracht gegeven om hun metingen in kaart te brengen. Minuutplans,
zoals bij het rijkskadaster, hebben zij niet gemaakt. 13
Zij duidden wel het beginpunt
van een nieuw blok aan, maar naar de exacte ligging van een perceel binnen een blok
moet men gissen. Als een perceel (onder persoonsnaam) in de legger voor een andere staat,
wil dat niet zeggen dat het naast het andere perceel ligt; het kan er ook achter liggen. De
landmeter maakte zijn notities tijdens zijn meetroute. Slechts in één geval kunnen we een
looproute traceren. Pieter Sluyter tekende in 1545 een kaart van de Grote Polder te Zoeterwoude
naar aanleiding van een geschil. Driejaar eerder had hij de polder gemeten; de namen
van de 'gebruikers' op de kaart komen overeen met de namen die hij in 1542 noteerde
in het proces-verbaal van zijn meting in Zoeterwoude. 14
Aan de hand van een detail van de
kaart heb ik een schets van de percelen gemaakt en deze genummerd in volgorde van het
meetverslag (zie afb. 3). Het eerste perceel (de eerste naam) dat Sluyter in zijn procesverbaal
opschreef, gaf ik het nummer 1, het tweede perceel nummer 2 en zo voort. Het is de enige
kaart waarop grenzen van afzonderlijke percelen zijn getekend uit de periode van de algemene
meting in Rijnland. Jan van Hout, secretaris van Leiden, heeft waarschijnlijk zeifin 1592
de 'bonnen' van Voorschoten geschetst en aan landmeter Symon Aerntsz. opgedragen de
blokken van Leiderdorp in kaart te brengen. Dit vergemakkelijkt het terugvinden van een
perceel in het proces-verbaal (en later het morgenboek). 15
12 Zie bij voorbeeld de aanhef van het proces-verbaal van Pieter Sluyter over de meting in Wassenaar: 'Voorts
sal men weeten daer een naem geschreven staet dat hij in die voorseyde ban woonachtich is ende deselfde de
eygenaer ende bruycker is.' OAR, inv.nr 8252.
13 Zie voor 'minuutplan' WJ. van den Bergen Ph. Kint, Kadastrale uitkomsten van Noord- en Zuid-Holland 1832, door
jhrJ.D. HoeufftenjhrJ.C.R. van Hoorn van Burgh (Dordrecht 1993) 14-17. Het is denkbaar dat de landmeters van
het rijkskadaster bij hun verdeling van een gemeente in sectiën gedeeltelijk dezelfde begrenzingen hebben aangehouden
als de landmeters in 1540. De leggers met de oude indeling in blokken waren immers nog in gebruik.
14 Kaartenverzameling hoogheemraadschap van Rijnland, nr 1069; proces-verbaal van de meting, OAR, inv.nr
8640 fol. 55-58.
15 GAL, Secr. Arch. II inv.nr 5809 met kaart van Voorschoten; GAL, Prentenverzameling inv.nr 76762, met opschrift:
'Caerte van Leyderdorp gemaect bij inspexcy in den jare '92 bij mij Symon Aerntsz. gesworen landmeter
van Rijnlandt'.
'12

de Kerck wech
De Rijnlandse morgenboeken
Afb. 3. Schets van de percelen van de Grote Polder, genummerd in de volgorde waarin Pieter Sluyter
ze noteerde in zijn proces-verbaal van de meting van Zoeterwoude.
Nadat de landmeters hun processen-verbaal bij de hoogheemraden hadden ingeleverd,
hebben in januari 1545 enkele hoogheemraden met de betrokken landmeter in de ambachten
langs de duinen gecontroleerd of deze geen 'wildernisse' of onbruikbaar land had opgenomen
in zijn meetverslag. Vervolgens droegen ze de klerk Cornelis van Teylingen op de
verslagen in tweevoud te kopiëren: één exemplaar was bestemd voor het archief van het
hoogheemraadschap van Rijnland, het andere werd door Jan van Brouchoven, de toenmalige
secretaris-rentmeester, aan de schouten en ambachtsbewaarders uitgereikt. De kwitanties
voor de ontvangst zijn hiervan het bewijs. 16
Op grond van deze meetverslagen lieten de
ambachtsbesturen van Rijnland rond 1550 nieuwe leggers van hun ambachten vervaardigen,
waarbij een klerk van Rijnland behulpzaam was. Aan de hand van deze meetverslagen
moesten ook de molenmeesters de legger c.q. het kohier voor het molengeld van hun polder
samenstellen. 17
Dijkgraaf en hoogheemraden hebben eveneens bemoeienis gehad met de morgenboeken
van de zogenaamde dijkplichtige ambachten en ingenomen landen. Deze lagen buiten het
oude hoogheemraadschap van Rijnland. De ambachten langs de Spaarndammerdijk-
Spaarnwoude, Hofambacht, Houtrijk en Polanen, Sloten met Sloterdijk en Osdorp - wer-
16 OAR, inv.nrs 9568 a + b en 10289.
1 7 OAR, inv.nr 9568 a, Kwitantie van Pieter Meeuwsz. voor al zijn schrijfloon voorde meting; OAR, inv.nr 5479
en OAR, inv.nr 216 fol. 310 vs, Kerkgebod aan de molenmeesters van de Achthovenerpolder te Leiderdorp om
een legger te maken volgens de nieuwe meting, 5 februari 1552.
93

De Rijnlandse morgenboeken
den in 1558 gemeten. De aanleiding was een dijkverzwaring die het Hof van Holland op 11
maart 1552 had bevolen. De gevonden oppervlaktematen werden verwerkt in een nieuwe
verhoefslaging van de dijk die een eerlijker verdeling van de dijklasten mogelijk maakten. 18
Aan polders die in het oosten aan Rijnland grensden en (weer) op de Oude Rijn wilden uitwateren,
stelden de hoogheemraden soms de voorwaarde dat een landmeter de percelen
moest meten alvorens zij werden 'ingenomen' zoals dat heette. 19
3. Grondlasten in natura en in geld
Voordat ik inga op de problemen die de ambachtsbewaarders ondervonden bij het samenstellen
van hun leggers op basis van de processen-verbaal van de landmeters, volgt hier eerst
een opsomming van de grondlasten die tijdens de Republiek op de onbebouwde percelen
van het platteland van Holland rustten. Afgezien van de extra-ordinaris heffingen in bijzondere
omstandigheden, zoals oorlog, waren dat er drie: a. de ambachtslasten, b. het morgengeld
voor het hoogheemraadschap en c. de gewestelijke belasting, de verponding. Als het
perceel in een polder of droogmakerij lag, kwam daar nog het 'molengeld' bij. Voor de aanslagen
van al deze belastingen werd gebruik gemaakt van de morgenboeken. Voor de ambachtslasten
en het Rijnlands morgengeld gebeurde dit nog tot 1851, voor de verponding
tot de invoering van het nationaal belastingstelsel in 1806 (zie §8).
a. De ambachtslasten
Vroeger was veel onderhoud van natte en droge waterstaatswerken, zoals bruggen en wegen,
verdeeld over de aanliggende percelen. Een eigenaar of pachter van zo'n stuk land moest
naar evenredigheid van de oppervlakte een bepaald gedeelte van het werk onderhouden. Dit
systeem noemt men verhoefslaging. Wie wat moest onderhouden, stond geregistreerd in
hoefslaglijsten of hoefslagboeken. Ook de hoefslagplicht is een grondlast, die evenwel niet
in geld maar in arbeid en natura moest worden opgebracht.
Tot de ambachtslasten behoorden die werken die niet of niet meer verhoefslaagd waren. De
ambachtsbewaarders deden de uitgaven voor deze werken en voerden het bijbehorende beheer
van de financiën. Tot de lasten van het ambacht behoorden ook het schrijfloon van de secretaris
en de vacatiën voor de bestuursleden. De uitgaven ten behoeve van de dorpsgemeenschap
(brandspuit, schoolmeester, dorpsstraat, lantaarns en dergelijke) waren geen ambachtslasten.
De dorpelingen betaalden een hoofdelijke omslag om deze kosten te bestrijden.
b. Het morgengeld voor het hoogheemraadschap
Uit aantekeningen van de klerk van Rijnland in een registertje van 1375 is bekend dat de
uitgaven van het hoogheemraadschap over de ambachten werden omgeslagen volgens quo-
18 M.H.V. van Amstel-Horak, 'Nieuwbouw van twee sluizen in een benauwde tijd: Halfweg 1556-1558' in: Ludy
Giebels ed., Zeven eeuwen Rijnlandse uitwatering bij Spaarndam en Halfweg. Van beveiliging naar beheersing (nog te verschijnen).
19 Zie over deze zogenaamde'ingenomen landen': S.J. Fockema Andreae, 'De uitwatering van Woerden op Rijnland
en de geschiedenis der daarop gemaakte bepalingen', bijlage bij de Notulen VV Rijnland 1930; Regestenboek
van Rijnland, nrs 55, 154, 223, 259, 305, 307, 363, 507, 512, 525, 526, 559, 599, 621-623, 635, 641 en 662.
94

De Rijnlandse morgenboeken
ten: hun morgentalen. 20
De verdeelsleutel was aan de hand van de oppervlakten van de ambachten
opgesteld. Hier geldt hetzelfde als wat is gezegd over de oudste leggers: hoe de morgentalen
oorspronkelijk zijn vastgesteld, is niet na te gaan, maar zij bleven tot 1550 ongewijzigd.
Uitzondering hierop zijn de ambachten die grond verloren wegens afkalving van de
meeroevers of waarvan polders op ander gebied gingen afwateren. Van deze ambachten werden
de morgentalen verlaagd. 21
De uitgaven van Rijnland waren aanvankelijk gering, omdat de ambachten de benodigde
hand- en spandiensten leverden. Het morgengeld dat de ambachten daarnaast moesten opbrengen,
bestond uit het zogenaamde penninggeld dat bestemd was voor de dekking van
de bestuurskosten van hoogheemraden, en uit de omslag van het onderhoud van enkele kleine
werken die op kosten van het hoogheemraadschap werden uitgevoerd, zoals bijvoorbeeld
de Doesbrug in Leiderdorp. Halverwege de 16e eeuw stegen de uitgaven sterk waardoor het
morgengeld dat de ambachten aan Rijnland waren verschuldigd, opliep. 22
De ambachtsbewaarders
die dit morgengeld betaalden, plaatsten het bedrag op de ambachtsrekening en
verhaalden het via een omslag samen met hun andere uitgaven op de onbebouwde percelen
van hun ambacht. Het gevolg was dat het morgengeld dat per perceel moest worden opgebracht,
steeg. Dit gaf het college van Rijnland aanleiding om de ambachten te meten, de
omissies in de leggers op te sporen en daardoor een gelijkmatiger verdeling te bereiken.
Omdat de ambachten andere oppervlakten bleken te hebben dan hun morgentalen aangaven,
stelden de hoogheemraden nieuwe morgentalen vast die overeenkwamen met het resultaat
van de meting. Tijdens een proces dat over deze nieuwe morgentalen ontstond, besliste
de Geheime Raad in naam van Karei V in 1548 dat niet alleen de oppervlakte van de
gezamenlijke percelen maar ook de kwaliteit van de grond van die percelen het morgental,
de quote, van het ambacht diende te bepalen. 23
De uitspraak van de Geheime Raad betekende
dat van ambachten met veel onvruchtbare grond het morgental dat door de hoogheemraden
was vastgesteld, moest worden verlaagd. Deze ambachten betaalden daardoor minder
morgengeld aan Rijnland. 24
Uit het bovenstaande blijkt dat de morgen van het morgental niet de standaardmaat van
600 roede is, maar de rekeneenheid van een verdeelsleutel. Het morgental van het ambacht
geeft dus niet de totale oppervlakte van het ambacht aan, maar is de quote waarmee het ambacht
bijdroeg in de kosten van het hoogheemraadschap. Deze verdeelsleutel, die in 1550
na een proces tussen het college van Rijnland en de ambachten bij een akkoord werd vastgesteld
en in 1553 door een uitspraak van het Hof van Holland werd bekrachtigd, heeft tot
1851 gegolden. De verdeelsleutel was (in principe) gefixeerd gedurende deze periode. Alleen
stadsvergrotingen en landschappelijke wijzigingen veranderden de morgentalen. Toen in de
loop van de tijd de dorpskernen zich uitbreidden, bleven de met nieuwe huizen bebouwde
20 Quote: evenredig aandeel dat ieder heeft bij te dragen in algemene onkosten of lasten. Quotenstelsel: stelsel
van belasting waarbij de afzonderlijke belastingplichtigen voor een bepaald aandeel (quote) in de gezamenlijk
op te brengen hoofdsom worden aangeslagen. Van Dak. Groot woordenboek der Nederlandse taal (11e druk).
21 Het morgental van Aalsmeer werd van 1788 morgen en 150 roede teruggebracht tot 1500 morgen, dat van Rijk
en Nieuwerkerk van 2700 naar 1500 morgen. Zie voor een volledige lijst Fockema Andreae, Hoogheemraadschap
van Rijnland, 50.
22 In 1544 had het college aanvaard dat de gevaarlijke punten van de Spaarndammerdijk ten laste van Rijnland
kwamen. Behalve de sluizen bij Spaarndam vergden sinds 1492 de sluizen van Halfweg veel onderhoud. Vanaf
1521 waren Delfland en Rijnland verplicht de duinen met helm te beplanten.
23 Uitspraak van de Geheime Raad van 12 maart 1548, Regestenboek van Rijnland, nr 256.
24 Lijst van morgentalen in: Simon van Leeuwen, Handvesten ende privilegiën van Rijnland met den gevolge van dien (Leiden
1667) 349; ook afgedrukt in Van Amstel, 'Morgenboeken'.
95

De Rijnlandse morgenboeken
percelen belast in de waterschapsomslagen van het ambacht. Voor percelen die binnen de
stadsgrenzen kwamen te liggen, werd het Rijnlands morgengeld gekapitaliseerd in onlosbare
renteleningen en verkreeg het ambacht een verlaging van zijn morgental. 25
In de octrooien
voor droogmakerijen werden regels opgenomen over de bijdrageplicht van de grond die
zou droogvallen.
c. De gewestelijke belasting, de verponding
Aan het aloude systeem van de omslag van de ambachtslasten kon gemakkelijk een jongere
heffing worden gekoppeld. 26
De gepubliceerde enquête omtrent de welstand op het platteland
uit 1494 leert ons dat ook de gewestelijke grondbelasting werd geheven door middel van
een quotenstelsel, waarbij in schildtalen (oude munten) werd uitgedrukt hoeveel elk dorp
of ambacht als totaliteit moest bijdragen in de gewestelijke belasting. De 'boeken' die de
schouten op bevel van de hoogheemraden in 1496 samenstelden (zie §2), hebben naar mijn
mening zeker een verband met deze gewestelijke enquête.
Bij gebrek aan wat anders maakte men in 1584 opnieuw het oude morgenboek geschikt
om daaruit het kohier van de verponding te trekken. Daartoe taxeerden schatters voor welk
gedeelte elk perceel diende bij te dragen in de belastingsom die het ambacht door de landsregering
of het gewest kreeg opgelegd (zie §5). Deze wijze van omslaan van een belasting over
onroerend goed noemde men 'verponden' en de gewestelijke belasting die aldus werd geheven
'verponding'. In de ogen van de plaatselijke administrateurs trad de functie van het morgenboek
als legger van de verponding soms zozeer op de voorgrond, dat ze deze legger kortweg
'verpondingsregister' gingen noemen. Voor de huizen van de dorpelingen, de ambten,
windrechten, en dergelijke die ook in de verponding werden getrokken, moesten aparte leggers
worden opgesteld. De morgenboeken van de ambachten konden daartoe niet dienen.
De quoten voor de gewestelijke belasting, de verponding, werden in 1632 en 1732 geredresseerd.
Het redres betekende, na voorbereidende taxaties door 'egalisateurs', een revisie
van de quote, die bepaalde wat elk ambacht moest opbrengen.
4. Het samenstellen van nieuwe morgenboeken
De uitspraak van de Geheime Raad, die inhield dat onvruchtbaar land niet voor zijn volle
oppervlakte belast mocht worden, had natuurlijk ook consequenties voor de heffing van de
belastingen binnen het ambacht. Toen de ambachtsbesturen rond 1550 nieuwe leggers gingen
maken, moesten zij de gegevens van het proces-verbaal van de meting van hun ambacht
weliswaar overnemen, maar ze moesten ook een modus vinden om onvruchtbare percelen
te laten profiteren van de uitspraak van de Geheime Raad.
Was het morgental van een ambacht na het akkoord van 1550/1553 maar weinig lager vastgesteld
dan de landmeter had gevonden omdat de kwaliteit van de grond van het ambacht
niet aanwijsbaar slecht was, dan zal het ambachtsbestuur deze reductie niet in het nieuwe
morgenboek hebben verwerkt. Het zal de gegevens uit het meetverslag ongewijzigd hebben
overgenomen. Overgaring, dat wil zeggen (iets) meer Rijnlands morgengeld innen van de
25 Regeslenboek van Rijnland, nrs 552, 675, 694, 842 en 888.
26 J. A.M.Y. Bos-Rops, Graven op zoek naar geld. De inkomsten van de graven van Holland en Zeeland, 1389-1433 (Hilversum
1993) 43-45, 135 en 234-235.
96

De Rijnlandse morgenboeken
Afb. 4. De landmeter met zijn meetketting, uit: J. Liebhalt, ' Von dem Feldbau' (Straszburg 1579). Gereproduceerd
met toestemming van Robas bv, Landsmeer.
landen dan behoefde te worden afgedragen, werd door de hoogheemraden toegestaan. Ook
voor de verponding werd altijd meer omgeslagen dan op het aanslagbiljet stond vermeld.
Het meerdere, overschot genaamd, diende tot dekking van de kosten van de administratie
en soms ook van enkele dorpskosten.
Er ontstonden problemen bij het samenstellen van de nieuwe legger, wanneer als gevolg
van de slechte kwaliteit van de grond veel percelen voor een reductie van de belasting in aanmerking
kwamen, zoals bij Aalsmeer het geval was. Symon Meeuwsz. van Edam had in 1543
bij zijn meting vastgesteld dat Aalsmeer 4446 morgen groot was; voor de omslag van Rijnland
telde het volgens het akkoord van 1550/1553 voor slechts 2000 morgen. Waarschijnlijk
heeft Symon Meeuwsz. veel moeras gemeten. Volgens de kwitantie voor zijn meting hadden
zijn helpers behalve meetkettingen ook een spar met een lengte van een roede (3,77 m) gedragen.
27
Het ambachtsbestuur heeft het probleem in 1551 opgelost door beëdigde dorpsgenoten
taxaties te laten verrichten en hiermee een geheel nieuwe legger samen te stellen. Het
noteerde daarin een perceel van zeer slechte kwaliteit met minder morgens, met een kleinere
oppervlaktemaat dus, dan het perceel in werkelijkheid was. In de legger van Aalsmeer is de
genoteerde morgen dus een quote die niet de werkelijke oppervlakte van het perceel weergeeft.
De getallen werden afgerond om het morgengeld per perceel gemakkelijker te kunnen
berekenen. 28
In Wassenaar heeft men een andere methode toegepast. Pieter Sluyter had daar metingen
verricht in de periode november 1543 tot februari 1544 en bevonden dat het ambacht 1977
morgenen 500 roede groot was. Bij het akkoord van 1550/1553 was het morgental van Wassenaar
gesteld op slechts 1400 morgen. In 1597 kwamen de ambachtsbewaarders klagen bij
de hoogheemraden dat de leggers veel fouten bevatten, die daarin door hun voorgangers wa-
27 OAR, inv.nr 9568 c.
28 OAR, inv.nrs 2895, 2891 en 514 fol. 108vs.
97

De Rijnlandse morgenboeken
ren aangebracht voor eigen of andermans profijt. Zij wilden dat het ambacht opnieuw werd
gemeten. Het ambachtsbestuur kreeg van het college van Rijnland toestemming tot hertaxatie.
Een nieuwe meting zou geen andere getallen opleveren dan Pieter Sluyter in
1543/1544 gevonden had. 29
Aanvankelijk stelde het ambachtsbestuur een lijst samen waaruit
blijkt dat het moeite had gehad om precies op de 1400 morgen uit te komen. Bij de namen
van enkele grote percelen noteerde men: 'ende bij sijn vrije wille verhoocht om 't boeck vol
te maken: 3 hont'. Ten slotte leverden de ambachtsbewaarders aan de hoogheemraden een
kopie van het proces-verbaal van Pieter Sluyter uit 1544 met daarin per perceel genoteerd
wie in 1598 eigenaar en gebruiker was en in de kantlijn het aantal morgen waarover morgengeld
moest worden afgedragen met daarbij opmerkingen als 'dese landen werden gehouden
als sij in de margine staen geteyckent' of 'hierop verlicht 1 morgen'. Soms staat vóór een heel
blok 'Dit wert hier gerekent acht hond voor de morgen'. 30
Nadat de hoogheemraden deze
geannoteerde kopie van het meetverslag hadden goedgekeurd, heeft de secretaris van het
ambacht een nieuwe legger opgemaakt. Afb. 1 is een bladzijde hiervan, die in §6 wordt toegelicht.
5. Morgenboeken worden verpondingsregisters
Hoe de ambachtsbesturen de nieuwe morgenboeken aanvulden om ze geschikt te maken
voor de heffing van de verponding kunnen we afleiden uit correspondentie tussen het stadsbestuur
van Leiden, het ambachtsbestuur van Zoeterwoude en de Staten van Holland. Op
11 februari 1584 lieten de Staten van Holland een instructie uitgaan naar de dorpsbesturen
voor het beëdigen van taxateurs en het samenstellen van 'quoyeren' (= leggers) van de onroerende
goederen. Ingevolge hun plakkaat van 2 oktober 1584 moesten de steden en het
platteland 600.000 pond opbrengen 'op de voet van het redres van de verpondinghe'. 31
Drie taxateurs die door de schepenen van Zoeterwoude beëdigd waren, schatten de totale
produktiecapaciteit van elk blok van het ambacht. Daarna gebruikten zij deze cijfers als
sleutel om het bedrag te verdelen dat het ambacht volgens zijn quote moest bijdragen in de
gewestelijke belasting. Zo berekenden de taxateurs wat elk blok diende te betalen. Vervolgens
verdeelden ze dit bedrag over de afzonderlijke percelen naar rato van de omvang die
deze stukken land volgens het morgenboek hadden. Aldus stelden ze de quote uitgedrukt
in ponden, schellingen en penningen vast van elke perceel. Het bezwaar van enkele burgers
van Leiden, die land pachtten in de (latere) Boshuizerpolder, was dat de taxateurs als maatstaf
niet de pachtsom hadden genomen. Volgens Dirk van Egmond, secretaris en later
plaatsvervangend schout van Zoeterwoude, was die pachtsom in sommige gevallen veel te
laag voor het blok dat niet behoefde te worden bemalen. Bovendien, zo stelde hij, hadden
de Staten van Holland de schatters zo weinig tijd gegund dat taxatie van elk perceel afzonderlijk
niet mogelijk was geweest. De Staten beslisten op 15 januari 1591 dat de taxatie correct
was uitgevoerd. Dirk van Egmond vermeldde in zijn brieven ook dat ze hun staten met
taxaties naar Cornelis van Mierop, de ontvanger-generaal te Den Haag, hadden opgestuurd
en de Staten van Holland deze hadden goedgekeurd. Zij waren zelfs van een dergelijke kwa-
29 OAR, inv.nr 222 fol. 200 en 220vs.
30 OAR, inv.nr 8253.
31 Sindsdien is de term verponding ingeburgerd geraakt als eigennaam voor de onroerend goedbelasting.
N.J. RM. Bos en R.C.J. van Maanen, Fiscale bronnen: structuur en onderzoeksmogelijkheden (Zutphen 1993) 13.

De Rijnlandse morgenboeken
liteit dat de secretaris van Zoeterwoude (Van Egmond dus) naar verschillende dorpen werd
gehaald om de morgenboeken aldaar conform dat van Zoeterwoude te maken. 32
6. Een bladzijde uit een morgenboek van Wassenaar
Al in §1 gebruikte ik een bladzijde van de legger van 1603 als voorbeeld voor mijn betoog.
Dit register is het oudste morgenboek van de onbebouwde percelen van Wassenaar dat bewaard
bleef. Het was meer dan dertig jaar in gebruik als grondslag voor de aanslagen. Op
de kaft staat in oud handschrift: 'legger van de verpondingen volgens 't redres d'anno 1603'.
Op het schutblad: 'legger van de metinge'. 33
In 1603 is geen meting gedaan omdat de hoogheemraden
van Rijnland geen toestemming daarvoor gaven (zie §4). Met beide opschriften
wordt naar mijn mening bedoeld dat de legger is opgemaakt aan de hand van het procesverbaal
van Pieter Sluyter.
De bladzijde kan niet anders dan een rommelige indruk op u maken, maar toch koos ik
als voorbeeld één die zo weinig mogelijk beschreven is: folio 64vs (zie afb. 1). Het betreft
de elfde bon: het gebied dat 'De Lageveen' werd genoemd. Pieter Sluyter gaf in 1544 als
grenzen de ambachtsgrens met Voorschoten en de Veenwatering aan en hij vertelde dat hij
was begonnen met meten bij de Zijde (= de Zijdeweg die nog langs de Landscheiding(sweg)
tussen Rijnland en Delfland loopt) in de richting van de (eveneens nog bestaande) Papeweg.
34
De tekst van Sluyter is letterlijk in de legger overgenomen. Uit de notitie in de kantlijn
vóór het eerste perceel blijkt dat de taxateurs hebben vastgesteld dat elke morgen van dat
blok voor ƒ2.2 zal bijdragen in de quote van Wassenaar voor de gewestelijke belasting.
Als nummer 1 staat een perceel met een omvang van zes morgen vermeld; daarvan zijn
Cornelis Pietersz. en Jacob Aryensz. pachters en Cornelis Duyst en anderen eigenaars. Zes
morgen omgerekend in ponden is ƒ12.12, waarvan Cornelis Pietersz. de helft =ƒ 6.6 moet bijdragen
en Jacob Aryensz. de andere helft. Pachters betaalden immers de 'ongelden'.
Perceel nummer 2 is gezamenlijk eigendom van Pieter Cornelisz., Claes Pietersz. en Maritgen
Cornelisdr. Zij hebben het perceel in eigen gebruik. Het is een groot stuk land: 30
morgen 2 hont en 52 roede (+26 ha). De schatters stelden vast dat 18 morgen daarvan een
kwaliteit hadden om te gelden voor ƒ2.2 en de rest een kwaliteit van maar 15 stuiver, ongeveer
een derde gedeelte minder. Pieter had kennelijk het grootste stuk van het land tot zijn
beschikking, want zijn quote werd vastgesteld op ƒ23.11.2. Zijn naam werd doorgehaald omdat
hij op 6 juli 1624 zijn rechten overdroeg aan Aryen Aryensz. Man. Deze droeg zijn rechten
op zijn beurt over aan Aryen Dirxss. Sijdeman op 7 april 1633. Deze rechtsovergangen
zijn opgeschreven in de transportregisters van schout en schepenen van Wassenaar die bewaard
worden in het Algemeen Rijksarchief omdat ze behoren tot de rechterlijke archieven
van Wassenaar. Als laatste wordt 'doctor' de Reeck genoemd. Hij was eigenaar in 1634 toen
een nieuwe legger van kracht werd na het redres van de verponding van 1632. Ook deze legger,
waarin alleen de bedragen bij de percelen werden veranderd, bevindt zich in het ge-
32 OAR, inv.nr 8671; GAL, Archief van de heerlijkheden inv.nr 452, in het bijzonder brief van Dirk van Egmond
aan de stad Leiden van 24 april 1586 met apostille van de Staten van Holland van 15 januari 1591. Dirk van
Egmond werd in 1588 secretaris van Rijnland. Misschien is door zijn toedoen een legger van Zoeterwoude in
het archief van Rijnland gekomen: OAR, inv.nr 8640.
33 OA Wassenaar, inv.nr. 109 fol. 64 vs. In de inventaris door M. van Brussel-Eijlander en R.C. Hol beschreven
als 'Legger van de opmeting der landen onder Wassenaar en Zuidwijk, 1603 .
34 OAR, inv.nr 8252 fol. 33 vs.
99

De Rijnlandse morgenboeken
Proces-verbaal van
de meting
opgemaakt in tweevoud
(klein)
Afb. 5. Schematische weergave van de administratie van de morgenboeken.
meentearchief van Wassenaar en heeft als grondslag gediend tot 1676. 35
Perceel nummer 3 vergt een nog ingewikkelder beschrijving. Daarom laat ik deze achterwege.
7. Wie beheerde, administreerde en controleerde?
Om gegevens van percelen op te sporen is het noodzakelijk te weten wie de financiën van
het ambacht beheerde, wie de administratie voerde en wie een juiste belastingheffing controleerde.
Het waren de ambachtsbewaarders die het beheer voerden over de financiën van het ambacht.
Zij hadden de morgenboeken onder zich, omdat deze deel uitmaakten van de financiële
administratie van het ambacht en omdat de hoogheemraden dat in 1563 bovendien
35 OA Wassenaar, inv.nr 348.
100

De Rijnlandse morgenboeken
hadden voorgeschreven. 36
De jaarlijkse ambachtsrekening is de neerslag van hun beheer. Daarin
verantwoordden zij de uitgaven die zij in het voorafgaande jaar hadden gedaan wegens de
ambachtslasten en het morgengeld van Rijnland. Op de ambachtsrekening mochten geen uitgaven
ten behoeve van de dorpsgemeenschap voorkomen. Bij landsplakkaten van 1515 en 1518
was bevolen dat de lasten van het ambacht en die van de dorpsgemeenschap strikt gescheiden
moesten worden gehouden. 37
Inbreuk op dit voorschrift betekende óf dat dorpskosten indirect
werden verhaald op buiten het ambacht wonende landeigenaars, óf dat niet-grondbezittende
inwoners van het dorp moesten meebetalen voor waterstaatsobjecten. Omdat dezelfde
personen bemoeienis hadden met de financiën van de dorpsgemeenschap en die van het ambacht,
koneen verstrengelingvan dekosten - gewild of ongewild - gemakkelijk voorkomen. 38
De ambachtsrekening werd door de ambachtsheer afgehoord in tegenwoordigheid van de
ingelanden ( = grondeigenaren in het ambacht). De hoogheemraden van Rijnland controleerden
haar daarna en stelden aan de hand van het totaal van de goedgekeurde uitgaven
de jaarlijkse omslag voor het ambacht vast.
Ten behoeve van de ambachtsbewaarders stelde de secretaris van het ambacht jaarlijks
het kohier op van de individuele aanslagen voor het morgengeld dat dc ambachtsbewaarders
vervolgens inden. Op grond van het morgenboek vervaardigde de secretaris ook jaarlijks
voor de plaatselijke ontvanger het kohier van de gewestelijke belasting, de verponding (voor
het gedeelte dat over de onbebouwde percelen werd geheven). Het zijn staten van belastingaanslagen
die in een bepaalde periode werden geïnd. Zie afb. 5 voor een schematische weergave
van de administratie.
De rekening van de lokale ontvanger van de verponding werd afgehoord door de ambachtsheer
in tegenwoordigheid van het ambachtsbestuur. De ontvanger betaalde aan de
ontvanger-generaal van de gemenelandsmiddelen van Holland en Westfriesland. Deze laatste
moest zich verantwoorden in de Rekenkamer te Den Haag, die uiteindelijk aan de Gecommitteerde
Raden verantwoording schuldig was. 39
Anders dan bij het Rijnlands morgengeld, waarvoor de hoogheemraden de ambachtsbewaarders
in de eerste plaats konden aanspreken, waren alle bestuurders binnen het ambacht,
het zogenaamde 'gemene corpus', de eerst aanspreekbaren voor de tijdige en volledige
voldoening van alle andere aanslagen in Den Haag.
In hun keur van 1563 hadden de hoogheemraden niet alleen bevolen dat de ambachtsbewaarders
de morgenboeken voortaan onder zich moesten houden, maar ook dat zij in een
schrikkeljaar bij de controle van hun rekening een uittreksel uit het morgenboek moesten
overleggen. 40
Naar mijn mening had dit bevel een dubbel doel:
1. De ambachtsbewaarders zouden de eigendoms- en pachtovergangen beter administreren
in de legger. Dijkgraaf en hoogheemraden hadden bevolen dat zij samen met de schout
verantwoordelijk waren voor de verboekingen. 41
Het college had hun de bevoegdheid ge-
36 Keur uit 1563, OAR, inv.nr 10291.
37 Groot Plakkaatboek II, 2047 en 2051.
38 Vergelijk restauratiekosten van het raadhuis van Wassenaar (OAR, inv.nrs 8267 en 538 lof 75vs, OA Wasse­
naar, inv.nr 312) met turf- en schoonmaakkosten in Voorschoten (Van der Gouw, Voorschoten).
39 Mondelinge mededeling van R.C.J. van Maanen, adjunct-archivaris van Leiden.
40 Hoewel de 'dijkplichtige' ambachten en de 'ingenomen landen' hun rekeningen niet door de hoogheemraden
lieten controleren, moesten de ambachtsbewaarders c.q. poldermeesters bij de afdracht van het morgengeld in
een schrikkeljaar wel een uittreksel uit hun legger inleveren bij de rentmeester van Rijnland.
41 Het morgenboek werd bewaard in de ambachtskist. De schout en de ambachtsbewaarders hadden ieder een
sleutel, zodat de één geen verboekingen kon doen zonder dat de ander daarvan op de hoogte was.
101

De Rijnlandse morgenboeken
geven om nalatige aangevers te bekeuren. Voor de verboekingen (en ontvangst van het
morgengeld) hielden zij drie tot vijf 'zitdagen'.
2. Wanneer door brand, watersnood of oorlogsgeweld de administratie verloren ging, kon
de legger worden gereconstrueerd met gegevens die hooguit vier jaar oud waren.
Om de opbouw van deze schrikkeljaar 'morgenboeken' te garanderen schreven de hoogheemraden
voor dat vanaf 1580 het uittreksel een afschrift moest zijn van het proces-verbaal
van de landmeter met voor elk perceel beschreven wie in het betreffende schrikkeljaar eigenaar
en pachter was. Dat is de reden waarom - bij voorbeeld - het uittreksel van Wassenaar
in 1624 begint met de aanhef: 'lek Pieter Sluyter, gezwoeren lantmeter van Rijnlandt, doe
cont ...'. 42
Verder constateren we dat op folio 62 de beschrijving van bon elf dezelfde is als
die van de legger van 1603 (en van het meetverslag van 1544) (vergelijk afb. 6 met afb. 1).
Vervolgens zien we in de kantlijn van het uittreksel als algemene opmerking: 'Deese landen
werden gehouden als sij in de margine staen geteyekent', welke zinsnede de reductie van het
morgengeld aangeeft die in 1598 bij taxatie werd vastgesteld (zie §4). Het eerste perceel
draagt de naam van de weduwe Crispijn Jansz. van Buschuysen, die volgens het meetverslag
in 1544 eigenaresse was. 43
Als eigenaars (in 1624) staan vermeld Cornelis Duyst en Jacob
Aryensz en als pachters Cornelis Pietersz en Jaep Aryensz. Deze namen vinden we ook terug
in de legger van 1603. In de marge van dat eerste perceel staat: '3 morgen'. Dat wil zeggen
dat 50% reductie op het morgengeld werd gegeven, want het perceel was zes morgen groot.
Het tweede perceel, genaamd Cornelis Aertszoonsveen, heeft als bijschrift in de marge '15
morgen 1 hont' en kreeg derhalve eenzelfde vermindering van het morgengeld. Het was weliswaar
30 morgen en 252 roede groot, maar net als bij de taxaties te Aalsmeer werden de
morgentalen afgerond om het morgengeld gemakkelijker te kunnen berekenen. De lap
grond was volgens het uittreksel voor de helft eigendom van Arijen Arijensz. Man. De andere
helft werd gedeeld door Claes Pietersz. en Maritgen Cornelisdr. Ook deze namen vinden
we terug in de legger van 1603, waar we lezen dat Aryen Aryensz. Man zijn eigendom verwierf
op 6 juli 1624. Alleen de uittreksels die de ambachtsbewaarders van Wassenaar elk
schrikkeljaar bij Rijnland inleverden, bevatten de bijschriften die betrekking hebben op de
reductie van het morgengeld. Zij staan niet in de leggers. De beide bronnen, de leggers en
de uittreksels voor Rijnland, vullen elkaar aan. Bovendien is de ene tekst soms beter leesbaar
dan de andere.
Het nut van de voorschriften van de hoogheemraden bewees zich toen de administratie
van Zoeterwoude tijdens het beleg van Leiden verloren was gegaan. Met behulp van de archiefstukken
van Rijnland konden de ambachtsbewaarders hun legger weer samenstellen.
Ook de ambachtsbewaarders van Wassenaar consulteerden het archief van Rijnland, toen
zij in 1689 fouten in hun 'verpondingsregister' van 1634 ontdekten. 44
8. De bewaarplaatsen
De leggers vormden een onderdeel van de financiële administratie van de ambachten en behoren
derhalve tot de verplichte bestanddelen van het ambachtsarchief. Daarom zijn zij te
vinden in de archieven van de gemeenten, de opvolgers van de ambachten. Zij horen niet
42 OAR, inv.nr 8254 a.
43 OAR, inv.nr 8252 fol. 33vs.
44 Briefje met speld vastgeprikt aan OA Wassenaar inv.nr 110.
102

lajcveen
A. 0-5-feit) ^'^«-.i
5 /
c7 ^
-v -F.rf .....rv:: ...... ^iïT'iSt.iJi 7
. 1 J.^,i'i,,',„ lVIPJ'H,t-
De Rijnlandse morgenboeken
Afb. 6. Bladzijde van het uittreksel van 1624 uit het morgenboek van Wassenaar, folio 62. Oud Archief
van Rijnland, inv.nr 8254 a.
thuis in de heerlijkheidsarchieven. Na de opheffing van de ambachten zijn de morgenboeken
uit de 19e eeuw soms overgeleverd aan het hoogheemraadschap. 45
Dan worden ze bewaard
in het archiefdepot van Rijnland. Helaas zijn er in de gemeentearchieven bijna geen
morgenboeken meer te vinden (leggers van bebouwde percelen bleven iets beter bewaard).
De bladzijde uit het morgenboek van Wassenaar, die hier tot voorbeeld dient, laat zien dat
doorhalingen wegens overgang van pacht of eigendom de tekst na verloop van tijd onleesbaar
maakten. De secretaris moest dan een nieuwe legger samenstellen. In de ogen van de
tijdgenoot had het oude morgenboek dan geen waarde meer. Voor het geval dat de secretaris
de oude legger(s) nog had bewaard, werden zij in het midden van de vorige eeuw wel afgedankt.
Door de nieuwe landsbelasting van 1806 verloren de morgenboeken hun nut als ver-
45 Ludy Giebels, 'De opheffing van de ambachten in Delfland, Schicland en Rijnland in het midden van de ne­
gentiende eeuw', Nederlands Archievenblad 94 (1990) 384-403.
io:s

De Rijnlandse morgenboeken
pondingsregister. Alleen de ambachtsbewaarders die na de instelling van de municipaliteiten/gemeentebesturen
nog fungeerden als beheerders van enkele waterstaatswerken, gebruikten
het morgenboek nog om de omslag van het morgengeld te berekenen. Maar weldra
waren de morgenboeken ook daarvoor overbodig. In 1843 werd namelijk in Noord-Holland
voorgeschreven dat de nieuwe kadastrale meting als grondslag voor de omslag van waterschapslasten
moest dienen. Het college van Rijnland liet aan de ambachtsbewaarders de
keus op welke grondslag zij de omslag wilden heffen, maar in 1851 gaven dijkgraaf en hoogheemraden
hun de opdracht de kohieren te baseren op het rijkskadaster. 46
Voor de financiële
administratie hadden de morgenboeken toen geen enkel nut meer. In het meest gunstige geval
werden ze geplaatst in het archief van de gemeente of overgedragen aan Rijnland.
De functie van het hoogheemraadschap als rekenkamer voor de ambachten heeft er toe
geleid dat in het Oud Archief van Rijnland nog veel uittreksels te vinden zijn van morgenboeken
die ter plaatse verloren gingen (zie bijlage 2). Zij werden door Fockema Andreae in
zijn inventaris van dat archief omschreven als 'morgenboeken', maar zijn dus slechts uittreksels
daarvan. Ook de processen-verbaal van de metingen noemde hij ten onrechte morgenboeken.
De besturen van de dorpen gingen nog al eens slordig om met hun papieren, maar
ook brand, watersnood en oorlogsgeweld berokkenden schade aan de dorpsarchieven. De
hoogheemraden kenden de waarde van hun oude documenten en hebben altijd veel zorg
aan hun archief besteed. Men dient evenwel te beseffen dat in de legger van het ambacht
die in het ambachtsarchief wordt/werd bewaard, het ambachtsbestuur alle mutaties aantekende
die voorvielen in de periode waarin het morgenboek werd gebruikt. Daar kan men
de overdrachten van de eigendom en de wisseling van de pacht volgen. De vierjaarlijkse uittreksels
die bij het hoogheemraadschap bewaard bleven, tonen slechts wie in het betreffende
jaar eigenaar en/of pachter waren. Alleen een vergelijking met een voorafgaand of opvolgend
exemplaar kan een verandering aan het licht brengen. De uittreksels zijn wel veel beter leesbaar
dan de leggers met hun doorhalingen en wirwar van namen en cijfers die een periode
van 30 jaar of meer bestrijken. Helaas vertonen ook de reeksen van schrikkeljaar uittreksels
hiaten. Ondanks strenge keuren en vele veroordelingen hebben de hoogheemraden dit niet
kunnen voorkomen. De laatste uittreksels werden in 1848 bij Rijnland ingeleverd.
In de gemeentearchieven worden wel grote aantallen kohieren bewaard. De secretaris van
het ambacht stelde ze op basis van het morgenboek samen. Zij dienden om de jaarlijkse belastingen
te heffen. Omdat de Rekenkamer in Den Haag of Gecommitteerde Raden soms
waren betrokken bij de inning of het redres van de verponding, zijn verpondingskohieren
te vinden in het Algemeen Rijksarchief te Den Haag.
Maar de gebruiker van morgenboeken en kohieren moet er rekening mee houden dat in
het morgenboek (legger) slechts staat wie er moest betalen en waarop de last rustte. Wat er
in een bepaald jaar werkelijk moest worden betaald en ook werd betaald, vindt men in de
kohieren. Deze hadden, na de goedkeuring van de jaarrekening, alleen nog nut voor het innen
van de achterstallen die in de volgende rekening moesten worden verantwoord. De ironie
wil dat juist dat de reden is dat de kohieren zijn bewaard.
9. De betrouwbaarheid van de morgenboeken/verpondingsregisters
De gegevens in de processen-verbaal van de landmeters zijn voor nagenoeg honderd procent
46 OAR, inv.nrs 10313/10314; Fockema Andreae, Hoogheemraadschap van Rijnland, 289-291.
104

De Rijnlandse morgenboeken
Afb. 7. De Mathematicus. Olieverf op doek, gesigneerd IAL. 1666. Kunstverzameling Rijnland, nr
2.10. Jan Andrea Lievens gaf de wiskundige vooral als meetkundige weer.
juist. De hoogheemraden hadden namelijk hoge boeten in het vooruitzicht gesteld voor het
geval dat ambachtsbesturen en eigenaars of pachters niet aanwezig waren bij de meting. Bekeuringen
wegens nalatigheid, die de dijkgraaf zeker zou hebben uitgedeeld, zijn niet geregistreerd
in de dingboeken. Maar niet alleen de namen van de eigenaars en pachters zijn betrouwbaar,
de oppervlaktematen van de percelen zijn dat ook. De meetverslagen geven de
situatie van destijds goed weer. Van die stukken land die gedurende drie eeuwen landschappelijk
onberoerd waren gebleven, wijken de maten nauwelijks af van de getallen die de kadastrale
meting rond 1820 opleverde. Dit blijkt onder andere uit een verzameltabel op een
kaart van Rijnland, waarin de uitkomsten van de 'generale meting' van 1540/1544 worden
vergeleken met die van 1820. 47
De oppervlakten benaderen elkaar, waarbij we moeten bedenken
dat dorpskernen, wegen en water niet werden gemeten in de periode 1540-1544. De
nauwkeurigheid moet blijken uit steekproeven want het geografische 'plaatje' van toen is
amper te vergelijken met de kaart van ± 1820. Dat een landmeter toen vrij nauwkeurig kon
meten, constateerde ook CH. de Cock-van Meer. Zij bestudeerde het proces-verbaal uit
1545 dat Jasper Adriaensz. opstelde over zijn meting van een blok in Capelle aan de IJssel.
De hoogheemraden van Schieland hadden deze landmeter opgedragen ambachten van het
hoogheemraadschap te meten om de verhoefslaging van Schielands Hooge Zeedijk te kunnen
verbeteren. 48
47 OAR, inv.nr 10312 (kaart A 1734).
48 C. H. de Cock-van Meer, 'Capelle aan de IJssel in de middeleeuwen', Regionaal-historisch tijdschrift Holland'(1972)
67-111- J Keuning, 'Meting en kartering van Schieland', in: Zuid-Hollandse studiën 2 (Voorburg 1952) 124-138;
S. Groenveld en A.H. Huussen jr, 'De zestiende-eeuwse landmeter Jaspar Adriaensz. en zijn kartografisch
werk', in: Hollandse studiën 8 (Dordrecht 1975) 131-178.
105

De Rijnlandse morgenboeken
In §4 is al uitvoerig gesproken over de methode die de ambachtsbesturen toepasten om
hun morgenboeken in overeenstemming te brengen met de uitspraak van de Geheime Raad
van 1548. In sommige morgenboeken is de morgen slechts een quote, een verdeelsleutel om
de omslag van de waterschapslasten per perceel te berekenen. Net zoals het morgental van
een ambacht een quote was om het aandeel in de kosten van het hoogheemraadschap te kunnen
vaststellen. Ook daar stond het morgental niet voor de werkelijke oppervlakte van het
ambacht.
Behalve oppervlaktematen bevatten de morgenboeken/verpondingsregisters ook namen.
Deze zijn vaak niet up-to-date. Vooral bij eigendomsovergang door versterf werd de naam
op een later tijdstip veranderd. Soms heeft lang nadat de erflater overleden is, de scheiding
van het onroerend goed van de boedel plaats. Dan werd de tenaamstelling in de legger pas
veranderd. De ambachtsbewaarder en de ontvanger van de verponding maakte het weinig
uit of de aangeslagene zelf of de erfgenamen betaalden. Maar omdat het college van Rijnland
bang was dat gegevens verloren gingen, zag het er streng op toe dat de financiële administratie
goed werd bijgehouden. Toch wijzen de vele uitgevaardigde keuren en de veroordelingen
in de dingboeken erop dat er nogal eens wat haperde aan die administratie. In het
archief van Rijnland zien we dat in ieder geval de keur van 1580 (dat het uittreksel moest
worden ingericht aan de hand van het meetverslag) veelvuldig werd overtreden; de ambachtsbewaarders
leverden regelmatig duplicaten van hun kohieren in, waarin de percelen
staan gegroepeerd achter de naam van de belastingbetaler.
10. Onderzoek over het platteland van Rijnland
Alvorens in te gaan op enkele studies waarbij morgenboeken en stukken uit het archief van
Rijnland als bron zijn gebruikt, volgen hier enkele kanttekeningen. Zoals uit het voorgaande
blijkt, vereist het gebruik van morgenboeken enige voorstudie. Daar komt nog bij dat de geografische
gesteldheid van de ambachten in Rijnland in de loop der tijd zeer veranderde. Het
areaal van veel ambachten verkleinde door het afkalven van meeroevers en door het stuiven
van duinzand. Ook droogmakerijen en stadsvergrotingen wijzigden de belastbare oppervlakten.
Het akkoord van 1550/1553 had hierin voorzien. Eens in de zeven jaar mocht een
ambacht aan de hoogheemraden verlaging van zijn morgental vragen wegens gewijzigde
geografische omstandigheden. In 1820 zijn gegevens over deze reducties verzameld. 49
Op het gevaar af een overbodige opmerking te maken: niet iedereen in een dorpsgemeenschap
had de beschikking over een lapje grond of bezat een huis. Met behulp van de morgenboeken
en verpondingsregisters alleen kan men dus geen statistieken maken over de dorpsbevolking
in haar totaliteit. Een voorouder kan men slechts in de leggers vinden als deze
onroerend goed bezat dan wel grond pachtte.
De morgenboeken bevatten talloze gegevens, maar het uitwerken van een onderzoek is
zeer tijdrovend. Fockema Andreae heeft in 1964 een legger van twee blokken van Zuidwijk
(nu een deel van de gemeente Wassenaar) willen reconstrueren. Hij gebruikte alleen het
meetverslag en de uittreksels die in het archief van Rijnland worden bewaard. Het lukte hem
niet, omdat hij opzag tegen de berg ponskaarten die hij zou moeten maken en verwerken. 50
49 OAR, inv.nr 10310, identiek aan OAR, inv.nr 11503, behelst gegevens van de vergunningen die door hoogheemraden
werden verleend voor het verminderen van morgentalen. Tevens staan vermeld de droogmakerijen die
zelfstandig morgengeld afdroegen.
!()(>

De Rijnlandse morgenboeken
Nieuwe technieken van de computer kunnen gegevens nu snel verwerken, maar het invoeren
vergt nog steeds veel tijd en nauwkeurigheid. Wel is het nu technisch gemakkelijker om de
gegevens van de morgenboeken aan te vullen met die van andere fiscale bronnen waarvan
Bos en Van Maanen een opsomming geven. 51
Door in die trant te werken slaagde Van Kessel
erin de legger van Boskoop gedeeltelijk te reconstrueren. 52
Nog handmatig heeft Van Dissel
de cijfers van eigen-gebruik en van pacht voor het midden van de 16e eeuw uit de meetverslagen
berekend. 53
Ramaer berekende met behulp van het meetverslag en de uittreksels de afslag
door het Haarlemmermeer en de bewoning van kleine eilandjes in het meer. 54
A.G. van
der Steur transcribeerde de kaart van Warmond uit 1667 en de bijbehorende legger en voorzag
deze van een commentaar en aanvullingen tot 1830. 55
Goed kaartmateriaal is een grote steun bij grondonderzoek. Behalve de minuutplans die
nu gepubliceerd zullen worden, bevatten atlassen van kloosters en andere instellingen kaarten
van percelen. Gegevens uit dergelijke atlassen en uit 17e- en 18e-eeuwse kaarten van onder
andere de verzameling van Rijnland kunnen worden samengevoegd tot overzichtskaarten,
zoals Parlevliet heeft gedaan voor Katwijk en Valkenburg. 56
Indices van de namen gaan de processen-verbaal van de meting van Rijnland ontsluiten
voor genealogen. Een groep vrijwilligers heeft dit werk onder begeleiding van archiefambtenaren
van Leiden en Rijnland bijna voltooid. Een begin is gemaakt met het indiceren van
de uittreksels. 57
Morgenboeken zijn een rijke bron voor de geschiedenis van het platteland. Daar ligt nog
veel onontgonnen terrein, met name voor 'fundologen' (fundus = grond) om dat woord hier
maar eens te introduceren.
Conclusie
Na onderzoek in gemeentelijke archieven en/of raadpleging van inventarissen van deze archieven
moet ik tot de verdrietige conclusie komen dat de verpondingsregisters van het onbebouwde
land, of liever gezegd de morgenboeken van de ambachten van Rijnland uit het prekadastrale
tijdperk, grotendeels zijn weggegooid. Van het bebouwde onroerend goed resten
ons meer verpondingsregisters. Samengebracht zouden zij een rijke bron hebben gevormd
die ons meer inzicht had kunnen bieden over de verdeling van de belasting op onroerend
goed in Rijnland tijdens de Republiek. Gelukkig bleven in het Oud Archief van Rijnland
uittreksels uit de morgenboeken bewaard die het mogelijk maken de oude grondregistratie
gedeeltelijk te reconstrueren.
In de gemeentelijke archieven, in het Algemeen Rijksarchief en ook in het Oud Archief
van Rijnland zijn wel allerlei andere stukken bewaard gebleven die op basis van de morgenboeken
zijn opgesteld. Zij dienden voor de inning van de gewestelijke belasting en de omsla-
50 S.J. Fockema Andreae, 'Grondeigenaars en grondgebruikers in een hoekje van Holland', Ceres en Clio, zeven variaties
op het thema landbouwgeschiedenis. Agronomisch-historische bijdragen VI (Wageningen 1964).
51 Bos en Van Maanen, Fiscale bronnen, 46.
52 P.W.C. van Kessel, 'Boskoopse bazen, boeren en boomkwekers', Ons Voorgeslacht 48 (1993) 357-392.
53 E.F. van Dissel, Verslag en mededelingen Maatschappij der Nederlandsche letterkunde 1896/1897 (Leiden) 152-154.
54 J.C. Ramaer, De omvang van het Haarlemmermeer (Amsterdam 1892).
55 A.G. van der Steur, Chaerte vande vrye heerlickheydl Warmondt (Alphen aan den Rijn 1985).
56 D. Parlevliet, Historische atlas van Katwijk en Valkenburg 1825 (Katwijk 1990); idem, 1620 (Katwijk 1993).
57 P.W.C. van Kessel indiceerde Boskoop en Waddinxveen, E. Hoegee-de Nobel enkele uittreksels van Wassenaar.
107

De Rijnlandse morgenboeken
gen van de waterschappen. Ook deze kunnen een hulpmiddel zijn om de oorspronkelijke
morgenboeken te reconstrueren. Kaartmateriaal is daarbij onontbeerlijk.
De morgenboeken/verpondingsregisters werden door het ambachtsbestuur samengesteld
op basis van de processen-verbaal die de landmeters van hun metingen in de periode 1540/
1544 maakten. De gegevens daarvan bleven allemaal bewaard, voor het merendeel in het
Oud Archief van Rijnland. Gesteld mag worden dat de betrouwbaarheid van deze meetverslagen
nagenoeg honderd procent is, zowel wat namen als wat maten betreft. De betrouwbaarheid
van de leggers is echter veel minder. De maten van de percelen zijn slechts juist
in zoverre zij gebruikt werden als quote voor de berekening van de grondlasten. Zij zijn fout
als oppervlaktematen wanneer zij afwijken van het proces-verbaal van de meting, omdat zij
dan niet de werkelijke oppervlakte van de percelen aangeven. De namen in de leggers moeten
met reserve worden gehanteerd.
Uit mijn onderzoek blijkt ook dat in de ambachten van Rijnland de omslag van het morgengeld
niet gelijk was voor elke morgen, net zo min als de druk van de verponding voor
elk perceel relatief gelijk was. 'Morgen morgensgelijk' is weliswaar een principe dat in zijn
algemeenheid in het waterschapsrecht geldt, maar deze regel werd in Rijnland van 1550 tot
1851 niet toegepast bij de heffing van het morgengeld. Vanaf 1851 werd het morgengeld geheven
op basis van het rijkskadaster dat in 1832 van kracht was geworden, en gold het 'morgen
morgensgelijk' ook voor de aanslagen van het Rijnlands morgengeld.
108

Bijlage 1
De Rijnlandse morgenboeken
Bladzijde uit de legger van de verpondingen volgens het redres van 1603. Het schutblad van de legger
vermeldt: 'legger van de metinge in Wassenaer ende Zuytwijck no 2 out'. De omschrijving van dit elfde
bon is overgenomen uit het proces-verbaal van de meting van Pieter Sluyter, gedateerd 15 april 1544.
Het vruchtbare deel van de percelen werd aangeslagen voor ƒ2.2.0 per morgen, het uitgeveende deel
voor 15 stuiver per morgen. Samen brachten zij ƒ99.0.11 op (ƒ 1 = 20 stuivers; 1 stuiver = 16 penningen).
Oud Archief van de gemeente Wassenaar, inv.nr 109 fol. 64.
De Lageveen Hyer naer volcht die Lageveen die al uuytgegeven es in erfpacht ende is
leggende tusschen die scheyde van
Het elfde bon Voorschooten ende die Veensche Wateringe
die begonnen es te meeten van de Zijde af voortgaende naer die Papewech
toe als hyer nae volcht
1.
de morgen Cornelis Pieters zoon ende Jacob
tot ƒ2.2.0 Arijens zoon bruycken van Cornelis
Corn. ƒ6.6.0 Duyst cum sociis 6 morgen
Jacob ƒ6.6.0 Compt aen geit ƒ 12.12.0
hyervan getrocken
18 m. tot ƒ2.2.0
de reste tot 15st
Pieter Cornelis zoon Claes Pietersz.
ende Maritgen Cornelisdr sijn bruyckers
ende eygenaers
30 morgen 2 hond 52 roe
Pieter ƒ23.11.2 [doorgehaald]
Claes ƒ11.15.9
Compt aen geit ƒ47.2.4
Maritgen ƒ11.15.9
In de plaets van Pietere Aryen
Aryenss. Man ƒ 23.11.2 actum den 6enjulii 1624, in de plaets van Aryen Aryenss. Aryen Dirxss Sijde-
man actum den 7en april 1633
Nu doctor de Reeck de helft van ƒ47.2.4 is ƒ23.11.2
hyervan getrocken Cornelis Thonis zoon cum sociis bruycken
17/ 2m. tot ƒ2.2.0 van Aryen Thonis zoon cum sociis
de reste tot 15st
Aryen Pieterss. ƒ 5. 7.8
20 M> morgen 2 hond 59 roe
Aryen Thoniss. ƒ12. 2.8
Compt aen geit ƒ39.6.7
Cornelis ƒ12.14.1
Huych ƒ 9. 2.6
bleif van Huych sijn portie ƒ33 15en mey 1614
Summa Lateris ƒ99.0.11
Inde plaets van Aryen Pieterss. Pieter Claess.in den Haeche ƒ5.5
ende Blaeserus Leenderts ƒ0.2.8
In de plaets van Huych Teuniss. Evert Gerritss.Hammerlaen het jaer 1624 tot zijn lasten; nu docter
de Reeck uyt dese somme van 39.6.7 de somme van ƒ 14.15.2
De Reeck 12 morgen 50 roe, Teunis Aryenss. 5 morgen 2 hond 9 roe ende Evert Gerritss. 3 morgen
3 hond
109

De Rijnlandse morgenboeken
Bijlage 2
In het Oud Archief van Rijnland zijn van onderstaande ambachten (en dorpen) uittreksels van morgenboeken
aanwezig. De reeksen zijn niet compleet; de jaartallen geven het schrikkeljaar aan waarin
voor het eerst en waarin voor het laatst een exemplaar is ingeleverd. De onderstreepte jaartallen geven
aan dat het stuk een proces-verbaal van een landmeter is.
Aalsmeer 1543, 1550, 1580-1832
(ter) Aar 1543 1564-1836
Aarlanderveen 1540 1564-1836
Alkemade 1544, 1565, 1568-1832
Alphen 1541 1564-1824
Bennebrock 1544 1600-1820
Bcnthorn 1664-1680
Benthuizen 1543 1620-1832
Bloemendaal 1544 1584-1824
Boekhorst 1688-1848
Boskoop 1543 1564-1820
Burggravenveen 1543
Esselijkerwoude 1544 1564-1836
Haarlem (parochie) 1544 1584
Haarlemmerliede 1544 1584-1828
Hazerswoude 1544 1588-1840
Heemstede 1544 1600-1824
Hillegom 1544 1564-1820
Hoogmade 1543 1704-1828
Katwijk 1544 1568-1832
Koudekerk 1544 1564-1852
Leiderdorp 1543 1568-1840
Leimuiden 1543 1565-1808
Lisse 1544 1564-1848
Middelburg 1544 1596-1836
Nieuwerkerk 1544 1605-1808
Noordwijk en Noordwijkerhout 1542 1564-1840
Oegstgeest 1544 1580-1824
Oudshoorn 1541 1564-1828
Raasdorp 1544 1550-1676
Randenburg 1543 1596-1836
Reeuwijk 1544 1596-1844
Reyerskoop 1544 1596-1804
Rietwijk + Rietwijkeroord 1604-1820
Rijnsaterwoude 1543 1580-1828
Rijnsburg 1543 1580-1828
Sassenheim 1544 1564-1848
Schoot 1543 1564-1668
Schoten 1544 1600-1824
Stompwijk 1542 1564-1836
Valkenburg 1544 1568-1832
Vennep ' 1544 1564-1836
Veur (1544)' 1612-1844
Voorhout 1544 1564-1836
Voorschoten (1544) 2
1612-1844
110

Vriesekoop 1544 1564-1808
Vijfhuizen 1612-1824
Waddinxveen-Noord 1543 1564-1832
Waddinxveen-Zuid c. 1650
Warmond 1544 1564-1848
Wassenaar 1544 1564-1848
Zegwaard 1543 1564-1820
Zilk (1543) 3
1644-1840
Zoetermeer (1544)* 1568-1848
Zoeterwoude 1542 1564-1844
Zuidwijk (Boskoop) 1543 1564-1836
Zuidwijk (Wassenaar) 1544 1564-1848
Zuidschalkwijk 1544(?) 1612-1824
Zwammerdam (zie de 'ingenomen' Dam- of Binnenpolder)
Dijkplichtige ambachten:
Hofambacht
Houtrijk + Pol.
Osdorp
Sloten en Sloterdijk
Spaarndam
Spaarnwoude
Ingenomen landen:
1558 1602-1828
1558, 1585, 1640-1688
1558 1628
1558, 1601, 1612,1672
1648-1824
1558 1600-1828
Cattenbroek 1564 1600-1848
Dam-of Binnenpolder 1608-1844
Den Engh 1600-1848
Rappijnen 1564 1600-1848
Schagen 1600-1848
Waarder Oost 1608-1828
Waarder West 1604-1828
IJsselveld 1564 1600-1848
Pold. Zuidzijde en Weypoort 1580-1828
De Rijnlandse morgenboeken
1 Gemeentearchief Leiden (GAL), Secr. Arch. II inv.nr 5809, Authentiek afschrift door Jan van Hout van 1592.
2 Zie noot 1.
3 GAL, Secr. Arch. I inv.nr 1320.
4 Gemeentearchief Zoetermeer, inv.nr 261.
111

M.R. de Vrij
De portretten van de familie Van Blyenburgh
in het Museum mr. Simon van Gijn in Dordrecht
Stoffige depots waar kunstwerken al decennia lang een schemerig bestaan leiden zullen voor
iedere oprechte liefhebber van kunst een gruwel zijn. De voorwerpen die het ongeluk hebben
naar een dergelijke plaats te worden verbannen, hebben in de regel weinig kans ooit nog aan
de volstrekte anonimiteit te worden onttrokken. Vaak leidt een onkundige catalogisering of
een onkundige wijze van opslag tot het zoekraken of zelfs tot de uiteindelijke desintegratie
van het object.
Toch zit er ook een aardige kant aan dergelijke opslagruimtes. De onderzoeker die de
moeite neemt er eens serieus rond te kijken, kan soms verrassende ontdekkingen doen. Zo
leidde een verkenningstocht op de zolder van het Museum mr. Simon van Gijn in Dordrecht,
door de auteur van dit artikel in januari 1991 ondernomen met het oogmerk de daar
aanwezige bestanden te inventariseren, tot de herontdekking van een complete verzameling
van maarliefst honderdvijftig 17e- en 18e-eeuwse schilderijen waarvan het grootste deel wegens
plaatsgebrek nog nooit aan het publiek was getoond. Hieronder bevonden zich schilderijen
van meesters met klinkende namen zoals Van Miereveld, Sorgh en Van Ravesteyn. Eén
van de interessantste herontdekkingen was een serie van achttien portretten die samen deel
uitmaakten van een zogenaamde Ahnengalerie, ofwel een serie voorouderportretten.
De achttien portretten, waarvan er dertien op paneel en vijf op doek zijn geschilderd, stellen
leden van de familie Van Bleyenburgh voor, een Dordtse familie waarvan een groot aantal
leden in de 17e eeuw prominente posities in het stadsbestuur bekleedde. Veertien van de
achttien portretten kunnen met zekerheid worden gedateerd in het midden van de 17e eeuw.
De overige vier zijn latere aanvullingen op de serie: twee echtparen lieten hun portretten
in respectievelijk de jaren zeventig van de 17e eeuw en in het jaar 1702 schilderen.
Van de veertien portretten uit het midden van de 17e eeuw zijn er elf waarschijnlijk van
de hand van eenzelfde, niet met name bekende kunstenaar. De overige drie zijn van de hand
van Michiel van Miereveld, Cornelis Jonson van Ceulen en Adriaen Hanneman. De aanvullingen
zijn van respectievelijk Sebastiaen Mutsaert en Aert de Gelder.
Door vererving kwam de Ahnengalerie waarschijnlijk in de jaren dertig van de 19e eeuw
in het bezit van de familie Collot d'Escury in Den Haag die de serie van 1901 tot 1919 in
bruikleen gaf aan het Rijksmuseum te Amsterdam. In 1952 werden de portretten in bruikleen
afgestaan aan het Museum mr. Simon van Gijn in Dordrecht, waar wegens ruimtegebrek
slechts één portret permanent kon worden getoond. Sinds de bovengenoemde herontdekking
van de overige portretten in 1991 wordt de serie echter integraal tentoongesteld in
een van de zalen van het museum. 1
De kunstzinnige kwaliteiten van de schilderijen komen op het tweede plan. Enkele portretten
zijn buitengewoon goed, andere daarentegen zijn niet meer dan middelmatige produkten
van weinig belangwekkende kunstenaars. De ware betekenis van de serie ligt besloten
in het feit dat het hier de meest complete 17e-eeuwse Ahnengalerie betreft die in ons land
bewaard is gebleven.
De opdrachtgever van een Ahnengalerie liet zijn voorouders vanaf de stamouders in beeld
1 Archief Museum mr. Simon van Gijn, dossiernr 437.
112

De portretten van de familie Van Blyenburgh
Afb. 1. Anoniem, midden 17e eeuw, Portret van Afb. 2. Anoniem, midden 17e eeuw, Portret van
Cornelis van Blyenburgh. Olieverf op paneel, 69 x 58 Cathanna Schoyte. Olieverf op paneel, 69 x 58 cm.
cm. Museum mr. Simon van Gijn, Dordrecht Museum mr. Simon van Gijn, Dordrecht (inv.nr
(inv.nr 2241). 2242V ^
Afb. 4. Anoniem, midden 17e eeuw, Portret van
Adriaen van Bleyenburgh I. Olieverf op paneel,
69x58 cm. Museum mr. Simon van Gijn, Dor­
drecht (inv.nr 2243).
113

De portretten van de familie Van Blyenburgh
brengen in hetzelfde formaat en vergelijkbare stijl als hij zichzelf liet portretteren. Het gebruik
dateert al uit de middeleeuwen toen vorsten in hun paleizen een Anhengallerie lieten
aanbrengen. Het doel van een dergelijke serie was impliciet het legitimeren van de koninklijke
macht. Niet zelden bleek dat in zo'n geval de stamboom teruggevoerd kon worden tot goden
als Zeus of Jupiter, of kwamen er historische figuren als Julius Caesar of Karei de Grote
in de stamboom voor. 2
In de 17e eeuw namen de Hollandse patriciërs dit gebruik over, maar zij brachten hun
wensen in overeenstemming met de in die tijd en in een burgerlijk milieu geldende normen.
Een 17e-eeuwse Ahnengalerie met Mars en Venus als stamouders zal men in de Nederlanden
dus niet snel tegenkomen, maar als men illustere voorouders had dan werden deze zeker
nadrukkelijk in beeld gebracht.
Door vererving vielen de meeste series op den duur uiteen. Op slot Zuylen, het kasteel
Duyvenvoorde en in het museum Van Loon in Amsterdam bevinden zich grotere of kleinere
delen van Ahnengaleries. Geen enkele collectie kan zich er echter op beroepen een complete
serie in bezit te hebben. In de Dordtse serie zijn van vrijwel iedere generatie de portretten
van de stamouders bewaard gebleven. Daardoor geeft zij als enige een goed beeld van hoe
een Ahnengalerie er ongeveer uit gezien moet hebben.
De portretten van de eerste vijf generaties Van Bleyenburgh zijn waarschijnlijk alle door een
onbekend gebleven kunstenaar omstreeks 1650 vervaardigd. 3
De serie begint met de portretten van de stamouders van de familie Cornelis Van Bleyenburgh
(ca 1450-1521) en zijn echtgenote Catharina Schoyte (overleden 1487) (alb. 1 en 2).
Cornelis van Bleyenburgh was ondermeer regimentscommandant in het leger dat in 1473
door Karei de Stoute tegen het hertogdom Gelre werd uitgestuurd teneinde dit gebied gewapenderhand
binnen de Bourgondische invloedssfeer te brengen. Ook speelde hij een leidende
rol in de binnenlandse strijd die volgde op de dood van Karei de Stoute in 1477, waarbij
vele steden en ook het hertogdom Gelre (in 1491) zich weer onafhankelijk verklaarden van
Bourgondië. Van Bleyenburgh veroverde onder andëre de stad Nieuwpoort en was aanvoerder
bij de slag op de Lek in 1489. Deze slag volgde op een poging om het door Maximiliaan
van Oostenrijk belegerde Rotterdam dat zich recentelijk onafhankelijk van het Bourgondische
Rijk had verklaard, over de rivier de Lek te bevoorraden. De Rotterdamse vloot onder
leiding van Jan van Naaldwijk werd door de troepen van Cornelis van Bleyenburgh verpletterend
verslagen.
Catharina Schoyte stamde uit een voornaam Dordts geslacht. Voor de portretten van het
echtpaar baseerde de kunstenaar zich op een groot 16e-eeuws schilderij in de stijl van Lucas
van Leyden, waarop een kaartspelend paar en een nar zijn afgebeeld. Het is bekend dat dit
schilderij zich al in de 17e eeuw in het bezit van de familie Van Bleyenburgh bevond, waar
het blijkbaar doorging voor een portret van de stamouders. In de 17e eeuw werden de familiewapens
toegevoegd boven de hoofden van de kaartspelers. Ook werd in dezelfde periode
de volgende tekst aangebracht: 'Dit is Cornelis van Blyenburgh overste in den Oorlog van
2 G. Bazin, The museum age, p. 65. Een min of meer compleet bewaard gebleven Ahnengalerie is aanwezig op
het kasteel Fontainebleau. Deze serie werd vervaardigd in opdracht van Frans I.
3 Archief Museum mr. Simon van Gijn, dossiernr 437. In 1986 in het Rijksmuseum te Amsterdam uitgevoerd
technisch onderzoek heeft uitgewezen dat in ieder geval de portretten van de eerste drie generaties in het midden
van de 17e eeuw zijn vervaardigd. Voor de portretten van de daarop volgende twee generaties, die van dezelfde
hand stammen, kan vermoedelijk dezelfde datering worden aangehouden.
114

De portretten van de familie Van Blyenburgh
Afb. 5. Anoniem, midden 17e eeuw, Portret van Afb. 6. Anoniem, midden 17e eeuw, Portret van
Hyman van Bleyenburgh. Olieverf op paneel, 69x58 Camelia van Droogendijk. Olieverf op paneel,
cm. Museum mr. Simon van Gijn, Dordrecht 69x58 cm. Museum mr. Simon van Gijn, Dor-
(inv.nr 2244). drecht (inv.nr 2245).
Holland tegens Gelderland ... was getrouwd met jonkvrouwe Catharina Schojts ...'. 4
Een 19e-eeuwse kopie van dit schilderij bevindt zich in het Museum mr. Simon van Gijn
(afb. 3).
Het is overigens verbazingwekkend dat de opdrachtgever in het kaartspelende paar de
portretten van zijn stamouders heeft willen zien. Waarschijnlijk werden de negatieve connotaties
van de voorstelling, die een hekeling van het kaartspel en impliciet onzedelijk gedrag
verbeeldt, al in de 17e eeuw niet meer begrepen.
Voor het portret van de zoon van Cornelis van Bleyenburgh en Catharina Schoyte, Adriaen
van Blyenburgh I (1485-1510) kon de kunstenaar gebruik maken van een contemporain portret
(afb.4). Het schilderij waarop het portret in de Ahnengalerie is gebaseerd toonde Adriaen
van Blyenburgh in zijn functie van schepen van de stad Dordrecht, gezeten aan een tafel met
een briefin de rechterhand. Het oorspronkelijke schilderij van een onbekende maker was 1515
gedateerd en moet dus als een postuum portret worden beschouwd. Tot 1945 bevond het zich
in de collectie Bergeron in Den Haag. Na deze datum ontbreekt echter ieder spoor. 5
4 School van Lucas van Leyden, Kaartspelers. Olieverf op paneel, 89 x 104 cm. Collectie Th. Collot d'Escury, Parijs.
Hoewel het schilderij in geen enkele officiële catalogus van het werk van Van Leyden voorkomt, draagt
het alle kenmerken van zijn stijl. De bedoelde kopie naar het aan Van Leyden toegeschreven schilderij werd
geschilderd door de 19e-eeuwse amateur Duncan Macalester. De kopie volgt het origineel getrouw, zowel wat
betreft de in de 17e eeuw aangebrachte wapenschilden als de tekst.
5 Archief Museum mr. Simon van Gijn, dossiernr 437. Formele gegevens over het schilderij in Den Haag ontbre­
ken.
115

De portretten van de familie Van Blyenburgh
Afb. 7. Jan Doudijn, De brand van de Nieuwe of St. -Nicolaaskerk te Dordrecht. Olieverf op doek,
96,5x133,5 cm. Museum mr. Simon van Gijn, Dordrecht (inv.nr 1404).
Een vrouwelijk pendant van het portret van Adriaen van Blyenburgh is niet bekend. Het
portret van zijn echtgenote Clara Wycher, van wie verder geen biografische gegevens bekend
zijn, heeft ongetwijfeld ook deel uitgemaakt van de Ahnengalerie. Het is het eerste schilderij
van de serie dat met zekerheid ontbreekt.
De portretten van de volgende generatie zijn wel bewaard gebleven. Zowel de oudste zoon
van Adriaen van Blyenburgh, Hyman als diens jongere broer Adriaen II zijn met hun echtgenotes
in de Ahnengalerie opgenomen.
Hyman van Bleyenburgh (1509-1579) was waardijn van de Munt van Holland en werd
in 1549 benoemd tot burgemeester van Dordrecht (afb. 5). Het portret van Hyman draagt
op de achterzijde het opschrift 'Porbus.Pinx'. Aldus wordt de suggestie gewekt dat het hier
om een werk van de bekende Brugse portrettist Pieter Pourbus (1523-1584) zou gaan. Het
portret van Cornelia van Droogendijk, de vrouw van Hyman van Blyenburgh, draagt op
de achterzijde een variant van het opschrift, namelijk 'Po(rbus pinx:)' (afb. 6).
In beide gevallen gaat het echter zeker niet om werk van Pieter Pourbus. De gelikte trant,
waarin beide werken zijn uitgevoerd, doet vermoeden dat het hier om kopieën gaat. De ondertekening,
die in het portret van Cornelia van Droogendijk op enkele plaatsen zichtbaar
is, laat zien dat de schilder tijdens het werken geen veranderingen aanbracht, een werkwijze
die wijst in de richting van een kopie.
Het is overigens niet uitgesloten dat de originelen wel van de hand van Pieter Pourbus
waren. Stilistisch vertonen de portretten verwantschap met zijn werk. Toch kunnen ze niet
met zekerheid aan Pourbus-worden toegeschreven omdat de originelen niet bekend zijn. Het
feit dat het echtpaar Van Blyenburgh geen aanwijsbare band had met Brugge, en het feit
dat de stijl van Pieter Pourbus door heel wat van zijn tijdgenoten werd geïmiteerd, lijken
voldoende om enige reserve te betrachten. De originele portretten van Hymans' jongere
116

Afb. 8. Anoniem, midden 17e eeuw, Portret van
Adriaen van Bleyenburgh II. Olieverf op paneel,
69x58 cm. Museum mr. Simon van Gijn, Dor­
drecht (inv.nr 2246).
De portretten van de familie Van Blyenburgh
Afb. 9. Anoniem, midden 17e eeuw, Portret van
Clara Bogaert. Olieverf op paneel, 69 x 58 cm. Mu­
seum mr. Simon van Gijn, Dordrecht (inv.nr
2247).
Afb. 10. Anoniem, midden 17e eeuw, Altaarstuk van de familie Van Bleyenburgh, zijluiken. Olieverf op
paneel, elk 98x34,5 cm. Museum mr. Simon van Gijn, Dordrecht (inv.nr 2262).
117

De portretten van de familie Van Blyenburgh
broer Adriaen van Blyenburgh II en zijn vrouw Clara Bogaert zijn wel bekend.
Net als zijn broer was Adriaen van Blyenburgh II waardijn van de Munt van Holland.
Daarnaast was hij van 1549 tot 1571 in functie als schout van de stad Dordrecht. In die hoeda­
nigheid komt hij ook voor op het bekende schilderij 'De brand van de Nieuwe Kerk te Dor­
drecht' van Jan Doudijn (afb. 7). Op dit schilderij bevindt Van Blyenburgh zich te midden
van de groep waterdragende monniken, rechts. Hij is herkenbaar aan de met luipaardvel
afgezoomde mantel. Het portret dat werd vervaardigd voor de Ahnengalerie toont Adriaen
van Blyenburgh in dezelfde houding gekleed in dezelfde mantel (afb. 8).
De lijst van het schilderij van Doudijn bevat een vierregelig vers dat als volgt luidt:
Twas op daCh na Angnieten daCh
Vandat Iaer staet hier gefChreVen
Men de nieuW KerCk Verbranden saCh
Was 't Vier groot seer stiif verheVen
De kapitalen, op de lijst in rood aangebracht, vormen tezamen het jaartal 1567 wat, rekening
houdend met de in die tijd gehanteerde paasstijl, op 1568 neerkomt. De brand van de kerk
vond op 19 januari van dat jaar plaats en het schilderij is vermoedelijk nog in hetzelfde jaar
ontstaan, waarschijnlijk zelfs in opdracht van Adriaen van Blyenburgh. Het schilderij van
Jan Doudijn bevond zich met zekerheid in de 17e eeuw in het bezit van de familie Van Blyen­
burgh. Het lijkt dan ook aannemelijk dat het portret van Van Blyenburgh direct aan het por­
tret in het schilderij van Doudijn is ontleend. 6
Het portret van Clara Bogaert lijkt te zijn gebaseerd op het portret dat voorkomt op de
rechtervleugel van het zogenaamde huisaltaar van de familie Van Blyenburgh dat zich ook
in de collectie van het Museum van Gijn bevindt (afb. 9 en 10). Afgaande op de kleding moet
het altaar in de late jaren vijftig of vroege jaren zestig van de 16e eeuw worden gedateerd.
De dood van Clara Bogaert in 1560 moet hier als terminus ante quem worden gehanteerd.
En aangezien het portret van Adriaen van Blyenburgh II zeker niet op het portret in het al­
taar is gebaseerd, ligt er tussen de originelen waarnaar beide portretten zijn vervaardigd een
tijdsverschil van ongeveer zeventien jaar. Het lijkt aldus uitgesloten dat de portretten van
Adriaen van Blyenburgh en Clara Bogaert in de Ahnengalerie vervaardigd zouden zijn naar
twee onbekend gebleven pendanten.
De volgende generatie wordt vertegenwoordigd door de portretten van Adriaen van Blyen­
burgh III (1532-1582), de oudste zoon van Adriaen van Blyenburgh II en Clara Bogaert, en
zijn echtgenote Catharina Cool (1537-1620) (afb. 11 en 12). Net als zijn vader en oom was
Adriaen van Blyenburgh waardijn van de Munt van Holland. Daarnaast was hij comman­
deur-generaal van de krijgsmacht der Nederlanden en was hij als geheimraad in dienst bij
Willem van Oranje. Zijn portret draagt op de achterzijde het opschrift 'Miereveld Pinx:'.
Op het portret lijkt Van Blyenburgh ten hoogste veertig jaar oud, wat zou betekenen dat
het schilderij omstreeks 1570 is ontstaan. De Delftse portrettist Michiel van Miereveld
6 Tot 1840 was het schilderij in het bezit van de familie Van Bleyenburgh. In dat jaar werd het geërfd door jonkheer
J.D. Quarles van Ufford enJ.W.A. baron Collot d'Escury, die het op 15 juni van dat jaar aan de stad Dordrecht
schonken. Tot 1972 heeft het schilderij op het stadhuis gehangen. In dat jaar is het overgebracht naar
het Museum mr. Simon van Gijn in ruil voor een 17e-eeuwse kopie van het schilderij uit de collectie van het
11!',

De portretten van de familie Van Blyenburgh
Afb. 11. Anoniem, midden 17e eeuw, Portret van Afb. 12. Anoniem, midden 17e eeuw, Portret van
Adriaen van Bleyenburgh III. Olieverf op paneel, Catharina Cool. Olieverf op paneel, 69x58. Mu-
68x58 cm. Museum mr. Simon van Gijn, Dor- seum mr. Simon van Gijn, Dordrecht (inv.nr
drecht (inv.nr 2248). 2249).
Afb. 13. Anoniem, midden 17e eeuw, Portret van Afb. 14. Jan van Ravesteyn, Portret van Adriaen
Maria Carré. Olieverf op paneel, 69 x 58. Museum v a n Bleyenburgh IV. Olieverf op paneel, 69 X 58 cm.
mr. Simon van Gijn, Dordrecht (inv.nr 2250). Museum mr. Simon van Gijn, Dordrecht (inv.nr
2251).
119

De portretten van de familie Van Blyenburgh
(1567-1641) kan niet de maker van het portret zijn. Bovendien heeft het portret, evenals dat
van zijn echtgenote dat het misleidende opschrift 'Porbus Pinx:' op de achterzijde draagt,
alle kenmerken van een kopie. De uitvoering is glad en er zijn geen sporen van retouches
te vinden.
Stilistisch staan de beide portretten dicht bij het werk van Adriaen Key (1544-1589), een
uit Antwerpen afkomstig maar vooral in de Nederlanden actief portrettist. Key had een zeer
omvangrijk atelier dat een al even omvangrijke cliëntele van portretten in zijn stijl moest
voorzien. Het is niet uitgesloten dat de originelen van beide portretten uit zijn atelier afkomstig
waren. Helaas zijn deze niet bekend.
Van de volgende generatie Van Blyenburgh is slechts het portret van Maria Carré bewaard
gebleven (afb. 13). Van haar zijn geen andere gegevens bekend dan dat zij de echtgenote was
van de tweede zoon van Adriaen van Blyenburgh III, Jacob van Blyenburgh. Jacob van Blyenburgh
(1562-1609) was schepen van de stad Dordrecht. Ongetwijfeld maakte ook zijn portret
oorspronkelijk deel uit van de serie.
De tot nu toe besproken portretten waren alle het werk van dezelfde kunstenaar die deze
waarschijnlijk omstreeks het midden van de 17e eeuw vervaardigde.
Het portret van Adriaen van Blyenburgh IV (1589-1630), de zoon van Jacob van Blyenburgh,
wordt echter van oudsher, en waarschijnlijk terecht, toegeschreven aan de Haagse
portretschilder jan van Ravesteyn (ca 1570-1657) (afb. 14). 7
Van Blyenburgh was net als zijn
overgrootvader en grootvader in functie als waardijn van de Munt van Holland. Ook was
hij gedurende het laatste decennium van zijn leven in dienst als schout van de stad Dordrecht.
De ketting - mogelijk een schoutsketen - om het wapenschild boven de geportretteerde
zou een verwijzing kunnen zijn naar zijn ambt. Ook het door Van Blyenburgh gedragen
ordeteken zal een verwijzing zijn naar één van zijn ambten. Helaas kon het niet worden
geïdentif icee rd.
Gezien de middelbare leeftijd van de geportretteerde en de platte kraag die omstreeks
1630 in de mode kwam, lijkt het schilderij dus rond 1630 gemaakt te zijn.
Het portret van de Dordtse burgemeestersdochter Carolina van Beveren (1589-1625), de
eerste echtgenote van Van Blyenburgh, is kennelijk als pendant van het portret van Van Ravesteyn
bedoeld (afb. 15). Het portret van Carolina van Beveren is echter zeker niet van de
hand van Van Ravesteyn en stamt ook niet uit dezelfde periode als het portret van Adriaen
van Blyenburgh IV. Afgaande op de gladde en ongeïnspireerde uitvoering ervan lijkt ook
dit schilderij een kopie te zijn; waarschijnlijk stamt het van dezelfde kunstenaar die de oudere
generaties Van Blyenburgh in beeld bracht. Het portret draagt de datering 'An[n]o 1612',
wat waarschijnlijk de ontstaansdatum van het origineel is. Het origineel kan overigens heel
goed een schilderij van Van Ravesteyn geweest zijn, want van zijn hand zijn vele vergelijkbare
portretten bekend. Door het tijdsverschil van achttien jaar tussen de portretten van het
echtpaar is het de vraag of ze oorspronkelijk als pendanten bedoeld zijn geweest.
De portretten van de jongere generaties van de familie zijn door verschillende kunstenaars
gemaakt. Bovendien wekken deze portretten de indruk direct naar model te zijn vervaardigd.
7 Archief'Museum mr. Simon van Gijn, dossiernr 437. Dit wordt onder meer meegedeeld door prof.dr J.G van
Gelder in een brief van 7 februari 1953 aan de museumdirectie.
120

Afb. 15. Anoniem, midden 17e eeuw, Portret van
Carolina van Beveren. Olieverf op paneel, 68,5x59
cm. Museum mr. Simon van Gijn, Dordrecht
(inv.nr 2252).
De portretten van de familie Van Blyenburgh
Afb. 16. Cornelis Jonson van Ceulen, Portret van
Adriaen van Bleyenburgh V. Olieverf op doek, 71 x 62
cm. Museum mr. Simon van Gijn, Dordrecht
(inv.nr 2254).
Afb. 17. Adriaen Hanneman, Portret van Levina
de Vriese. Olieverf op paneel, 69 x 59 cm. Museum
mr. Simon van Gijn, Dordrecht (inv.nr 2255).
121

De portretten van de familie Van Blyenburgh
Zo is de zoon van Adriaen van Blyenburgh IV en Carolina van Beveren, eveneens Adriaen
geheten, geportretteerd door de vermaarde Haagse portretschilder Cornelis Jonson van
Ceulen (1593-1661/62) (afb. 16). Adriaen van Blyenburgh V (1616-1682) behoorde tot de aanzienlijkste
burgers van de stad Dordrecht en bekleedde gedurende zijn leven tal van belangrijke
ambten. Hij werd drie maal benoemd tot burgemeester. Ook was hij waardijn van de
Munt van Holland en lid van de Raad van State en van de Staten van Holland en West-Friesland.
8
Geen wonder dat hij zijn portret liet schilderen door een in die tijd modieus en duur
portrettist. Linksboven draagt het schilderij de signatuur 'Cornelius Jonson v. Ceulen fecit
1654'.
Het portret van Van Blyenburghs echtgenote Levina de Vriese (1625-?) werd geschilderd
door de in zijn tijd niet minder vermaarde en minstens zo dure Haagse portrettist Adriaen
Hanneman (ca 1601-1671) (afb. 17). Hoewel O. ter Kuile eens zijn twijfels over de eigenhandigheid
van het schilderij heeft uitgesproken, zonder deze overigens te preciseren, lijkt er
geen reden om aan te nemen dat het werk niet van Hanneman zou zijn. In ieder geval draagt
het alle kenmerken van zijn stijl, waarbij vooral de vlotte toets en de grijsblauwe aanzet van
de schaduwpartijen de toeschrijving aan Hanneman kracht bijzetten. Het schilderij is linksonder
'An[n]o 1653' gedateerd en is dus een jaar eerder ontstaan dan het portret van Adriaen
van Blyenburgh V.
Het was niet gebruikelijk dat portretten die als pendanten zijn bedoeld, door twee verschillende
kunstenaars werden vervaardigd. Bovendien werd het portret van Adriaen van Blyenburgh
V uitgevoerd op doek en dat van Levina de Vriese op paneel. Waarschijnlijk werden
de opdrachten dan ook niet gelijktijdig verleend, maar liet Van Blyenburgh zijn portret
schilderen als aanvulling op het reeds bestaande portret van Levina, mogelijk ter gelegenheid
van hun huwelijk dat in 1654 plaatsvond.
Aangezien de portretten van de oudere generaties Van Blyenburgh ook in het midden van
de 17e eeuw gedateerd moeten worden, zou men kunnen veronderstellen dat het ontstaan
van de serie in ieder geval iets met het echtpaar Van Blyenburgh-de Vriese te maken heeft.
Het lijkt mogelijk dat zij de serie bestelden of cadeau kregen ter gelegenheid van hun huwelijk
zoals dat in de 17e eeuw wel gebruikelijk was. 9
Het enige probleem bij deze veronderstelling
is het portret van Adriaen van Blyenburgh IV door Van Ravesteyn dat ongeveer twintig
jaar ouder is dan de overige portretten. Het zou in dit geval kunnen gaan om een postuum
portret. Van Ravesteyn leefde tot 1657 en bleef tot zijn dood in dezelfde stijl werken. Hij zou
het portret van Ardriaen van Blyenburgh IV in een ouderwetse stijl hebben kunnen vervaardigen
ter gelegenheid van het huwelijk. Het lijkt echter niet waarschijnlijk dat men bij gelegenheid
alle voorouderportretten zou hebben laten vervaardigen door één kunstenaar met
uitzondering van het portret van Adriaen van Blyenburgh IV.
Samenvattend lijkt de meest aannemelijke hypothese voor het ontstaan van de Ahnengalerie
van het geslacht Van Blyenburgh de volgende: het echtpaar Van Blyenburgh-de Vriese
bestelde zijn eigen portretten als aanvulling op het reeds bestaande portret van Van Ravesteyn.
Vervolgens vatten zij het idee op om de serie met portretten van de voorouders aan
te vullen, waarbij zij de gehele opdracht aan een kunstenaar verstrekten. Dat deze opdracht
niet aan Van Ravesteyn gegeven werd, zou alleen al door zijn hoge leeftijd - ten tijde van
8 Archief Museum mr. Simon van Gijn, dossiernr 437.
9 B. Hinz, 'Das Familienbild des Jan Miense Molenaar in Haarlem', in: Stadel Jahrbuch (1973) 211.
122

De portretten van de familie Van Blyenburgh
Afb. 18. Anoniem, eind 17e eeuw, Portret van Afb. 19. Anoniem, eind 17e eeuw, Portret van
Adriaen van Bleyenburgh VI. Olieverf op doek, Elisabeth Droste. Olieverf op doek, 69 x 61 cm. Mu-
69 x 61. Museum mr. Simon van Gijn, Dordrecht seum mr. Simon van Gijn, Dordrecht (inv.nr
(inv.nr 2256). 2257).
Afb. 20. Aert de Gelder, Portret vanjohan van den Afb. 21. Aert de Gelder, Portret van Charlotte van
Burgh. Olieverf op doek, 68x59 cm. Museum mr. Bleyenburgh. Olieverf op doek, 68x59 cm. Mu-
Simon van Gijn, Dordrecht (inv.nr 2259). scum mr. Simon van Gijn, Dordrecht (inv.nr
2258).
123

De portretten van de familie Van Blyenburgh
het huwelijk van Adriaen van Blyenburgh en Carolina de Vriese in 1654 liep Van Ravesteyn
al tegen de 90! - te verklaren zijn.
Nog twee generaties Van Blyenburgh breidden nadien de serie uit met hun portretten.
Behalve het formaat hebben deze schilderijen echter weinig meer gemeen met de portretten
van de oorspronkelijke serie. De schilderijen zijn alle op doek geschilderd en de figuren staan
anders in het vlak dan de geportretteerden op de oudere schilderijen.
Allereerst zijn het de portretten van Adriaen van Blyenburgh VI (1647-1682) en zijn
vrouw Elisabeth Droste (afb. 18 en 19). Adriaen van Blyenburgh VI, de zoon van het echt­
paar Van Blyenburgh-de Vriese, was penningmeester in het bestuur van de Alblasserwaard
en ontvanger van de gemeentebelastingen over het district Kemperland en de meierei van
's-Hertogenbosch.
Stilistisch vertonen beide portretten enige verwantschap met enkele in 1981 in Dordrecht
geveilde portretten die werden toegeschreven aan de Dordtse portretschilder Sebastiaen
Mutsaert (overleden 1694). Het beeld dat men van de produktie van deze kunstenaar heeft,
is echter te onvolledig om de portretten zonder meer als werk van zijn hand te accepteren.
Wel kunnen de portretten op grond van de kleding met zekerheid in de vroege jaren zeven­
tig van de 17e eeuw worden gedateerd.
De serie wordt ten slotte afgesloten door twee magistrale portretten van Johan van den
Burch en zijn vrouw Charlotte van Blyenburgh door Aert de Gelder (1645-1727), één van
de belangrijkste Noordnederlandse schilders (afb. 20 en 21). Deze portretten behoren tot
het beste wat hij maakte.
Johan van den Burch (1660-1730) was vanaf 1696 schepen en lid van de Oudraad van Dor­
drecht. De kleding van de geportretteerde is een fantasiekostuum dat vaker bij De Gelder
voorkomt. Onder andere is dit het geval bij het portret van een andere Dordtse magistraat,
Ernst van Beveren, dat zich in het Rijksmuseum te Amsterdam bevindt. 10
H. van Lutterveld heeft gesuggereerd dat dergelijke kleding als 'Bourgondisch' of 'Oud
Vaderlands' te boek stond. Mogelijk moest dergelijke kledij de eerbiedwaardige ouderdom
van het geslacht waartoe de geportretteerde behoorde onderstrepen.
Van den Burch was getrouwd met Charlotte van Blyenburgh (1665-1729), de dochter van
Adriaen van Blyenburgh VI en Elisabeth Droste. Zij was het enige kind van dit echtpaar
en na haar dood houdt de familie Van Blyenburgh op te bestaan. In zekere zin is dit voor
het voortbestaan van de Ahnengalerie van de familie Van Blyenburgh van groot belang ge­
weest. Het uitblijven van rechthebbende erfgenamen heeft waarschijnlijk verhinderd dat de
serie uiteenviel. Bij meer manlijke erfgenamen werden dergelijke series vaak verdeeld over
het aantal rechthebbenden. Dit is onder andere gebeurd met een serie op kasteel Duiven­
voorde, die volgens de boedelinventaris uit 1728 is verdeeld over vijf erfgenamen.
Slechts twee portretten ontbreken met zekerheid aan de serie. Gezien het feit dat van de der­
de generatie Van Blyenburgh de portretten van zowel de oudste (Hymen) als de jongste zoon
(Adriaen II) een plaats hebben gevonden in de serie kan men zich afvragen of ook de latere
generaties oorspronkelijk met meer portretten vertegenwoordigd waren. Hoe het ook zij, het
Museum mr. Simon van Gijn heeft een voor Nederland unieke serie portretten in zijn bezit,
die meer aandacht verdient dan zij tot op heden in de vakliteratuur heeft gekregen.
10 H. van Lutterveld, Hollandse Musea (1961) 86. Portret van Ernst van Beveren. Olieverf op doek, 128 x 105 cm. Collectie
Rijksmuseum Amsterdam, inv.nr A3969.
124

Museumnieuws
Het Volksbuurtmuseum in Den Haag: een cultureel
bastion in een stadsvernieuwingswijk.
Volksbuurtmuseum, Hobbemastraat 120, 2526
JS, Den Haag, tel. 070-389 8186.
Openingstijden: woensdag t/m zondag van 14.00
tot 17.00 uur. Dinsdag voor groepen op aanvraag.
Rondleidingen in het Buitenmuseum op aanvraag.
Op 24 november 1993 werd het Volksbuurtmuseum
in Den Haag officieel geopend. De stad is
sinds die dag een unieke culturele instelling rijker.
Het complex - ontworpen door Jan Brouwer
- is meer dan alleen een museum. In het gebouw
bevinden zich een carrillon, een theater
met 150 zitplaatsen, een danszaal en een doka,
die gebruikt worden door cursisten van cultureel
centrum het Koorenhuis. Het museum is toegerust
met een panoramatoren, die een prachtig
uitzicht biedt op de omgeving van het museum,
de Schilderswijk: één van de 19e-eeuwse arbeiderswijken
waarop het museum zijn aandacht
spitst. Achter het gebouw bevindt zich een Openluchttheater.
Dit buitentheater zal uitsluitend
's zomers gebruikt worden voor gratis toegankelijke
culturele evenementen. De bovenste etages
van het gebouw zijn verhuurd als woningen of
ateliers; sommige appartementen zijn zo gebouwd
dat ze voor beide functies geschikt zijn.
Het Volksbuurtmuseum fungeert bovendien als
begin- en eindpunt van een museumroute: dit zogenaamde
Buitenmuseum behoort ook tot de attracties
van het museum. Kortom, het Volksbuurtmuseum
verenigt een zeldzame combinatie
van wonen, werken en cultuur in zich.
Afb. 1. De Panoramatoren met een deel van het
Volksbuurtmuseum.
tien jaar na de eerste ideeën werd daadwerkelijk
met de bouw van het Volksbuurtmuseum begonnen.
Wat wil het Volksbuurtmuseum laten zien?
Ontstaansgeschiedenis
In het Volksbuurtmuseum bevinden zich twee
tentoonstellingsruimtes: één voor de basistentoonstelling
en één voor wisselende exposities. De
In december 1980 startte buurtkrant De Schilders- basistentoonstelling biedt, aan de hand van fowijker
een serie De geschiedenis van een arbeiderswijk to's, video's en begeleidende teksten, een over­
van de hand van John Duijvestein, de huidige dizicht van het wonen en werken in Nederlandse
recteur van het museum. De belangstelling voor volksbuurten vanaf hun ontstaan in de 19e eeuw
deze wijk en zijn historie bleek zo groot dat de ar­ tot heden. Daarnaast wordt het leven in een
tikelen werden gebundeld tot een boek. In de loop volksbuurt tastbaar in beeld gebracht door een
van de tijd groeide het besef dat met zo'n belang­ volledig in dertiger-jaren-stijl ingerichte keuken
rijk stuk geschiedenis meer gedaan kon worden. en huiskamer. De tentoonstellingsruimte van 225
De eerste gedachten voor een museum over de ge­ m
schiedenis van de 19e-eeuwse arbeiderswijken
werden in 1981 op papier gezet. Daarop volgden
jaren van praten, schrijven en lobbyen totdat de
gemeente akkoord ging met de plannen. Precies
2
is, voor het in beeld brengen van anderhalve
eeuw geschiedenis van het dagelijks leven in arbeiderswijken,
te klein om alle aspecten van die
geschiedenis aan bod te laten komen. Daarom is
er gekozen voor een semi-permanente opstelling
125

Museumnieuws
Afb. 2. De basistentoonstelling.
die het mogelijk maakt regelmatig andere the­
ma's te belichten, zoals Trek naar de Stad, Groei van
de Stad, A rbeid, Rangen en Standen, Stadstaal en Buurt
in Beweging. De inrichting is vaak verrassend: zo
wandelt de bezoeker bij het thema Trek naar de
Stad door een half afgemetselde stadspoort de ten­
toonstelling binnen.
De wisselende exposities belichten een thema
dat verband houdt met de geschiedenis van arbei­
derswijken. Van eind maart tot eind april bij
voorbeeld is er een fototentoonstelling te zien
over Migratie in Den Haag. Begin mei gaat een ten­
toonstelling open over Honderd jaar Transvaal,
naar aanleiding van het honderdjarig jubileum
van deze typische Haagse volksbuurt.
Buitenmuseum
De Haagse stichting 't Gilde organiseert rondlei­
dingen door de Schilderswijk. De wandelingen
beginnen en eindigen bij het Volksbuurtmuseum
en voeren langs een veertigtal kunstwerken èn
door de vernieuwde Schilderswijk. De kunstwer­
126
ken refereren zowel aan het verleden als aan het
heden van de wijk. Het beeld de 'Ode aan het
Werkpaard' huldigt de paarden die in het verle­
den zorgden voor het goederentransport in de
wijk. De schilderijen van het project 'Schilders­
wijk Beeldig' hebben alles met het tegenwoordige
leven te maken. Ze zijn gemaakt door kinderen
van scholen uit de wijk, die op deze manier hun
eigen woonomgeving een nieuw aanzicht hebben
gegeven.
Het Buitenmuseum staat niet alleen stil bij
beeldende kunstwerken, ook de bouwkunst in de
buurt wordt onder de aandacht gebracht van de
wandelaar. Veel van het oude is verdwenen onder
de slopershamer, maar er zijn nog restanten te
vinden. Zoals de Van Ostadewoningen, een hof­
jescomplex uit 1885, dat tot één van de eerste so­
ciale woningbouwprojecten in Den Haag be­
hoort. Ook de nieuwe architectuur, zoals de Ba-
zar aan de Hoefkade, maakt onderdeel uit van de
rondleiding van 't Gilde.
Er is veel veranderd in de Schilderswijk: met
het verdwijnen van de oude bebouwing en een
deel van de oorspronkelijke bevolking is enerzijds
veel verloren gegaan, maar anderzijds ook veel
nieuws gewonnen. Het Buitenmuseum schenkt
aandacht aan beide aspecten: de geschiedenis van
de Schilderswijk en haar bewoners en de nieuwe
samenleving die is ontstaan.
Met het realiseren van de museumroute is
postuum een wens in vervulling gegaan van één
van de drijvende krachten achter het Buitenmu­
seum: Henk Overduin, de in 1988 overleden
adjunct-directeur van het Haagse Gemeentemu­
seum. Hij was van mening dat kunst niet in een
ivoren toren hoort, ver verwijderd van het dage­
lijks leven. Een museum behoort in zijn visie
midden in de samenleving te staan. Het Volks­
buurtmuseum en met name de Buitenmuseum­
activiteiten beantwoorden volledig aan deze
doelstelling.
Het Theater
Zoals al eerder gezegd: het Volksbuurtmuseum is
meer dan een museum. Een museum dat deel wil
uitmaken van zijn omgeving moet immers meer
zijn dan een gebouw met historische tentoonstel­
lingen. Zeker als dat museum staat in een stads-
vernieuwingswijk, waar als gevolg van de vele
verhuizingen de samenhang tussen de bewoners
is verdwenen en waar nieuw evenwicht nog tot

Afb. 3. Het openluchttheater.
stand moet komen. Het Volksbuurtmuseum wil
in deze veranderingen een rol spelen, door met
tentoonstellingen aandacht te schenken aan de
historische ontwikkeling. Het buitenmuseum
confronteert bezoekers met heden en verleden via
kunstwerken en architectuur. In het binnentheater
staat het nü centraal. Daar worden culturele
activiteiten georganiseerd op het gebied van muziek,
toneel, dans en film. In een wijk die zo rijk
is aan culturen, is een afwisselende programmering
van culturele voorstellingen mogelijk. De
achterliggende doelstelling is om 'Schilderswijkse'
cultuuruitingen onder de aandacht te brengen
van de Haagse bevolking, in het bijzonder van de
bewoners van oude wijken. Voor het opsporen
van culturele uitingen van niveau werkt het
Volksbuurtmuseum nauw samen met de Stichting
'Schilderswijk Cultuurrijk'.
Het theater wordt overigens ook gebruikt voor
andere doeleinden als conferenties, themadagen
en symposia.
Organisatie
Museumnieuws
Het Volksbuurtmuseum ontvangt een geringe
subsidie van de gemeente. Hiervan worden de salarissen
van enkele medewerkers en andere vaste
lasten betaald. Voor inkomsten om tentoonstellingen
te bekostigen is het museum aangewezen
op sponsors en donateurs; hetzelfde geldt voor de
theaterprogrammering.
Het Volksbuurtmuseum draait bijna voor honderd
procent op vrijwilligers. Het aantal vaste
krachten - noodzakelijk voor het verzekeren van
continuïteit - is miniem en werkt bovendien zonder
uitzondering part-time. Naast vaste krachten
en vrijwilligers werken er banenpoolers in het
museum.
Monique Oostdam,
medewerker van het
Volksbuurtmuseum
127

Museumnieuws

Boekennieuws
Boeken in het kort
Noord-Holland
J. P. P. Hinssen en J. Haag (red.), Het Rooms
Kerkhuys te Diemen. Amsterdam, Van Soeren en
Co. in samenwerking met De Bataafsche Leeuw,
1993. 135 blz.
In 1990 brandde in Diemen het gebouw De Hoop
af dat eerst dienst heeft gedaan als schuilkerk, later
als verenigingsgebouw. Een aantal auteurs behandelen
de geschiedenis en de cultuur-historische
betekenis van dit gebouw. Daarbij komen
ook een aantal aspecten aan de orde van de geschiedenis
van de katholieken in Diemen vanaf de
hervorming tot in de 20e eeuw.
J.T. Bremerm.m.v. A. Boon, Van Helder Buyrt tot
Oud Den Helder. Helderse Historische Reeeks 4.
Schoorl, Uitgeverij Pirola, 1993.
Dit boek bevat een aantal aspecten van de geschiedenis
van Den Helder en Huisduinen vanaf
de 17e eeuw. Behandeld worden de ontwikkeling
van Den Helder tot stad, scheepsrampen en reddingen,
de jaren twintig en dertig van deze eeuw,
straatnamen, bewoners in 1924, bijnamen, de
bakkerij Piscaer, de Jeugdherberg en de afbraak
tijdens de oorlog.
J. Steendijk-Kuypers, Volksgezondsheidszorg in de
16e en 17e eeuw te Hoorn. Een bijdrage tot de beeldvorming
van sociaal-geneeskundige structuren in
een stedelijke samenleving. Nieuwe Nederlandse
bijdragen tot de geschiedenis der geneeskunde en
der natuurwetenschappen 46, Pantaleonreeks 12.
Rotterdam, Erasmus Publishing, 1994. 437 blz.
Achtereenvolgens worden behandeld de regelgeving
en voorzieningen die er in de 16e en 17e
eeuw in Hoorn waren ten dienste van de volksgezondheid,
hoe de gezondheidszorg als renaissance-ideaal
vorm kreeg, hoe men tegenover de pest
optrad en de medische beroepsorganisatie.
Aat Wit, Niedorp in historisch perspectief. De
voormalige gemeenten Barsingerhorn, Nieuwe
Niedorpen Winkel in vroeger tijden. Zaltbommel,
Enkhuizen en Het Grootslag. Twee schilderijen be­ Europese Bibliotheek, 1993. 207 blz.
keken. Enkhuizen, Vereniging Oud-Enkhuizen, Vervolg op Historie van de Niedorpen en Winkeluit
1994. 72 blz.
1982. Behandelt een breed scala van onderwerpen,
Uitgave in verband met een expositie in het Zuid­ onder andere: de Nicdorperkoggc in 1840, stoomerzeemuseum
rond twee begin 17e-eeuwse panetram Wognum-Schagen, de crisisjaren 1930-1940,
len van de polder Het Grootslag rond Enkhuizen. Kolhorn als vissersdorp, de Groetpolder, armen­
Behalve kunsthistorische bijdragen over de schilderijen
wordt aandacht besteed aan de historizorg,
besmettelijke ziekten en steentijdbewoning.
sche geografie van het gebied, de waterhuishou­ Cees Pfeiffer, Pampus - geschiedenis van een fort.
ding, veehouderij, zuivelproduktie, visserij, vo­ Weesp, Uitgeverij Heureka, 1993. 127 blz.
gelvangst en recreatie.
De auteur, die journalist is, behandelt de voorgeschiedenis,
bouw en gebruik van het eiland als
Wim van der Meulen en Hilde van der Sluis (sa­ fort. Daartoe voerde hij gesprekken met familiemenstellers),
Uit water gewonnen. De geschiedeleden
van de vroegere bewoners, oud-fortwachnis
van Haarlemmermeer. Haarlemmermeer, ters en ingekwartierde militairen. Ook besteedt
Gemeentebestuur van Haarlemmermeer, 1993. hij aandacht aan wat er met het eiland gebeurde
94 blz.
Rijk geïllustreerd boek, waarin kort behandeld
toen het ontdaan was van zijn militaire functies.
worden de oorsprong, droogmakingsplannen, de Marius van Melle, Rob van Veelen, Gerard Al-
droogmaking, eerste jaren van de nieuwe gebert Vader (1865-1940). Een sociaal bewogen lemeente,
het polderbestuur, geschiedenis van ven in Weesp. Weesp, De Ark-Heureka, 1993. 71
landbouw, verkeer en vervoer, de Tweede Wereld­ blz.
oorlog, de afzonderlijke dorpen en de economie. Korte biografie van Gerard Vader, socialistisch en
later communistisch raadslid van Weesp en lid van
de Provinciale-Staten van Noord-Holland, die
nauw samenwerkte met Herman Gorter. In de jaren
twintig en dertig was hij vooral actief op het gebied
van de volksgezondheid cn volksontwikkeling.
Zuid-Holland
J. Dahmeijer, 90 jaar Vereniging Evangelische
Unie en P. R. Dingemans van de Kasteele. 's-Gravenzande,
Evangelische Unie, 1994. Te bestellen
door overmaking van ƒ 11,- op gironummer
129

Boekennieuws
26699 van de Evangelische Unie te 's-Gravenzande.
Ter gelegenheid van het 90-jarig bestaan van de
Vereniging Evangelische Unie is een boekje uitgekomen
over de 's-Gravenzander burgemeester
Dingemans van de Kasteele, die de Uniekerk bij
zijn overlijden een groot deel van zijn onroerend
goed naliet. Ruime aandacht wordt besteed aan
de maatschappelijke, sociale en economische ontwikkeling
in 's-Gravenzande in het laatste kwart
van de 19e eeuw en de rol welke deze burgemeester
daarbij speelde.
en enkele familieleden, alsmede de buitenplaats
Welgelegen in Somerset (R.S.A.).
M.J. van Lieburg en R.B.M. Rigter, Viereeuwen
oogheelkunde in Rotterdam. Rotterdam, Erasmus
publishing (Pantaleonreeks 10), 1993. 272 blz.
Achtereenvolgens worden behandeld de oogheelkunde
tot het midden van 19e eeuw, de Vereeniging
tot het Verlenen van Hulp aan Minvermogende
Ooglijders, De Vereeniging Inrichting
voor Ooglijders te Rotterdam en de ontwikkeling
van de oogheelkunde in Rotterdam na 1940.
D. de Jong, De heggen en de steggen; straatnamen­ R. M. van Dierendonck e.a. (red.), The Valkenboek
van Hardinxveld-Giessendam. Hardinxveld- burg excavations 1985-1988; introduction and
Giessendam, Stichting Dorpsbehoud, 1994. 70 detail studies. Amersfoort, ROB, 1993. Neder­
blz. ISBN 90-9006825-2. Prijs ƒ12,50. Te bestellandse Oudheden 15. 419 blz. ISBN 90-73104-14len
bij de Historische Vereniging Hardinxveld- 9.
Giessendam, Buitendams 77, 3371 BB Hardinx­ Dit werk bevat een voorlopig rapport van de opveld-Giessendam.gravingen
Valkenburg-Marktveld en Valken­
Dit boek verscheen ter gelegenheid van het 90burg-De Woerd. Het is voorzien van vele foto's en
jarig bestaan van een plaatselijke bank, die de uit­ tekeningen. Aparte hoofdstukken zijn gewijd aan
gave financieel mogelijk maakte.
vondsten van terracotta, gesneden stenen, ringen,
schepen, houten, leren en benen voorwer­
C. Braak Hekke, Kerkgeschiedenis van Hillegom. pen. Toegevoegd is een kaart van het terrein en
Hillegom, Stichting Vrienden van Hillegom, een WP-diskette met een lijst van de vondsten
1993. Te bestellen bij de Stichting Vrienden van
Oud Hillegom, Spoorlaan 1, 2182 CN Hillegom.
met de coördinaten.
M. Bultink, Hillegom, de jaren '50. Sassenheim, Recensies
Lokaalboek, 1993. 126 blz. ISBN 90-74707-03-3.
Te bestellen bij de Stichting Vrienden van Oud
Hillegom, Spoorlaan 1, 2182 CN Hillegom. Toverij
Dit boekje bevat teksten en kranteknipsels over
Hillegom in de jaren van wederopbouw. Hans de Waardt, Toverij en samenleving, Holland
1500-1800. Hollandse Historische Reeks 15.
IJsclub 'Hard Gaat-ie'. De Lier 1893-1993. 52 (Den Haag, Stichting Hollandse Historische
blz. Verkrijgbaar bij de Historische Vereniging Reeks, 1991). 352 blz., ISBN 90-72627-07-5,
De Lier, Heimond 33, 2678 BG De Lier. ƒ65,-.
Deze jubileumuitgave, met bijdragen van K. E
van Dijk en P. Keyzer, bevat een uitgebreid histo­ In de Europese toverijhistoriografie wordt tradirisch
overzicht en vele foto's van het verenigingstioneel de meeste aandacht besteed aan toverijbeleven
in De Lier.
schuldigingen die uitmondden in een proces en
werden bestraft met de dood. In het gewest Hol­
M. Verkaik, Een grafzerk in Lisse; de geschiedenis land werden relatief weinig toverijprocessen ge­
van Willem Adriaan van der Stel. Bennebroek, voerd en in 1608 werd er voor het laatst een tove­
1993. Te bestellen bij de auteur, Krakeling 60, res met de dood bestraft. Het toverijgeloof was
2121 BN Bennebroek.
daarmee echter nog niet verdwenen. Tot laat in
W. A. van der Stel en ook zijn vader Simon van de 17e eeuw werden met name vrouwen nog met
der Stel waren gouverneurs van Kaap de Goede regelmaat van toverij beschuldigd, en ook in de
Hoop. W.A. van der Stel werd in 1706 wegens 18e eeuw spanden vrouwen nog sporadisch pro­
wangedrag ontslagen en overleed te Lisse in 1733. cessen aan tegen personen die hen van toverij
De auteur beschrijft het bewogen leven van hem hadden beticht.
130

Hans de Waardt onderzoekt in deze studie hoe
het toverijgeloof zich in bredere lagen van de be­
volking ontwikkelde. Daarbij bekijkt hij niet al­
leen de rol van de toveressen en tovenaars zelf,
maar ook die van de experts in het opsporen en
bestrijden van toverij, zowel kerkelijke en wereld­
lijke autoriteiten als de zogenaamde waarzeg­
gers. Natuurlijk speelt ook de vraag waarom de
rechterlijke macht in Holland er al zo vroeg van
afzag toveressen en tovenaars te veroordelen een
belangrijke rol in dit boek.
De Waardt heeft zeer uitgebreid bronnen­
onderzoek verricht en zich daarbij zeker niet al­
leen beperkt tot rechtshistorische bronnen. Ook
notariële archieven, kerkelijke archieven, geleer­
de traktaten en spectatoriale geschriften zijn,
soms steekproefgewijs, in het onderzoek betrok­
ken.
In de eerste plaats kon hij vaststellen dat rond
1550 mannen en vrouwen uit alle lagen van de be­
volking betrokken konden raken in toverijzaken;
mannen werden weliswaar maar zelden beschul­
digd, maar zij voelden zich vaak wel het slachtof­
fer van toverij en waren betrokken bij de vaststel­
ling dat er in een bepaald geval toverij in het spel
was. Waarzeggers en katholieke geestelijken be­
streden toverij met methoden die elkaar niet zo­
ver ontliepen, zij het dat geestelijken stelselmatig
weigerden de naam van de toveres te onthullen.
Het kwaad dat toverij aanrichtte kon op ver­
schillende terreinen van het leven betrekking
hebben; behalve van het veroorzaken van ziekte
en dood werden toveressen ook regelmatig be­
schuldigd van het toebrengen van economische
schade, bij voorbeeld door het brouwproces of het
botermaken te beïnvloeden. Het concept van de
heksensabbat was nauwelijks verbreid. Het ge­
loof in het duivelspact was voornamelijk te vin­
den bij rechtbanken en theologen, die het bestaan
van dit pact gebruikten om een verklaring te vin­
den voor het bestaan van toverij.
Rond 1600 verminderde de rol van mannen in
het 'toverijvertoog', zoals De Waardt het denken
over toverij noemt. In de grotere steden trad de
maatschappelijke bovenlaag niet meer op als be­
schuldigde of aanklager in toverijgevallen. Bo­
vendien betrof het kwaad dat de toveressen had­
den aangericht, vrijwel nooit meer de kostwin­
ning van de Hollanders. De meerderheid van de
geletterde elite hield toverij weliswaar nog altijd
voor mogelijk, maar juristen hadden hun twijfels
over de manier waarop het bewijs voor toverij kon
worden geleverd. Een zichtbaar gevolg hiervan
Boekennieuws
was het negatieve oordeel dat een aantal Leidse
hoogleraren in 1593 uitsprak over de betrouw­
baarheid van de waterproef.
Hierna begon het toverijgeloof volgens De
Waardt duidelijk te verzwakken. Rond het mid­
den van de 17e eeuw was er opnieuw een piek in
beschuldigingen van toverij. In de grote steden
werden dergelijke beschuldigingen niet meer se­
rieus genomen en liep de aanklager grote kans
zelf voor smaad veroordeeld te worden. In kleine
steden en op het platteland namen de autoriteiten
een aarzelende houding in. Als een beschuldiging
al aanleiding gaf tot een rechtszaak, werden de
beklaagden hetzij vrijgesproken of slechts licht
bestraft.
Wel nam men hier en daar het recht in eigen
hand. De Waardt noemt verschillende gevallen
waarin een vermeende toveres door burgers aan
een waterproef werd onderworpen of werd ge­
dwongen haar slachtoffer te onttoveren. Rond
1650 waren vooral kinderen het slachtoffer van
betoveringen. Mannen werden slechts hoogst zel­
den meer van toverij beschuldigd. Wel bleven zij
een belangrijke rol spelen in het onttoveren van
de slachtoffers.
De geletterde elite geloofde niet langer in tove­
rij, hoewel zij er graag over las. De uitzondering
waren de theologen. Hoewel protestanten het
duivelspact in de praktijk nauwelijks meer se­
rieus namen, deden ze er in theorie toch geen af­
stand van, zoals bleek in het heftige debat dat aan
het einde van de 17e eeuw woedde rond Balthasar
Bekkers De betoverde weereld. Katholieke wereldhe­
ren werden geleidelijk aan steeds sceptischer over
het bestaan van duivelspacten en terughouden­
der in het verrichten van exorcismen, maar regu­
liere geestelijken, vooral dejezuieten, bleven zeer
actief in de bestrijding van toverij.
In de 18e eeuw waren er nauwelijks beschuldi­
gingen meer; toverij werd meer en meer als een
curiositeit beschouwd, en waarzeggers werden
vooral als oplichters beschouwd. De Waardt sug­
gereert dat kwakzalvers in zekere zin de rol van
de waarzeggers overnamen.
Voorzover het deze beschrijving betreft, is Toverij
en Samenleving een uitstekende studie, waarin veel
verrassende details te vinden zijn. Met De
Waardts verklaring van de Hollandse ontwikke­
lingen heb ik echter meer moeite.
Het internationale toverijonderzoek is sinds
jaar en dag op zoek naar een factor die in alle to­
verijbeschuldigingen een rol speelt, een gemeen-
131

Boekennieuws
schappelijke voorwaarde waaraan in alle gevallen
wordt voldaan. Het kapitalisme, de opkomst van
het absolutisme, de veranderingen in het Europese
huwelijkspatroon, groeiende intermenselijke
spanningen, hongersnood en pest zijn allemaal
wel eens aangewezen als die doorslaggevende factor
in het al dan niet optreden van toverijprocessen.
De Waardt toetst of er in Holland een rechtstreeks
verband kan worden aangewezen tussen
de vervolgingen en de maatschappelijke ontwikkelingen
die in de buitenlandse literatuur zijn
aangewezen, maar komt tot de conclusie dat de
bestaande hypotheses voor Holland niet voldoen.
De auteur dringt terecht aan op het maken van
een onderscheid tussen de omstandigheden die
leidden tot een plotselinge piek in het aantal toverijprocessen
en de meer structurele maatschappelijke
ontwikkelingen die het toverijgeloof op de
lange termijn beïnvloedden. De Waardt verklaart
het geringe aantal toverijprocessen in Holland uit
een combinatie van drie van die structurele factoren.
In de eerste plaats onstond er door de bloei van
de economie grotere bestaanszekerheid. Rationalisatie
van de economie, grotere arbeidsdeling
en de groeiende waardering voor de rekenkunde
leidden tot een verminderde neiging om veranderingen
in de materiële wereld te wijten aan bovennatuurlijke
oorzaken. Ten slotte noemt hij de
voorzichtige en terughoudende opstelling van de
overheid, die onder andere werd gevoed door een
kritische houding te aanzien van de demonologie.
De identificatie van de eerste twee van deze
factoren leunt mijns inziens wel erg sterk op De
Waardts constatering dat 'economische' doelwitten
van toverij uit het toverijgeloof verdwijnen.
De Waardt werkt niet uit hoe deze rationalisering
zich ook op andere terreinen van het leven kon
voltrekken. Waar het ziekte en dood betrof, bleef
het leven onbeheersbaar, maar toch werd toverij
na 1650 niet meer als verklaring voor deze verschijnselen
geaccepteerd. Het had voor de hand
gelegen om te onderzoeken of er een verbreiding
van medisch gedachtengoed zichtbaar is, die leidde
tot de acceptatie van rationele verklaringen
voor ziekte, bezetenheid en dood. Wat in De
Waardts theorie over de 'rationalisering' bovendien
ontbreekt, is aandacht voor de rol die de reguliere
religie in het gerationaliseerde wereldbeeld
bleef spelen. Fungeerde goddelijk ingrijpen
in het 17e-eeuwse Holland misschien in toene­
V',2
mende mate als 'rationele' verklaring voor vooren
tegenspoed?
Wat de voorzichtige houding van de overheid
betreft, is het opvallend dat De Waardt niet veel
aandacht heeft besteed aan de veranderingen die
de Opstand met zich meebracht. Hij wijst er weliswaar
op dat ketterij en toverij vóór de Opstand
in de praktijk als twee volkomen verschillende
misdrijven werden gezien, maar het is toch opmerkelijk
dat de stedelijke autoriteiten toen al op
beide terreinen opmerkelijk terughoudend optraden.
In de Republiek werd de weerzin tegen
gewetensdwang gekoesterd als een fundamenteel
Nederlands principe. De zorg van Nederlandse
autoriteiten over zorgvuldige bewijsvoering in
zaken met een religieus karakter - en daartoe behoorden
toverijzaken - moet misschien toch worden
verklaard door hun angst om te vervallen in
een 'nieuwe inquisitie'. OP. Hooft lijkt dit verband
in elk geval te hebben gelegd.
Daarnaast gaat De Waardt niet in op de praktische
problemen die het wegvallen van de religieuze
eenheid met zich meebracht. Hoe kon een
Hollandse rechtbank na 1580 eigenlijk omstreden
begrippen als 'ketterij' of 'schennis van de
goddelijke majesteit' definiëren of bewijzen? De
Waardt laat zien dat er in Goedereede en Schiedam
nog in de jaren 1580 gebruik werd gemaakt
van wijwater, gewijde kaarsen en dergelijke als
onderdeel van de psychologische tortuur van toverijverdachten.
Kennelijk werden deze elementen
als dermate essentieel beschouwd dat men
zich niet kon voorstellen dat de lichamelijke tortuur
op zichzelf afdoende kon zijn.
Op den duur moet het gebruik van dergelijke
middelen voor een protestantse overheid echter
onaanvaardbaar zijn geworden. Het alternatief
van de waterproef was mede onacceptabel omdat
niet kon worden vastgesteld of het niet de duivel
was die de vermeende toveres liet drijven. Nederlandse
predikanten toonden weinig animo tot het
opsporen of vervolgen van toverijgevallen en boden
kennelijk geen alternatieven. Afgezien daarvan
waren Nederlandse autoriteiten notoir afkerig
van kerkelijke bemoeienis met de taken van de
overheid.
In Europa zijn zowel protestantse als katholieke
overheden actief geweest in de vervolging van
toverij, maar in de Republiek bestond er een wel
heel uitzonderlijke verhouding tussen kerk en
staat. Het ligt voor de hand om te overwegen of
juist de afkerigheid van de Nederlandse overheid
om zich uit te spreken in religieuze aangelegen-

heden, als onbedoeld effect zou kunnen hebben
gehad dat een religieus getint vergrijp als toverij
niet meer correct te berechten viel.
De Waardts verklaring van de Hollandse uitzondering
op het Europese toverijpatroon is
mijns inziens dus nog niet bevredigend. Een
nieuwe vergelijking met de ontwikkeling in de
andere gewesten is een logische volgende stap.
Dat neemt niet weg dat De Waardts studie onmisbaar
zal blijken bij alle verdere studie naar toverij
in de Nederlanden.
Judith Pollmann
Boekennieuws
133

Verkrijgbaar via Holland
In februari verscheen als deel 31 van de Holland- doelgroepen, waartoe valide arbeiders die konse
Studiën: G. P. M. Pot, Arm Leiden. Levensstan- den werken beslist niet werden gerekend. Armen
daard, bedeling en bedeelden, 1750-1854. die in aanmerking wilden komen voor ondersteuning
werden dan ook op allerlei manieren ge-
Jannetje van Brakel deed het 'omdat ze voor haer screend, waarbij zelfs het gebruik van verklikkers
drie kinderen met werken niet genoeg de kost in de buurten niet werd geschuwd. Uiteindelijk
konde gewinnen'. Pieter Mazurel maakte zich er konden alleen ingezetenen en poorters die buiten
aan schuldig omdat hij 'wegens gebrek aan zijn hun eigen schuld in de problemen waren geraakt
gezigt door den ouderdom niet meerder kon wer- op hulp rekenen. Zij hadden zich dan wel te richken'.
En Maria Lancel kon niet anders omdat zij ten naar de gedragsregels van de elite,
bijna flauwviel van de honger. De opvatting van tijdgenoten en sommige his-
Jannetje was prostituée, Pieter bedelaar en torici dat de bedeling slechts de luiheid van de ar-
Maria stal een paar tuinbonen van een landje en beiders zou hebben aangewakkerd kan op basis
werd daarvoor veroordeeld. Drie gewone mensen van dit Leidse onderzoek worden verworpen. De
met op het oog verschillende bezigheden. Toch redenering kan beter worden omgedraaid: door
hadden zij iets gemeenschappelijks: armoede. het marginale karakter van de bedeling waren de
Alledrie ook woonden ze in het 18e-eeuwse Lei- meeste bedeelden gedwongen regelmatig arbeid
den, een stad die zowel in historische studies als te verrichten.
in het collectieve geheugen van haar inwoners Naast de levensstandaard en de bedeling
vaak met armoede wordt geassocieerd. Vraag een vormt de vraag welke plaats de bedeelden in de
Leidse bejaarde naar zijn of haar jeugd en de kans sociale stratificatie van de Leidse samenleving inis
groot op verhalen over het zware, door armoede namen het derde centrale thema in Arm Leiden.
beheerste leven van de arbeiders in de textiel- of Waren de Leidse bedeelden verarmde arbeiders
conservenfabrieken, die in het verleden zo'n be- of vormden zij een aparte 'onderklasse'? Analyse
langrijke rol hebben gespeeld in de economie van van de beroepen en een aantal demografische kade
stad. Voor de pre-industriële samenleving rakteristieken van de bedeelden van het Huiszitbiedt
Arm Leiden een feitelijke onderbouwing van tenhuis laat zien dat zij geen deel uitmaakten van
dergelijke verhalen. Gedetailleerd wordt inge- een 'lompenproletariaat'. Leidse bedeelden ongaan
op de ontwikkeling van de levensstandaard derscheidden zich slechts van de overige inwoners
van met name de laagste klassen in Leiden. door het feit dat zij, vaak tijdelijk, niet in staat wa-
Arm Leiden vertelt daarnaast het verhaal van ren het op eigen te kracht redden. Zo gauw zij
het onzekere bestaan dat arme Leidenaars in de weer op eigen benen konden staan, werd hun
18e en eerste helft van de 19e eeuw leidden. Velen steun ingetrokken en werden zij weer een gewoon
besloten de stad te verlaten, terwijl anderen op al- lid van de stedelijke samenleving,
lerlei alternatieve manieren in leven probeerden
te blijven. Dat kon op een eerlijke manier door Leden van Holland kunnen het boek bestellen
eigendommen te verpanden bij de Bank van Le- door overmaking van ƒ32,50 op gironummer
ning of door het op de pof kopen van voedsel in 3593767 t.n.v. de penningmeester van de Historieen
van de vele buurtwinkels. Maar het kon ook sche Vereniging Holland, afd. Verkoop Publikadoor
terug te vallen op meer criminele 'overle- ties te Haarlem, o.v.v. 'Arm Leiden'. Na ontvangst
vingsstrategieën' als prostitutie, bedelarij of dief- van een tegoedbon kan het boek worden afgestal.
Elias Dionet en Jacobus Moncourt verkoch- haald op de bekende adressen. De boekhandelten
zelfs lijken aan studenten van de Leidse uni- prijs voor niet-leden bedraagt ƒ 59,-.
versiteit.
Daarnaast konden de armen natuurlijk ook
een beroep doen op de talloze organisaties die in
Leiden bestonden voor hulp aan behoeftigen.
Overdadig was deze hulp bepaald niet, zoals een
analyse van dé bedeling aan armlastigen door het
Huiszittenhuis, de grootste instelling voor sociale
zorg in de stad, uitwijst. Je kon er niet van leven.
En ook niet iedereen kwam er voor in aanmerking.
De bedeling was sterk gericht op specifieke
134

Inhoud
26e jaargang nr. 2, april 1994
Lydia Hagoort
De weeshuisziekte van 1566 71
M.H.V. van Amstel-Horak
De Rijnlandse morgenboeken, een unieke bron uit het pre-kadastrale tijdperk 87
M.R. de Vrij
De portretten van de familie Van Blyenburgh in het Museum mr. Simon van Gijn
in Dordrecht 112
Museumnieuws 125
Boekennieuws 129
Verkrijgbaar via Holland 134
Aan dit nummer werkten mee:
Mr M. H.V. van Amstel-Horak (1935) studeerde nederlands recht aan de Rijksuniversiteit
van Leiden. Zij is amateurhistoricus en voornamelijk werkzaam bij het Hoogheemraadschap
van Rijnland.
Adres: Van Diepingenlaan 1, 2352 KA Leidschendam.
Drs L. Hagoort is historicus (afstudeerrichting sociaal-economische geschiedenis, Rijksuniversiteit
Utrecht) en werkzaam op het Gemeentearchief te Amsterdam.
Adres: Lijnbaansgracht 313 m
, 1017 WZ Amsterdam, tel. 020-6274424.
Drs. M. R. de Vrij studeerde kunstgeschiedenis aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Hij
is als wetenschappelijk medewerker verbonden aan het Stedelijk Museum te Alkmaar.
Adres: Korte Geuzenstraat 317, 1056 KV Amsterdam.
Omslagontwerp: Ester Wouthuysen.
Produktie: Uitgeverij Verloren, Larenseweg 123, 1221 CL Hilversum, telefoon 035-859856,
fax 035-836557.