De zoutfabrieken – Zoutmuseum - Musées des techniques et ...

De zoutfabrieken – Zoutmuseum
- SALINS-LES-BAINS - JURA - FRANKRIJK -
Welkom in de “Grande Saline”, de zoutfabrieken van Salins-les-Bains. De rondleiding duurt ongeveer 1 uur en daarna kunt
u op eigen gelegenheid het zoutmuseum bezoeken. Een deel van de rondleiding bestaat uit een bezoek aan de onderaardse
gewelven, die bereikbaar zijn via een trap van 50 treden, en waar de temperatuur altijd 12° C is. U zult ongeveer 30
minuten doorbrengen in dit gedeelte van het museum. Weest u voorzichtig, want de ondergrond in de gewelven is
oneffen. Wij verzoeken u ook uw kinderen steeds goed in de gaten te houden.
De waarde van zout, het zogenaamde “witte goud”
Zout speelt al heel lang een cruciale rol in het leven van de mens en het wordt
daarom ook wel het “witte goud” genoemd. Omdat het zo onmisbaar was,
vooral voor het conserveren van levensmiddelen, had zout lange tijd een grote
economische waarde, net zoals olie die nu heeft. Zout was zeldzaam en moeilijk
te produceren. Romeinse soldaten werden ermee betaald, wat leidde tot het ontstaan
van het woord “salaris”. In de Middeleeuwen moest in Frankrijk over zout
een belasting betaald worden, de “gabelle”. Ook vandaag de dag speelt zout in
zijn verschillende vormen nog een heel belangrijke rol, maar omdat het niet meer
zo zeldzaam is en er andere methoden bestaan voor het conserveren van levensmiddelen,
spreken we niet meer van het “witte goud” maar van een smaakversterker.
1. INLEIDING
Tot de rondleiding met de gids begint, kunt u alvast een indruk krijgen van het museum
door de inleidende expositie te bekijken.
De zoutwinning die u zult gaan zien is al bijna 1200 jaar in bedrijf. Zout was zeer
waardevol en onontbeerlijk voor het menselijk bestaan, en hierdoor
was Salins in de Middeleeuwen één van de belangrijkste steden
van de regio, de Franche-Comté.
De zoutwinning in Salins-les-Bains biedt, samen met die van Arcet-Senans,
een unieke kijk op het produceren van zout middels de
“ignigene” methode, d.w.z. door middel van kunstmatige verhitting.
Steenzout
Vandaag de dag maken beide locaties deel uit van het werelderfgoed.
Het ontstaan van zout
Er zijn vele oorzaken voor de aanwezigheid van gezouten water -pekel- in de
ondergrondse aardlagen. 210 miljoen jaar geleden was de plek waar de stad
Salins zich nu bevindt, bedekt door een ondiepe maar erg zoute zee. Door de tijden
heen is deze opgedroogd, en er is een dikke zoutlaag achtergebleven op wat vandaag
de dag een diepte van gemiddeld 250 meter is. Het grondwater dat in contact
kwam met deze mineraallaag -“steenzout” genoemd- absorbeerde het zout. Daar
waar dit pekelwater naar boven kwam, vestigden zich volken die tot dan toe een
nomadisch bestaan geleid hadden, en van toen af aan volgde het ene ingenieuze
plan na het andere om dit zoute water te exploiteren.
Er zijn drie methoden voor het produceren van zout. Mijnexploitatie, zoutafzettingen
of -meren, en ignigene productie, d.m.v kunstmatige verhitting. In deze streek, de
Franche-Comté, en vooral in Salins, wordt al 1200 jaar deze derde techniek toegepast:
het produceren van zout door het verdampen van zout water.

Maquette in het midden van de inleidende
expositie
Deze maquette laat zien hoe door de eeuwen heen zout
onttrokken is aan zilt water. Het bovenste gedeelte laat
het verdampingsproces zien, en ook de opslag en het prepareren
van zoutblokken. In het onderste gedeelte zien we de
onderaardse gewelven waar het zoute water gewonnen werd,
samen met de installaties die gebruikt werden om dit pekelwater
naar de oppervlakte te brengen.
In de loop der tijden werden deze installaties verschillende
keren vervangen of aangepast:
het hefboommechaniek (in
het midden van de maquette)
werd als eerste gebruikt. Aan
één uiteinde van de paal
hangt een emmer, en
aan het andere
een tegengewicht.
Het
werktuig werd
door arbeiders
bediend en werd
gebruikt voor
bronnen op oppervlakteniveau.
Het verkregen
water bevatte
ongeveer 40 gram zout per liter.
In de veertiende eeuw werd een paternoster-systeem geïnstalleerd,
waarbij schepvaten aan een ronddraaiend rad het
pekelwater in onderaardse putten opschepten en naar boven
brachten (rechts op de maquette). Het rad werd aangedreven
met behulp van paarden. Het zoutgehalte van het verkregen
water steeg hiermee tot meer dan 80 gram zout per liter.
In de achttiende eeuw werden ook met de hand aangedreven
zuigerpompen gebruikt.
In 1750 werd een systeem geïnstalleerd dat aangedreven
werd door het water van een rivier, de “Furieuse” (het waterrad,
links op de maquette). Ook nu kan deze nog worden
gebruikt om de uit de 19e eeuw daterende pekelpomp aan te
drijven. Deze put water op een diepte van 246 meter, en dit
water bevat 330 gram zout per liter.
Achtergrond
informatie
1. INLEIDING (VERVOLG)
Het schilderij van Nicolas Richard :
“De stad Salins in 1628" (achterwand
van de inleidende expositieruimte)
Dit schilderij geeft ons een goed beeld van Salins in de
zeventiende eeuw. Op verschillende manieren blijkt hoe
belangrijk de zoutwinning was in die tijd. We zien dat alle
daken van de stad houten dakpannen hebben, maar dat de
gebouwen van de zoutwinning al steenachtige daken hebben.
Dit was toendertijd een teken van grote rijkdom. Ook is duidelijk
hoe de fabriek de stad domineerde. De grote zoutwerken
besloegen meer dan 2 hectare en in de hoogtijdagen
werkten er 180 mensen binnen het complex
en nog eens bijna 640 daarbuiten,
vooral in de omringende bosgebieden.
Twee forten
torenden over de vallei
om het kostbare
zout te beschermen.
In de Middeleeuwen waren er in Salins drie zoutwinningen waarvan de “Grande Saline”, het
huidige museum, de grootste was. Pas in de zeventiende eeuw werden ze samengevoegd tot één
administratieve eenheid.
Als de gids er is, verzoeken wij u de groep nu te volgen naar informatiepunt 2.

2. DE ONDERAARDSE GEWELVEN EN HUN INSTALLATIES
Het zoute water werd op twee plaatsen
gewonnen, die zich elk aan een
uiteinde van de gewelven bevinden,
en die de bovenstroomse en
de benedenstroomse put genoemd
worden. In de achtiende eeuw werden
deze met elkaar verbonden door een 165
meter lang tongewelf. Door de jaren heen
vonden meerdere verbouwingen plaats,
waardoor de huidige onderaardse gewelven
grotendeels van na de zeventiende eeuw
dateren.
De benedenstroomse put
De benedenstroomse put
D it is de plek waar de bronnen ontsprongen. Eerst moest
het zoete water gescheiden worden van het zoute water,
met behulp van houten bekistingen. Het zoute water werd
naar een opvangreservoir geleid, en het zoete water kwam
terecht in een kanaal, de “Cicon”, dat uitkwam in de
“Furieuse”.
De openingen die u hoog in het plafond van de gewelven ziet,
waren hoogstwaarschijnlijk de gaten waardoor de schepvaten
leeg naar beneden kwamen en met het pekelwater weer
omhoog gingen. De paarden die het systeem aandreven
bevonden zich in een gebouw aan de oppervlakte, het
“molenhuis” genoemd.
In de negentiende eeuw begon men gebruik te maken van
boortechnieken, waardoor het mogelijk werd om de pekel
rechtstreeks uit de steenzoutlagen te winnen. De bronnen
raakten daardoor buiten gebruik en de benedenstroomse put
werd vervolgens gebruikt voor opslag van de as die overblijft
na het verdampingsproces. Daardoor ligt de grond hier vandaag
de dag enkele meters hoger.
Wij verzoeken u nu om verder te lopen naar informatiepunt 3.
3. DE BOVENSTROOMSE PUT
De bovenstroomse put
21 kilometer verderop bevindt zich nog een andere belangrijke zoutlocatie
: de zoutwinningen van Arc-et-Senans. Deze koninklijke fabriek
werd in 1774 door Claude-Nicolas Ledoux gebouwd en had als doel
om tegemoet te komen aan de stijgende vraag naar zout. Het was
moeilijk om de zoutfabrieken van Salins te moderniseren, omdat ze
omringd waren door muren en gelegen waren in een vallei.
Tegelijkertijd was het zoutgehalte van het verkregen pekelwater
gedaald en werd het transport van hout duurder. De oplossing leek
toen om niet langer het hout naar Salins te transporteren, maar om het
pekelwater naar een locatie tussen de dorpjes Arc en Senans te brengen,
vlakbij het bos van Chaux. Zo werd een 21 kilometer lange houten
pijpleiding aangelegd die het pekelwater van Salins naar de nieuwe
fabriek bracht. Een eeuw later
werd de locatie weer gesloten,
omdat het gehoopte rendement
niet behaald werd. De
locatie is vandaag de dag een
voorbeeld van de idealistische
industriële architectuur die
kenmerkend was voor de tijd
van de Verlichting.
De bovenstroomste put is
de locatie waar men
begon met het winnen en
naar de oppervlakte brengen
van ondergronds pekelwater.
Het waterrad dat hier nog in
bedrijf is, dateert uit 1750.
Ook het hefboomsysteem dat
het gemaal verbindt aan een zuigerpomp uit de 19e eeuw is nog in
bedrijf. Dankzij de boorwerkzaamheden die plaatsvonden in 1848,
kan deze pomp een diepte van 246 meter bereiken. Dit is de meest
recente technische installatie van de zoutfabriek. Het rad wordt aangedreven
door het water van de rivier en brengt de hefboom in
beweging. De hefboom op zijn beurt brengt de pomp in werking. Het
pekelwater, dat voorheen naar de zoutketels geleid werd om verdampt
te worden, wordt tegenwoordig opgeslagen in grote
reservoirs onder het huidige museum en gebruikt voor het
sneeuwvrij maken van de wegen van de stad. Het water
voor de thermale baden in Salins wordt geleverd de door
de Muyre-put (voormalige kleine zoutfabrieken, de
Petite Saline) en de Put van de Cordeliers. De thermale
baden, waar men vandaag de dag terecht kan voor
ontspannings- en wellnessarrangementen, zijn ook
erg bevordelijk in de behandeling van reuma.
Wij verzoeken u nu door te lopen naar informatiepunt 4, in het verdampingsgebouw of ketelhuis .

De zoutketel is de “pan” waarin de verdamping van het pekelwater
plaatsvindt. De installaties die nu nog te zien zijn,
waren geschikt voor verhitting met behulp van steenkool, de
methode die vanaf 1820 in Salins toegepast werd. De stokers hielden
op de begane grond de vuren onder de ketels aan de gang.
De vuurhaarden bevonden zich aan één uiteinde van de kuip en,
volgens het systeem dat werd gebruikt voor Romeinse baden, trok
de rook eronder door om daarna via de grote schoorstenen weer
afgevoerd te worden.
Tot aan het einde van de achttiende eeuw waren de zoutketels
rond en hingen ze vlak boven de vuurhaarden. De ketels die nu
nog te zien zijn, zijn rechthoekig en staan op gietijzeren pootjes en
vuurvaste muurtjes. Een ketel kon 38000 liter bevatten en was 17
meter lang en 4,20 meter breed. De kuip waar het pekelwater in
terecht kwam was gemaakt van geklonken metalen platen, die
regelmatig gerepareerd
moesten
worden vanwege
de corrosie.
Hiervoor waren
twee arbeiders
nodig, één boven
en één onder de
kuip.
Het werk van de arbeiders
Werken in het ketelhuis was erg zwaar. Niet alleen was het er
heet en heerste er een hoge luchtvochtigheid, maar ook het
feit dat de locatie en de installaties niet gemoderniseerd waren,
4. HET KETELHUIS
maakten de omstandigheden zwaar. Ook heeft zout een nadelige
werking op het herstel van wonden. Als het verdampingsproces
klaar was, moest het zout uit de kuip op de overkapping geschept
worden om uit te lekken. Daarna werd het naar de opslagschuren
vervoerd in houten kruiwagens om verpakt te worden voor de verkoop.
Verschillende factoren leidden ertoe dat de industriële zoutwinning
in de Franche-Comté tot een einde kwam.Ten eerste was het
vervoer van steenkool uit de streek Saône-et-Loire erg duur.Verder
leidden het einde van het staatsmonopolie en de komst van de
spoorwegen ertoe dat de zoutafzettingen in het
Middenlandsezeegebied meer geëxploiteerd werden. Daarnaast
speelt voor Salins nog dat het moeilijk was de locatie te moderniseren
vanwege haar ingebedde ligging, waardoor investering in
nieuwe machinerie niet rendabel was.Tenslotte was er de dalende
vraag naar zout, omdat andere methoden van conservering van
levensmiddelen ontwikkeld werden. Om al deze redenen stopten
de zoutfabrieken hier hun activiteiten in 1962. Er zijn op dat
moment maar 12 arbeiders meer en slechts 20% van de oorspronkelijke
oppervlakte van de gebouwen. Vandaag de dag herbergt
deze unieke toeristische locatie een van de laatst bestaande
zoutketels van de wereld.
Wij verzoeken u nu om u te begeven naar de ramen aan de kant van de parkeerplaats, om vanaf informatiepunt 5 te ontdekken wat er in de Grande Saline buiten te zien is.
5. BUITEN DE GEBOUWEN
Door de ramen van het ketelhuis die uitkijken op de parkeerplaats, kunt u de buitenruimten van
het complex bekijken. In 1940 was nog maar 80% van de bouwwerken van de fabriek over
en daarom resteren er maar weinig gebouwen die het verhaal nog kunnen vertellen. Het gebouw
rechts is het huidige VVV-kantoor. Dit was oorspronkelijk de portierswoning en later woonden er
arbeiders. Voor u ziet u nog de enige toeganspoort van het complex destijds. In het verdampingsgebouw
bevonden zich de verwarmingsketels waarmee men het pekelwater verdampte. De opslagschuren,
waar zich nu het museum bevindt, liggen in het verlengde van het verdampingsgebouw
en werden gebruikt voor de opslag en het prepareren van het zout. Het zout werd in een omtrek
van 200 kilometer rond Salins verkocht, ook in Zwitserland. Het gebouw links was oorspronkelijk
het molenhuis voor de bovenstroomse put, en werd later de directeurswoning. De huidige parkeerplaats
werd gebruikt voor het verplaatsen en opslaan van steenkool en as.
Wij verzoeken u nu door te lopen naar informatiepunt 6.
Aan het einde van de rondleiding kunt u op eigen gelegenheid
de rest van het zoutmuseum bekijken. Achterin de ruimte
wordt een film vertoond over het produceren van zout in de streek
Franche Comté, met beelden uit de twintiger jaren van de vorige
eeuw. U kunt de ruimte daarna verlaten en doorlopen naar de per-
Grande Saline de Salins les Bains
Place des Salines - 39 110 Salins-les-Bains
Tél. 03 84 73 01 34 - www.salinesdesalins.com
6. HET ZOUTMUSEUM
VOOR MEER INFORMATIE
manante expositie van het museum. Dit is rechts van u als u in de
filmzaal zit. De informatieborden zijn ook vertaald in het Engels en
het Duits. De laatste zaal is vooral gericht op de jongere bezoeker.
Wij wensen u nog een aangename verdere tijd in het museum, en
gedurende de rest van uw verblijf hier.
Musées des techniques et cultures comtoises
Rue des Prémoureaux – 39 110 Salins-les-Bains
Tél. 03 84 73 22 04 - www.musees-des-techniques.org
Fotoverantwoording : Bladzijde 1 : ©MTCC/Cl. Bévalot Phox, Y. Goux, O. Leblanc, M. Paygnard, J. Varlet, P. Minella.
Bladzijde 2 : ©Archives départementales du Jura, cote : 11 Qp 350/Cl. Service photographique ADJ. ©Bibliothèque municipale
de Besançon, cote : coll. Chifflet, 44, f° 71. ©Inventaire du patrimoine, Région Franche-Comté/ADAGP - 1980/Cl.
Y. Sancey. ©Médiathèque de Dole, Ms. Dorval 331 bis. Bladzijde 3 : ©MTCC/Cl. Bévalot Phox, G. Nivoix, M. Paygnard.
©Photothèque EPCC Saline royale/Cl J.-F. Bidoli. Bladzijde 4 : ©Alle rechten voorbehouden/Cl. MTCC. ©MTCC.
Redactiecomite : Grande Saline : F. Monnot, V. Ruffinoni, A. Tavernier. Musées des techniques et cultures comtoises : H.
Gucciardi, E. Morfin, C. Roveda. Centre de Linguistique Appliquée de Besançon : E. Laxenaire.
www.artplatz.fr - 2010